C GÓRY STOŁOWE I WZGÓRZA ŚCINAWSKIE

Transkrypt

1 C GÓRY STOŁOWE I WZGÓRZA ŚCINAWSKIE Góry Stołowe stanowią, obok Karkonoszy, najczęściej odwiedzany region Sudetów. Zawdzięczają to wyjątkowemu w skali Polski ukształtowaniu bogactwu niezwykłych form skalnych wyrzeźbionych w piaskowcach. Często zwiedzane są również okoliczne miejscowości, obfitujące w wyjątkowe atrakcje, jak np. zespół pielgrzymkowy w Wambierzycach, muzeum papiernictwa w Dusznikach czy Kaplica Czaszek w Czermnej. Do turystycznej popularności regionu przyczynia się wreszcie od ponad dwustu lat sąsiedztwo wielkich uzdrowisk Dusznik, Kudowy i Polanicy. Góry Stołowe mają jako jedyne góry w Polsce budowę płytową, tzn. tworzą je niemal poziomo zalegające warstwy skał osadowych, które ulegają niszczeniu od góry i z boku, od strony krawędzi. Warto dodać, że podobną budowę ma wiele obszarów w Europie i na świecie (np. Czeski Raj, Saska Szwajcaria czy znane z westernów góry Arizony) i zawsze prowadzi ona do powstania efektownych form krajobrazu. Aby streścić skomplikowaną historię geologiczną Gór Stołowych, należy cofnąć się o 360 mln lat, do okresu karbońskiego, kiedy uformowało się wielkie, podłużne zapadlisko Niecka Śródsudecka, oddzielone uskokami od sąsiednich terenów. W okresie od wczesnego karbonu po wczesny trias, a potem w późnej kredzie niecka ta zapełniała się klastycznymi (okruchowymi) skałami osadowymi, tworzonymi z materiałów znoszonych z pobliskich gór. W triasie powstały piaskowce i zlepieńce o charakterystycznym czerwonawym zabarwieniu, widoczne m.in. w okolicach Radkowa, natomiast w kredzie (96 65 mln lat temu) w wyniku płytkiego zalewu morskiego osadzały się naprzemiennie warstwy jasnych piaskowców, mułowców i margli, budujących dziś zasadniczą część Gór Stołowych. O istnieniu morza na tym terenie świadczą muszle organizmów żyjących w wodzie małży z rodzaju inoceramus, tkwiące w tzw. zlepieńcowatych muszlowcach (np. w Skalnych Basztach). W skałach Gór Stołowych dostrzec można wyraźne warstwy. Warstwowanie przekątne, najbardziej efektowne, świadczy o nierówności podłoża, na którym odkładały się osady, a tzw. pierzasta odmiana warstwowania, w której warstewki nachylone są na przemian w jedną i drugą stronę, wskazuje na rytmiczny ruch wody od brzegu do brzegu, co wiąże się ze zjawiskiem pływów, charakterystycznych dla stref przybrzeżnych. Zwracają także uwagę pionowe linie przełamujące warstwy piaskowca oraz często towarzyszące im pustki skalne. Te tzw. sejsmity są wynikiem ruchów tektonicznych na dnie zbiornika morskiego (łatwo je zauważyć na skałach Skalniaka, Szczelińca czy Narożnika).

2 106 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie Na początku trzeciorzędu, ok. 65 mln lat temu, podczas ruchów górotwórczych tradycyjnie zwanych alpejskimi nastąpiła reaktywacja starych uskoków i powstały nowe. Obszar Gór Stołowych wypiętrzył się równomiernie, z lekkim nachyleniem powierzchni ku południowemu wschodowi. Od tej pory aż do dziś działają procesy niszczące, szczególnie intensywne w epoce lodowej (1,5 mln 10 tys. lat temu). W ten sposób w rzeźbie wyodrębniły się trzy stopnie. Z górnej płyty piaskowca pozostały tylko izolowane masywy, tworzące najwyższe partie gór. Spoczywają one na warstwie margli, pod którymi znajduje się środkowa warstwa piaskowców. Jej obecny zasięg jest również znacznie mniejszy niż pierwotnie i odpowiada dość dokładnie zasięgowi właściwych Gór Stołowych. Warstwa dolna, podścielająca cały płaskowyż, odsłania się fragmentarycznie w okolicach Chocieszowa i Studziennej, tworząc najniższy, trzeci stopień, a także we wschodniej części gór (Mieroszowskie Ściany oraz krawędź w rejonie czeskich Janovic). Dolne piaskowce tworzą także izolowane ostańce poza krawędziami płaskowyżu. Są to góry-świadki, dokumentujące dawny zasięg skał górnokredowych: Mnich (522 m) koło Wambierzyc oraz Turow (602 m) i Hradište (683 m) po czeskiej stronie granicy. Piaskowce są stosunkowo odporne na procesy wietrzenia, ale silnie spękane. Margle natomiast łatwo tracą spoistość pod wpływem wody zawierającej dwutlenek węgla, jednak znaczna zawartość iłów powoduje, że są dla wody nieprzepuszczalne. Tymi właściwościami skał łatwo można wytłumaczyć wiele elementów rzeźby Gór Stołowych: piaskowce tworzą formy ostre strome stoki, ściany, ostańce skalne. Tam, gdzie występują, na ogół brak potoków, gdyż woda wnika w szczeliny. Na marglach natomiast wytworzyły się płaskie wierzchowiny z łagodnymi wzniesieniami i bogatą siecią strumieni, często podmokłe i zatorfione. Budowa płytowa sprawia, że w Górach Stołowych trudno mówić o typowych grzbietach tworzy je szeroka wierzchowina. Od północy ograniczają ją strome, miejscami skaliste krawędzie morfologiczne (np. Radkowskie Skały, a dalej na północny zachód Broumovské Steny), natomiast granica południowa, nieco mniej wyraźna, przebiega wzdłuż linii Kudowa Zdrój Dańczów Kulin Kłodzki Duszniki Zdrój i dalej głęboką doliną Bystrzycy Dusznickiej. Wierzchowinę rozcina dolina Czerwonej Wody. Na środkowym stopniu spoczywają izolowane masywy relikty stopnia górnego: Szczeliniec Wielki (919 m) i Mały (895 m), Skalniak (915 m) i Błędne Skały (852 m), a po czeskiej stronie m.in. Teplicko-Adršpašske Skaly (Čap, 786 m). Przez Góry Stołowe biegnie europejski dział wodny zachodnia część i niemal całe Wzgórza Lewińskie należą do zlewiska Morza Północnego poprzez Metuję, która jest dopływem Łaby. Ukształtowanie Gór Stołowych dobrze oddaje nazwa, choć podobno wymyślili ją dworacy podczas wizyty króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II na Szczelińcu Wielkim w 1790 r., by upamiętnić stół ustawiony na Szerokim Kamieniu, przy którym podejmowano monarchę. Za starszą nazwę niektórzy

3 Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie C 107 badacze uważają Ściany (czes. Stěny), zachowane reliktowo m.in. w nazwie Mieroszowskich Ścian i rzeki Ścinawki. Przyroda ożywiona Gór Stołowych prezentuje się dość skromnie. Większość powierzchni pasma zajmują monokulturowe lasy świerkowe efekt kilkusetletniej intensywnej gospodarki leśnej na obszarach domen królewskich. Na ubóstwo gatunkowe wpłynęły też warunki naturalne na piaskowcach wytwarzają się kwaśne gleby, wśród skał długo zalega śnieg, wiele miejsc jest stale zacienionych. Najbogatsze fragmenty dolnoreglowego lasu mieszanego (bukowego z domieszką wiązu, jawora i modrzewia) zachowały się na stokach Rogowej Kopy koło Darnkowa i w dolinie Pośny, bogata jest też roślinność torfowiskowa Wielkiego Torfowiska Batorowskiego i Niknącej Łąki oraz łąkowa w rejonie Skałek Łężyckich. Na skałach występują liczne mchy, wątrobowce i porosty, a porastające je świerki i sosny przyjmują często niezwykłe formy. Ciekawym zjawiskiem faunistycznym jest wyraźna zmienność zasiedlenia potoków na odcinkach, na których płyną po podłożu piaskowcowym, są lekko kwaśne i niemal martwe (żyją w nich jedynie owady wodne), a gdy wypływają na margle, liczba żyjących w nich gatunków gwałtownie rośnie. Od dawna mówiono o konieczności kompleksowej ochrony przyrody Gór Stołowych, ale wiele lat trwało, zanim udało się te zamierzenia zrealizować. Przeszkodę stanowiły względy gospodarcze pozyskiwanie drewna, eksploatacja kamieniołomów, urbanizacja. Dopiero w 1981 r. utworzono Stołowogórski Park Krajobrazowy (9600 ha), a w 1993 r. Park Narodowy Gór Stołowych (6280 ha ha otuliny). Po czeskiej stronie powstała w 1991 r. Chráněná krajinná oblast Broumovsko ( ha) odpowiednik naszego parku krajobrazowego. Nie odsuwa to wszystkich zagrożeń, np. nadal w obszarze parku leżą wyłączone zeń enklawy, w których lokalne władze forsują intensywną zabudowę (Karłów). Turystyka w Górach Stołowych ma bardzo długą tradycję, nawet jeśli pominiemy jej specyficzne formy jak ruch pielgrzymkowy do Wambierzyc (co najmniej od XVI w.) i podróże do wód (na większą skalę od poł. XVIII w.). Zwiedzanie w czystej postaci na Szczelińcu zaczęło się już pod koniec XVIII w. Szybko zrozumiano, że turystyka to dobry interes, więc stosunkowo wcześnie i na dużą skalę zaczęto atrakcje Gór Stołowych udostępniać i ulepszać : powstały sztuczne przejścia, punkty widokowe, malownicze ścieżki, altany i ławeczki, nawet sztuczne wodospady i fontanny w górach. Dziś te zachowane szczątkowo, mchem porosłe cuda stanowią pamiątkę dawnych obyczajów turystycznych. W ostatnich latach skałki Gór Stołowych stały się popularne wśród wspinaczy. Odsłonięte powierzchnie piaskowca od dawna prowokowały ludzi do rycia, kucia i rzeźbienia. Dziś takie działania uważamy za wandalizm, ale jeśli napis ma kilkaset lat, staje się zabytkiem, a przynajmniej ciekawostką. W Górach Stołowych można spotkać bardzo wiele inskrypcji umieszczonych na głazach czy ścianach skalnych, a także na kamiennych słupkach.

4 108 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie Grupę najliczniejszą i o najdłuższej tradycji stanowią znaki graniczne rozdzielające miejscowości lub dobra różnych właścicieli. Zwykle występuje w nich znak krzyża, czasem daty i inicjały. Najstarsze znane (w pobliżu Batorowa) pochodzą z 1574 r. Później wykuwano inskrypcje upamiętniające wizyty ważnych osobistości, często w formie ozdobnych tablic i kartuszy. Turyści uwieczniali się też sami kiedyś było to normą. Można wreszcie spotkać inskrypcje upaupamiętniające różne wydarzenia oraz próbki talentów rzeźbiarskich górali stołowogórskich, znaki milowe przy duktach, stare drogowskazy turystyczne...

5 Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie C 109 W Górach Stołowych gęsta sieć szlaków turystycznych i dobrze rozwinięta baza noclegowa pozwala na elastyczne planowanie wycieczek w zależności od ilości czasu, kondycji i zainteresowań. Położone na północ od Gór Stołowych 14-kilometrowe pasmo Wzgórz Ścinawskich (Gardzień, 555 m) stanowi mikroregion Kotliny Kłodzkiej. Na północnym wschodzie opada do doliny Ścinawki. Jest zbudowane głównie z permskich skał wulkanicznych oraz tufów. Główny grzbiet przeważnie porasta las, stoki zajmują pola i pastwiska, z których roztaczają się rozległe widoki na Góry Stołowe, Wzgórza Włodzickie i Góry Sowie. Pasmo przecinają trzy przełomowe doliny potoków: Piekło, Cedron i bezimienny potok płynący przez Raszków. Miejsca godne uwagi Góry Stołowe są niewątpliwie najatrakcyjniejszą i co tu gadać, najbardziej obleganą przez turystów grupą górską Ziemi Kłodzkiej. Decydują o tym przede wszystkim niezwykłe atrakcje krajobrazowe: labirynty skalne na Szczelińcu Wielkim (trasa C9) i Błędnych Skałach (trasa C2), widokowe urwiska i ostańce skalne na północnej i południowej krawędzi wierzchowiny (np. trasy C1, C4, C6, C7). Tym, którzy nie lubią tłoku, można polecić mniej uczęszczane, a też malownicze szlaki wiodące przez południowe obrzeża głównego masywu (np. trasy C10 i C11). Dla przyrodnika ciekawym miejscem będą wierzchowinowe torfowiska z rzadką

