Janina Waszczuk Maria Barbara Szczepaniak CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM

Transkrypt

1 Janina Waszczuk Maria Barbara Szczepaniak CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Gdynia 2011

2 Pro jekt okład ki: Artur Tarasiewicz Re dak tor pro wa dzą cy: Agata Bugiel Re dak cja języ ko wa: Piotr Salewski Re dak cja gra ficz na i skład: Maciej Laska Ko rek ta: Marlena Dobrowolska Co py ri ght by Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o. & Janina Waszczuk, Maria Barbara Szczepaniak Gdynia 2011 Wszel kie pra wa za strze żo ne. Ko pio wa nie w ca ło ści lub we frag men tach bez zgo dy wy daw cy za bro nio ne. 7-11/N3613/IV Wy daw ca: Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPE RON Sp. z o.o Gdy nia, ul. Hut ni cza 3 tel. centrali e -ma il: in fo@ope ron.pl ron.pl ISBN:

3 3 Spis treści I. Wstęp 4 II. Re gu la min pra cow ni i prze pi sy BHP 5 III. Wy kaz do świad czeń i od czyn ni ków oraz szkła i sprzę tu la bo ra to ryj ne go 6 IV. Pro po no wa na siat ka go dzin 11 V. Pro po zy cja wy ma gań na po szcze gól ne oce ny szkol ne pro po zy cje przed mio to we go sys te mu oce nia nia (PSO) 12 VI. Roz kład ma te ria łu i plan wy ni ko wy 19 VII. Eg za min gim na zjal ny od ro ku szkol ne go 2011/ VIII. Spraw dzian dia gno zu ją cy opa no wa nie wia do mo ści i umie jęt no ści po dru giej kla sie gim na zjum 37 IX. Przy kła do we spraw dzia ny 46 X. Przy kła do we sce na riu sze 67 XI. Li te ra tu ra 85

4 4 I. Wstęp Prze wod nik dla na uczy cie la sta no wi je den z ele men tów obu do wy dy dak tycz nej pod ręcz ni ka Che mia 3. Pod ręcz nik dla gim na zjum au tor stwa Ma rii Bar ba ry Szcze pa - niak i Ja ni ny Wasz czuk. Do każ de go to mu pod ręcz ni ka Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON oprócz prze - wod ni ka przy go to wa ło rów nież sce na riu sze lek cji, fo lio gra my, ste reo gra my oraz fil my edu ka cyj ne. Ze staw edu ka cyj ny za wie ra tak że pro gram na ucza nia che mii w gim na zjum, zgod ny z no wą pod sta wą pro gra mo wą, któ ry pro po nu je my na uczy cie lom do re ali za cji w ich szko łach. Dla ucznia przy go to wa ny jest Che mia 3. Ze szyt ćwi czeń dla ucznia oraz Che - mia 3. Zbiór za dań. Wszyst kie ele men ty ze sta wu edu ka cyj ne go wza jem nie się uzu peł - nia ją i są prze zna czo ne dla na uczy cie li pra cu ją cych z pod ręcz ni ka mi Wy daw nic twa Pe - da go gicz ne go OPERON. W prze wod ni ku za miesz czo no te ma ty do świad czeń wraz z ko niecz ny mi od czyn ni ka - mi do ich prze pro wa dze nia. Są to do świad cze nia za war te w pod sta wie pro gra mo wej, i te ozna czo no li te ra mi PP. In ne do świad cze nia, we dług au to rek pod ręcz ni ka, są ko - niecz ne do zo bra zo wa nia uczniom wszyst kie go, co się wo kół nich dzie je, a tak że w ce - lu roz bu dze nia w uczniach po trze by oce ny wła sne go po stę po wa nia w ży ciu co dzien - nym. Pro po no wa ny plan wy ni ko wy uwzględ nia za le ce nia MEN do ty czą ce mo ni to ro wa nia re ali za cji pod sta wy pro gra mo wej. Na uczy ciel mo że wy ko rzy stać za war te w nim tre ści w ca ło ści lub przy go to wać wy ma ga nia na po szcze gól ne oce ny zgod nie z moż li wo ścia - mi in te lek tu al ny mi swo ich uczniów. W prze wod ni ku znaj du ją się pro po zy cje roz kła du na ucza nia oraz przy kła do we sce - na riu sze lek cji. Tre ści na ucza nia tam za war te wy cho dzą po za ści sły za kres pod sta wy pro gra mo wej. Ma to na ce lu roz wi ja nie za in te re so wań che mią, zwró ce nie uwa gi na ran gę przed mio tu, jak rów nież po szu ki wa nie uta len to wa nej mło dzie ży. W prze wod ni ku znaj du je się bar dzo waż na po zy cja do ty czą ca spraw dzia nu dia gno - zu ją ce go opa no wa nie wia do mo ści i umie jęt no ści po kla sie dru giej gim na zjum. Wy ni ki te go spraw dzia nu po zwo lą na uczy cie lo wi pod jąć od po wied nie dzia ła nia w ce lu uzu - peł nie nia ewen tu al nych bra ków w wy kształ ce niu je go uczniów. Przy kła do we te sty i za da nia otwar te pod su mo wu ją ce dzia ły, po da na punk ta cja do tych za dań, kar to te ka spraw dzia nów oraz sche mat punk to wa nia po słu żą na uczy - cie lo wi w spraw dze niu osią gnięć uczniów. Ży czy my na uczy cie lom sa tys fak cji z pra cy za wo do wej oraz suk ce sów ich uczniom!

