Robert Bańkosz. Straszliwi zbójnicy z Bieszczadów i okolicy

Transkrypt

1

2 Robert Bańkosz Straszliwi zbójnicy z Bieszczadów i okolicy Krosno 2010

3 Tekst Robert Bańkosz Korekta Agnieszka Szczupak djęcia Arkadiusz Komski Skład i łamanie Agnieszka Szczupak Copyright by Robert Bańkosz ISBN Wydawca TURKULA Karolina Kiwior ul. Niepodległości 22/4, Krosno Druk akład Graficzny Colonel SA, Kraków Publikacja powstała w ramach projektu Bieszczadzkie bójowanie na rowerze realizowanego przez Podkarpacką Izbę Gospodarczą, współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżet państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka Strona projektu

4 Autor składa podziękowania za pomoc podczas gromadzenia informacji do niniejszej książki: Wiesławowi Banachowi, Darii Boiwce, Jerzemu Ginalskiemu, Stefanowi Hołutiakowi, Danucie Horodeckiej, Mariannie Jarej, Tomaszowi Kośkowi, Piotrowi Kotowiczowi, Mironowi Mikicie, Damianowi Nowakowi, Stanisławowi Orłowskiemu, Vladimirowi Protivniakowi, Andrzejowi Romaniakowi, Arkadiuszowi Sabatowi, Michałowi Szmajdzie, Wojciechowi Wesołkinowi oraz Rafałowi Potockiemu za zainspirowanie do napisania legend o bieszczadzkich zbójnikach.

5 Wstep

6 Bieszczady to kraina naturalnie stworzona do ukrywania się osób, które z różnych powodów nie chciały rzucać się w oczy władzy, urzędnikom czy ludziom w ogóle. Jeszcze nie tak dawno w Bieszczadach osiedlali się artyści, samotnicy, ludzie skonfliktowani z prawem lub po prostu uciekający przed cywilizacją. W XX wieku wielu z nich zyskało miano bieszczadzkich zakapiorów, otoczonych przez społeczność pewnym nimbem adoracji. Na ile uzasadnionym, to już kwestia osobowości, zasług i talentu (bądź jego braku) każdego z nich. Wiadomo natomiast, że w XIX wieku ukrywanie tożsamości i przeszłości w leśnych ostępach było trudniejsze niż we wcześniejszym okresie, gdyż administracja austriacka dokładniej strzegła porządku publicznego, a i nagły wzrost demograficzny spowodował skurczenie się naprawdę dzikich miejsc. Dodatkowo masowy, przemysłowy wyrąb lasów przetrzebił gęste puszcze. Ale po kolei. Tradycja zaadoptowania Bieszczadów przez środowisko zbójeckie narodziła się bowiem dużo wcześniej. Źródła pisane donoszące o pierwszych zbójnikach podają, że w XV i XVI wieku była to jeszcze kraina pokryta lasami i bardzo słabo zaludniona, dająca doskonałe schronienie ludziom uchodzącym przed prawem. Jednak o prawdziwym zbójnickim wyraju możemy mówić w wiekach XVII i XVIII. W dolinach było już sporo wiosek, miast i dworów, przełęcze przecinały liczne trakty, co stwarzało okazje do kradzieży. Jednocześnie górskie stoki, pokryte wciąż lasami i jaskiniami, dawały schronienie. Dodatkowo grzbietami gór przebiegała granica polsko-węgierska, co ułatwiało ucieczkę przed pościgiem z jednego kraju do drugiego, gdzie nie sięgała jurysdykcja danego starosty, wojewody, komesa ani króla. Były to równocześnie wieki wojen i niepokojów, zarówno w Rzeczypospoli- Bieszczadzkie połoniny, kraina zbójników, opryszków, tołhajów, bieszczadników... 9

7 tej jak i w Koronie Świętego Stefana. Liczne batalie, powstania, rokosze, bunty, przemarsze wojsk, a co za tym idzie głód, prześladowania i roznoszone epidemie, a także zwiększane na cele wojenne podatki przyczyniały się do buntów także wśród chłopów. Nieskuteczność władzy królewskiej na prowincji prowadziła poza tym do licznych nadużyć miejscowej szlachty w stosunku do poddanych, tak w Polsce jak i na Węgrzech. Najlepiej ilustruje ten okres niezrównany Władysław Łoziński w swoim Prawem i lewem 1. Nic zatem dziwnego, że wielu chłopów nie chcąc lub nie mogąc pogodzić się ze swoją sytuacją uciekało w góry. Oddziały zbójnickie zasilała często zubożała szlachta sanocka i przemyska, która w łupieżczym życiu widziała możliwość dostosowania majątku do potrzeb swojego stanu. Podobny los wybierali też żołnierze powracający po wielu latach z wojen, dla których nie było ani zajęcia, ani miejsca w rodzinnej chacie. Robili zatem to, czym trudnili się dotąd rabowali tyle, że w imię mniej wzniosłych ideałów. O zbójnictwie w Polsce napisano już bardzo wiele, szczególnie w XIX i XX wieku. Romantycy przypisywali zbójnikom szlachetne motywacje, niezwykłe czyny, inspirując się ludowymi podaniami. W rzeczywistości zbójnicy byli różni, tak jak różne było społeczeństwo, z którego się wywodzili. Że byli okrutni? A któż w owych czasach nie był? Ani żołnierze, ani arystokracja, ani nawet a może zwłaszcza sądy czy to świeckie, czy kościelne. bójnicy byli więc takimi, jakie były ich czasy. Wspaniali, rycerscy, bohaterscy, a niekiedy okrutni, prymitywni i łasi na każdą rzecz, która miała jakąkolwiek wartość. Niby zresztą dlaczego mieliby się różnić od reszty społeczeństwa? Dużo uwagi poświęcili zbójnikom również Ukraińcy, Rusini, Słowacy i Rumuni. Właściwie to nawet znacznie więcej niż Polacy czy Węgrzy. Wynika to z faktu, że narody te w XVII, XVIII czy jeszcze XIX wieku nie miały swojej państwowości, a nawet jej namiastki. Polacy i Węgrzy zaś w monarchii habsburskiej mieli lepszą pozycję narodową niż pozostałe, wspomniane nacje. Posiadali oni bowiem liczne elity arystokratyczne, bogatsze mieszczaństwo, chętnie odwoływali się do rycerskiej arystokratycznej przeszłości, tworząc w XIX wieku etos narodowy. Większość zaś ludności Karpat achodnich i Wschodnich stanowiła wiejska ludność ruska/ukraińska, słowacka, rumuńska, dla której arystokracja polska lub wę- 1 W. Łoziński, Prawem i lewem. Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, t. 1, Kraków

8 gierska była zazwyczaj nie tylko ekonomicznie ale i etnicznie obca. Dlatego też te narody częściej odwołują się do tradycji bohaterów-rycerzy, wywodzących się bardziej z ludu niż z arystokracji. Prowadzi to oczywiście do pewnych uproszczeń i stereotypów. W Polsce traktowano znanych zbójników bardziej jako postaci legendarne, na Słowacji, Ukrainie, Rumunii widziano w nich również narodowych bohaterów. Mają swojego największego zbójnika Słowacy Juraja Janosika, Ukraińcy Oleksę Dobosza, Rumuni Pintę Viteazula, nawet Węgrzy Sandora Rozsę. Paradoksalnie najbardziej znani polscy zbójnicy to słowacki Janosik i ukraiński Oleksa Dobosz. Oczywiście w okresie PRL-u popularyzowano wyłącznie postać Janosika. Tematów huculszczyzny nie poruszano ze względów politycznych. Jednakże do czasu II wojny światowej obaj zbójnicy byli w Polsce popularni, początkowo Dobosz nawet bardziej. Ten zbójnicki paradoks popularności w Polsce niepolskich zbójników nie jest niczym ani złym, ani dziwnym. Pokrywa się on z przytoczoną wcześniej argumentacją oraz faktem, że polskie, dzikie, górskie ostępy wypadały na etnicznie polsko-słowackim bądź polsko-ukraińskim pograniczu. Kiedy mówimy o zbójnikach w Polsce, przychodzi nam na myśl Podhale lub Huculszczyzna. Oczywiście dzieje się tak za przyczyną polskich pisarzy, poetów, artystów przełomu XIX i XX wieku, czyli okresu największej fascynacji ludowością. Warto jednak przypomnieć, za wspaniałym badaczem tematyki zbójnickiej, dzisławem Piaseckim, że zbójnicy pojawiają się po raz pierwszy w literaturze polskiej u Wacława Potockiego, doskonałego bieckiego poety, epika, satyryka, moralisty i facecjonisty doby baroku. On to w swoim Ogrodzie, ale nie plewionym, brogu, ale co snop to inszego zboża, kramie rozlicznego gatunku, zbiorze około 2000 fraszek, anegdot, wierszy, pisał o bieszczadnikach vel beskidnikach, czyli zbójach bieszczadzkich. Rzeźba tołhaja w Orelcu 11