6 110 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie roślinnością (np. trasy C2, C7a). Nie brak też osobliwości geologicznych, takich jak stare kamieniołomy z odkrywkami rozmaitych minerałów. Najlepszymi punktami wypadowymi w Góry Stołowe są położone u ich południowego podnóża wielkie uzdrowiska: Kudowa, Duszniki i Polanica Zdrój wraz z przyległymi miejscowościami, dysponujące bardzo bogatą bazą noclegową i doskonałymi połączeniami komunikacyjnymi. Każde z nich samo w sobie może być celem wycieczki. We wszystkich są ładne parki i stara zabudowa zdrojowa. Na szczególne polecenie zasługują: arcyciekawe Muzeum Papiernictwa i pamiątki chopinowskie w Dusznikach, Muzeum Żaby przy dyrekcji Parku Narodowego Gór Stołowych w Kudowie, skansen budownictwa ludowego Sudetów w Pstrążnej koło Kudowy, słynna kaplica czaszek w Czermnej. Po stronie połnocnej celem wycieczek, a przede wszystkim pielgrzymek jest słynne sanktuarium w Wambierzycach, które ma na Śląsku rangę porównywalną z Kalwarią Zebrzydowską w Małopolsce. Dużym węzłem szlaków znakowanych jest pobliski Radków, obfitujące w zabytki miasteczko o długiej i barwnej historii. C1 Skalne Grzyby i kłodzka Jerozolima Karłów Droga nad Urwiskiem Skalne Grzyby Studzienna Wambierzyce Ratno Dolne Ścinawka Średnia Bardzo atrakcyjny odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego, wiodący wierzchowiną Gór Stołowych, a następnie przez ich podnóże z niezwykłymi widokami na północną krawędź gór. Na trasie dwie miejscowości bogate w zabytki: Wambierzyce z zespołem kalwaryjskim oraz Ratno Dolne z renesansowym zamkiem. Znaki czerwone (przy Skalnych Grzybach żółte) / 7.10 Karłów ( 341), węzeł szlaków. Idziemy szeroką dróżką (w sezonie liczne stragany z pamiątkami i punkty gastronomiczne) w stronę Szczelińca, razem ze znakami żółtymi (trasa C3) / 7.00 Węzeł szlaków u stóp Szczelińca (780 m). Już tylko za znakami czerwonymi trawersujemy jego południowe stoki do szosy Karłów Pasterka. Przed szosą po prawej Kamień Popielny 6,5-metrowej wysokości blok piaskowcowy lekko nadwieszony nad drogą. Przez wspinaczy jest zwany Świnią. Na dalszym odcinku idziemy Pustą Ścieżką (zbudowaną przez Kłodzkie Towarzystwo Górskie) w kierunku doliny Pośny / 6.25 Osiągamy Drogę nad Urwiskiem (650 m), którą wiedzie dalszy ciąg szlaku. Jesteśmy na terenie uroczyska Wrota Pośny (strefa ochrony ścisłej, najciekawsze fragmenty znajdują się niżej w dolinie (trasa C3). Droga prowadzi niemal po poziomicy, na wysokości ok. 700 m. Poniżej ciąg ścian skalnych tworzy północną krawędź środkowego stopnia Gór Stołowych. Ze

7 Karłów Skalne Grzyby Ścinawka C1 111 skraju urwiska wspaniałe widoki na północ, na Wzgórza Ścinawskie i Góry Sowie. Jednym z punktów widokowych jest Ochota Magdaleńska (Magdalenens Lust) baszta skalna zwieńczona skałką Końska Głowa. Kiedyś miejsce bardzo popularne, zachowały się resztki altany. Obecnie widok mocno ograniczają drzewa. Dojście od szlaku w 5 min. ścieżką wskazywaną przez słupek / 5.45 Węzeł szlaków (680 m) w górę odchodzi szlak zielony do parkingu przy Szosie Stu Zakrętów (10 min.). Nieco dalej do drogi dochodzi z leśnej przecinki linia telefoniczna. Tu warto zrobić skok w bok do Głowy Króla jednej z najbardziej oryginalnych form skalnych Gór Stołowych (tam i z powrotem ok. 40 min., wymagana dobra orientacja). Ścieżką w lewo w dół, po ok. 100 m na rozwidleniu w prawo. Przecinając skalistą dolinkę, dochodzimy do skałek na krawędzi urwiska. Jest to grzbiet Kozia Ława (niem. Käsebrett chleb z serem ). Na jednym z filarów spoczywa 3,5-metrowy blok przypominający brodatą głowę w koronie (Niemcy nazywali go Kapuziner, a Czesi Głowa Žižki). Z sąsiednich filarów wspaniałe widoki. Powrót do szlaku tą samą drogą / 5.30 Przecinamy Szosę Stu Zakrętów (690 m), w lewo odchodzi szlak niebieski do Radkowa (1.20 godz.). Dalej idziemy Krzywą Drogą wiodącą do Batorówka przez Czeską Łąkę i Burzową Łąkę dwa niewielkie torfowiska niskie z turzycami, starcem gajowym i rzadkimi gatunkami mszaków. Na drugiej z nich szlak odchodzi z drogi w lewo (idąc prosto, ominiemy kilka skałek, ale wkrótce wrócimy do szlaku, nawet nieco skracając drogę) / 4.55 Źródliska potoku Cedron, tuż ponad krawędzią stoliwa (680 m). Z tego miejsca odchodzi w dół króciutki szlak niebieski, doprowadzający po chwili do zielonego. Tam na skałce (po prawej) zachowały się stare znaki graniczne z inicjałami WB (granica lasów miejskich Radkowa Wünschelburg) i CB (lasy królewskie leśnictwa Karłów Carolusberg). Kolejne daty oznaczają powtarzane delimitacje, czyli urzędowe oznakowania granicy w terenie. Idąc z tego miejsca szlakiem zielonym w prawo, a potem niebieskim w lewo można w 1.30 godz. zejść do Wambierzyc, skracając trasę o 50 min / 4.50 Miejsce odpoczynku (718 m), skrzyżowanie ze szlakiem żółtym. Skręcamy w lewo za znakami żółtymi, do Skalnych Grzybów (szlak czerwony omija je od południa). W połowie trasy wśród skał towarzyszy nam przez chwilę szlak niebieski (trasa C5). Skalne Grzyby to duża grupa skałek położonych na skraju wierzchowiny środkowego stopnia Gór Stołowych. Są zbudowane z piaskowców środkowego turonu i osiągają nawet do 20 m wysokości. Wśród wielu oryginalnych kształtów zwracają uwagę tytułowe grzyby z węższym trzonem i szerszym kapeluszem. Taka forma powstaje na skutek różnego składu spoiwa w poszczególnych warstwach piaskowca. Wyżej położona warstwa o spoiwie krzemionkowym jest odporniejsza na wietrzenie niż dolna, o spoiwie marglistym. Gdy takich naprzemiennych warstw jest więcej, tworzą się grzyby kilkupiętrowe. Dużo skałek powstało przy samej krawędzi wierzchowiny, porozcinanej przez spływającą z niej wodę na izolowane grzędy. Wiele z nich ma własne imiona (m.in. Borowik, Trzy Borowiki, Purchawka, Berło Ducha Gór, Orzeł, Pingwinki). Skalne Grzyby były dawniej odwiedzane przez miłośników wspinaczki

8 112 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie skałkowej, którzy wprowadzili własne nazewnictwo (np. Adam, Ewa); obecnie wspinaczka jest tu zakazana. Skalne Grzyby, uważane za jeden z symboli Gór Stołowych, były niegdyś skryte w lesie i odsłoniły się dopiero po wielkich wiatrołomach w 1955 r. Obecnie znów mocno zarosły / 4.00 Miejsce odpoczynku przy kulminacji nazywanej czasem Rogaczem; tu wracamy na szlak czerwony, którym w lewo. Wkrótce po prawej piaskowcowa kapliczka słupowa z wnęką na obrazek, z tyłu podpisy XIX- -wiecznych turystów. Schodzimy stromo dolinką, przez spłaszczenie zwane Wabik (granica parku narodowego, niewielkie wyrobisko ze stawkiem i krzyż z 1897 r.). Dalej szlak wchodzi na lokalną szosę Wambierzyce Chocieszów / 3.20 Górny skraj Studziennej ( 446, 550 m). Idziemy szosą ok. 1,5 km, a potem drogą gruntową przez grzbiet Golca do Wambierzyc, mijając po prawej wzgórze Synaj (429 m), a niżej wzgórze Tabor z ciągiem kaplic na grzbiecie / 2.00 Ryneczek w Wambierzycach ( 457, 360 m). Do zwiedzenia słynne sanktuarium i ruchoma szopka. Z Wambierzyc idziemy szosą na północ (1,5 km) / 1.35 Wiadukt kolejowy zbudowany w 1903 r. z ciosów czerwonego piaskowca na 9-kilometrowej linii Ścinawka Średnia Radków, której głównym celem był dowóz pielgrzymów do Wambierzyc. Ruch na linii został zawieszony w 1987 r., później rozkradziono szyny. Tuż przed wiaduktem szlak ostro skręca w prawo i wspina się łagodnie na grzbiet Wzgórz Ścinawskich. Od narożnika lasu można podejść ok. 350 m w prawo na widokowy wierzchołek Rozdroża (435 m). Szlak prowadzi w lewo, skrajem lasu. Na Rozdrożu stoi figura św. Antoniego Padewskiego z 1831 r. Na cokole (z 1800 r.) inskrypcja adresowana do wędrowca (Wanderer), związana zapewne ze szlakiem pielgrzymkowym do wambierzyckiego sanktuarium. Schodzimy do pierwszych zabudowań Ścinawki Średniej. Tu w lewo (za rzeką widać odlewnię żeliwa), do kościoła św. Marii Magdaleny i drogi Radków Ścinawka Średnia, którą w prawo, przez most na Ścinawce / 0.00 Ścinawka Średnia ( 452), skrzyżowanie z drogą Kłodzko Nowa Ruda obok kościoła św. Stanisława Kostki. Szlak czerwony prowadzi dalej do stacji PKP (1 km), po czym na Górę Wszystkich Świętych i do Słupca (trasa B1). C2 W skalnym labiryncie Kudowa Zdrój Jakubowice Błędne Skały grzbiet Skalniaka Karłów Odcinek Głównego Szlaku Sudeckiego, prowadzący na ogół przez zwarte kompleksy leśne do jednej z największych atrakcji Gór Stołowych labiryntu Błędnych Skał. Po dojściu do Karłowa można jeszcze zwiedzić

9 Kudowa Zdrój Błędne Skały Karłów C2 113 drugi ze stołowogórskich hitów Szczeliniec Wielki (trasa C9). Znaki czerwone Jako reklamówkę trasy przytoczymy słowa lekarza Fryderyka Skobla z 1853 r.: Kto ma upodobanie w widokach dzikich, mianowicie w dziwacznych postaciach piaskowca, od wieków kruszonego i drążonego rozmaicie, od skwaru słońca i od mrozu, od powietrza i wody, ten będąc w Chudobie może się do sytu napatrzeć tym wybrykom przyrody, okazującym niejakie, częstokroć przywidziane podobieństwo to do warownego grodu, to do kościoła, do niedźwiedzia, do murzyna i niezliczonych innych przedmiotów. K temu udać się może przez wieś Bukowinę, przypominającą nam sioło tegoż samego imienia pod Tatrami do tak zwanej «Dzikiej jaskini» na Górze Borowej istny olbrzymi błędnik, złożony z mnóstwa różnej wielkości pieczar i ulic, wyżłobionych w ogromnej skale piaskowcowej. My proponujemy inną drogę, przez Jakubowice / 3.30 Kudowa Zdrój ( 357), węzeł szlaków koło sanatorium Polonia. Idziemy ulicą 1 Maja, stanowiącą początek Szosy Stu Zakrętów. W głębi po lewej aquapark Wodny Świat, a za Kudowskim Potokiem Góra Parkowa z wieżą TV. Mijamy XIX-wieczny krzyż przydrożny i drewnianą dzwonniczkę / 3.10 W lewo odchodzi droga do Jakubowic. Szlak czerwony skręca w nią, by zaraz za potokiem skierować się w prawo, dość stromo pod górę przez Miechy (548 m) / 2.50 Jakubowice ( 335, 520 m). Mijamy dom pracy twórczej dziennikarzy Nest i skręcamy na grzbiet Lelkowej Góry / 2.20 Rozdroże pod Lelkową Górą przy Drodze Aleksandra (720 m). Na wprost szlak zielony wiedzie do Darnkowa (1 godz.). Skręcamy w lewo za znakami czerwonymi. Przecinamy Puszczańską Drogę i podchodzimy stromym, usianym kamieniami stokiem na krawędź wierzchowiny Skalniaka. Ostatnie 600 m asfaltem Puszczańskiej Drogi, niestety często w towarzystwie kawalkady autokarów / 1.50 Błędne Skały (ok. 845 m), parking, w sezonie bufet i sprzedaż pamiątek, kasa biletowa, węzeł szlaków. Za znakami zielonymi można stąd wrócić przez Bukowinę i Czermną do Kudowy (1.50 godz.). Dojazd samochodem: droga dojazdowa (zwana Drogą Aleksandra, a na dalszym odcinku Puszczańską) prowadzi do parkingu od strony Szosy Stu Zakrętów. Wjazd płatny (w godz. 9 19). Ruch jest jednokierunkowy, wahadłowy wjeżdżać wolno w ciągu pierwszego kwadransa każdej godziny, z powrotem w ciągu trzeciego kwadransa. Zwiedzanie labiryntu skalnego (płatne) zajmuje ok. 30 min. Od parkingu idziemy za znakami czerwonymi wyłożoną belkami ścieżką kluczącą wśród skał. Tuż za bufetem warto wejść w lewo po schodkach na punkt widokowy na Skalnych Czaszach. Po deszczach i na wiosnę trasa przez labirynt bywa nie do przejścia. Błędne Skały (czeskie Bor), jedna z głównych atrakcji Gór Stołowych, to naturalny labirynt skalny powstały przez spękanie ławicy piaskowca w trzech krzyżujących się kierunkach i rozmycie szczelin przez wodę. Leżą na zachodnim krańcu grzbietu Skalniaka (915 m), tuż nad granicą państwową. Właściwy labirynt ma stosunkowo niewielkie rozmiary ok. 150 x 500 m. Szczeliny o szerokości od kilkudziesięciu centymetrów