5 5 II. Regulamin pracowni i przepisy BHP 1 W szkol nej pra cow ni che micz nej w wi docz nym miej scu, na uczy ciel umiesz cza re gu - la min pra cow ni che micz nej, okre śla ją cy obo wią zu ją ce za sa dy bez pie czeń stwa i hi gie - ny pra cy. Przy kład re gu la mi nu za miesz czo ny jest po ni żej. 1. W pra cow ni che micz nej ucznio wie mo gą prze by wać tyl ko w obec no ści na uczy - cie la. 2. Każ dy uczeń zaj mu je w pra cow ni sta łe miej sce, wy zna czo ne na po cząt ku ro ku szkol ne go. 3. Obo wiąz kiem ucznia jest utrzy my wa nie czy sto ści w miej scu pra cy. 4. Wszyst kie do świad cze nia na le ży prze pro wa dzać zgod nie z in struk cją po da ną przez na uczy cie la. 5. Sub stan cje w pra cow ni na le ży trak to wać ja ko tru ci zny. Nie wol no ich do ty kać ani brać do ust. 6. Pod czas spraw dza nia za pa chu ba da nej sub stan cji, na le ży kie ro wać jej pa ry ru - chem wa chlu ją cym dło ni w stro nę no sa. 7. Pod czas ogrze wa nia sub stan cji, wy lot pro bów ki na le ży skie ro wać tam, gdzie ni - ko go nie ma. 8. Każ de uszko dze nie sprzę tu lub szkła la bo ra to ryj ne go na le ży zgła szać na uczy cie - lo wi. 9. Na czy nia z che mi ka lia mi za raz po uży ciu na le ży za my kać wła ści wym kor kiem. Nie wol no do pu ścić do po mie sza nia che mi ka liów. 10. Reszt ki nie bez piecz nych sub stan cji na le ży zbie rać do prze zna czo nych do te go po jem ni ków. 11. Nie wol no wrzu cać do zle wu stłu czo ne go szkła i sub stan cji sta łych, któ re mo gą spo wo do wać za pcha nie prze wo dów ka na li za cyj nych. 12. Z pra cow ni nie wol no wy no sić żad nych sub stan cji che micz nych. 13. W pra cow ni nie wol no jeść ani trzy mać żyw no ści na sto łach. 14. Wszel kie ska le cze nia i opa rze nia na le ży na tych miast zgła szać na uczy cie lo wi. 15. Po opusz cze niu pra cow ni uczeń, któ ry wy ko ny wał do świad cze nia, mu si do kład - nie umyć rę ce. 1 Przedstawiony regulamin pracowni chemicznej został ujęty w ten sposób, aby można było z niego skorzystać w niezmie nio nej for mie. War to jed nak za zna czyć, że jest to au tor - ska propozycja, którą nauczyciel może zmodyfikować w zależności od swoich potrzeb.