9 adaniem niniejszej książki jest przywrócenie Bieszczadom ich zbójników, którzy grasowali zarówno po północnej jak i południowej stronie tej części Karpat. Przy czym Bieszczady należy rozumieć tu w szerokim znaczeniu, jako że w czasach Potockiego i zbójników był to obszar znacznie rozleglejszy niż współcześnie, a i sami zbójowie niespecjalnie się przejmowali podziałem geograficznym czy turystycznym gór, który później panowie z miasta raczyli wymyśleć. Pojawią się zatem w tekście legendy i historie z terenu Bojkowszczyzny i Łemkowszczyzny ze strony polskiej, słowackiej i ukraińskiej oraz kilka legend, które funkcjonowały w całej Galicji Wschodniej. Oprócz całej rzeszy znanych powszechnie nazwisk polskich, ukraińskich, słowackich, czeskich, węgierskich i rumuńskich folklorystów, etnografów, literatów i artystów, którzy uwiecznili dzieje i legendy wschodniokarpackich zbójników ze Stanisławem Vincenzem, Iwanem Franko no i oczywiście Oskarem Kolbergiem na czele należy pochylić czoła przed genialną pracą wspomnianego już dzisława Piaseckiego, Byli chłopcy byli oraz doskonałymi publikacjami Urszuli Janickiej-Krzywdy. Miejsce w panteonie zasłużonych kronikarzy zbójnickich dziejów w Bieszczadach należy się również Stanisławowi Orłowskiemu, który wydał dwie bezcenne książki poświęcone zbójnikom z tej części Karpat. Miejmy zatem nadzieję, że uda nam się ostatecznie przywrócić bieszczadzkich zbójników na należne im w panteonie karpackich zbójników miejsce, bo wszak, jak to wykazaliśmy powyżej, całe zbójowanie zaczęło się na Bieszczadzie. Nieco historii Województwo ruskie zawsze było widownią rozbojów i najwięcej po nim uwijało się zorganizowanych band zbójeckich, w myśl przysłowia: Na Rusi choćbyś jezuity posiał, to przecież złodzieje się urodzą. (Władysław Łoziński, Prawem i lewem) M. Stęczyński w Okolicach Galicyi, wydanych we Lwowie w 1848 roku pisał, że pierwsze odnotowane napady zbójników w naszych górach miały miejsce już w 1434 roku 2. B. Bar- 2 M. Stęczyński, Okolice Galicyi, Lwów 1848, s

10 winśkyj pisał natomiast, że [...] w sanockich górach beskidnicy pojawili się w 1452 roku 3. W. Ochmański uważał zaś, że najstarsze wzmianki o opryszczkach karpackich pochodzą z 1529 roku 4. Właśnie wtedy, na sejmiku w Sudowej Wiszni poruszano problem pilności podjęcia dodatkowych uchwał przeciwko zbójnikom. W XVII stuleciu na sanocczyźnie grasować miał niejaki Łanko z Trzciany i jego kompan, Klimoweć ze Skwirtnego, którzy rządzili w okolicach Rymanowa. W Beskidzie Niskim zaś, nieopodal Grybowa na początku XVII stulecia działał oddział Hyńki. Całemu węgiersko-polskiemu pograniczu dała się szczególnie we znaki kompania Sypka z Męciny Wielkiej koło Gorlic. Miejscowy dziedzic miał ponoć okrutnie rozprawić się z jego rodziną. Młody Sypko uciekł do lasu, zebrał bandę zbójników i organizował liczne napady na okoliczne dwory. Wysłano przeciwko niemu oddział wojska, co zmusiło zbójników do ucieczki za granicę węgierską. Sam zaś Sypko zginął podobno w pobliżu wsi Bartne 5. W 1590 roku, w okolicy Przełęczy Dukielskiej postrachem kupców i bogaczy był Mikołaj Pereny ze Stropkowa, którego działalność doprowadziła do wstrzymania na długo handlu z Węgrami w tym rejonie. U Władysława Łozińskiego czytamy, że: Ludność miasta Sanoka 6, doznając ciągłych krzywd od administratorów dóbr starosty krośnieńskiego, Stanisława Kazanowskiego, urządziła w 1626 roku pospolite ruszenie i zorganizowawszy się w zbrojny hufiec uderzyła na Posadę, zdobyła szturmem dwór, zabiła rządcę, niejakiego Herbertowskiego, a posunąwszy Węgierski słup na granicy Galicji i Węgier, na przełęczy nad Radoszycami 3 Lemkiwszczyna, t. 1, pod red. J. Hoszko, Lwów 1999, s W. Ochmański, bójnictwo góralskie, Warszawa 1950, s Lemkiwszczyna, op. cit., s apewne chodzi o ludność podsanocką, gdyż sami mieszczanie staroście krośnieńskiemu nie podlegali, zaś wiele podsanockich wiosek należało do starostwa niegrodowego, krośnieńskiego, które wydzielili Mniszchowie. 13

11 bójnicka armata zdobyta przez starostę na Turkach, a przez zbójników na staroście się do dalszej wsi Olchowce, rozniosła dwór tamtejszy, którego mieszkańcy zaledwie zdołali ucieczką ocalić życie 7. W najściu na Sanok wzięli udział także mieszkańcy Odrzechowej, którzy zdobywszy w Sanoku (zapewne na obronnym dworze starościńskim w Olchowicach) armatę, pamiątkę po Turkach spod Chocimia, wywieźli ją do Odrzechowej 8. Działo to, długie na 2,43 m, kute falkonetem, do dziś znajduje się z zbiorach sanockiego Muzeum Historycznego. Dzieje tejże armaty opisane są w dalszej części książki. W latach najbardziej wsławiła się na Łemkowszczyźnie drużyna Wasyla Bajusa z Leszczyn w Gorlickiem. Gdy w Muszynie sądzono Wasyla Petrowskiego i jego syna Iwana członków grupy Bajusa, podsądni zeznali, że zbójnicy zagrozili spaleniem Muszyny, miejsca osądzenia ich kamratów 9. Na początku 1648 roku starosta biecki, niejaki Wielkopolski, utworzył przeciwko Bajusowi liczny oddział pod dowództwem rotmistrza Rozgowskiego i Żylicza. Odział ten w upartych walkach zepchnął zbójników na południową stronę Karpat, gdzie ukryli się w okolicach Bardejowa, by przeczekać czas obław 10. Bieszczady musiały być szczególnie niebezpieczne w owych czasach, skoro Łoziński pisze: iemia sanocka i przemyska, a w pierwszym rzędzie ekonomia samborska bywały widownią gęstych rozbojów i łupieżczych napadów na dwory i sioła. Czym byli dla ziemi halickiej bukowińscy i mołdawscy watahowie, tym dla ziemi sanockiej i samborskiej byli beskidnicy i spisnicy, górale nadgranicznego, węgiersko-polskiego pasma. Osobliwe okolice Homonny czyli Humienowa (Humenne przyp. aut.) włości należącej do węgierskiej rodziny Drugethów de Hommonaym, jak niemniej dobra Rakoczych bywały 7 W. Łoziński, op. cit., s I. Majczyk, M. Cupryś, Odrzechowa w przeszłości , Lwów Akta sądu kryminalnego kresu muszyńskiego , Kraków 1889, s Lemkiwszczyna, op. cit., s