10 114 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie do kilku metrów mają przeciętnie głębokość 6 8 m. Bloki skalne przybierają często kształty grzybów o wąskich trzonach, a ich kapelusze niemal stykają się ze sobą, tworząc ocienione przejścia podobne do korytarzy jaskiniowych. Niektóre skałki mają własne nazwy, np. Orzeł (tuż koło parkingu), Skalne Siodło (punkt widokowy na wierzchowinie), Kurza Stopka, Kasa (ładne okno skalne). Dawniej Błędne Skały zwano Dzikimi Dołami (Wilder Löcher). Już na pocz. XIX w. zwiedzali je pod opieką przewodnika goście Kudowy. Wcześniej, według słów dusznickiego kronikarza Ditricha, znajdowano tu kości zabłąkanych w skałach ludzi, szkielety saren i jeleni, które się z tego błędnika nie potrafiły wydostać, ale trudno dać temu wiarę. W 1957 r. utworzono tu rezerwat przyrody o pow. 21 ha (obecnie strefa ochrony ścisłej parku narodowego), a w latach 70. zbudowano szosę dojazdową i parking. Zachodnia krawędź Błędnych Skał, tzw. Skalne Czasze, udostępniona w 1921 r., jest doskonałym punktem widokowym na czeską część Gór Stołowych. Widać stąd również Karkonosze, a czasem podobno nawet Góry Łużyckie. Miejsce na granicy pod skałami (choć to nie wierzchołek) jest najwyżej położonym punktem czeskiej części Gór Stołowych. Legendy Błędnych Skał Wokół Błędnych Skał osnutych jest wiele podań. Według jednego z nich na Borze siedzi kamienna panna i szyje koszulę. Co roku w Wielki Piątek, gdy w kościele śpiewają podczas mszy, robi jeden ścieg. Gdy koszula będzie gotowa, nastąpi koniec świata... Jedna z wersji głosi, że owa panna to zaklęta księżniczka, skamieniała za karę, gdyż odrzuciła zaloty Ducha Karkonoszy Rübezahla. Opowiadano też o ukrywających się tu pustelnikach i uciekinierach. W 1630 r. szukał tu ponoć schronienia przed represjami szlachcic ewangelik z młodą żoną. Gdy ich poszukiwano, rozpętała się straszna burza i jeden z głazów, trafiony piorunem, spadł na cesarskich żołnierzy. Na kamieniu tym była jakoby wykuta data zdarzenia, ale został rozbity podczas budowy ścieżki turystycznej. Kolejna opowieść mówi o skarbach z klasztoru broumovskiego ukrytych tu w 1639 r. na polecenie opata w obawie przed Szwedami. Kosztowności przenosiło ośmiu najętych ludzi, którym zawiązano oczy, aby nie poznali drogi. Po pięćdziesięciu latach ostatni żyjący z nich wrócił na Bor. Znalazł głaz, na którym wyryto plan podziemnego korytarza i tajemnicze, niezrozumiałe dla niego napisy. Przed śmiercią zwierzył się z tego synom i opisał miejsce ukrycia skarbu. Nie umieli tam jednak trafić i ojciec zabrał tajemnicę do grobu.

11 Kudowa Zdrój Błędne Skały Karłów C / 1.20 Błędne Skały, wejście wschodnie, kasa (845 m). Można stąd wrócić na parking zielonym szlakiem w lewo. Po drodze kilka ciekawostek. Ścieżka wiedzie częściowo tuż obok granicy państwowej (niektóre słupki są wykute w skałach), poniżej trzydziestometrowe urwisko. W miejscu ostrego skrętu granicy poniżej szlaku znajduje się owiany podaniami Głaz Trzech Krzyży ze znakiem krzyża i kilkoma datami (stoi na nim słupek graniczny nr V/173). Według tradycji znajdował się tu posterunek straży granicznej, a każda data upamiętnia fakt schwytania przemytników. W rzeczywistości był to punkt zbiegu trzech granic: dóbr náchodskich w Czechach oraz domen królewskich i dóbr Czermna na Ziemi Kłodzkiej, a daty oznaczają kolejne delimitacje. Można tu dojść w 2 min. od końca labiryntu najpierw zielonym szlakiem, a na jego zakręcie prosto w dół. Po czeskiej stronie, poniżej ścieżki, pod skalnym okapem, znajduje się punkt widokowy Krásná Vyhlidka. Z polskiego szlaku jest niewidoczny i niedostępny, prowadzą tu szlaki z Machova i Machovskiej Lhoty. Powyżej ścieżki wznosił się kiedyś przewieszony filar skalny, pod którym urządzono niewielki tarasik widokowy nakryty naturalnym sklepieniem. W nocy 11 V 1921 r. skała pękła i zaczęła zsuwać się po stoku, niszcząc drzewa. Po ok. 100 m uderzyła w filary skalne, nazwane później Rozsejpací Skálą (rozsypana skała), i roztrzaskała się. Największy fragment, o wadze ponad 150 t, tworzy obecnie rodzaj okapu nad pieczarą. Mieszkańcy pobliskiego przysiółka opowiadali potem o ogłuszającym huku i zapachu siarki w powietrzu. Idąc zielonym szlakiem w przeciwnym kierunku, dotrzemy w 10 min. do szerokiej Zielonej Drogi. W prawo wiedzie ona do afaltowej Machowskiej Drogi, a nią szybko i wygodnie dojdziemy do Karłowa (łącznie 1 godz.). Jeśli zamierzamy kontynuować wycieczkę, ruszamy od wschodniego wejścia do labiryntu za znakami czerwonymi na południowy wschód przez rzadki las, po kilku minutach przez niemal płaską i miejscami podmokłą wierzchowinę Skalniaka. Mijamy Krągłe Mokradło i kulminację Skalniaka (po lewej). Długie Mokradło i Krągłe Mokradło to dwa dawne torfowiska wysokie na grzbiecie Skalniaka. Na przełomie XIX i XX w. wymieniano je jeszcze jako żywe (występowała tu m.in. sosna błotna), ale stopniowo zamierały w efekcie gospodarki leśnej. Obecnie są to podmokłe obszary, zasilające w wodę Czermnicę i Židovkę. Szczyt Skalniaka na mapach figuruje jako kota 916 m, lecz na dokładnych mapach topograficznych obejmuje go poziomica 925 m. Być może więc dokładniejsze pomiary doprowadziłyby do zmiany na pozycji najwyższego szczytu Gór Stołowych (Szczeliniec Wielki ma 919 m). Cały grzbiet Skalniaka, od Błędnych Skał po kulminację Ptak, stanowi relikt górnego stopnia Gór Stołowych. Dalszy odcinek trasy wiedzie stopniowo opadającym Lisim Grzbietem. Niegdyś nazywano go wraz ze Skalniakiem Lustrzaną Górą (Spiegel Berg), lub Wąskim Gajem (Schmale Heiden). Obie te nazwy wiązały się z wycięciem lasu dla ułatwienia obserwacji z Fortu Karola. U nasady grzbietu stary kamieniołom piaskowców Friedrichsberg / 0.20 Siodło między Lisim Grzbietem a Ptakiem (809 m), węzeł szlaków. Na wprost grzbietem wiedzie szlak zielony (wariant C2a). Skręcamy

12 116 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie w lewo, w dół, za znakami czerwonymi i żółtymi, do Szosy Stu Zakrętów na skraju Karłowa / 0.00 Karłów ( 341, 755 m), centrum miejscowości, węzeł szlaków i przystanek PKS. Dalszy ciąg szlaku czerwonego trasa C1. C2a Skalniak Fort Karola Lisia Przełęcz Ciekawszy wariant trasy C2, pozwalający obejrzeć skalne gniazdo na Ptaku z pozostałościami fortu. Znaki zielone / 0.20 Opuszczamy szlak czerwony (trasa C2) na niewyraźnym siodełku między Lisim Grzbietem a Ptakiem (809 m), gdzie zaczyna się szlak zielony. Łagodnie pod górę, na grzbiet Ptaka / 0.15 Szlak odchodzi w prawo mniej wyraźną ścieżką. Na wprost droga doprowadza po 180 m do grupy skalnej z pozostałościami Fortu Karola (820 m). Tam i z powrotem niespełna 10 min. Zbudowany w 1790 r. Fort Karola (Fort Carl) miał wraz z kilkoma innymi umocnieniami zabezpieczać Ziemię Kłodzką, pół wieku wcześniej odebraną przez Prusy Austrii, przed próbą jej odzyskania. Nazwę otrzymał na cześć cesarza Karola VI Habsburga, założyciela pobliskiego Karłowa. Budowniczym fortu, wykorzystującego naturalne gniazdo skalne, był major Bonaventura von Rauch, który zwrócił uwagę

13 Tłumaczów Radków Pasterka Karłów C3 117 także na obronne walory Szczelińca, przyczyniając się pośrednio do niezwykłej kariery turystycznej Gór Stołowych. Załogę fortu stanowiło 12 żołnierzy; trzech z nich stale dyżurowało, kontrolując okolicę. Fort nigdy nie został użyty w walce, około 1815 r. traktowano go już tylko jako atrakcję turystyczną i punkt widokowy (pierwotnie wycięcie drzew miało ułatwić obserwację i ostrzał). Na szczytowej skałce wykuto różę wiatrów pomagającą w interpretowaniu panoramy. Obecnie widok jest tylko w kierunku północnym (tablica z opisem panoramy). Sam fort rozebrano na materiał budowlany, zachowały się tylko ślady umocnień ziemnych i kamienny łuk między dwiema skałkami. Z Ptaka szlak zielony schodzi dość stromo do Szosy Stu Zakrętów / 0.00 Lisia Przełęcz (785 m), węzeł szlaków, parking. W prawo 140 m do właściwej przełęczy (790 m), a 420 m do skrzyżowania z drogą z Dusznik Zdroju i przystanku PKS. W lewo szosą do czerwonego szlaku w Karłowie 10 min. C3 Góry Stołowe: po stopniach wtajemniczenia Tłumaczów Radków wodospady Pośny Pasterka Karłów Bardzo urozmaicona trasa, prowadząca najpierw w poprzek widokowych Wzgórz Ścinawskich, później przez zabytkowy Radków, w końcu wspinająca się skalistą doliną Pośny na wierzchowinę środkowego stopnia Gór Stołowych, do u stóp Szczelińca Wielkiego (można ją połączyć ze zwiedzaniem tego szczytu). Trudno o bardziej metodyczne wejście w Góry Stołowe. Za Radkowem wzdłuż trasy ustawione są tablice Ścieżki Skalnej Rzeźby, poświęconej geomorfologii. Była to pierwsza ścieżka dydaktyczna w polskich górach, powstała w 1981 r. Znaki żółte / 4.10 Tłumaczów ( 455, 340 m), przystanek PKS. Idziemy na zachód, w kierunku granicy, i po chwili w lewo, przez most na Ścinawce, mijając kościół, torowisko rozebranej linii kolejowej Ścinawka Średnia Broumov i kapliczkę. Podchodzimy w stronę grzbietu Gardzienia, mając po prawej zalesiony wierzchołek Kościelnej Góry (455 m). Aby oszczędzić sobie chodzenia asfaltem, należy po ok. 400 m skręcić w lewo w drogę polną, z niej po 200 m w prawo, w drogę równoległą do szosy, którą wiedzie szlak. Można nią dojść do przysiółka Gajów, gdzie wrócimy na szosę. Jeśli chcemy przy okazji zdobyć Gardzień, należy po kolejnych 100 m skręcić ostro w lewo, na jego północny stok. Podchodzimy na szczyt przez łąkę, między dwiema połaciami lasu. Gardzień (555 m), najwyższe wzniesienie Wzgórz Ścinawskich, ma wyjątkowo zawiłą budowę geologiczną. Sam szczyt i zachodnią część grzbietu budują trachybazalty (melafiry), wschodnią część i północne podnóża skały osadowe (piaskowce, zlepieńce, iłowce), a na południowym zachodzie występują szare iłowce. Pomiędzy nimi a partią szczytową ciągnie się jeszcze wąski pas ryolitów (porfirów). Schodzimy na południe i polnymi drogami wracamy do drogi ze szlakiem.

14 118 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie Droga przekracza bardzo szerokie siodło pomiędzy Przepiórką (490 m) po prawej a zalesioną Kamionką (510 m) po lewej, przekraczając grzbiet Wzgórz Ścinawskich / 3.20 Gajewo (na niektórych mapach Gajów, ( 326)), niewielki przysiółek, który rozwinął się z folwarku Reichenforst. Do XVIII w. folwark był własnością miasta Radków, później wszedł w skład posiadłości hrabiów von Götz, a pod koniec stulecia hrabiów von Magnis. Znajduje się tu zespół podworski z dworem z końca XVIII w. przebudowanym w XIX w. Po II wojnie światowej działał tu PGR. Z Gajewa łagodnie w dół, na południe, przez dolinkę potoku Piekło. Mijamy bardzo oryginalną kapliczkę 14 Świętych Wspomożycieli z pocz. XX w. i schodzimy do doliny Pośny / 2.35 Radków ( 417), główna ul. Kościuszki. Tu spotykamy znaki niebieskie. Przez miasteczko warto przejść szlakiem niebieskim, gdyż w przeciwieństwie do żółtego prowadzi do najważniejszych zabytków. Skręcamy w prawo, do rynku, następnie koło kościoła św. Doroty (za nim pozostałości murów obronnych) i cmentarza z kaplicą, do ponownego połączenia z żółtym szlakiem. Idziemy przelotową ulicą na południowy zachód. Z lewej nieczynna bocznica kolejowa. Prowadziła z radkowskiego dworca do zakładów obróbki kamienia, do których piaskowiec dostarczano z kamieniołomu kolejką linową. Za nią dawny młyn (obecnie hotel i muzeum Czarodziejski Młyn ). Z prawej, w głębi, dawny browar z lat Na rozwidleniu przy zakładach kamieniarskich w prawo. Na następnym rozwidleniu, obok kolumny maryjnej z 1709 r. z godłami cechowymi na cokole, skręcamy w lewo (droga na wprost prowadzi na koronę zapory) / 2.05 Zalew Radkowski. Powstał na Červenohorskim Potoku po wybudowaniu w latach 70. XX w. 180-metrowej zapory ziemnej. Sztuczny zbiornik o wymiarach 480 x 150 m ma powierzchnię 1,2 ha. Wybudowano nad nim ośrodki wypoczynkowe dla górników noworudzkich kopalni węgla, obecnie ogólnodostępne. Znajdujemy się na obszarze zbudowanym z permskich piaskowców arkozowych o czerwonej barwie. Na południu widać 250-metrową północną krawędź środkowego stopnia Gór Stołowych, budowaną przez jasne piaskowce ciosowe wieku górnokredowego. Rzuca się w oczy wielka, jasna plama ściana kamieniołomu radkowskiego. Piaskowiec kwarcowy był w tym rejonie eksploatowany już w XIII w. W 1790 r. wyrobisko obejrzał interesujący się geologią J. W. Goethe i poświęcił mu w swym Dzienniku parę ciepłych słów. Wysokość ścian kamieniołomu sięga 62 m, eksploatowano w nim dwa pokłady: dolny, drobnoziarnisty, o miąższości ok. 14,4 m, oraz górny, gruboziarnisty, o miąższości ok. 35,4 m. W 1995 r. wydobycie wyniosło 4 mln ton, co przy udokumentowanych zasobach pozwalało liczyć na kolejne lat eksploatacji. Produkowano tu głównie okładziny dla budownictwa, używane w całych Niemczech (m.in. w gmachu berlińskiego Reichstagu), a także m.in. w Rydze, Łodzi, Pradze i Kopenhadze. Po wojnie radkowski kamień zastosowano przy budowie warszawskiej Marszałkowskiej Dzielnicy Mieszkaniowej i Dworca Centralnego oraz w katowickim Spodku. Wydobywano tu również bloki na rzeźby i pomniki (w Oświęcimiu i Treblince), produkowano kamienie i okładziny ścierne używane m.in. przy szlifowaniu szkła w czeskim Jabloneksie.

