acta iuris stetinensis 4 (16)

Transkrypt

1 acta iuris stetinensis 4 (16) DOI: /ais Magdalena Kowalewska-Łukuć* Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? Streszczenie Niniejszy artykuł przedstawia rozwój porozumień procesowych w polskim postępowaniu karnym. Ukazuje kolejne liczne nowelizacje przepisów regulujących instytucje skazania bez rozprawy i dobrowolnego poddania się karze. Artykuł stanowi też próbę oceny obecnego znaczenia porozumień procesowych w polskim wymiarze sprawiedliwości. W artykule zaakcentowane więc zostały zalety konsensualizmu, ale naświetlono w nim także możliwe koszty i zagrożenia z nim związane. Słowa kluczowe: konsensualizm, skazanie bez rozprawy, dobrowolne poddanie się karze, nowelizacja kodeksu postępowania karnego Formalna możliwość zawierania porozumień procesowych w ramach instytucji skazania bez rozprawy oraz dobrowolnego poddania się karze pojawiła się w polskim postępowaniu karnym wraz z kodeksem postępowania karnego z 1997 roku. Dziś, niemal po dwudziestu latach stosowania art. 335 i 387 k.p.k., warto zastanowić się, czy te konsensualne formy kończenia postępowania karnego spełniły pokładane w nich nadzieje i stały się rzeczywiście sensowną alternatywą dla klasycznego procesu karnego, czy też może wręcz go zdominowały. * dr Magdalena Kowalewska-Łukuć, Katedra Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego; adres m.kowalewska-lukuc@wpiaus.pl

2 82 Magdalena Kowalewska-Łukuć Refleksję taką warto podjąć tym bardziej, że nowelizacja k.p.k., która weszła w życie 1 lipca 2015 roku, kolejny raz poszerzyła możliwości konsensualnego zakończenia postępowania karnego. Zasadne wydaje się zatem zastanowienie się nad ideą porozumień procesowych w postępowaniu karnym w ogóle, naświetlenie genezy ich implementacji do polskiego kodeksu postępowania karnego oraz stopniowego poszerzania możliwości stosowania art. 335 i 387 k.p.k. W celu udzielenia odpowiedzi na postawione w tytule pytanie warto też przyjrzeć się funkcjonowaniu skazania bez rozprawy oraz dobrowolnego poddania się karze w praktyce wymiaru sprawiedliwości, wiążącym się z tym korzyściom i zagrożeniom oraz dalszej perspektywie ewentualnego rozwoju konsensualizmu w polskim postępowaniu karnym. W kodeksie postępowania karnego brak jest definicji porozumienia procesowego. Zgodzić można się jednak z S. Waltosiem, że porozumienie takie to umowa zawarta przez oskarżonego z oskarżycielem publicznym, pokrzywdzonym, a nawet organem procesowym, w której w zamian za określone w tej umowie zachowanie oskarżonego zostanie wydana decyzja bardziej dla niego korzystna w porównaniu z tą, jakiej mógłby się spodziewać bez takiego zachowania 1. Ideą porozumień procesowych jest więc zasada do ut des 2. Ze względu na oczekiwanie konkretnych korzyści strony porozumienia zgadzają się na wzajemne ustępstwa 3. W sytuacji skazania bez rozprawy lub dobrowolnego poddania się karze oskarżony w zamian za rezygnację z pełnego, klasycznego postępowania karnego może więc oczekiwać skazania w łagodniejszym wymiarze. Pozostałe strony postępowania zyskują zaś jego znaczne przyspieszenie i uproszczenie 4. Dyskusja nad wprowadzeniem w polskim postępowaniu karnym porozumień procesowych rozpoczęła się na szeroką skalę na początku lat dziewięćdziesiątych, a znalazła swój wyraz w projektach nowego kodeksu postępowania karnego i wreszcie w samym kodeksie 5. Ratio legis wprowadzenia do polskiego 1 S. Waltoś, Porozumienia w polskim procesie karnym de lege lata i de lege ferenda (Próba oceny dopuszczalności), Państwo i Prawo 1992, nr 7, s Zob. Idem, Nowe instytucje w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Państwo i Prawo 1997, nr 8, s Zob. S. Steinborn, Porozumienia w polskim procesie karnym, wyd. 1, Kraków 2005, s Zob. E. Kruk, Porozumienia procesowe i konsensualizm w świetle art. 335 i 387 k.p.k., w: Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa 2009, s Zob. P. Kardas, Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego z 10 stycznia 2003 r., Prokuratura i Prawo 2004, nr 1, s. 37.