12 stałym siedliskiem opryszków, którzy stąd wyprawiali się do Polski. [ ] W r i 1630 węgierskie bandy beskidników najbardziej dojęły szlachcie i ludowi Podkarpacia. Chłopi, oddani węgierscy z Bystrej, Lutni, Wołosianki, ahorbia, Sławna, Użoka wyprawiali się w licznych bandach na dwory i sioła polskie. Na czele tych band stali dwaj głośni hersztowie: pop z Bystry i chłop Łapszun ze strony polskiej. Łapszun po trzykroć napadał na dwór Kazimierza Turskiego w winiaczu (Dźwiniacz n. Sanem przyp. aut.) gdzie spodziewał się bogatego łupu. Pierwszy raz beskidnicy torturowali pod nieobecność męża Turską, chcąc z niej wydrzeć zeznania, gdzie mąż ukrył złoto, gotówkę i klejnoty, a nie znalazłszy tyle, ile się znaleźć spodziewali, porąbali wszystkie sprzęty, wypróżnili spichlerz, a zboże wysypali do rzeki, zrabowali i spalili kościółek. Pomagali im w tej robocie, która całych sześć godzin trwała także poddani Turskiego, chłopi z winiacza, którzy potem wraz z bandą zbójecką uszli do Węgier. Odparci za drugim razem, wracają po raz trzeci, dwór równają z ziemią, 20 zagród chłopskich puszczają z dymem i zabierają około 100 szt. bydła. Podobnego losu doznał Andrzej Dębicki. Beskidnicy wtargnąwszy z Węgier pod pozorem, że idą na wezwanie swego dziedzica Drugetha do Laszek (Mniszchowskich) 11 zapadli w lasach, nocą otoczyli dwór Dębickiego w Stańkowej, wdarli się do środka, zabili bawiącego w Stańkowej młodego Stanisława Skarbka i dwóch ze służby samego Dębickiego, który zatwar się w alkierzu i bronił się mężnie, szturmem wzięli i srodze porąbali. Tym razem chodziło opryszkom o uwolnienie kilku towarzyszy swoich, których Dębicki pojmał był i uwięził u siebie 12. Okolice Humennego, jak i większość ówczesnych Węgier, tak będącego pod tureckim zwierzchnictwem Siedmiogrodu jak i północno-zachodniej części opanowanej przez Habs- Pałac w Humennem, siedziba Drugethów, Panów Humeńskich 11 W owym czasie Drugethowie z Humennego weszli w posiadanie Laszek po Mniszchach. 12 W. Łoziński, op. cit., s

13 burgów obfitowały w liczne bandy zbójnickie i rabenritierskie, być może nawet liczniejsze niż w Rzeczypospolitej. Nagminne wojny na tle politycznym i religijnym powodowały chaos, co sprawiało, że władza centralna wykazywała małą skuteczność prawa na prowincji. Nastąpił wzrost samowoli szlacheckiej, a w odpowiedzi na to także i chłopskiej. Kiedy w 1649 roku Jan Męciński z Dukli zastrzelił herszta zbójników, niejakiego Haranczaka, obawiając się zemsty jego towarzyszy umocnił i okopał swój dwór. Ogrodził go potężnym, ciernistym płotem, oblał dokoła wodą, a nad głównym wejściem wzniósł piętrową bramę z otworami strzelniczymi. W dzień i w nocy trzymał straże, dzięki czemu nie dał się zaskoczyć zbójnikom i odparł ich atak. Ci jednak z zemsty splądrowali całe jego dobra 13. W 1657 roku odnotowano kolejną bandę trzech Jaworskich: Bazylego i jego synów, Mikołaja i Semiona, którzy [...] przy czynnym udziale ich matki Maruchny napadali na dwory, palili i rabowali 14. Niezależnie od tego jak pisze wspomniany Łoziński, sanocczyzna i samborsczyzna, podobnie jak komitat zempliński, szaryski i ungwarski, cechowały się występowaniem zarówno zbójnictwa szlacheckiego jak i ludowego, a nawet dość powszechną ich współpracą. Oprócz kup swawolnych żołdactwa, wśród których było dużo zwłaszcza drobnej szlachty (jak choćby w przypadku najbardziej znanych lisowczyków), często zdarzało się, że miejscowa szlachta tolerowała zbójnictwo, korzystała z jego usług a często sama w nim uczestniczyła. Przykładem jest opisany w dalszej części książki Ramułt z Hołuczkowa, siostry Firlejówny z zamku kamienieckiego czy herszt zbójnickiej drużyny, Kość (Konstanty) Komarnicki, o którym również będzie mowa później. Łoziński tak o nich pisze: [...] pamiętać trzeba, że w odludnych i bezludnych ustroniach górskich, wśród przełęczy beskidzkich, w «arębach» Samborskich, skrytych, zapadłych i niedostępnych, wśród borów i wertepów, siedział niejeden mały szlachcic, pan na spłachciu owsa, na chudej połoninie, ale i na garstce dzikich i głodnych poddanych, że siedziała tam osobna klasa ludzi, niezdecydowana i niesklasyfikowana co do swego społecznego stanowiska, cząst- 13 S. Orłowski, Tołhaje czyli zbóje w Bieszczadach, Rzeszów 2009, s W. Łoziński, op. cit., s

14 kowi i zagonowi półszlachcice, półopryszki, półchłopi, owi wójtowie strwiążcy, kniaziowie, kraśnicy, łannicy, wolnicy, mający swoich chłopów poddanych, swoją niezawisłość i swoją jurysdykcję, czy to prawną, czy tylko uzurpowaną lub zwyczajową 15. Na kartach wspomnianego Prawem i lewem, niezrównanej encyklopedii dziejów Rusi w okresie staropolskim, czytamy dalej, że: darzało się, że bandzie zbójeckiej przewodził szlachcic, jeden z upadłej klasy tych herbowych szubrawców, którzy w zapiskach grodzkich figurują pod zabawną nazwą golotae et ordinari; pewnego kontyngentu tak opryszków jak hersztów dostarczała szlachta chodaczkowa i zagrodowa. Niekiedy banda naśladowała organizacją swą formę roty swawolnej i miała swą chorągiew, bębny i kotły. Tak wyglądała banda zbójecka szlachcica Wojciecha Żebrowskiego, który w 1611 roku rozsiewał postrach w ziemi przemyskiej, dopóki go nie rozbił dziedzic Ostrowa, Mateusz Istrowski, który napadnięty we wsi swojej i dworze przez bandę Żebrowskiego, nie tylko się obronił ale i rozproszył opryszków, odebrał im czerwoną chorągiew z krzyżem, wziął kilku żywcem i do grodu odstawił gdzie ich ścięto 16. Łoziński wymienia jeszcze wielu innych zbójów, m.in. opryszkowskiego herszta o szlacheckim rodowodzie Andrzeja Górskiego z ziemi halickiej, grasującego około 1626 roku w tamtym regionie oraz niejakiego Wojciecha Pamiętowskiego, który zebrał bandę aż 200 chłopów. Hersztem zbójnickim z ziemi sanockiej, wspomnianym w tymże dziele jest Paweł aklika z Gwoźnicy, [...] wywołaniec, skazany w r za zabójstwo, popełnione na Pawle Domaradzkim na infamie i proskrypcję 17. Gdy pojmano i odstawiono do grodu jednego ze zbójów gwoźnickich, o nazwisku Dzikowski, wydał on całe towarzystwo. naleziono w Gwoźnicy ceduły i awizy zbójnickie. Jeden z przejętych listów, wysłanych do akliki przez niejakiego Daniela Wisłockiego, informował adresata, że [...] kupiec o nazwisku Kazmiński jedzie przez kraj podgórski dla skupienia maseł i innych legumin i ma kilka tysięcy złotych, który jeśliby tamtędy blisko WMości jechał, 15 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s