15 Tłumaczów Radków Pasterka Karłów C3 119 Działalność wielkiego kamieniołomu nie dawała się jednak pogodzić z ochronnymi zadaniami parku narodowego (obszar górniczy stanowił enklawę wyłączoną z parku). Poza ingerencją w krajobraz zaburzała stosunki wodne i zagrażała istnieniu pobliskich form skalnych. Po wielu latach starań kamieniołom został zamknięty w 2003 r. Na wschodzie i północnym wschodzie widać Broumovské Stěny, stanowiące kontynuację Radkowskich Skał po drugiej stronie granicy. Dwa wyróżniające się szczyty to Božanovský Špičak (773 m) oraz bardzo charakterystyczna Koruna (769 m), wyglądająca jak samodzielna góra stołowa (w rzeczywistości jest to zakończenie grzbietu). Oba szczyty zwieńczone są skalnymi miastami. Idziemy drogą przez osiedle Borek w górę Pośny, później przez las, coraz węższą i głębszą doliną / 1.40 Dolna Droga (ok. 485 m), szeroki poprzeczny dukt trawersujący stoki (w prawo prowadzi do granicy, gdzie urywa się, w lewo kilka minut do Szosy Stu Zakrętów i parkingu). Powyżej duktu basen ujęcia wody. Duktem w prawo i po 130 m ostro w lewo, ścieżką stromo wpinającą się przez las usłany blokami piaskowca. Wiedzie ona wzdłuż dawnych Wodospadów Pośny. Potoczki tworzące Pośnę wypływają u północnych i wschodnich podnóży Szczelińca Wielkiego. Po kilkuset metrach pokonują środkowy stopień Gór Stołowych, tworząc piękne, skaliste dolinki. Na jednym z nich istniała dawniej kaskada wodospadów, jedyna w tych górach. W XIX w. stała się wielką atrakcją turystyczną i oczkiem w głowie działaczy radkowskiej sekcji Kłodzkiego Towarzystwa Górskiego. Budowali piętrzące wodę drewniane zastawki, punkty widokowe, a nawet fontannę. Dziś takie poprawianie przyrody uważamy za śmieszne, wówczas było to powszechne i dolina Pośny stanowi interesującą pamiątkę ówczesnych obyczajów. Zachowała się m.in. misa fontanny i umieszczona w sztucznej niszy skarbonka z napisem zachęcającym do składania datków na dalsze upiększanie tego miejsca. W latach 60. XX w. zniszczono kaskadę, budując ujęcie wody dla Radkowa, co spowodowało osuszenie górnego fragmentu potoku. Mimo to ze względu na formy skalne i występującą tu żyzną buczynę sudecką planowano utworzenie rezerwatu Wrota Pośny. Po powołaniu parku narodowego teren ten uzyskał status obszaru ochrony ścisłej. Erozja wsteczna źródlisk Pośny jest jedną z głównych przyczyn powolnego odchylania i osuwania się bastionów skalnych Szczelińca Wielkiego, które w końcu nieuchronnie runą. Ścieżka przekracza potok i podchodzi pod skalne ściany na prawym zboczu dolinki. Tu skręcamy w prawo i brzegiem potoku przechodzimy przez spiętrzenie stoku, tzw. Skalne Wrota. Po stromym podejściu osiągamy Drogę nad Urwiskiem (658 m), którą dochodzi z lewej szlak niebieski. Skręcamy w prawo, przekraczając Pośną. Szlak niebieski odchodzi zaraz w lewo, na przełęcz między Małym a Wielkim Szczelińcem (40 min.; jest to również krótsze dojście do Karłowa). Po dalszych 250 m droga przekracza Kozi Potok. Tu za znakami żółtymi w lewo, ścieżką prowadzącą pod górę, a potem poziomo, poniżej Ścianek bogato urzeźbionego muru skalnego,

16 120 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie złożonego z szeregu filarów wysokości kilkunastu metrów. Skały są zbudowane z piaskowców kwarcowych, tworzących tu wkładkę w obrębie margli. Przez szeroką przerwę w pasie skał wychodzimy powyżej nich; po prawej pozostaje graniczna kulminacja Białej Skały. Po chwili skraj lasu koło starego słupka drogowskazowego (727 m). Są to tereny dawnego przysiółka Karłówek (Klein Karlsberg), założonego w ramach tzw. kolonizacji fryderycjańskiej w latach 40. XVIII w., wkrótce po przejęciu Ziemi Kłodzkiej przez Prusy W XIX w. liczył on 9 zabudowań. W dolnej części, nad Pośną, działała gospoda, w której zatrzymywali się turyści odwiedzający wodospady. Po ostatniej wojnie przysiółek wyludnił się całkowicie i dziś trudno odszukać jego ślady / 0.55 Pasterka ( 400, 692 m npm.), schronisko PTTK. Idziemy w lewo, przez wieś (w prawo odchodzi szlak zielony przez Ostrą Górę na Błędne Skały trasa C3a). Mijamy dom wczasowy Szczelinka i kościół / 0.45 Pasterka, węzeł szlaków w górnej części wsi (707 m), przystanek PKS. Szlak zielony odchodzi w prawo, do Karłowa. Za znakami żółtymi szosą, która dwoma zakosami pokonuje stromy stok Szczelińca. Po ok. 20 min. dochodzimy do kolejnego rozwidlenia z małym parkingiem (774 m). W prawo odchodzi krótki szlak niebieski, okrążający Szczeliniec Mały od zachodu. Podchodzimy stromo kamienistą ścieżką na przełęcz między Szczelińcem Małym i Wielkim (opis Szczelińca trasa C9), po czym schodkami w dół, do Karłowa / 0.00 Karłów ( 341, 750 m npm.), węzeł szlaków, przystanek autobusowy. C3a Pasterka Ostra Góra Błędne Skały Łącznik między dwiema największymi atrakcjami skalnymi Gór Stołowych. Znaki zielone / 1.20 Pasterka ( 400), węzeł szlaków w pobliżu schroniska (682 m). Idziemy na północny zachód i po 150 m skręcamy w lewo, przez lasek i rozległą polanę / 1.10 Na zachodnim skraju polany w lewo odchodzi szlak niebieski do Karłowa. Dalej dość stromo w dół, do asfaltowej drogi, która w prawo prowadzi przez granicę do Machova (do 2007 r. było tu przejście graniczne Ostra Góra Machovská Lhota). My skręcamy nią w lewo / 0.40 Ostra Góra ( 399), ośrodek WSO (560 m). Podchodzimy drogą polną na południe, ścinając serpentyny Machowskiej Drogi. Przez Ostrą Górę przepływa potok Židovka, wypływający spod Krągłego Mokradła na Skalniaku i uchodzący do Metuji po stronie czeskiej. Nazwa powstała w XVII w. od położonego w górnym biegu potoku gospodarstwa, którego właściciel nosił przydomek Žid. Podanie tłumaczy to inaczej: w 1639 r. żołnierze szwedzcy porwali Ester, córkę polickiego płóciennika, Żyda Löbla. Po jakimś czasie ojciec znalazł zamordowaną dziewczynę w dolinie potoku. Pochował ją tam i nad jej grobem umarł z żalu. Od tego czasu potok i dolinę nazywa się Židovką.

17 Duszniki Zdrój Skały Puchacza Karłów C4 121 Dalej wspinamy się lasem, wzdłuż linii energetycznej, po stromym stoku Skalniaka, przekraczając dwa zakosy szerokiego duktu Zielonej Drogi, i osiągamy krawędź wierzchowiny. Tuż przed wypłaszczeniem odchodzi w prawo ścieżka do Głazu Trzech Krzyży ( 115) na granicy państwowej / 0.00 Błędne Skały (845 m), wschodni koniec labiryntu, kasa. Opis skał i zwiedzania labiryntu trasa C2. Można też ominąć go od północy, dochodząc szlakiem zielonym do parkingu (10 min.). C4 Przez Skały Puchacza Duszniki Zdrój Skały Puchacza Lisia Przełęcz Karłów Szlak prowadzący z Obniżenia Dusznickiego na wierzchowinę Gór Stołowych. Trasa widokowa i urozmaicona krajobrazowo najpierw odsłonięte wzgórza, potem strome podejście, wreszcie dłuższy odcinek wzdłuż efektownej krawędzi skalnej środkowego stopnia gór, z widokami na Wzgórza Lewińskie oraz Góry Bystrzyckie i Orlickie. Znaki niebieskie / 2.45 Duszniki Zdrój ( 316), rynek, węzeł szlaków. Idziemy ul. Słowackiego wraz ze szlakiem żółtym, koło dawnego dworu wójtowskiego (nr 2) i kościoła polskokatolickiego, przecinamy Obwodnicę Kłodzką i podchodzimy ul. Kolejową, potem Dworcową do stacji kolejowej / 2.35 Duszniki Zdrój PKP. Dalej ul. Dworcową, z której po chwili skręcamy w polną drogę przekraczającą tory. Szlak żółty odchodzi w prawo, do Złotna (0.45 godz.), a my za znakami niebieskimi wracamy do szosy i nią, mijając po prawej wzniesienie Grodowej (597 m), dochodzimy do Łężyc ( 374). Po lewej zabudowania XIX-wiecznego dworu z parkiem oraz dawnego ośrodka hodowlanego, wchodzącego w skład tzw. Agrokompleksu Sudety / 2.05 Dolny kraniec Łężyc (553 m), szlak odchodzi w prawo od szosy. Podchodzimy przez lasek na południowy stok Rusa (598 m), potem trawersujemy jego wschodni stok. Ładny widok na krawędź Gór Stołowych; do tyłu na Wzgórza Lewińskie i Góry Orlickie. Południowe stoki i kulminacja Rusa zbudowane są z piaskowców arkozowych (tzw. środkowych piaskowców ciosowych), w dalszej części grzbietu wystepują już margle, a widoczne ponad nimi Skały Puchacza zbudowane są z górnych piaskowców ciosowych, kwarcowych. Oznacza to, że wchodząc na grzbiet Rusa, pokonaliśmy słabo w tym miejscu wykształcony środkowy stopień Gór Stołowych, a przed nami wspinaczka na pozostałość stopnia górnego. Po prawej, w dolince Kamiennego Potoku, znajdował się niegdyś przysiółek Młyny (Mühlhäuser) z młynem wodnym istniejącym co najmniej od pocz. XVIII w., obecnie całkowicie wyludniony (pozostała jedynie kapliczka) / 1.45 Skraj lasu pod Skałami Puchacza (590 m), granica parku narodowego. Skręcamy w prawo, dochodząc do utwardzonej drogi trawersującej

18 122 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie dolną część stoku. Drogą w lewo i po 200 m ścieżką w prawo. Podchodzimy bardzo stromo skrajem wyrobiska kamieniołomu, częściowo po kamiennych i drewnianych schodkach, obok ciekawej pochylni służącej niegdyś do transportu pozyskanych bloków. W górnej części widok na imponujące ściany eksploatacyjne z podciętymi okapami / 1.25 Węzeł szlaków koło Skał Puchacza (ok. 745 m), punkt widokowy. Szlak zielony (trasa C7) wiedzie na wprost do Karłowa (1.30 godz.), w prawo do Batorowa (1.15 godz.). Skały Puchacza, dawniej zwane też Sowimi Skałami (Uhusteine) to część ścian skalnych południowej krawędzi górnego piętra Gór Stołowych. Są znacznie przekształcone przez kamieniołom, uruchomiony w II poł. XIX w. i funkcjonujący do II wojny światowej, a nawet krótko po niej. Ściany eksploatacyjne mają wysokość do 30 m. W latach 80. XX w. były terenem wspinaczki, obecnie rejon ten jest zamknięty dla działalności sportowej (m.in. z powodu zagrożenia obrywami). Za znakami niebieskimi w lewo, krawędzią skał. Do tyłu widok na Urwisko Batorowskie, w lewo w kierunku Wzgórz Lewińskich i Gór Orlickich. Obchodzimy wcinającą się w wierzchowinę Trzmielową Jamę dolinę Kamiennego Potoku. Po 20 min. od węzła szlaków Samotnik (Einsamer Turm) pięciokątna baszta skalna przy krawędzi wierzchowiny, oddzielona od niej Szerokim Kominem. Jest celem wspinaczek. W latach 90. XX w. trudne drogi poprowadzili na niej wspinacze niemieccy. Nadal idziemy krawędzią, nieco klucząc wśród skałek. Przy ścieżce liczne stare znaki graniczne, z krzyżami i numerami w eliptycznych obramieniach / 0.55 Kopa Śmierci (830 m), niem. Totenkopf trupia głowa. Od południowego zachodu jest podcięta długim, zwartym murem skalnym, który ciągnie się aż do Trzmielowej Jamy (ok. 1,8 km). Schodzimy na obniżenie (ok. 809 m) stanowiące górną krawędź skalistej dolinki i dość stromo, ale krótko podchodzimy do najwyższego punktu tej części wierzchowiny / 0.45 Narożnik (849 m), kulminacja stanowiąca świetny punkt widokowy. Narożnik, zwany też Narożniakiem (Eckstein), według niektórych map mający wysokość 851 m, jest zbudowany z górnych piaskowców ciosowych. Podcinają go ściany skalne, efektownie prezentujące się od zachodu i południowego zachodu. W latach 80. XX w. zostały odkryte przez wspinaczy. Wytyczono tu trudne drogi ścianowe. Na skale przy szlaku tablica upamiętniająca dwójkę studentów wrocławskiej Akademii Rolniczej, Annę Kembrowską i Roberta Odżgę, zamordowanych w niewyjaśnionych okolicznościach 17 VIII 1997 r. Schodzimy grzbietem na północ, najpierw stromo, później łagodniej, do Szosy Stu Zakrętów / 0.30 Lisia Przełęcz (790 m), parking i miejsce odpoczynku. Węzeł szlaków: zielony do Kulina (C11, 1.40 godz.), żółty przez grzbiet Skalniaka do Karłowa (35 40 min.). Przystanek autobusowy 300 m po lewej.