3 Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? 83 kodeksu postępowania karnego przepisów art. 335 i 387 było ściśle związane z ówczesną sytuacją wymiaru sprawiedliwości w zakresie spraw karnych. Po transformacji ustrojowej w 1989 roku znacznie zwiększyła się liczba spraw rozpatrywanych w postępowaniu karnym. Rozprzestrzeniło się zjawisko przestępczości zorganizowanej. Pojawiła się także nowa kategoria spraw karnogospodarczych. Efektem było przeciążenie sądów oraz przewlekłość wielu postępowań. Nie bez znaczenia dla tego faktu pozostawało też urzeczywistnienie w procesie karnym standardu demokratycznego państwa prawa poprzez poszerzenie i przestrzeganie szeregu gwarancji karno-procesowych. O wprowadzeniu porozumień procesowych do postępowania karnego zadecydowały więc przede wszystkim względy pragmatyczne 6. Możliwość skazania bez rozprawy i skazania w ramach dobrowolnego poddania się karze miały znacząco przyspieszyć i usprawnić postępowanie karne 7. Zgodzić się też jednak należy z uwagą, że rozwój konsensualizmu w procesie karnym postrzegać również trzeba jako wyraz demokratyzacji, wiążącej się z przyzwoleniem na dialogowe rozwiązywanie konfliktów prawnych 8. Inspirację dla polskich instytucji skazania bez rozprawy i dobrowolnego poddania się karze stanowiły przede wszystkim rozwiązania włoskie konstrukcja pattegiamento i guidizio abbreviato 9. Zostały one wprowadzone do włoskiego postępowania karnego w odpowiedzi na problemy zbliżone do tych trawiących polski wymiar sprawiedliwości i spotkały się z dość dobrym przyjęciem 10. Jednocześnie też polskie ujęcie porozumień procesowych starano się od początku zdystansować od funkcjonującego w systemie common law plea baragining, stanowiącego pierwowzór współczesnego konsensualizmu w postępowaniu karnym 11. Upatrywano w tej konstrukcji niebezpieczeństwa swoistego targowania się, nie tylko co do wymiaru kary, ale też co do winy sprawcy i kwalifikacji prawnej czynu, a tym samym zakresu odpowiedzialności w ogóle. W kontynentalnym modelu procesu karnego, w tym także polskim, plea bargaining postrzega się 6 Zob. S. Steinborn, Porozumienia, s Zob. B.T. Bieńkowska, Kontradyktoryjność postępowania przed sądem I instancji w nowym k.p.k., Prokuratura i Prawo 1997, nr 12, s Zob. M. Zbrojewska, Dobrowolne poddanie się karze w kodeksie postępowania karnego, wyd. 1, Białystok 2002, s Zob. Ibidem, s Zob. P. Kardas, Konsensualne, s Zob. S. Steinborn, Porozumienia, s. 61.