15 Pozostałości komory celnej w Dukli z XVIII wieku. Wszelkie towary przewożone na szlaku polsko-węgierskim były tu clone jakoż mu tamtędy droga przypada, raczy WMość Onego przeszpiegować i opatrzeć, gdyż szkoda okazji takiej opuścić dobrej. Jak się domyślamy, aklika z okazji tej skorzystał, choć akta milczą jaki sprawa miała finał. Milczą też o tym co się stało z samym hersztem, wiemy natomiast, że owego Dzikowskiego w Sanoku stracono. Najgłośniejszym i najzuchwalszym, drobnoszlacheckim opryszkiem u Łozińskiego jest Jan Jaworski, z przydomkiem Pekowicz, który rozbijał głównie kupców węgierskich i był postrachem gór samborskich. Kres jego zbójowaniu przyszedł w 1652 roku, kiedy to wraz z całą zbójnicką szajką pojmano go w jego własnym dworze, w którym znaleziono moc zrabowanych skarbów. Dokumenty sądowe milczą o tym czy i jak Jaworskiego ukarano, wspominają jednak, że w 1653 roku na sejmiku Wiszyńskim szlachta wymienia go jako jedną z ofiar swawoli wojskowej (sic!). Jak zatem widać specyfika górskiego terenu sanocczyczny i samborsczyzny powodowała, że powstawał typ zbójnictwa szczególnego, szlachecko-chłopskiego, które rządziło się swoimi własnymi prawami. Czytając dokumenty z tego okresu, odnoszące się do omawianego obszaru, ma się wrażenie, że w XVII wieku powstała oddzielna klasa społeczna opryszkowska, w której zacierały się powszechne różnice społeczne. Ta specyficzna demokracja przejawiała się także w napadach, dotykających nie tylko na dwory, ale też miasta, Żydów, a także bogatych chłopów. Na biednych ze zrozumiałych względów w zasadzie nie napadano, no chyba, że w celu dokonania zemsty, wymierzenia kary, wyegzekwowania jakiejś przysługi czy zastraszenia. U Łozińskiego czytamy: Ludność z Bieszczadu, z Turzycy, Polany, Ruskiego, Rosochów itd. składała się prawie cała z zawodowych beskidników i spisaków, a główną ich kwaterą były szałasy ustrzyckie, zaś szefem sztaby pop ustrzycki, który utrzymywał arsenał broni i przed wyprawą zbójecką do Polski rozdzielał półhaki, topory, spisy i smołowe pochodnie. 18

16 [...] Niejaki Mudryk Dwernicki z Ustrzyk był głównym bankierem tych band, kupował od nich zrabowane rzeczy i pożyczał im na zastaw pieniędzy 18. W 1590 roku jeden z pojmanych zbójów zeznał, że z rozkazu pańskiego rozbili kupca Wojtka z Barciowa i zabrali mu towar. Hetman zbójnicki, Marko Hatała zeznał, iż panu Nowojorskiemu z Jaworek dał srebrne łyżki, szablę oprawną i złoty łańcuch, ponieważ ten wiedział o jego sprawach i dawał schronienie opryszkom. Nawet zbójnicy z legendarnej kompanii Oleksy Dobosza zeznali, że utrzymywał z nimi kontakty podstarości Ruszel, któremu ofiarowali m.in. srebrną tabakierę. nimi też pili w polu ekonomowie z Osław: Muszyński i Petecki i nosili też jedzenie dla całej grupy. Liczne upominki otrzymywał pan Michałowski i jego małżonka 19. Na Beskidzie, szczególnie przy granicy było wiele wiosek, w których zbójnicy żyli w spokoju, przy akceptacji współziomków. Ta bliskość granicy sprzyjała łatwemu schronieniu po obu jej stronach i w przypadku pościgu, i samej kontrabandy. Ukryte w głębokich dolinach śródgórskich wioski rządziły się własnymi prawami. Wiele z nich miało opinię zbójnickich, w Bieszczadach były to: Wołosate, Balnica czy opisywany przez Kolberga Jawornik i wiele innych. a najbardziej zbójnicki region uważano w tej okolicy stoki góry Stińska, gdzie znajdowały schronienie najliczniejsze, zbójnickie kompanie, tak z polskiej jak i z węgierskiej strony. Była to zatem szczególna, zbójnicka enklawa. Sławą zbójnickiej góry cieszyła się też Matragona, a po południowej stronie Maguriča, Makovica i inne. Wojciech Krukar w swoim artykule poświęconym Połoninie Wetlińskiej podaje zbójnickie miejsca w Bieszczadach. Jednym z nich są Stoły których nazwa według legendy miała pochodzić od marmurowego stołu, przy którym zbójnicy ucztowali po zakończonych sukcesem wyprawach. Drugi taki zbójnicki stół miał się ponoć znajdować na Jaworniku, czyli Policy. Według legend na szczycie Dwernika-Kamienia, u podnóża jego najwyższej, środkowej grzędy, miały niegdyś istnieć stajnie, w których zbójnicy trzymali zrabowane konie i bydło, 18 Ibidem. 19 S. Orłowski, Tołhaje czyli zbóje w Bieszczadach, Rzeszów 2009, s

17 Ruska Volova, miejsce urodzenia Fedora Hołowatego zanim je przeprowadzili na Węgry. Oleksą Doboszem (lub raczej jego bratem, Iwanem) ma się wiązać tzw. skała przy granicy lasu na wschód od Katyczowej Wyżnej, na stokach Połoniny Wetlińskiej. najduje się tu ogromna skalna płyta, rzucona ponoć przez czarta. W dziurze pod nią miał się jakoby ukrywać najsłynniejszy wschodniokarpacki opryszek. Doboszem związane są jeszcze dwa leżące w okolicy miejsca: Hantowe Berdo, gdzie zbójnik ukrył podobno pół metra srebra oraz Szczołb, znajdujący się na Otrycie ponad Tworylnem. Jest tam wysoka skała, na której Dobosz odcisnął ponoć jednym uderzeniem ślad swojej dłoni. Na skale tej można zobaczyć dziś stare, tajemnicze, wykute nieznaną ręką, nieczytelne napisy 20. Po stronie węgierskiej najsłynniejszy był Fedir Hołowaty Hlavata, urodzony w Ruskiej Volovej. Pamięć o nim zachowała się do dziś w szczególności dzięki listowi z groźbami do mieszczan Bardejowa, przechowywanemu w tamtejszym muzeum. Więcej o tym słynnym zbójniku zapisaliśmy w dalszej części tekstu. Innym znanym zbójnikiem w regionie Humennego był legendarny Hacalaca, który miał mieć kryjówkę na górze Maguriča, dominującej nad doliną Čirochy. Nie mniej słynny okazał się również Fedor Fakaša, z nadgranicznego Ruskiego, który został pojmany po stronie polskiej podczas napadu na dwór Wysoczańskiego w Boryni 19 lipca 1648 roku. Odstawiono go do Sanoka, gdzie wkrótce potem został osądzony i oprawiony 21. W 1614 roku miejscowy kniaź Petro z Wetliny zorganizował drużynę złożoną z prawie setki zbójników, z którą napadał miejscowy dwór, niszcząc go niemal doszczętnie. Kilku mieszkańców wsi zginęło, wielu było rannych. Napady zbójników zintensyfikowały się w szczególnym, niespokojnym 1648 roku, kiedy to na początku maja dokonano przygotowanego na długo wcześniej napadu na dwór w Nowotańcu, należącym do Wyszkowskiej. W napadzie, którym kierował Wasyl Symaszko 20 W. Krukar, Połonina Wetlińska, Płaj nr 9, Warszawa M. Bural, Poloniny, Stakcin 2004, s