19 Polanica Zdrój Wambierzyce Radków C5 123 Lisia Przełęcz stanowi dość głębokie (40 50 m) siodło, oddzielające grzbiet Skalniaka i Błędnych Skał od grzbietu Narożnika i Kopy Śmierci. Oba grzbiety zbudowane są z górnych piaskowców ciosowych, na przełęczy zaś ich warstwa jest przerwana i podłoże tworzą margle. Przez przełęcz przeprowadzono w latach Szosę Stu Zakrętów. Szosa Stu Zakrętów Jest to najpopularniejsza szosa przecinająca Góry Stołowe i doprowadzająca w pobliże ich największych atrakcji, m.in. Błędnych Skał i Szczelińca Wielkiego. Prowadzi z Kudowy Zdroju doliną Kudowskiego Potoku i stokami Skalniaka, przez Lisią Przełęcz i Karłów, gdzie osiąga najwyższy punkt 780 m, do Radkowa (23 km). Zbudowano ją w latach , po zakończeniu wojny prusko-austriackiej. Od razu stała się atrakcją turystyczną, równocześnie straciły na znaczeniu starsze drogi wiodące do Karłowa od strony Batorowa, istniejące co najmniej od XVI w. Praski Trakt i Kręgielny Trakt. Po I wojnie światowej zaczęły kursować tędy autobusy, a w latach 30. XX w. włączono ją do budowanej magistrali turystycznej ciągnącej się przez całe Sudety. Cała trasa jest bardzo malownicza, ale szczególnie efektowny jest odcinek między Karłowem a Radkowem, gdzie droga pokonuje stromy, północny stok Gór Stołowych (ok. 350 m różnicy poziomów), przewijając się serpentyną przez Stroczy Dział (jest to tzw. Stroczy Zakręt, zwany też Językiem Teściowej) i prowadząc pod kilkudziesięciometrowymi ścianami Radkowskich Skał. Przed powstaniem Parku Narodowego Gór Stołowych organizowano tu odcinki specjalne rajdów samochodowych. Uwaga: po Szosie Stu Zakrętów jeździ w sezonie turystycznym wiele autokarów i samochodów prywatnych, ale autobusy PKS bardzo rzadko! Idziemy szosą w prawo, obchodząc skalistą kulminację Ptaka. Na stoku po lewej głazy z ciekawymi mikroformami rzeźby, po prawej widoki na południową i wschodnią część Gór Stołowych. Przy pierwszych zabudowaniach Karłowa węzeł szlaków. W prawo odchodzi droga do Batorowa (Kręgielny Trakt) / 0.00 Karłów ( 341, 755 m). Sklep, bar, poczta, schronisko Pod Szczelińcem, przystanek PKS. C5 Góry Stołowe trochę inaczej... Polanica Zdrój Niżkowa Batorówek Wambierzyce Radków Trasa przecinająca w poprzek wierzchowinę Gór Stołowych. Długa, ale bogata w atrakcje mniej znane grupy skalne, malownicza dolina Cedronu, widoki na północną krawędź gór, zabytki Wambierzyc, Radkowa i okolic. Niektóre odcinki w młodym lesie świerkowym nieco nużące. Znaki niebieskie

20 124 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie 0.00 / 5.55 Polanica Zdrój ( 406), punkt informacji turystycznej przy ul. Zdrojowej, węzeł szlaków. Idziemy razem ze znakami zielonymi i żółtymi ul. Zdrojową (deptak), z biegiem rzeki. Po chwili szlak zielony odchodzi w lewo (trasa C7 do Batorowa, 3.05 godz.). Po 200 m w lewo ul. Parkową. Mijamy Pijalnię i Park Zdrojowy (po prawej) oraz Park Szachowy (po lewej). Na rozwidleniu za hotelem Jantar znowu w lewo, ul. Piastowską. Jej przedłużeniem wchodzimy do lasu, tu szlak żółty odchodzi w lewo, do Szczytnej (trasa C8, 1.20 godz.). Znaki niebieskie doprowadzają do ul. Górskiej (droga Polanica Szczytna przez Bukową), którą na zachód, częściowo ścieżką równoległą do drogi / 5.20 Bukowa, nadleśnictwo Zdroje (467 m), węzeł szlaków (znaki zielone wiodą na południe, przez Wysoki Kamień do Polanicy, trasa C7, 0.50 godz.). Idziemy w prawo, trawersując wschodni, a potem północny stok Bukówki (510 m). W tym rejonie istniał kiedyś rezerwat chroniący skupisko aklimatyzowanych tu ok r. modrzewi kanadyjskich. Niektóre miały wysokość ponad 30 m. Po przetrzebieniu go przez wichurę 17 I 1955 r. rezerwat zlikwidowano, pozostało kilka egzemplarzy drzew. Przy zabudowaniach Borowiny szlak skręca w prawo / 4.50 Szosa E67, parking leśny. 300 m z lewej, po północnej stronie szosy, stoi w kępie drzew kamień graniczny z 1576 r. z inicjałem cesarza Rudolfa II, oznaczający granicę lasów królewskich. Szosą krótko w prawo, po czym w lewo, szerokim Praskim Traktem. Dwunastokilometrowy Praski Trakt (Prager Straße) prowadzi przez Batorówek i doliną Czerwonej Wody do Karłowa. Powstał przypuszczalnie jeszcze w średniowieczu jako ścieżka strażnicza w obrębie państwa homolskiego. W pocz. XVIII w. ulepszono go na polecenie cesarza Karola VI. Kursowały nim niegdyś dyliżanse pocztowe do Czech. Jego ranga spadła po przyłączeniu Ziemi Kłodzkiej do Prus w poł. XVIII w., ale także wówczas doceniano jego potencjalne znaczenie strategiczne forty na Ptaku i Szczytniku strzegą właśnie obu końców Praskiego Traktu. Po zbudowaniu Szosy Stu Zakrętów w 1870 r. trakt stał się zwykłą drogą leśną. Nadaje się doskonale do turystyki rowerowej, dla piechura jest nieco monotonny. Ciekawostką są zachowane przy nim kamienie milowe. Praskim Traktem podchodzimy w 20 min. na grzbiet Ponurego Rogu (565 m, Das trübe Horn); tu skręcamy w prawo, boczną drogą schodzącą do starego, zarośniętego kamieniołomu. Dotąd szliśmy wierzchowiną środkowego stopnia Gór Stołowych, gdzie w podłożu występują margle. Teraz dotarliśmy do północnej granicy ich zasięgu tu zaczyna się krawędź zbudowana z piaskowców arkozowych. Te właśnie skały były eksploatowane w kamieniołomie. Grzbiet z wyrobiskiem nosił niemiecką nazwę Plaschken-Berg, co przeniesiono na 8-metrową skałkę na północ od niego Płaska. Wychodzimy z kamieniołomu na krawędź wierzchowiny, ponad murem skalnym wznoszącym się nad doliną Toczka. Z urwiska widok na Kotlinę Kłodzką i Wzgórza Ścinawskie. Wkrótce osiągamy skałkę Brzytwa wąską grzędę

21 Polanica Zdrój Wambierzyce Radków C5 125 wysokości ok. 15 m. Na wschód od niej ciągnie się równie wąski i stromy grzbiet Orlika. Niegdyś u jego nasady stała chatka myśliwska Martins Klause / 4.10 Niżkowa (603 m), ładne widoki z północnej, podciętej krawędzi. Dalej grzbietem na południowy zachód, łagodnie w górę. Po 7 8 min. od Niżkowej warto zrobić boczny wypad do krzyża pamiątkowego z 1707 r. Przy słupku granicznym z 1806 r. (nr 59) należy skręcić ze szlaku w lewo, granicą starszego i młodszego lasu. Przekraczamy niewielki grzbiecik ze skupiskiem głazów i 100 m dalej schodzimy do płytkiej dolinki. Po prawej wylot miniaturowego wąwozu. Skręcamy w lewo, na jego przedłużenie, i po 50 m trafiamy na pochylony krzyż z piaskowca wysokości 135 cm, o formie typowej dla tzw. krzyży pokutnych. Według niemieckojęzycznego napisu upamiętnia śmierć drwala Georga Aulicha przywalonego 26 lipca 1707 r. przez drzewo. Krzyż został odnaleziony i spopularyzowany wśród krajoznawców stosunkowo niedawno, bo w 1990 r., przez Marka Kledzika. Nigdy nie był zaznaczany na mapach niemieckich / 3.45 Tuż pod szczytem Owczarskiej Kopy (665 m) osiągamy asfaltową szosę Czarny Trakt, prowadzący od szosy Polanica Wambierzyce na wierzchowinę Gór Stołowych. Zbudowano go podczas II wojny światowej, przy pracach zatrudniano ponoć polskich jeńców. Przecinamy szosę i podchodzimy równolegle do grzbietu Tylnej Borowej Kopy, pozostawiając po prawej kulminacje Sokółki (680 m) i Dzika (703 m). Przy parkingu leśnym ponownie wkraczamy na znany już nam Praski Trakt, tu asfaltowy / 3.20 Batorówek ( 295, 675 m npm.), kiosk spożywczy, pole biwakowe. W lewo odchodzi żółty szlak przez Batorów do Duszników Zdroju (2.15 godz.). Idziemy w prawo, przez most, nadal Praskim Traktem, razem ze szlakiem żółtym. Droga wiedzie w górę Czerwonej Wody. Czerwona Woda (Rothwasser) to najważniejszy z potoków odwadniających wierzchowinę Gór Stołowych. Wypływa na północnych stokach Skalniaka, na zachód od Karłowa, i po 13 km wpada w Szczytnej do Kamiennego Potoku. Dolina Czerwonej Wody bardzo wyraźnie zmienia charakter w zależności od skał podłoża. Na odcinku między Karłowem i Batorówkiem, na marglach, jest szeroka, płytka, o niewielkim spadku. Za Batorówkiem, już w piaskowcach, staje się wąska i skalista. Wraz z podłożem zmienia się także chemizm wody (jest lekko kwaśna na piaskowcach, zasadowa na marglach) oraz skład gatunkowy i liczebność żyjących w niej bezkręgowców. W wodach kwaśnych żyją tylko nieliczne owady, w zasadowych także skorupiaki, mięczaki i wirki. Przechodzimy między Dziczym Grzbietem z lewej i zachodnią kulminacją Dzika z prawej. Zaraz potem żółty szlak odchodzi w prawo. Jeśli chcemy obejrzeć więcej form skalnych, warto na pewien czas opuścić szlak niebieski i pójść żółtym, który koło skałki Żaba i ładnego Berła Ducha Gór wyprowadza na wschodni skraj Skalnych Grzybów ( 111). Po 40 min. spotkamy ponownie znaki niebieskie / 3.00 Skrzyżowanie ze szlakiem czerwonym (trasa C1), którym w lewo do Karłowa (2.35 godz.), a w prawo do Wambierzyc (1.45 godz.). Wkrótce mijamy pierwsze większe skałki. Za Dwoma Borowikami z prawej dołącza