4 84 Magdalena Kowalewska-Łukuć jako zagrożenie zasady prawdy materialnej, legalizmu oraz procesowych gwarancji praw oskarżonego 12. Instytucję skazania bez rozprawy uregulowano ostatecznie w art. 335 k.p.k. Zakres czynów, do których można stosować skazanie bez rozprawy, był stopniowo rozszerzany w drodze kolejnych modyfikacji. Początkowo mogło ono dotyczyć tylko występków zagrożonych karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności. Nowelizacja k.p.k. w 2003 roku 13 rozszerzyła stosowanie instytucji skazania bez rozprawy na występki zagrożone karą do 10 lat pozbawienia wolności. Ustawa nowelizacyjna z 27 września 2013 roku przepisami wchodzącymi w życie już z dniem 9 listopada 2013 roku 14 kolejny raz zmieniła brzmienie art. 335 k.p.k., stanowiąc, że prokuratorski wniosek o skazanie bez rozprawy może dotyczyć każdego występku. Taki kształt art. 335 k.p.k. nie był jednak ostateczny. Ustawa z 20 lutego 2015 roku o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw 15 zmieniła brzmienie art. 335 k.p.k. z 1 lipca 2015 roku. Znowelizowany przepis art. 335 k.p.k. przewiduje swoisty dualizm w zakresie wniosku prokuratora o skazanie bez rozprawy. Zgodnie z aktualnym brzmieniem art k.p.k., jeżeli oskarżony przyznaje się do winy, a w świetle jego wyjaśnień okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości, a nadto postawa oskarżonego wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte, można zaniechać przeprowadzenia dalszych czynności. Prokurator zaś, zamiast z aktem oskarżenia, występuje do sądu z wnioskiem o wydanie na posiedzeniu wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków przewidzianych za zarzucany mu występek. Dotychczasową możliwość wystąpienia przez prokuratora z wnioskiem o skazanie bez rozprawy przewiduje zaś znowelizowane brzmienie art k.p.k. Zgodnie z tym przepisem prokuratorski wniosek o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy i orzeczenie uzgodnionych z oskarżonym kar lub innych środków mogą zostać dołączone do aktu oskarżenia w sytuacji, jeśli okoliczności popełnienia przestępstwa i wina oskarżonego nie budzą wątpliwości, a oświadczenia dowodowe złożone przez 12 Zob. P. Kardas, Konsensualne, s Ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2003 r., nr 17, poz. 155). 14 Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247). 15 Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 396).

5 Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? 85 oskarżonego nie są sprzeczne z dokonanymi ustaleniami. Dodatkowo, kolejną nowelizacją k.p.k., wchodzącą w życie z dniem 15 kwietnia 2016 roku 16, dodano do art k.p.k. wymóg, by postawa oskarżonego wskazywała, że cele postępowania zostaną osiągnięte. Na mocy ustawy nowelizacyjnej z 20 lutego 2015 roku istotne zmiany objęły także zakres zastosowania instytucji dobrowolnego poddania się karze. Zgodnie z wcześniejszym brzmieniem art. 387 k.p.k., obowiązującym do 1 lipca 2015 roku, do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych na rozprawie głównej oskarżony, któremu zarzucono występek, mógł złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego bez przeprowadzania postępowania dowodowego. Sąd mógł zaś uwzględnić wniosek, jeśli okoliczności popełnienia przestępstwa nie budziły wątpliwości i cele postępowania zostałyby osiągnięte mimo nieprzeprowadzenia rozprawy w całości. Konieczne było także, by uwzględnieniu wniosku nie sprzeciwiał się prokurator i pokrzywdzony. Zaznaczyć trzeba, że jeszcze przed nowelizacją k.p.k. z 2003 roku 17 z instytucji dobrowolnego poddania się karze skorzystać mógł tylko oskarżony o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 8 lat pozbawienia wolności. Przepisy ustawy nowelizacyjnej z 2013 roku 18, które weszły w życie z dniem 1 lipca 2015 roku, rozszerzyły stosowanie art. 387 także o zbrodnie. W takim kształcie przepis ten funkcjonował jednak niespełna rok. Ostatnia nowelizacja k.p.k., która weszła w życie 15 kwietnia 2016 roku 19, zmieniła brzmienie art k.p.k., zawężając możliwość stosowania instytucji dobrowolnego poddanie się karze do sprawców czynów zagrożonych karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności. W uzasadnieniu ustawy nowelizacyjnej próżno niestety szukać jakiejkolwiek wzmianki o powodach tej kolejnej korekty. Nadto, ustawa nowelizacyjna z września 2013 roku 20 wprowadziła do k.p.k. przepis art. 338a, zgodnie z którym oskarżony przed doręczeniem mu zawiadomienia o terminie rozprawy może złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie 16 Ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 437). 17 Ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2003 r., nr 17, poz. 155). 18 Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247). 19 Ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 437). 20 Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247).