18 i Onufry Szymczyk, oprócz zbójników wzięło udział przeszło 100 chłopów z Wisłoka. Celem tego napadu było uwolnienie przetrzymywanych w Nowotańcu zbójników pochodzących z Wisłoka 22. Jak podaje Prochaska, nocą 4 lipca 1648 roku, chłopi z Płonnej, Osławicy, Przybyszowa, Wisłoka, Wysoczany i Kamiennej (zapewne ówczesna Krzemienna, czyli Komańcza) razem ze zbójnikami w liczbie przeszło 400 chłopa napadli na sanocki zamek. Przy użyciu drabiny zdobyli mury zamkowe, powiązali straże i dostali się do lochów skąd uwolnili grupę zasądzonych na śmierć zbójników. Eskapadą tą dowodzili: Iwan Dziunyk, Roman Kokotyk, Wasyl Bereźniak, Mychajło i Iwan Werchoła, Perto Przybyszewski i Onufry Jakiw. Sanocki sąd rozpoczął poszukiwania uczestników napadu, których po schwyceniu poddano ćwiartowaniu 23. Lata obfitowały w liczne bunty chłopskie w całej Małopolsce i na Rusi. Do rozprzestrzeniania się zbójnictwa przyczyniły się niepokoje w kraju objętym wojnami, dywersyjne akcje księcia Rakoczego zza południowej granicy a przede wszystkim powstanie Chmielnickiego na Ukrainie, a co za tym idzie nadzieje chłopstwa, nie tylko ruskiego, że wyswobodzi ich od ucisku szlachty. Dużą rolę odegrała tu Odezwa Chmielnickiego do chłopów, wzywająca lud wiejski do buntu przeciwko panom. Nie wiadomo na ile był to oryginał, na ile falsyfikat, jest jednak faktem, że wielu emisariuszy działało na terenach województwa ruskiego a i małopolskiego. Dodatkowo, ciągłe wojny i co za tym idzie zwiększanie obciążeń podatkowych nakładanych na chłopów, niekończące się przemarsze różnych wojsk i konieczność ich kwaterowania, doprowadzały do sytuacji skrajnego ubożenia wsi, a w następstwie do uciekania chłopów do lasu. W ten sposób zasilali oni szeregi zbójników. Najsłynniejszym przykładem takiego wiejskiego pospolitego ruszenia chłopów ruskich i polskich było słynne powstanie Kostki Napierskiego (Szymona Brzozowskiego). amek w Sanoku. Niegdyś miejsce urzędowania starostów i więzienie zbójników 22 A. Prochaska, bójeckie napady w Sanockiem, Lwowska Biblioteka Naukowa, im. W. Stefanyka NAN Ukrainy odział rękopisów fund. A. Prochaski, s Ibidem, s. 2, 3. 21

19 XVIII-wieczny pałac w Svidniku W 1651 roku Napierski rozesłał wspomnianą odezwę do zbójnickich watażków na Łemkowszczyźnie: Czepca i Sawki, wzywając ich do współpracy. Wiosną 1649 roku w Barwinku odbyła się narada dowódców i członków kilku oddziałów zbójnickich, którymi kierowali Seńko spod Makowicy (pasmo górskie pomiędzy borowem a Svidnikiem, a zarazem klucz zborowski), Wasyl Czepiec z Grybowa i Andrij Sawka ze Stebnika koło borowa. Narada zakończyła się decyzją o połączeniu zbójnickich kompanii w jedną pod dowództwem Sawki i Czepca. Postanowiono zdobyć większą ilość broni na folwarkach w Jangrodzie Dukielskim, yndranowej, Ropie, Gliniku, Żelcach oraz na dworze królewskiego ekonoma w Odrzechowej. Napady te zakończyły się sukcesami, a zbójnicka armia mocno się wzbogaciła i dozbroiła 24. W połowie czerwca 1651 roku oddział Sawki i Czepca liczył już przeszło trzystu ludzi. Brał on ponoć udział 18 czerwca tegoż roku w obronie zamku czorszytńskiego, opanowanego przez Napierskiego, a obleganego przez wojska królewskie 25. Powrócił także z Węgier Wasyl Bajus ze swoją kompanią. Po zdobyciu zamku czorsztyńskiego 24 czerwca 1651 roku przywódcy buntu zostali pochwyceni i ścięci, wśród nich znajdował się również Czepiec, który był w wojskach chłopskich ważną figurą, gdyż otrzymał stopień pułkownika nadany mu przez Napierskiego. Po upadku powstania Napierskiego zaczęły się represje w stosunku do wiosek, które je wspierały. W ich następstwie wiele osób uciekło z rodzinami na węgierską stronę, tam już pozostało i osiedliło się. Sawka i Bajus powrócili w góry, gdzie grasowali nadal połączoną kompanią. Przyłączyły się do nich również oddziały Hrycia Krywego i Konrada Korbuta. imą 1652 roku w Roztokach doszło do potyczki zbójników z wojskiem. bójnicy nie mogli jednak dotrzymać pola zawodowym żołnierzom i wycofali się na Węgry. Po węgierskiej stronie złapano kilku zbójów, w tym samego Bajusa. Osądzono ich i stracono w Preszowie. 24 L. Kubala, Szkice historyczne, Warszawa 1923, s F. Szczęsny Morawski, Światek boży i życie na nim, Rzeszów 1871, s

20 W górach pozostał jeszcze Andrzej Sawka z towarzyszami. Niedługo jednak zbójował. Końcem 1654 roku piechota spiska pod dowództwem Podolinieckiego wyruszyła do Nowego Sącza, a następnie do Kamienicy, w okolicach której miała przebywać ta zbójnicka drużyna. Dowiedzieli się tutaj, że zbójnicy przebywają w lesie, na granicy ze wsią Dobra. askoczeni zbóje zostali rozbici, wielu z nich trafiło do niewoli, w tym ciężko ranny Andrij Sawka. Pojmano go a wkrótce potem stracono. Inna grupa zbójników pod dowództwem Leszczaka działała na zachodzie Łemkowszczyzny, podobnie jak Dymitra Litwina z Brunar, którego to herszta po pochwyceniu poddano ćwiartowaniu 17 stycznia 1664 roku. Działały tu również grupy Leszka Romaniaka z Muszynki i Jacka Michalczaka z Izb, grasujące pomiędzy Bieczem i Muszyną oraz po węgierskiej stronie. Watażkę Romaniaka pojmano w Koszycach ale udało mu się uciec z więzienia. Ostatecznie pochwycono go jednak w 1707 roku w Muszynie, gdzie został osądzony i poćwiartowany 26. Napady zbójnickie w XVII wieku nie należały do rzadkości. Kilkakroć nachodzono Jasionkę koło Dukli i krośnieńskich jezuitów, nie oszczędzano też folwarku w yndranowej i w Barwinku. Na pograniczu ziemi sanockiej i klucza humeńskiego grasował wraz z kompanią także niejaki Czanajka z Radoszyc. Wiosną 1657 roku zbóje napadli na folwark w Tylawie. W 1671 roku, w niedzielę poprzedzającą święto Piotra i Pawła, zbójnicy ograbili folwarki w Turzańsku i Szczawnem, należące do Jana Turzańskiego. W 1694 roku dokonano napadu na folwark w Bukowsku. Początkiem października 1660 roku szlachta sanocka postanowiła wystawić z każdej wsi jednego uzbrojonego wysłannika z zapasem prowiantu. gromadzili się oni we wsi Płonna, a następnie udali na dwumiesięczną wyprawę przeciw beskidnikom. Na jej czele stanął rot- Biecz, miasto legend o katach i zbójnikach, siedziba Wacława Potockiego 26 Lemkiwszczyna, op. cit., s