22 126 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie szlak żółty. Nieco dalej Krucza Skała (Rabensteine), która stanowi rodzaj bastionu skalnego wznoszącego się nad północną krawędzią wierzchowiny. Jej wierzchołek to dobry punkt widokowy na Wzgórza Ścinawskie, Góry Sowie i Bardzkie. Za chwilę żółty szlak skręca w lewo, przez Białe Skały do Karłowa (2.50 godz.). My za znakami niebieskimi schodzimy do dolinki jednego ze źródliskowych potoków Cedronu / 2.35 Węzeł szlaków pod Pielgrzymem (625 m). Szlak zielony prowadzi w lewo, malowniczym trawersem pod ścianami skalnymi do Szosy Stu Zakrętów. Pielgrzym (Friedrichstein), stanowiący południowy kraniec grupy Słonecznych Skał, to dwie sąsiadujące baszty, opadające na północny wschód 50-metrowymi ścianami. Ślepą końcówką zielonego szlaku (w lewo w tył) można wejść na jego wierzchołek jeden z bardziej efektownych punktów widokowych w Górach Stołowych (tam i z powrotem 15 min., uwaga brak zabezpieczeń!). Obniżamy się do doliny Cedronu u podnóża Ampuły (581 m), gdzie kończy się teren parku narodowego, a zaczynają się zabudowania Wambierzyc. Dalej drogą przez wieś / 1.35 Wambierzyce Górne, prywatne muzeum regionalne ( 462). W dalszej drodze mijamy duże kmiece gospodarstwa z zabudowaniami ustawionymi w czworobok. Przed samym centrum z prawej dochodzi szlak czerwony (trasa C1), po lewej wzgórze Syjon (406 m). Dolina Cedronu w tym miejscu nosi nazwę Doliny Jozafata, na wschodzie góruje Kalwaria, a na północnym wschodzie Wzgórze Kwarantanny. Przez Bramę św. Szczepana (za Cedronem kapliczka Ukamienowania św. Szczepana) wchodzimy na ryneczek / 1.00 Wambierzyce ( 457), kilka barów i bufetów, restauracja, przystanek autobusowy, węzeł szlaków znakowanych. Oprócz obowiązkowego zwiedzania kościoła Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny warto odbyć spacer ścieżkami pielgrzymkowymi na Kalwarię, który można połączyć ze zwiedzeniem szopki ruchomej. Z rynku idziemy na wschód (naprzeciw schodów Bazyliki), przez bramkę między domami (Brama w Dolinie Jozafata) na nieduży plac. Tu po prawej Sadzawka Betsaidy, po lewej kaplice: Dom Annasza, Jezus w Ciemnicy, Zaparcie się św. Piotra, Dom Kajfasza oraz Brama Levi, na wprost Dom Heroda. Skręcamy w prawo, przechodzimy przez Bramę Lithostratos, za którą w lewo. Po lewej Ukrzyżowana Niewiasta św. Wilgefortis. Do stóp wzgórza i przez Bramę Gethsemane na schody, którymi koło kolejnych kaplic na szczyt. Roztacza się stąd niezwykły widok na bazylikę na tle Radkowskich Skał i górującego nad

23 Radków Radkowskie Skały Kształtna Łąka C6 127 nimi Szczelińca. Koło Krzyży i kaplicy Zdjęcia z Krzyża w lewo. Bocznymi schodami do poziomej uliczki i nią w prawo do budynku ruchomej szopki. Stąd w dół na główną ulicę i w lewo na rynek (patrz planik na str. 460). Jeśli dysponujemy większym czasem, warto odbyć dodatkową rundę do kaplic na górze Tabor i Synaj (25 30 min.). Z ryneczku wychodzimy na południe, koło kapliczki Ukamienowania św. Szczepana i kaplicy Uzdrowienia Niewidomego. Ścieżka prowadzi do Groty św. Franciszka, za nią skręca w lewo. Kolejne kaplice to Jezus Nauczający, Mojżesz i krzak gorejący, a następnie kaplice związane tematycznie z Górą Synaj (Nadanie Dziesięciorga Przykazań, Grób św. Katarzyny). Skręcamy w lewo w dół i mijając m.in. Wieżę św. Barbary oraz kapliczkę Wszystkich Świętych, wychodzimy na ulicę koło Studni i Bramy Gihon przez nią do rynku. Z centrum Wambierzyc szlak niebieski wybiega na zachód, szeroką drogą polną u północnego podnóża góry Syjon. Jest to ostatni odcinek dawnej Vambeřickej cesty drogi pielgrzymkowej, którą dochodziły do Wambierzyc pielgrzymki z Czech / 0.40 Przysiółek Nowy Świat. Za nim schodzimy w dół, przecinając torowisko rozebranej Kolei Stołowogórskiej. Przez mostek na Pośnej i ulicą Kościuszki prosto na rynek w Radkowie / 0.00 Radków ( 417), rynek (380 m). Szlak niebieski wiedzie dalej na Radkowskie Skały (trasa C6). C6 Starymi ścieżkami przez Radkowskie Skały Radków Radkowskie Skały Szosa Stu Zakrętów (Stroczy Zakręt) Kształtna Łąka Krótkie dojście z Radkowa na wierzchowinę Gór Stołowych. Radkowskie Skały przed II wojną światową były jedną stanowiła jedną z bardziej znanych atrakcji regionu, a niektóre formy należały do stołowogórskich standardów, często podziwianych i wyobrażanych na widokówkach. Po wojnie popadły w zapomnienie długo nie było tu szlaków i turyści podziwiali skały tylko z okien autokarów przejeżdżających Szosą Stu Zakrętów. Dopiero po utworzeniu parku narodowego ponownie wyznakowano szlaki starymi ścieżkami, wytyczonymi jeszcze przez GGV. Znaki niebieskie (ostatni odcinek szosą bez znaków) / 1.35 Radków ( 417), rynek. Idziemy na południe, obok kościoła parafialnego i cmentarza. Przecinamy główną ulicę Kościuszki i nieczynną bocznicę kolejową, a za nią skręcamy w prawo, ulicą Leśną, przez mostek na Pośnej. Idziemy przez teren dawnej wsi Leśna, wymienianej w 1328 r. jako Sieben huben, czyli siedem łanów, a powstałej prawdopodobnie jeszcze w XIII w., przed założeniem Radkowa. W II poł. XIX w. stała się jego przemysłowym przedmieściem. Nazwę Leśna

24 128 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie nadano osiedlu w 1945 r., ignorując historyczne Siedem Łanów. Dziś nazwę tę nosi gospodarstwo agroturystyczne (ul. Leśna 8) / 1.10 Dolina potoku nad Radkowem, staw. Idziemy do narożnika lasu (tu granica parku narodowego), po czym stromo w górę / 0.50 Wschodni skraj Radkowskich Skał (630 m), u ich stóp skrzyżowanie ze szlakiem zielonym. Radkowskie Skały, położone na północnej krawędzi środkowego stopnia Gór Stołowych, mają formę muru wysokości m, z grzędami, filarami i izolowanymi wieżami; ciągną się przez ok. 4 km i łączą z kolejnymi grupami skalnymi Skalnymi Wrotami na północnym zachodzie oraz Słonecznymi Skałami na południowym wschodzie. Poszczególne partie muru noszą odrębne nazwy: Kozia Ława, Filary Skalne, Stroczy Dział, Baszty. Również niektóre formy skalne otrzymały własne nazwy, niekiedy romantyczno-turystyczne, pochodzące jeszcze z XIX w., np. Arkadia, Dromader i Zbrojownia Herkulesa na Stroczym Dziale, a niekiedy nadane w ostatnich latach przez wspinaczy: Czubek, Chojrak, Żandarm na terenie kamieniołomu, Penis (!) w grupie Filarów Skalnych czy Babcia, Wilk i Czerwony Kapturek w grupie Baszt. Radkowskie Skały są stosunkowo słabo znane większość kryje się w lesie, do niedawna nie prowadził do nich żaden szlak turystyczny. Szczególnie ciekawa jest Zbrojownia Herkulesa z licznymi oknami skalnymi. Na ścianach można odnaleźć znaki z 1796 r. wytyczające granicę między posiadłościami Radkowa a królewskim rewirem leśnym Karłów. Do Stroczego Zakrętu można stąd dojść dwiema drogami szlakiem zielonym prowadzącym wąską ścieżką u podnóża ścian skalnych albo niebieskim, wierzchowiną, wśród skałek rozrzuconych w gęstym lesie, z efektownym punktem widokowym na krawędzi masywu. Oba szlaki są bardzo atrakcyjne i jeśli dysponujemy czasem, warto przejść obydwa / 0.30 Stroczy Zakręt (644 m) na Szosie Stu Zakrętów. Właściwie są to dwa kolejne zakręty o 180 o, którymi szosa pokonuje 40-metrową różnicę poziomów na skalistej krawędzi środkowego stopnia Gór Stołowych. Nazwa pochodzi od sąsiedniego Stroczego Grzbietu (Schalaster Berg), ale skąd się wzięło dziwne słowo stroczy nie wiadomo. Zakręt, zwany też Językiem Teściowej, jest chyba najbardziej efektownym miejscem Szosy Stu Zakrętów. Do Kształtnej Łąki można stąd dojść szosą (w lewo, 2,2 km). Powyżej górnego zakrętu warto wtedy zwrócić uwagę na efektowną, 10-metrową Leśną Igłę, czyli wspomniany wcześniej Penis. My idziemy szosą w prawo, w dół (ok. 400 m). Po lewej nad szosą niewielkie skałki Głodowa i Jubilatka. Po dojściu do skalistej dolinki, za którą zaczyna się mur Filarów Skalnych, skręcamy w jej górę, stromą ścieżką po głazach, która wyprowadza ponad skałki i ponownie do szosy; nią w prawo do skrzyżowania z szerokim duktem / 0.15 Szosa Stu Zakrętów, skrzyżowanie z Drogą nad Urwiskiem po prawej i Krzywą Drogą po lewej (690 m), parking. Szlak czerwony (trasa C1) w lewo do Wambierzyc (2.55 godz.), w prawo do Karłowa (1.40 godz.).

25 Polanica Zdrój Urwisko Batorowskie Karłów C7 129 Koniec szlaku niebieskiego. Dalej szosą, już bez szczególnych atrakcji krajobrazowych. Można ominąć część szosy, idąc czerwonym szlakiem w stronę Karłowa, po czym krótkim zielonym łącznikiem w lewo (razem 35 min.). Ten wariant pozwala obejrzeć piękną Głowę Króla / 0.00 Kształtna Łąka (743 m) przy Szosie Stu Zakrętów, parking (dostępny dla autokarów), miejsce odpoczynku. Stąd szosą do Karłowa jeszcze 35 min. Mianem Kształtnej Łąki określa się dawny kamieniołom na wierzchowinie środkowego stopnia Gór Stołowych. W dolnej partii jego ścian możemy zaobserwować ciemne margle (mułowce wapniste), które budują całą wierzchowinę, ale tylko w niewielu miejscach są odsłonięte. C7 Południową krawędzią Gór Stołowych Polanica Zdrój Zbójeckie Skały Piekielna Góra Borowina Batorów Urwisko Batorowskie Skały Puchacza Białe Skały Karłów Długa wycieczka wzdłuż południowej krawędzi wierzchowiny Gór Stołowych. W pobliżu trasy kilka oryginalnych obiektów, które można odwiedzić w ramach wypadów bocznych (m.in. krzyż Zabita Dziewczyna przy dawnej Pątniczej Ścieżce). Warto zarezerwować na to czas. Początkowy odcinek można skrócić o ok. 30 min., idąc z Polanicy szlakiem żółtym do Piekielnej Góry (C8) lub niebieskim do Bukowej (C5), z pominęciem Wysokiego Kamienia. Znaki zielone / 5.00 Polanica Zdrój ( 406), punkt informacji turystycznej przy ul. Zdrojowej 13 (370 m npm.). Węzeł szlaków znakowanych. Przechodzimy na lewy brzeg Bystrzycy Dusznickiej razem ze szlakami żółtym i niebieskim. Po kilkudziesięciu metrach w lewo, po schodkach do kościoła (pozostałe szlaki biegną prosto). Za kościołem ulicą Kamienną do skraju Parku Szachowego (po prawej grupa topoli białych), dalej ul. Kryniczną do domu wczasowego Góralka (przy nim punkt widokowy na południową część miasta). Wchodzimy w las na stoku zwanym Złoty Widok, podchodząc w stronę Garncarza. Przed wierzchołkiem skręcamy w boczną dróżkę w lewo, na punkt widokowy 0.35 / Garncarz (Töpferkoppe, 460 m) nie jest właściwie szczytem, lecz wypiętrzeniem na krawędzi wierzchowiny z rumowiskiem skalnym i ścianką opadającą ku dolinie Bystrzycy Dusznickiej. Ponad nią widać Góry Bystrzyckie z wydłużonym grzbietem Wolarza. Wracamy na wierzchowinę do opuszczonej poprzednio dróżki ze szlakiem. Mijamy z lewej wierzchołek Wysokiego Kamienia (491 m). Zaraz za nim

26 130 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie skrzyżowanie dróg i Zbójeckie Skały, niegdyś znany punkt widokowy, obecnie ukryte w lesie i zapomniane. Aby je lepiej obejrzeć, należy na wspomnianym skrzyżowaniu skręcić w lewo i przejść ok. 100 m. Dalej na grzbiet Piekielnej Góry (sam wierzchołek jest 70 m po prawej) / 4.10 Osada Piekielna Góra. Skrzyżowanie z szlakiem żółtym z Polanicy Zdroju do Szczytnej (trasa C8), restauracja Piekiełko. Miejsce to leży w siodle, które oficjalnie nie ma nazwy, ale ponieważ nazwę Piekielna Góra noszą sąsiedni wierzchołek, osada i jej główna ulica, wydaje się słuszne wprowadzenie nazwy Piekielna Przełęcz, używanej już na niektórych mapach. Drogi i ścieżki rozchodzą się stąd w dziewięciu kierunkach! Przełęcz jest dobrym punktem widokowym. Skręcamy w prawo, na północ, drogą asfaltową. Przy drodze niewielki kamień graniczny z monogramem IHS i datą Wyznaczał on granice posiadłości kłodzkich jezuitów, do których w latach należała Polanica / 4.00 Bukowa, nadleśnictwo Zdroje (467 m). Z prawej dołącza niebieski szlak z Polanicy Zdroju (trasa C5). Wchodzimy w las i skręcamy w lewo, na południowe stoki Bukówki (Szlak niebieski biegnie prosto). Trawersujemy Lipnik i wychodzimy na drogę grzbietową wiodącą na zachód, która omija od północy szczyt Ślepowrona (553 m) / 3.20 Osiedle Borowina (525 m), szosa E67, 500 m po lewej parking i bar przydrożny. Przekraczamy szosę i wchodzimy na leśną Drogę Hugona (Hugo-Weg). Warto przy niej zwrócić uwagę na stare znaki graniczne wykute na głazach spore krzyże. Wśród nich (po lewej) krzyż z datą 1574 najstarszy znany znak w Górach Stołowych. Na rozwidleniu w lewo, Drogą Czerwonej Wody, która sprowadza w dolinę potoku o tej samej nazwie, do początku zabudowy Batorowa. Szosą do centrum osiedla, po prawej mijamy dawną hutę szkła / 2.25 Batorów ( 295, 585 m), przystanek PKS. Od północy dochodzą znaki żółte z Karłowa przez Skalne Grzyby. Skręcamy w lewo za znakami zielonymi i żółtymi. Dość stromo do lasu wzdłuż stacji Drogi Krzyżowej, do barokowej kaplicy św. Anny u nasady wąskiego grzbietu Hanuli (632 m). Kaplica istniała tu podobno już w 1456 r. Obecną zbudowano w 1770 r. (często podaje się błędną datę 1707), równocześnie z budową batorowskiej huty, z fundacji jej właścicieli Rohrbachów. Jest okazała jak na tak peryferyjne położenie i ma ozdobną fasadę, nawiązującą do jezuickiego typu Il Gesu. Wewnątrz zwracają uwagę XIX- -wieczne kryształowe świeczniki wyroby miejscowej huty. Stacje Drogi Krzyżowej pochodzą z przeł. XVIII i XIX w. Grzbiet Hanula, przez mieszkańców nazywany Górą św. Anny, należy już do górnego stopnia Gór Stołowych i zbudowany jest z ciosowych piaskowców kwarcowych. Wzdłuż grzbietu, ciągnącego się jeszcze 750 m na południowy wschód, można zobaczyć na głazach zabytkowe znaki graniczne. Od kaplicy podchodzimy grzbietem obok kolejnych stacji Drogi Krzyżowej i ładnie wymodelowanej Skały Józefa (wys. ok. 3 m), po czym wycho-