6 86 Magdalena Kowalewska-Łukuć mu określonej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka kompensacyjnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Wniosek może również dotyczyć wydania określonego rozstrzygnięcia w przedmiocie poniesienia kosztów procesu. Przepis ten również uległ zmianie na skutek ostatniej nowelizacji k.p.k. 21 poprzez zawężenie możliwości jego stosowania do oskarżonego, któremu zarzucono przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności. Stopniowe poszerzanie granic konsensualizmu w postępowaniu karnym, skorygowane w niewielkim stopniu ustawą nowelizacyjną z 11 marca 2016 roku, uzasadnione jest z pewnością perspektywą dalszego przyspieszenia i usprawnienia postępowania karnego, ale także ogromną popularnością, jaką cieszą się art. 335 i 387 k.p.k. w praktyce. Badania aktowe przeprowadzone przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości wskazują na bardzo częste kończenie postępowania karnego w trybie konsensualnym 22. Potwierdzają to również dane opracowane przez Departament Organizacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości, ujawniające szerokie wykorzystywanie trybów konsensualnych 23. Na szczeblu sądów rejonowych około połowa postępowań kończy się w trybie konsensualnym 24. Dla przykładu, w 2012 roku około 55% wszystkich wyroków skazujących w sądach rejonowych zapadło w ramach porozumienia procesowego z art. 335 lub 387 k.p.k. 25. Znamienne są także wyniki ankiety przeprowadzonej przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego w 2005 roku wśród sędziów i prokuratorów. Ankieta ta dotyczyła m.in. kwestii potrzeby usprawnienia instrumentarium procesowego sądownictwa i prokuratury 26. Jej wyniki wskazują, że najczęstsze postulaty dotyczące skazania w trybie konsensualnym dotyczyły rozszerzenia zakresu jego stosowania Ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 437). 22 Zob. M. Jankowski, A. Ważny, Instytucja dobrowolnego poddania się karze (art. 387 k.p.k.) i skazania bez rozprawy (art. 335 k.p.k.) w świetle praktyki. Rezultaty badań ogólnopolskich, w: Prawo w działaniu, red. A. Siemaszko, wyd. 1, Warszawa 2008, s. 118 i n. 23 Zob. A. Ważny, Co dalej z porozumieniami procesowymi przyczynek do dyskusji, w: Ocena, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa 2009, s Zob. Ibidem i W. Jasiński, Porozumienia procesowe w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 2014, nr 10, s Zob. Uzasadnienie projektu nowelizacji ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Druk sejmowy nr 2393 z 15 maja 2014 r. 26 Zob. P. Hofmański, Zmiany w kodeksie postępowania karnego w świetle poglądów sędziów i prokuratorów, Państwo i Prawo 2006, nr 1, s Ibidem, s. 4.

7 Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? 87 Obecna praktyka organów postępowania karnego, jej oczekiwania oraz nowelizacja k.p.k., która weszła w życie w dniu 1 lipca 2015 roku, wskazują, że rola porozumień procesowych ewoluowała od swoistego eksperymentu, którym było wprowadzenie ich w 1997 roku do nowego kodeksu postępowania karnego, ku realnej i bardzo chętnie stosowanej alternatywie w kończeniu postępowania karnego. Alternatywie, która w świetle obecnych danych statystycznych zdaje się stawać dominującym trybem skazania w polskim postępowaniu karnym. W związku z tym zastanowić się trzeba, jakie są potencjalne koszty i zagrożenia, ale też możliwe korzyści takiego stanu rzeczy oraz jaka jest dalsza perspektywa rozwoju porozumień procesowych. Skazanie bez rozprawy oraz dobrowolne poddanie się odpowiedzialności karnej z pewnością spełniły pokładane w nich w 1997 roku nadzieje. Przyczyniły się do znacznego przyspieszenia postępowań karnych i pozwoliły tym samym na ograniczenie ich kosztów 28. Z danych statystycznych wynika, że w wypadku zastosowania instytucji skazania bez rozprawy większość spraw kończy się na pierwszym posiedzeniu. W sytuacji dobrowolnego poddania się karze postępowanie jurysdykcyjne ogranicza się zaś do jednej rozprawy 29. Słusznie też wskazuje się, że to zaoszczędzenie czasu i środków pozwoliło i wciąż pozwala na bardziej racjonalne kształtowanie funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych i polityki karnej w ogóle 30. Podkreśla się także jeszcze jedną zaletę rozpowszechnienia się porozumień procesowych, mianowicie akceptację przez skazanego wyroku i wymierzonej mu kary 31, co zdaje się mieć niebagatelne znaczenie dla jej celów indywidualno-prewencyjnych. Bezpośrednią konsekwencją takiego stanu rzeczy jest też fakt, że niezwykle rzadko od wyroku sądu wydanego w trybie konsensualnym wnoszona jest apelacja. Doceniając zracjonalizowanie czasu i kosztów organów wymiaru sprawiedliwości dzięki porozumieniom procesowym, zauważyć też jednak trzeba, że szybkość i sprawność postępowania nie powinna wpływać na merytoryczną jakość rozstrzygnięć procesowych oraz na urzeczywistnianie zasad procesu karnego i procesowych gwarancji jego uczestników 32. Liczne są głosy doktryny 28 Zob. W. Jasiński, Porozumienia, s Zob. M. Jankowski, A. Ważny, Instytucja, s Zob. W. Jasiński, Porozumienia, s Zob. S. Steinborn, Porozumienia, s Zob. G. Artymiak, Sprawność procesu karnego z perspektywy form i trybów postępowania w kontekście porozumień procesowych uwagi de lege lata i de lege ferenda, w: Ocena, red. C. Kulesza, wyd. 1, s. 342 i H. Paluszkiewicz, Pierwszoinstancyjne wyrokowanie merytoryczne poza rozprawą w polskim procesie karnym, wyd. 1, Warszawa 2008, s. 306.