21 mistrz Pobiedziński. Nie udało się jej jednak odnieść jakichś spektakularnych sukcesów. Podobną akcję podjęła szlachta sanocka 27 lipca 1696 roku, kiedy to wyznaczyła 130 żołnierzy, którzy przez okres trzech miesięcy mieli likwidować miejscowych zbójów. Kolejną taką akcję podjęto w 1699 roku, wyznaczając wówczas 200 ludzi do walki z opryszkami. Ciekawą wzmiankę znajdziemy pod datą 1697, kiedy to graniczne siły przeciwzbójnickie (ówczesny odpowiednik Straży Granicznej) w ziemi sanockiej, złożone głównie ze smolaków, powiększono do 130 smolaków, a trzy lata później wzmocniono o 200 kozaków! Niestety nie wiemy gdzie owi kozacy stacjonowali 27. U Oskara Kolberga dowiadujemy się o kolejnym, interesującym zbójniku bojkowskim, żyjącym w wieku XVIII. W Rusi Karpackiej autor opowiadając o awanturze i bijatyce, do jakiej doszło pomiędzy braćmi Doboszami pisze, że [...] Iwan udał się między Bojków. Tam, w ojczyźnie Kuczudały, który niegdyś swą odwagą między opryszkami odznaczywszy się, później jako rycerz znamienity w wojsku koronnym zasłynął. [...] Wiadomość o nim znajduje się w rękopiśmie Historia początku klasztoru hoszowskiego oo. Bazylianów, z którego wypis udzielił Bielowskiemu uprzejmie ksiądz Antoni Pietruszewicz. Opiewa on dosłownie tak dawniejszy klasztor w Hoszowie niedaleko Bolechowa vulgi opinio deducit od Kuczudała, sławnego niegdyś najezdnika z Tucholszczyzny za Bieszczadom, a potem sławniejszego w wojsku polskim rycerza Kuczuładzkiego przezwanego, któremu za przysługi wkrótce ojczyźnie uczynione miano klejnot nadać szlachetny nisi mors palmam praeriperet 28. Jest to zatem jak widać jedna z najciekawszych postaci zbójnickich, całkiem już zapomniana, o której niewiele wiemy, a która może konkurować charakterem i dokonaniami ze sławnym, sienkiewiczowskim Kmicicem. Kres swawolnemu zbójowaniu kładli sukcesywnie, ale nieuchronnie i ostatecznie Austriacy na przełomie XVIII i XIX wieku. Monarchia austriacka ustabilizowawszy sytuację na granicach, gdy już opanowała całe historyczne Królestwo Węgierskie, a zagrożenie tureckie przestało wisieć nad krajem, zajęła się uporządkowaniem spraw wewnętrznych, w tym rozbójnictwa. 27 S. Orłowski, O bieszczadzkich zbójnikach, Katowice 1988, s O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 54, Ruś Karpacka, Wrocław-Poznań 1970, s

22 Przyczyniło się do tego również zajęcie Galicji. bójnicy uciekający na polską stronę nie mogli już czuć się bezpieczni. Oczywiście w XIX wieku pojawiali się słynni opryszkowie, lecz były to już zjawiska jednostkowe. bójnictwo nigdy już nie powróciło do kondycji z XVI i XVII stulecia. Ale trzeba wiedzieć, że w owych wiekach przykład płynął z góry. Jeśli szlachta polska i węgierska zbójowała na prawo i lewo, czemuż nie mieli tego czynić poddani? Osobnym i interesującym tematem jest system prawny funkcjonujący w okresie staropolskim, w szczególności jego ostrze skierowane przeciwko zbójnikom. Jest to oczywiście bardzo szerokie zagadnienie, wymagające osobnego opisu. bójników oczywiście poddawano najsurowszym i najbardziej wymyślnym karom, które miały odstraszać innych (co jak wiemy zupełnie się nie sprawdzało). Po torturach i osądzeniu wieszano ich na szubienicy (na pętli lub na haku), łamano kołem, ćwiartowano, rozrywano końmi, nabijano na pal itd. Oczywiście jedna kara nie wykluczała drugiej. I tak dość powszechne było najpierw powieszenie skazańca a potem jeszcze poćwiartowanie jego ciała. Najbardziej obrazowy opis znajdujemy u nieocenionego Kolberga: Schwytanych sądzono po grodach i karano surowo, najczęściej gardłem, nie szczędząc i tortur. Najsroższą było karą, gdy wieszano winowajcę na szubienicy, na pożarcie ptactwu, lub po ścięciu go, pokrajano kadłub na części i takowe dla postrachu wbijano na pale, wbite po głównych miejscach rozboju. Jedna z podobnych egzekucji na opryszku Fedorze Bazar w 1741 roku dokonana opiewa w akcie społecznym tak: Był ścięty pierwej, potem ćwiartowany, to jest na górze Hołyce między Straunią a Młotkową, na jednym palu głowa, na drugim palu ćwierć z ręką lewą. Na drugiej górze nazwiskiem Dziła, między Hwozdem a Młotkową, pal z ćwiercią prawej nogi. Na trzeciej górze nazwiskiem Jaworów, także między Hwozdem a Młotkową, ćwierć z ręką prawą na palu. Na czwartej górze nazwi- Instrumenty prawa: pręgierz, poniżej skrzypce, kajadny i dyby 25

23 Bardejów, dom kata skiem Stoha nad Bitkowem ćwierć z nogą lewą na palu 29. Po takiej lekturze sądu, bodaj nie odosobnionego, można sobie zadać pytanie kto był okrutniejszy prości zbójnicy czy uczeni sędziowie? Przy okazji opowiadania o wymiarze sprawiedliwości warto wspomnieć o sanockim kacie Jakubie, który był nie lada mistrzem w swojej profesji, w Regestrze złoczyńców grodu sanockiego czytamy, że na Węgrzech piąci złoczyńców razem, nie ostrząc ani nie odmieniając miecza ściął 30. Niestety, sam też zaczął dorabiać do swojej urzędowej pensji, współpracując ze zbójnikami i sam też skończył pod mieczem. Nie mogąc dopuścić do tego, by ścięto go jego własnym narzędziem, złamał je po trzykroć we własnych dłoniach. O kacie Jakubie będzie jeszcze mowa w dalszej części tekstu. Nie odstawał w tej branży i sąsiedni Bardejów. Do dziś na końcu byłej ulicy Väzničnej Więziennej znajduje się szczególny dom. Mieszkał w nim miejski kat, który w niedalekim więzieniu wraz ze swoimi pomocnikami zatrzymywał, przesłuchiwał i torturował skazanych. Miasto Bardejów znane było w średniowieczu ze swojej surowej sprawiedliwości. Księga wyroków, znajdująca się w miejskim archiwum, wiele nam mówi na ten temat. Jest zatem wzmianka o karze spalenia, za kradzież miodu i zniszczenie ula, ścięcie głowy za kradzież chrustu na odpuście w Bardejowie, nawet ukrzyżowanie za kradzież w domu starosty. Od tego czasu popularne w całym Szaryszu stało się powiedzenie: Od bardejowskiej sprawiedliwości uchroń nas, Boże!. Służby swojego kata miasto wykorzystywało również przeciwko organizowanym grupom zbójeckim, o czym świadczy wspomniany już list z pogróżkami grupy zbójeckiej Fedora Hlavatego z 1493 roku. W bardejowskiej bazylice św. Idziego (Egida), przy bocznym wejściu do świątyni, zachowała się ława, w której podczas nabożeństwa zasiadał kat miejski odizolowany od pozostałych mieszczan. Natomiast przed byłą Bramą Górną do dziś stoi słup dawnej latarni z 1500 roku, tzw. Kopfstock, przy którym wykonywano egzekucje. 29 Ibidem, s Regestr złoczyńców grodu sanockiego , oprac. O. Balzer, Lwów

24 Bardejów, mury miejskie Bardejów, kosciół św. Idziego. Tu znajduje się ławka kata miejskiego Bardejów, rynek i kościół św. Idziego Bardejów, ratusz osławiony bardejowską sprawiedliwością

25 Góra Szubienica koło Leska. Na podmiejskich wzgórzach wywieszano zbójów ku przestrodze Ruiny klasztoru w agórzu kryjówka zbója Ugarka Obronny kościół w Uhercach Mineralnych. za murów można było się bronić przed napadem amek w Lesku ilu zbójników poznało tutejsze lochy?