27 Polanica Zdrój Urwisko Batorowskie Karłów C7 131 dzimy na krawędź wierzchowiny (świetny punkt widokowy na Obniżenie Dusznickie, Szczytną, Wzgórza Lewińskie, Góry Bystrzyckie i Orlickie). Na rozwidleniu szlak żółty skręca w lewo, do Złotna (45 min.), my idziemy za znakami zielonymi prosto, oddalając się nieco od krawędzi, zwanej tu Bobrowcem. Przecinamy dolinkę Bobrówki, zwaną Grodczy Dół, i powracamy do krawędzi wierzchowiny / 1.40 Urwisko Batorowskie (708 m), doskonały punkt widokowy. Urwisko jest fragmentem południowej krawędzi górnego stopnia Gór Stołowych, ciągnie się od doliny Mostowej Wody po Grodczy Dół (2,3 km). Ściany skalne, a częściej ciąg filarów poprzedzielanych żlebami, osiągają kilkadziesiąt metrów wysokości. Idziemy ścieżką równolegle do krawędzi. Towarzyszą nam numerowane słupki graniczne z XVIII/XIX w., które oznaczały granicę między dobrami królewskimi (na wierzchowinie) a posiadłościami barona Michaela von Stillfried. Mijamy kamienny krzyż z 1818 r. i kapliczkę. Zaraz potem w lewo od szlaku odchodzi ścieżka do Łężyc. Jest to pozostałość Pątniczej Ścieżki jednego ze szlaków pielgrzymkowych do wambierzyckiego sanktuarium, które ukształtowały się po wojnie trzydziestoletniej. Wzdłuż nich wznoszono aż do pocz. XX w. liczne krzyże i kapliczki, fundowane na ogół przez właścicieli danego terenu. Najbardziej znane to Wambierzycka Ścieżka (Vambeřická stežka) z Czech i właśnie Pątnicza Ścieżka z Dusznik. Obie właściwie już nie istnieją, a wędrowanie ich śladami można polecić tylko zapaleńcom. Na przykład odcinek Pątniczej Ścieżki od tego miejsca w prawo, przez wierzchowinę, zupełnie zanikł po powojennych wyrębach i zalesieniach. Najciekawszym z obiektów przy dawnej Pątniczej Ścieżce jest trudny do odszukania kamienny krzyż z 1644 r. Aby do niego dojść, opuszczamy szlak nieco dalej, w miejscu, gdzie skręca ostro w lewo, schodząc stromo do doliny Mostowej Wody, i kontynuujemy marsz ścieżką na wprost. Po ok. 60 m, przy słupku wyznaczającym granicę działów leśnych 297, 298 i 318, skręcamy lekko w prawo, po 80 m przecinamy zarośnięty dukt, po kolejnych 110 m wychodzimy na skraj zarastającej polany, przekraczamy nikły potok (górny bieg Bobrówki) i przy resztkach zwalonej drewnianej budki kierujemy się w prawo, na przełaj, prostopadle do ścieżki. Klucząc wśród głazów w kierunku południowo wschodnim, dochodzimy po 75 m do krzyża przesłoniętego skupiskiem głazów. Powrót do szlaku tą samą drogą. Krzyż Zabita Dziewczyna (Tote Magd) jest wykuty z piaskowcowego głazu. Wyryto na nim monogramy IHS i MARIA oraz niemieckojęzyczną inskrypcję następującej treści: W roku 1628 dnia 19 marca morderczym sposobem została zabita pełna cnót panna Marta, Jerzego kamieniarza ze wsi Ratno Górne ślubna córka, w wieku 15 lat. Niech Bóg będzie dla niej łaskawy. Chwalebnego zmartwychwstania O Boże, daj jej zbawienie. Według tradycji zakopane w lesie zwłoki dziewczyny odnaleziono przypadkiem, gdy wyrósł groch, którego ziarenka miała w fartuszku. Krzyż bywa bezpodstawnie zaliczany do grupy krzyży pokutnych, w rzeczywistości ma on charakter pamiątkowego pomniczka, wystawionego zapewne przez ojca zamordowanej / 1.15 Dolina Mostowej Wody (706 m). Krótki niebieski łącznik (trasa C7a) doprowadza stąd w 10 min. do skrzyżowania dróg leśnych przy południowym krańcu Wielkiego Torfowiska Batorowskiego, gdzie spotyka szlak żółty / 1.10 Skały Puchacza ( 122, ok. 745 m), dobry punkt

28 132 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie widokowy. Spotkanie ze szlakiem niebieskim (trasa C4) z Dusznik Zdroju do Karłowa / 1.00 Wschodni kraniec wierzchowiny Narożnika nad doliną Mostowej Wody (749 m), połączenie ze szlakiem żółtym (trasa C7a). Podchodzimy na grzbiet, przecinamy poprzeczną Skrótową Ścieżkę i wchodzimy między skałki koło Skalnej Furty, na wschodnim skraju Białych Skał. Białe Skały to duże zgrupowanie efektownych skałek piaskowcowych na północnej krawędzi wierzchowiny Narożnika, w pobliżu Lisiej Przełęczy. Skałki ciągną się przez ok. 1 km. Mają formy poprzecinanych szczelinami masywów, murów i samotnych baszt, osiągają do 20 m wysokości. Nazwę zawdzięczają bardzo jasnej barwie, związanej z dużą zawartością kwarcu i małą związków żelaza. Na wilgotnych ścianach rozwinęła się bogata flora porostów i mszaków. Od lat 60. XX w. Białe Skały wykorzystywane są przez amatorów wspinaczki skałkowej. Odkryli je wówczas wspinacze z Saksonii i poszczególnym skałkom nadali karciane nazwy, nawiązujące do gry w skata, m.in. As Atu, Czwórka Pik, Walet, Dupek Dzwończy, Czarny Piotruś, Bubek, Bibza, Skat, Kibic. Przechodzimy wśród skałek, przecinając strumyk / 0.45 Białe Skały, rozwidlenie szlaków pod Asem Atu (769 m); w lewo odchodzi szlak żółty na Lisią Przełęcz (trasa C7b, 20 min.). Dalej za znakami zielonymi w dół, na północny zachód, do duktu Zerówka i nim do asfaltowego Kręgielnego Traktu. Kręgielny Trakt (Kegel-Straße) prowadzi z Batorówka do Karłowa (ok. 7,8 km), wierzchowiną środkowego stopnia Gór Stołowych, koło Małego i Wielkiego Torfowiska Batorowskiego i górną częścią doliny Czerwonej Wody. Podobnie jak równoległy Praski Trakt, jest starą drogą do Czech, funkcjonującą prawdopodobnie jeszcze w państewku homolskim. Wiązanie przez niektórych autorów jego nazwy z wieżą zamku Homole, którą ponoć zwano Kręglem i która miała być widoczna z traktu, nie wytrzymuje konfrontacji z terenem. Na pocz. XVIII w. trakt został przebudowany z polecenia cesarza Karola VI, w związku z intensyfikacją gospodarki leśnej i założeniem Karłowa. Po wybudowaniu Szosy Stu Zakrętów zmalało jego znaczenie dla turystyki, choć nadal stanowi najkrótszy dojazd z rejonu Kłodzka do Karłowa. Kręgielnym Traktem dochodzimy do Szosy Stu Zakrętów, którą w prawo, do centrum Karłowa / 0.00 Karłów ( 341), przystanek autobusowy, węzeł szlaków (755 m). C7a W poszukiwaniu sosny błotnej Wariant szlaku zielonego C7, pozwalający rzucić okiem na największe torfowisko Gór Stołowych (wejście w jego głąb jest zabronione). Znaki niebieskie, potem żółte. Patrz mapka na str / 0.15 Dolina Mostowej Wody (706 m), odejście znaków niebieskich od szlaku zielonego C7. Idziemy w górę doliny, duktem nazwanym przez leśników Zerówką (Null-Straße) / 0.10 Południowy skraj Wielkiego Torfowiska Batorowskiego (730 m), skrzyżowanie aż ośmiu dróg i ścieżek. Dawniej miejsce to nosiło trudną do przetłumaczenia nazwę Am Sechskant ( przy sześciokrawężniku )

29 Polanica Zdrój Urwisko Batorowskie Karłów C7 133 chodziło o sześcioboczny słupek drogowskazowy, który stał tutaj jeszcze po II wojnie światowej. Koniec znaków niebieskich. Szlak żółty w prawo wiedzie na Skalne Grzyby (1.00 godz.), Zerówka (nieznakowana) południowym skrajem torfowiska do Karłowa (1.00 godz.). Wielkie Torfowisko Batorowskie to rozległe (ok. 40 ha) torfowisko wysokie położone na wierzchowinie Gór Stołowych ( m), ponad doliną Czerwonej Wody ostatnie zachowane w tych górach (kiedyś były cztery). Powstało na podłożu nieprzepuszczalnych mułowców, iłowców i margli, jest zasilane wyłącznie wodami opadowymi. W XIX w. przeprowadzono tu prace melioracyjne, część torfowiska osuszono i zalesiono świerkiem. Obecnie porasta je bór bagienny, a osuszona część torfowiska ponownie się zabagnia. Miąższość torfu w centralnej części przekracza 6 m. Stwierdzono tu występowanie 127 gatunków roślin (kilkadziesiąt wymienianych w XIX w. wyginęło). Występuje m.in. bardzo rzadka sosna błotna, osiągająca tu północną granicę zasięgu (jest to mieszaniec sosny zwyczajnej i kosodrzewiny). Spośród ok. 400 egzemplarzy drzew większość obecnie zamiera. Prowadzi się prace zmierzające do uratowania tego stanowiska. Rośliny runa tworzą typowe dla torfowisk wysokich zbiorowiska kępkowe (suchsze) i dolinkowe (stale podtapiane). Występują tu m.in. turzyce, bażyna czarna, bagno zwyczajne, modrzewnica zwyczajna, żurawiny, owadożerne rosiczki. Torfowisko nie jest udostępnione do zwiedzania, można je oglądać tylko z dróg wiodących jego skrajem. Dwa kilometry dalej w kierunku Batorowa znajdowało się Małe Torfowisko Batorowskie (ok. 5 ha), które mimo częściowego objęcia ochroną zostało zmeliorowane i niemal całkowicie zamarło. Idziemy na południowy zachód żółtym szlakiem / 0.00 Wschodni kraniec wierzchowiny Narożnika nad doliną Mostowej Wody (749 m). Połączenie z szlakiem zielonym (trasa C7). C7b Partyjka skata z Kubusiem Puchatkiem, czyli Białe Skały Najatrakcyjniejszy sposób dojścia z Białych Skał do Karłowa, pozwalający na obejrzenie efektownej Białej Ściany Bubka i innych form skalnych. Warto go połączyć z przejściem przez kulminację Ptaka i zwiedzeniem Fortu Karola (trasa C2a). Znaki żółte / 0.25 Białe Skały, rozwidlenie szlaku zielonego (trasa C7) i żółtego pod Asem Atu (769 m). Idziemy za znakami żółtymi ścieżką pod skałami. Po lewej skała Bibza, 5 min. później również po lewej potężny masyw Bubka, który na północ opada 30-metrową, poprzecinaną okapami Białą Ścianą jest to najambitniejszy cel wspinaczkowy w tym rejonie. Dochodzimy do końca masywu, schodzimy w dolinkę, przez potok, po czym drogą leśną do Szosy Stu Zakrętów. W górnej części tej dolinki znajduje się zgrupowanie skał wysokości do 20 m, zwane Starym Biwakiem. Bezpośrednio powyżej miejsca, gdzie szlak dochodzi do drogi, wznosi się Skała z Zachodami. Wyżej kilka wież o nazwach zaczerpniętych z Kubusia Puchatka (Miś, Tygrysek, Prosiaczek, a także Pajacyk i Laleczka).