8 88 Magdalena Kowalewska-Łukuć wskazujące, że szybkie zakończenie postępowania karnego z wykorzystaniem porozumienia procesowego może niejednokrotnie naruszać zasady prawdy materialnej oraz domniemania niewinności 33. Zasada prawdy materialnej wysłowiona została przez ustawodawcę wprost w art. 2 2 k.p.k. Zgodnie z tym przepisem podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Z zasady tej wynika, że sąd zobowiązany jest do podjęcia w postępowaniu wszelkich starań i użycia wszelkich prawnie dopuszczonych środków w celu dotarcia do prawdy, a dokładniej do ustalenia faktów składających się na czyn będący przedmiotem postępowania 34. Skrócenie postępowania poprzez nieprzeprowadzanie rozprawy w ogóle bądź zakończenie go na pierwszej rozprawie samo z siebie nie musi jeszcze prowadzić do nadwyrężenia zasady prawdy materialnej. Wydaje się też, że ma temu przeciwdziałać treść art k.p.k., a dokładnie sformułowanie w nim przesłanki mówiącej, że okoliczności popełnienia czynu nie mogą budzić wątpliwości. Analogiczne sformułowanie zawiera art k.p.k. w odniesieniu do przesłanek dopuszczalności dobrowolnego poddania się karze 35. Słusznie wskazuje się przy tym, że wątpliwości nie może budzić nie tylko stan faktyczny sprawy, lecz także kwalifikacja prawna czynu 36, a nadto, że samo wyrażenie zgody przez oskarżonego na skazanie bez rozprawy albo złożenie przez niego wniosku o dobrowolne poddanie się karze nie może implikować stwierdzenia braku takich wątpliwości 37. Zarzut nadwyrężania przez porozumienia procesowe zasady domniemania niewinności opiera się z reguły na wskazaniu, że zarówno przy skazaniu bez rozprawy, jak i w ramach dobrowolnego poddanie się karze nie jest wymagane przyznanie się sprawcy do winy, a całe postępowanie dowodowe przed sądem nie odbywa się. Zarzutowi temu wyszła naprzeciw nowelizacja k.p.k. z 1 lipca 2015 roku. Nowe brzmienie przepisu art wymaga przyznania się oskarżonego do winy. W art formułuje się zaś wymóg, by zarówno okolicz- 33 Zob. S. Steinborn, Porozumienia, s. 43 i P. Kardas, Konsensualne, s Zob. J. Grajewski, S. Steinborn, w: Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art , red. L. Paprzycki, wyd. 3, Warszawa 2013, s Por. J. Karaźniewicz, Wpływ porozumień procesowych na realizację celów postępowania karnego, w: S. Pikulski, red. W. Cieślak, M. Romańczuk-Grądzka, Przyszłość polskiego prawa karnego. Alternatywne reakcje na przestępstwo, wyd. 1, Olsztyn 2015, s i E. Kruk, Wyrok skazujący sądu pierwszej instancji w trybie art. 335 K.P.K., wyd. 1, Kraków 2005, s Zob. Wyrok SN z 17 kwietnia 2011 r., sygn. IV KK 91/11, LEX nr Zob. Wyrok SN z 22 sierpnia 2001 r., sygn. III KKN 372/99, LEX nr