26 Besko, wnętrze kościoła Mymoń, wzgórze na którym niegdyś stał zamek zbója Mymonia Odrzechowa, cerkiew pod którą stała zbójnicka armata Rymanów, wnętrze kościoła

27 Legendy i opowiesci jak najbardziej prawdziwe

28 dziejów Dobosza Tak więc Dobosz się nie narodził i nie umarł, bo jak mu umarła matka, to on się ruszał w trzewiach. I wypruli go i hodował się koło ojca. Jak miał trzy lata, ojciec zagonił krowę w ogród i powiedział: Idź lubeńku, wygonisz krowę. Poszedł Dobosz, ale ona nie chciała przeskoczyć przez płot. Wtedy on, nie namyślając się, wziął i przeniósł krowę nad płotem. Jak to zobaczył ojciec, że syn ma taką moc nadludzką a że sam był biedny tak powiedział synowi: Idź ty sobie ode mnie, ty już dojrzałeś do tego, żeby sobie na chleb zarobić. Więcej ty sam zarobisz u ludzi, jak ja ci jestem w stanie dać. A i mnie, i matce, i rodzeństwu lżej będzie, bo nas gnębi bieda. Poszedł Oleksa z chaty i najął się u pana jako czaban. Tam przez siedem lat pasał owce na bezkresnych połoninach. Ale nie było mu tam dobrze. Źle go pan traktował, krzywdę mu czynił, a zapłaty żałował, bo pani była skąpa i kazała mu na służbie oszczędzać, a on się jej bardzo bał. Przyszedł siódmy rok służby i postanowił Dobosz uciec w las. Wyrwał sobie wziął buczka takiego, z jakiego chłopi robią oś do wozu. Mocny to był pieniek i na dziesięć cali gruby. Skręcił go w witkę i tak do siebie rzekł: Kiedym już sobie taką buławę hetmańską zrobił, to już mogę iść w świat i zbójować. Własne i cudze krzywdy pomścić! Przyszedł do tego dworu, gdzie służył sześć lat i tyle krzywd doznał. Wszedł do środka, chwycił jaśnie panią, podniósł, zaniósł w kąt i za cycki powiesił. A na koniec przyłożył jej bukiem za każdy grajcar, którego mu byli winni. aczekał na pana, bo go nie było we dworze. Jak wrócił, złapał go za kołnierz i włóczył tędy, gdzie go pan bijał, kędy mu owce za darmo pasał. A co się zatrzymali, to go po kawałku kroił i mówił: Tuś mnie batem zdzielił, a tu bukami kazał obić, a tum śniadał, a tu był obiad, tu moja wieczerza, a tum spał. I tak z nim chadzał, aż go całkiem porżnął i rzucił w paryję. Na drugi dzień poszedł, obłupił świerka świeżego z kory, aż był bardzo gładki i położył przez potok, nad jarem tak głębokim, że jakby kto przez to szedł i wpadł to by się niechybnie zabił. Wybrał sobie parobków, samych jurnych takich i rzekł: 33

29 Który przez ten świerk przejdzie na drugą stronę to będzie mój kamrat, a który nie przejdzie, tego nie chcę! Próbowali przejść parobcy nad jarem, który spadł, to już się nie podniósł na wieki. Tylko dwunastu takich było, którym się ta sztuka udała. I odtąd już razem na zbój chodzili, jako wierni towarzysze. A był w Płoskim drugiej wiosce takiej niedaleko Mszańca Jaremycz, jeszcze może silniejszy od Dobosza. Więc się go Oleksa bardzo bał. Razu jednego spotkali się na łące pomiędzy Michniowcem a Mszańcem, na takiej sigoci, gdzie rośnie końskie siano, nad potokiem Mszanka. I powiedział Dobosz do tego Jaremycza: Sprawdźmy, kto z nas mocniejszy! Chodźmy tu ciągnąć skibę, który szybciej pług przez pole przeciągnie, ten wygra. Ano dobrze Jaremycz powiedział. Niech będzie między nami taka próba! Wbił pług w ziemię Dobosz, złapał za dyszel i ciągnął, i ciągnął, aż mu żyły na wierzch powychodziły. A Jaremycz za rączki pług prowadził i do ziemi dociskał. A tej łąki to kawał był, że ho, ho Na pół mili długa. Dociągnął w końcu Dobosz pług aż pod sam las i przysiadł ledwo żywy. Wziął za dyszel Jaremycz i ciągnął nazad, a Oleksa pług wodził. Patrzył się zbój zdziwiony, a ten jeszcze szybciej od niego pług ciągnął. Już dociągnął do drogi, już parę kroków zostało, ziemia coraz twardsza, a lemiesz o korzeń zahaczył. Naprężył się Jaremycz okropnie, szarpnął pług z całej siły, a Dobosz go z rączki wypuścił. Poleciał Jaremycz na głowę, a pług za nim. Uderzyło chłopisko głową o głaz, a lemiesz go jeszcze walnął i rozciął, że aż kiszki z niego wyskoczyły. A Dobosz rad powiedział do siebie: Dobrze się stało, bom się go bał, że ode mnie mocniejszy. Potem powrócił zbójnik nazad do swej kompanii, w leśne ostępy, połoniny szerokie i skały przepastne, gdzie nie miał już żadnego, godnego siebie przeciwnika jak tylko niedźwiedź w lesie i orzeł na niebie. Chodził odtąd tak po świecie i co chciał, to robił. Nie był on bardzo wielkim utrapieniem dla chłopów, bo ich raczej nie nachodził. Czasem tylko jak zobaczył, że jeden gazda ma cztery woły, a drugi nie ma ich wcale, to wziął u tego co miał cztery mówiąc: A na co tobie cztery woły, a tamten i jednego nie ma? I dał jednego z tych wołów temu, co nie miał nic. 34

30 A taki czar go chronił, że się go żadna kula nie imała. Przyszedł raz do Bolechowa i z kamratami siadł sobie śniadać w karczmie na mieście. Nagle, czy to Żyd arendarz, czy ktoś inny strzelił do niego z górnego piętra. A Doboszowi nic, podniósł głowę i rzekł do kompanów: Niebożęta! Ktoś mi plunął w zęby. Idźcie, złupcie mieszczan i Żydów. Miasto ogołoćcie, niech poniesie karę za zdradę! Srebro, złoto pozabierajcie, a drobniaki rozsiewajcie po ulicach, niechaj biedota zbiera! Po złupieniu Bolechowa uszli zbóje do lasu, pokładli się wszyscy na polanie i odpoczywali. Spostrzegli, że idzie w ich kierunku jakaś kobieta. Idźcie chłopcy, przywiedźcie tę niewiastę! rzekł Dobosz. Co też ona powie o napadzie na miasto? Poszli kamraci, przywiedli ją przed watażkę i zapytali: Coś kobieto słyszała o Bolechowie? Hm, słyszałam, że jakieś okrutne zbóje przyszły i bez miłosierdzia mieszczan i Żydów okradły. Monety porozsypywały po rynku i ulicach, a ze skarbami w góry uciekły. Musi to być, że bardzo złe ludzie byli, bodaj by ich mór zmógł! Nie spodobała się ta odpowiedź zbójnikom, więc herszt powiedział: Chłopcy, idźcie, przynieście okorowaną jodełkę! Ci poszli, zdarli korę z jodły i nadziali na nią babę. Potem cycki jej oberżnęli i puścili wolno. daje się, że ona długo nie żyła. Po jakimś czasie nadeszła druga, a hetman rzekł: Idźcie jeszcze i ją tu przywiedźcie! Przyszła baba do zbójnika a ten spytał: Coś kobieto o Bolechowie słyszała? Niewielem ani widziała, ani słyszała. Wiem tyle, że jakieś pany, takie same jak i wy przyszły do Bolechowa, mieszczan, Żydów ograbiły, a monety porozsypywały biedocie. Bodaj one zdrowe były! Już to bogacze w mieście tak byli hardzi, że obraza boska! Hełm z włócznią. Poniżej toporki i tarcza 35