30 134 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie 0.25 / 0.00 Lisia Przełęcz wschodnia (785 m), węzeł szlaków, parking. Do właściwej przełęczy (790 m) w lewo 140 m, do przystanku PKS 420 m. Do Karłowa szosą w prawo (szlak niebieski C4, 25 min.), ale ciekawiej szlakiem zielonym na Ptaka (Fort Karola) i dalej żółtym (35 min.). C8 Najniższe z najwyższych Polanica Zdrój Piekielna Góra zamek Leśna (Szczytnik) Szczytna Nieco tajemnicza nazwa trasy odnosi się do dwóch najniższych fragmentów górnego stopnia Gór Stołowych, Piekielnej Góry i Szczytnika. Także na ich krawędziach spotkamy skalne ściany, a na wierzchowinach skałki, choć nie są one tak okazałe i liczne, jak np. w rejonie Szczelińca. Na trasie ładne widoki i neogotycki pałac na Szczytniku, który jednak można obejrzeć tylko z zewnątrz. Znaki żółte / 1.25 Polanica Zdrój ( 406), punkt informacji turystycznej przy ul. Zdrojowej, węzeł szlaków. Idziemy lewym brzegiem Bystrzycy Dusznickiej w dół rzeki. Po chwili w lewo, ul. Parkową, obok Pijalni i Parku Zdrojowego po prawej i Parku Szachowego po lewej. Na rozgałęzieniu w lewo, ul. Piastowską i jej przedłużeniem do lasu / 1.10 Rozstaj szlaków. Za znakami żółtymi ku zachodowi, przez północne stoki Piekielnej Góry / 0.55 Osada Piekielna Góra, miejsce nieoficjalnie zwane Piekielną Przełęczą, skrzyżowanie ze szlakiem zielonym (trasa C7 do Batorowa, 1.55 godz.). Mijamy restaurację Piekiełko i wchodzimy w masyw Szczytnika. Szczytnik (589 m) wznosi się ponadstumetrowym, stromym i skalistym stokiem ponad Szczytną i Piekielną Doliną. Jego stoliwo budują górne piaskowce ciosowe, te same, które tworzą najwyższe partie Gór Stołowych. Dzięki licznym punktom widokowym, skałkom oraz zamkowi Leśna jest to popularny teren dla spacerów i krótkich wycieczek ze Szczytnej i Polanicy Zdroju. Spośród licznych skałek Szczytnika najpiękniejsze są kilkudziesięciometrowe urwiska na jego krawędziach bezimienne na zachodnim stoku, ponad Szczytną, Orle Skały na południowym stoku, ponad Piekielną, wreszcie skałki pod Wysokim Kamieniem dalej na wschód. Na południowym stoku Wysokiego Kamienia funkcjonuje duży kamieniołom piaskowców; jego krawędź oraz podszczytowe Zbójeckie Skały to dobre punkty widokowe. Poniżej kamieniołomu, przy drodze, bije Srebrne Źródło. Podchodzimy grzbietem w kierunku kulminacji Kamiennika (583 m), trawersując jego szczyt od południa. Po prawej zostaje Piaskowiec (585 m), za nim na rozwidleniu w lewo. Po kilku minutach osiągamy pokrytą niewielkimi skałkami wierzchowinę. Na skrzyżowaniu z drogowskazem szlak prowadzi prosto. Warto pójść w lewo, by obejrzeć nietypową Drogę Krzyżową. Jej ścieżka prowadzi malowniczo wśrod skałek, by po ok. 400 m wrócić do szlaku; wariant trochę dłuższy, ale zdecydowanie ciekawszy. Kalwaria na Szczytniku jest dziełem ojców misjonarzy Świętej Rodziny, którzy w 1929 r. stali się właścicielami zamku Leśna. Jej stacje w formie piaskowcowych

31 Karłów Szczeliniec Wielki Karłów C9 135 płaskorzeźb przygotowano i zaczęto rozmieszczać w wykutych w skałkach niszach w 1940 r. Prace ukończyli polscy klerycy w 1959 r. Dochodzimy do asfaltowej drogi, którą w lewo, do zamku / 0.25 Zamek Leśna (565 m), niedostępny dla zwiedzających poza kaplicą, która pełni funkcję kościoła parafialnego. W latach w miejscu obecnego zamku zbudowano fort, który stanowił element systemu obronnego Ziemi Kłodzkiej. Nie odegrał on żadnej roli militarnej do wojny z Austrią nie doszło, a podczas kampanii napoleońskiej w 1807 r. nie był broniony i na polecenie dowództwa francuskiego został częściowo rozebrany. Malowniczy neogotycki zameczek zbudował w latach ówczesny właściciel Szczytnej, mjr Leopold von Hochberg. W 1929 r. obiekt został przekazany ojcom misjonarzom Świętej Rodziny. Obecnie mieści się tu ośrodek dla dzieci upośledzonych. Z zamkowego dziedzińca schodkami na ścieżkę, którą stromo w dół do ul. Leśnej w Szczytnej. Nią w prawo, do szosy E67 i centrum miejscowości / 0.00 Szczytna ( 449), most na Kamiennym Potoku (453 m). C9 Szczeliniec Wielki to trzeba zobaczyć! Karłów Szczeliniec Wielki Karłów Obowiązkowa wycieczka dla odwiedzających Góry Stołowe, równie piękna, jak pouczająca, ze względu na wyjątkowe w skali Polski bogactwo form skalnych, wspaniałe widoki, a także doborowe towarzystwo postaci historycznych, które Szczeliniec odwiedziły. W sezonie panuje tu tłok i atmosfera jarmarku. Od 2001 r. turystów obowiązuje ruch jednokierunkowy, usprawniający zwiedzanie. Znaki żółte, na terenie skał białe strzałki (dojście 0.45, zwiedzanie , zejście 0.20) 185 (do pokonania podobno 682 schody) Karłów, węzeł szlaków (755 m). Idziemy szeroką dróżką w stronę Szczelińca (w sezonie liczne stragany z pamiątkami i punkty gastronomiczne) razem ze znakami czerwonymi (trasa C1) Węzeł szlaków u stóp Szczelińca (780 m), początek podejścia po kamiennych schodkach na przełęcz między Wielkim a Małym Szczelińcem (867 m) Miejsce odpoczynkowe ponad przełęczą (ok. 860 m). W ścianie skalnej wykuta wnęka zamykana metalowymi drzwiczkami dawna skarbonka, do której zbierano datki na utrzymanie trasy po Szczelińcu. Szlak żółty odchodzi w lewo, do Pasterki (25 min.), my idziemy schodkami w prawo. Jest to trasa im. Franciszka Pabla jej utworzenie upamiętnia słupek z inskrypcją. Pierwsze schody (drewniane) zbudowano w 1790 r., kamienne powstały w 1814 r. Podchodzimy między pięknymi formami skalnymi (po lewej nad nami skała Żyrafa) na skalistą wierzchowinę i dalej poziomą, skalną uliczką. Na placyku po lewej Skalne Siodło, w wąskim przejściu przed kolejnym rozszerzeniem po prawej Dzwoniący Kamień.

32 136 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie Dzwoniący Kamień niegdyś uważano za wielką atrakcję i dziw natury. W jego ściance, nisko przy ziemi, jest kociołkowate zagłębienie. Stukanie w jego wewnętrzną powierzchnię daje dźwięczny, dzwoniący odgłos (prawdopodobnie efekt pudła rezonansowego). Lekarz Fryderyk Skobel, lubujący się w słowotwórstwie, nazywał kamień dźwiękowcem (1853), a warszawski kaznodzieja Karol Bołoz Antoniewicz, często popadający w egzaltację, pisał: Przy wchodzie zadziwił nas dźwięk czysty, metalowy, podobny brzmieniu dzwonu, który skała za lekkim uderzeniem, jakby ze snu ockniona, z siebie wydaje. Są to dwa w całej okolicy znane dzwoniące kamienie. Piękna zabawka natury Schronisko Na Szczelińcu (ok. 910 m), niedawno odnowione. Najstarsza jego część, z charakterystycznym gankiem, to dawna Szwajcarka z 1845 r. Obok sezonowy bufet i kiosk z pamiątkami. Schronisko na Szczelińcu ma długą tradycję. W 1815 r. powstała tu skromna altana, której atrakcją były różnofarbne śkła, w tafelki pooprawiane, dla przypatrywania się okolicy, tak różnie, tak odmiennie przez nie się wydającej (Antoniewicz, 1837). Zabawki takie umieszczano dawniej na wielu punktach widokowych, przy czym widok przez szkło niebieskie miał imitować zimę, przez zielone wiosnę, przez żółte lato i przez czerwone jesień. W 1845 r. zbudowano pierwszy solidniejszy budynek, nazwany zgodnie z ówczesną modą Szwajcarką (Schweizerhaus). Jest to najstarszy w całych Sudetach (a także w całych polskich górach) zachowany do dziś obiekt

33 Karłów Szczeliniec Wielki Karłów C9 137 zbudowany od podstaw dla obsługi turystów. Zaopatrzenie prowadzone jest wyciągiem towarowym to jedno z dwóch takich rozwiązań w polskich górach. Przed schroniskiem znajdują się Wielkie Tarasy jeden z najlepszych punktów widokowych na Szczelińcu. Widać stąd Pasterkę, masyw Skalniaka i Błędnych Skał, czeską część Gór Stołowych z krawędzią Broumovskich Stěn, na horyzoncie Karkonosze, a poniżej imponujące, 60-metrowe urwiska. Obok, w sztucznej niszy skalnej, tablica pamiątkowa przypominająca postać pierwszego stołowogórskiego przewodnika F. Pabla, oraz nowa tablica z 2002 r., poświęcona pobytowi J. W. Goethego. Około 40 m dalej na wschód wznosi się Szeroki Kamień (dawniej Breiterstein albo Tafelstein, stołowy kamień ) skałka z naturalnym oknem skalnym. W początkowym okresie zwiedzania Szczelińca był to główny punkt widokowy, tu podobno w 1790 r. nakryto dla króla Fryderyka Wilhelma II stół, który rzekomo dał nazwę Górom Stołowym. Na ścianie pozostałości tablic upamiętniających urzędników leśnych zasłużonych dla udostępnienia Szczelińca oraz małą wnękę miejsce po skarbonce, do której Pabel zbierał datki na dalsze prace. Obok założono ok r. ogródek alpejski. Trasa zwiedzania Szczelińca rozpoczyna się za schroniskiem, gdzie znajduje się kasa biletowa. Bywa trudna do przejścia w zimie (nawet do późnej wiosny) z powodu gromadzenia się w szczelinach i na schodach zlodowaciałego śniegu i lodu. Szczeliniec Wielki (919 m), najwyższy szczyt Gór Stołowych, to typowa góra stołowa. Ma formę wyniesionej płyty skalnej o niemal pionowych krawędziach i płaskiej, porozcinanej szczelinami wierzchowinie. Jest jedną z głównych, najczęściej zwiedzanych atrakcji tego pasma. Szczeliniec Wielki wraz z sąsiednim Szczelińcem Małym (896 m) to zachowany fragment górnego stopnia Gór Stołowych, zbudowanego z górnoturońskich piaskowców. Wysokość jego stoków sięga 150 m, z czego najwyższe m to skalne urwiska, a dolną część pokrywają pola bloków skalnych. Ławica piaskowca budująca szczyt nie jest jednorodna składa się z mniejszych fragmentów o różnych właściwościach, różnych kierunkach warstwowania i spękań. W niższych partiach widać wielkie filary, pionowe, krzyżujące się szczeliny i prostopadłościenne bloki; wyższe to ostańce skalne o nieregularnych, urozmaiconych formach, przypominających niezwykłe rzeźby. Na skałach rosną głównie świerki oraz brzozy brodawkowate i sosny. Wystawione na silne wiatry drzewa mają często osobliwie ukształtowane pnie i korony. W runie spotyka się liczne gatunki mchów, wątrobowców i porostów. Szczeliniec Wielki i Mały tworzyły od 1957 r. rezerwat przyrody (50,3 ha). Obecnie jest to strefa ochrony częściowej parku narodowego. Zwiedzanie dozwolone jest tylko po wyznaczonej trasie. Uważa się, że pierwsze udokumentowane zdobycie Szczelińca miało miejsce w 1576 r. Data owa jest wykuta na najwyższej skałce wraz z monogramem IHS, prawdopodobnie więc zdobywcą był jakiś polanicki jezuita. Na mapie hrabstwa kłodzkiego Jonasa

34 138 C Góry Stołowe i Wzgórza Ścinawskie Scultetusa z I poł. XVII w. Szczeliniec jest wyróżniony jako jedna z dwóch godnych uwagi gór hrabstwa (obok Śnieżnika). Skały Szczelińca, skryte w gęstym lesie, odsłonił ok r. pożar wywołany wypalaniem działki leśnej, lecz ich wielka popularność turystyczna zaczęła się niemal nagle dopiero na przełomie XVIII i XIX w., na skutek splotu okoliczności romantycznej mody, sytuacji politycznej i zaangażowania konkretnych osób. W 1790 r. mjr Bonaventura von Rauch, prowadzący budowę pobliskiego Fortu Karola, zainteresował się walorami obronnymi Szczelińca i rozważał możliwość budowy na nim niedostępnej twierdzy. Poczyniono już nawet pewne przygotowania. Wkrótce przy okazji wizytowania kłodzkich umocnień zwiedzili Szczeliniec król pruski Fryderyk Wilhelm II i członkowie jego rodziny. Podobno był także obecny Johann Wolfgang Goethe, piastujący urząd ministra w rządzie księcia sasko-weimarskiego Karola Augusta. Przed tą wizytą zbudowano drewniane schodki, zasypano piaskiem niektóre szczeliny, poszerzono przejścia. Koncepcję twierdzy szybko zarzucono, ale teren spodobał się dostojnym gościom powstała moda na Szczeliniec. Olbrzymią rolę w szerzeniu sławy Szczelińca odegrał Franz Pabel z Karłowa ( ), oprowadzający po nim wycieczki. Uważa się, że był on pierwszym przewodnikiem górskim z państwową nominacją, może nawet w skali Europy. Obyczaje XIX-wiecznych turystów były z naszego punktu widzenia nieco egzotyczne. Często wnoszono ich na górę w lektykach. Normą było podziwianie wschodu słońca ze szczytu, przyjęte było upamiętnianie swego pobytu podpisem namalowanym lub wykutym na skale, a do ulubionych rozrywek należało strzelanie z pistoletu lub nawet dla zamożniejszych z moździerza, by wywołać wielokrotne echo.