9 Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? 89 ności popełnienia przestępstwa, jak i wina oskarżonego nie budziły wątpliwości. Spełnienia analogicznej przesłanki wymaga znowelizowany art k.p.k. 38. Zwrócić trzeba jednak jeszcze uwagę na jeden negatywny aspekt, będący pośrednią konsekwencją szerokiego stosowania skazań w trybie konsensualnym. Przeprowadzone w ostatnich latach badania dotyczące struktury orzekanych w Polsce kar ujawniają niepożądaną tendencję do orzekania kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania. W 2011 roku orzeczenia takie stanowiły dokładnie 56,9% wszystkich skazań 39. Zjawisko to nie byłoby niepokojące, gdyby wyniki probacji były pozytywne. Tymczasem, m.in. ze względu na niewydolność systemu probacji kary warunkowo zawieszone są masowo wykonywane w związku z negatywnym przebiegiem okresu próby 40. Zjawisko to było kluczowym motywem wchodzącej w życie z dniem 1 lipca 2015 roku nowelizacji kodeksu postępowania karnego. Co istotne w kontekście problematyki porozumień procesowych, do obecnej struktury orzekanych kar znacząco przyczyniło się wymierzanie ich z zastosowaniem instytucji skazania bez rozprawy i dobrowolnego poddania się karze. Pozostaje oczekiwać, że zgodnie z założeniem autorów nowelizacji kodeksu karnego zmiany ustawy karnej, które weszły w życie z dniem 1 lipca 2015 roku, odwrócą tę niepożądaną tendencję. Podsumowując powyższe rozważania i mając w polu widzenia zarysowane korzyści i zagrożenia wiążące się z ekspansją porozumień procesowych w polskim postępowaniu karnym, zastanowić trzeba się jeszcze nad perspektywą ich dalszego funkcjonowania. Zgodzić się bowiem należy, że rezygnacja z porozumień procesowych pozostaje już dzisiaj poza sferą wyobraźni i nie należy się zastanawiać czy, ale raczej jak racjonalnie z nich korzystać 41. Rozsądna zdaje się sugestia, by rozwijać w postępowaniu karnym konsensualizm, jednakże nie pozwolić na uzależnienie się od niego i uczynienie z postulatu szybkości postępowania zasady nadrzędnej względem pozostałych 42. Zgodzić zresztą należy się z P. Kardasem, że porozumień procesowych nie można postrzegać jedynie z perspektywy przyspie- 38 Na marginesie zaznaczyć trzeba, że takie sformułowanie art i k.p.k. nie daje jednak jasności, co do tego, czy pojęcie winy użyte jest w tych przepisach w znaczeniu procesowym, czy też materialnym. 39 Zob. Uzasadnienie 40 Zob. Ibidem. 41 Zob. S. Waltoś, Wizja procesu karnego XXI wieku, w: Postępowanie karne w XXI wieku, red. P. Kruszyński, wyd. 1, Warszawa 2002, s. 26 i W. Jasiński, Porozumienia, s Por. S. Pawelec, Od wniosku o skazanie bez rozprawy do negocjowania wyroków. Czy zmierzamy w stronę plea baragaining?, w: Ocena, s