31 A monet te pany porozsypywały ho, ho. Nawet ja sobie znalazłam kilka grajcarów tom rada, bo u mnie w chacie bieda aż piszczy. Nadstaw kobieto fartuszek! zbójnik powiedział. Nadstawiła baba fartuszek a zbóje jej nasypali pieniędzy pełną zapaskę aż po brzegi. Idź rzekł Dobosz masz czym gazdować! Wiele lat chodził Dobosz po Czarnohorze, jeszcze jako pastuch, a potem jako zbój. I zawsze próbował porachować wiele jest tych wierchów Czarnohory i nigdy się nie mógł doliczyć. A w górach mieszkał stary czart, co go pasterze dobrze znali i Dobosz też nieraz go widział. Spotkał kiedyś zbójnik czarta i spytał: Ty diable przed ludźmi się ukrywasz, obcych straszysz i po górach grasujesz jako zbój więc naszym kumem jesteś. Powiedz mi tedy, ile gór jest w Czarnohorze, bo się doliczyć nie mogę, a nie jestem w rachowaniu biegły, bom nie Żyd! Kum to może ja Wasz jestem ły powiedział ale nie rab! Ja wiem, a ty jak chcesz wiedzieć to se sam policz! Ja nie w twojej kompanii, żebym twoje rozkazy wykonywał. aśmiało się licho diable i zniknęło w paryji. Pomyślał sobie zbójnik: Poczekaj no! najdę ja na ciebie jakiś sposób! Wiedział dobrze czart ilu tych zbójników jest. Nakazał raz Dobosz chłopcom, żeby się położyli spać w krąg, głowami do siebie a nogami dokoła. I sam również się położył, ale nie spał. Czekał, czekał, a tu naraz ły nadbiegł, popatrzył się, policzył nogi wkoło i powiedział: Hm! A to co takie, że ma tyle nóg, a tylko jedna głowę? Dość żem schodził siedemdziesiąt siedem gór w Czarnohorze i na każdej był, a takiegom cuda w życiu nie widział! I tak to zbójnik czarta podszedł i poznał liczbę gór w Czarnohorze. A potem począł chodzić do dzelinkiowej żony, bo go omamiła jej uroda i czary jakieś. Przynosił jej pieniądze i czego tylko potrzebowała i zechciała. Nie burzył się przeciw temu Dzelinka, bo sam z tych pieniędzy korzystał, a za doboszowe dukaty najbogatszym chłopem we wsi został. A zbójnik słuchał się we wszystkim tej dzelinkowej żony jakby pies. Nieopodal grażdy Dzelinki były gospodarstwa trzech braci. Jednego z nich, Stepana strasznie czegoś nie lubiła żona Dzelinki. Kazała raz Doboszowi, żeby go zabił, bo była na niego zła. Chodził zbójnik po dwakroć do niego z zamiarem zadania mu śmierci, a ten nic 36

32 o tym nie wiedział. A jak przyszedł trzeci raz nieszczęśnik niczego nie świadom owce pasł. obaczył Dobosza i powiedział mu: Ileż to razy wy koło mnie byli i ja was nie miał czym ugościć. Wybierzcie sobie jedną jałówkę albo dwie! Ja nie chcę nic od ciebie, bom przyszedł cię zabić rzekł na to Dobosz. Ba, ta za co wy mnie mielibyście zabić? A bo żeś kiedyś przeorał dzelinkowej Kseni jakieś pole. Ja nie przeorał, raczej swojego nie chce oddać. Dobrze robisz zbój na to odrzekł swojego nie daruj a jej nie rusz! Tak i wrócił do chaty, a ona się go zapytała: abiłeś go? Nie zbójnik rzekł. A czemuż to? dziwo się ona. No, czemu? Ja mu życia nie dałem, odbierać nie mogę, bo mu je Bóg dał. A on mi powiedział, że twojego nie rusza, raczej swego nie daje. Bo prawdą mąż świat przejdzie, a nieprawdą żyć nie można! Rozłościła się Ksenia na te słowa, nic po sobie znać nie pokazała, ale zawiść zachowała w sercu. Pożaliła się mężowi, że już jej herszt nie słucha. Tedy Dzelinka powiedział, że trzeba się go pozbyć, bo się może przeciwko nim obrócić. Tylko jak go zabić, kiedy się go kule nie imają? Myślał gazda, myślał i rzekł: Weź ty użyj swoich babskich czarów i wywiedz się od niego kto by go mógł zabić? Czego się obawia? wabiła Ksenia Dobosza do łoża, powabami syciła, aż naraz jak przy sobie legli zapytała: A jest li ktoś taki, kto by cię zabić był w stanie? Nie może to być rzekł. Mnie się żadna kula nie ima. Ale ona się nie poddając, za chwilę znowu pytała. I tak się go pytała z kilkanaście razy, ale on nie chciał nic powiedzieć. Aż jak przycisnęła go mocno, to wreszcie rzekł: bójeckie pasy 37

33 Jakby dwanaście razy olej święty na kulę nałożył i nabił fuzję tą kulą to jeszcze by mnie nie zabił. Chyba, że miałby z mojej głowy taki włos złoty, jakby go odciął i owinął, i włożył do fuzji, to by mnie zabił. I pomyślcie sobie co to kobieta może! A i dziś na świecie się takie baby trafiają, co pozbawić człowieka rozumu, a nawet i życia mogą. Ale wracajmy do naszej opowieści... Przekazała Ksenia mężowi sposób jak zbójnika ubić, Dzelinka poświęcił dwanaście razy kulę w cerkwi, a ona Doboszowi pewnej nocy, jak ten zasnął złoty włos znalazła, obcięła, a rano gaździe dała. Wieczorem przyszedł zbójnik do dzelinkowej żony, a ta sień zamknęła. Do drzwi począł stukać i wołać, żeby go wpuściła. A ona mu na to, że go wpuścić nie zamierza. Rozeźlił się Dobosz i powiedział: Wyjdziesz mi wrota otworzyć, czy samemu mam się dostać? A ona mu odpowiedziała: Jak jesteś Dobosz, dostań się sam, jak jesteś łajdak, to się nawet nie waż! adziwił się zbójnik niezmiernie, bo mu zawsze Ksenia drzwi otwierała i wpuszczała ochoczo. A tu nagle kochankowi nie rada. Przeto raz jeszcze zapytał: Czy śpisz Kseniu, czy ty słyszysz? Czy wieczerzę gotujesz? A ona mu odpowiedziała: Spać już poszłam ale słyszę. A wieczerzy nie gotuję, bo się już cię nie boję! A wieczerza będzie szczególna, do śmierci jej nie zapomnisz! Nie dowierzał zbójnik tym hardym słowom pod okno przyszedł i znów zapytał: Czy śpisz Kseniu, serce moje? Czy wyjdziesz mi otworzyć, czy też sam mam się tam dostać? A ona mu znowu rzekła: Jak jesteś Dobosz, dostań się sam! Jak jesteś łajdak, nie puszczaj się! Bo u mnie drzwi dębowe, a zamki stalowe, okna u mnie kryształowe, 38