10 90 Magdalena Kowalewska-Łukuć szenia postępowania karnego i jako odpowiedzi ustawodawcy na kryzys wymiaru sprawiedliwości 43. Są one raczej wyrazem szerszej i właściwej także dla innych państw tendencji do modyfikacji kontynentalnego modelu postępowania, odzwierciedlającej w pewnym stopniu formułę tzw. trzeciej drogi w prawie karnym materialnym, która skupia się przede wszystkim na rozwiązaniu konfliktu społecznego wywołanego popełnieniem przestępstwa, opartego na naprawieniu przez sprawcę wyrządzonej ofierze szkody 44. Z oceną tego, czy ostanie nowelizacje k.p.k. i k.k. ulokują porozumienia procesowe w nurcie tzw. Drittes Spur oraz czy będą skutkowały ich dalszym rozwojem, pozostaje nam jeszcze poczekać. Literatura Artymiak G., Sprawność procesu karnego z perspektywy form i trybów postępowania w kontekście porozumień procesowych uwagi de lege lata i de lege ferenda, w: Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa Bieńkowska B.T., Kontradyktoryjność postępowania przed sądem I instancji w nowym k.p.k., Prokuratura i Prawo 1997, nr 12. Grajewski J., Steinborn S., w: Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz do art , red. L. Paprzycki, wyd. 3, Warszawa Hofmański P., Zmiany w kodeksie postępowania karnego w świetle poglądów sędziów i prokuratorów, Państwo i Prawo 2006, nr 1. Jankowski M., Ważny A., Instytucja dobrowolnego poddania się karze (art. 387 k.p.k.) i skazania bez rozprawy (art. 335 k.p.k.) w świetle praktyki. Rezultaty badań ogólnopolskich, w: Prawo w działaniu, red. A. Siemaszko, wyd. 1, Warszawa Jasiński W., Porozumienia procesowe w znowelizowanym kodeksie postępowania karnego, Prokuratura i Prawo 2014, nr 10. Karaźniewicz J., Wpływ porozumień procesowych na realizację celów postępowania karnego, w: Przyszłość polskiego prawa karnego. Alternatywne reakcje na przestępstwo, red. S. Pikulski, W. Cieślak, M. Romańczuk-Grądzka, wyd. 1, Olsztyn Kardas P., Konsensualne sposoby rozstrzygania w świetle nowelizacji kodeksu postępowania karnego z dnia 10 stycznia 2003 r., Prokuratura i Prawo 2004, nr 1. Kruk E., Porozumienia procesowe i konsensualizm w świetle art. 335 i 387 k.p.k., w: Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa P. Kardas, Konsensualne., s Ibidem.

11 Porozumienia procesowe alternatywa czy dominanta w postępowaniu karnym? 91 Kruk E., Wyrok skazujący sądu pierwszej instancji w trybie art. 335 K.P.K., wyd. 1, Kraków Paluszkiewicz H., Pierwszoinstancyjne wyrokowanie merytoryczne poza rozprawą w polskim procesie karnym, wyd. 1, Warszawa Pawelec S., Od wniosku o skazanie bez rozprawy do negocjowania wyroków. Czy zmierzamy w stronę plea baragaining?, w: Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa Steinborn S., Porozumienia w polskim procesie karnym, wyd. 1, Kraków Waltoś S., Nowe instytucje w kodeksie postępowania karnego z 1997 r., Państwo i Prawo 1997, nr 8. Waltoś S., Porozumienia w polskim procesie karnym de lege lata i de lege ferenda (Próba oceny dopuszczalności), Państwo i Prawo 1992, nr 7. Waltoś S., Wizja procesu karnego XXI wieku, w: Postępowanie karne w XXI wieku, red. P. Kruszyński, wyd. 1, Warszawa Ważny A., Co dalej z porozumieniami procesowymi przyczynek do dyskusji, w: Ocena funkcjonowania porozumień procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwości, red. C. Kulesza, wyd. 1, Warszawa Zbrojewska M., Dobrowolne poddanie się karze w kodeksie postępowania karnego, wyd. 1, Białystok Orzecznictwo Wyrok SN z r., sygn. III KKN 372/99, LEX nr Wyrok SN z r., sygn. IV KK 91/11, LEX nr Akty prawne Ustawa z 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2003 r., nr 17, poz. 155). Ustawa z 27 września 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247). Ustawa z 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 396). Ustawa z 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2016 r., poz. 437).

12 92 Magdalena Kowalewska-Łukuć Inne Uzasadnienie projektu nowelizacji ustawy Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Druk sejmowy nr 2393 z 15 maja 2014 r. Consensual finalization alternative or dominant in criminal proceedings Summary This paper examines the evolution of different forms of consensual finalization of polish criminal proceedings. It shows numerous amendments of regulations in conviction without a trial and voluntary submission to criminal responsibility. The paper also attempts to access the current importance of consensual finalization of criminal proceedings for polish justice. Therefore the paper stresses the advantages of conviction without a trial and voluntary submission to criminal responsibility, but also highlights its possible costs and threats. Key words: consensual finalization of criminal proceedings, conviction without a trial, voluntary submission to criminal responsibility, amendment of the Code of Criminal Procedure