6 6 III. Wykaz doświadczeń i odczynników oraz szkła i sprzętu laboratoryjnego Wna ucza niu che mii nie zbęd nym ele men tem kształ ce nia jest eks pe ry ment la bo ra - to ryj ny. Roz bu dza on za in te re so wa nie przed mio tem, kształ tu je umie jęt no ści ob ser - wa cji i for mo wa nia wnio sków. Ce lem eks pe ry men tu la bo ra to ryj ne go jest przy go to wa - nie ucznia do sa mo dziel ne go prze pro wa dza nia do świad czeń, do pro wa dze nia ob ser wa cji i for mu ło wa nia od po wied nich wnio sków, do prze strze ga nia prze pi sów BHP, jak rów nież do po strze ga nia po dob nych zja wisk za cho dzą cych w ży ciu co dzien - nym. Po ni żej za miesz czo no wy kaz 47 do świad czeń wraz z od czyn ni ka mi po trzeb ny mi do ich wy ko na nia. Do świad cze nia, któ re są uwzględ nio ne w pod sta wie pro gra mo wej ozna czo no li te ra mi: PP. I. Wę giel i je go związ ki z wo do rem Lek cja 1.1. Che mia związ ków wę gla 1. Do świad cze nie: Za cho wa nie się zia ren ry żu lub ka szy pod czas ogrze wa nia Od czyn ni ki: ryż lub ka sza Lek cja 1.2. Me tan naj prost szy wę glo wo dór 2. Do świad cze nie 1: Otrzy my wa nie me ta nu i ba da nie je go wła ści wo ści fi zycz - nych Od czyn ni ki: octan so du, wo do ro tle nek so du, tle nek wap nia 3. Do świad cze nie 2: Ba da nie pal no ści me ta nu oraz iden ty fi ka cja pro duk tów spa - la nia (PP) Od czyn ni ki: octan so du, wo do ro tle nek so du, tle nek wap nia, wo da wa pien na 4. Do świad cze nie 3: Ba da nie za cho wa nia się me ta nu wo bec roz two ru man ga nia - nu(vii) po ta su Od czyn ni ki: octan so du, wo do ro tle nek so du, tle nek wap nia, man ga nian(vii) po ta su Lek cja 1.4. Sze reg ho mo lo gicz ny al ka nów 5. Do świad cze nie 1: Ba da nie pal no ści wę glo wo do rów cie kłych i sta łych Od czyn ni ki: naf ta, pa ra fi na 6. Do świad cze nie 2: Ba da nie za cho wa nie się pro pa nu i bu ta nu wo bec wo dy bro - mo wej i wod ne go roz two ru man ga nia nu(vii) po ta su Od czyn ni ki: pro pan, bu tan, man ga nian(vii) po ta su

7 III. Wykaz doświadczeń... 7 Lek cja 1.5. Eten (ety len) przed sta wi ciel al ke nów 7. Do świad cze nie 1: Otrzy my wa nie ete nu i ba da nie je go wła ści wo ści fi zycz nych Od czyn ni ki: fo lia po li ety le no wa 8. Do świad cze nie 2: Ba da nie wła ści wo ści che micz nych ete nu (PP) Od czyn ni ki: fo lia po li ety le no wa, man ga nian(vii) po ta su Lek cja 1.7. Etyn (ace ty len) przed sta wi ciel al ki nów 9. Do świad cze nie 1: Otrzy my wa nie ety nu (ace ty le nu) i ba da nie je go wła ści wo ści fi zycz nych Od czyn ni ki: wę glik wap nia (kar bid), al ko hol ety lo wy, fe no lo fta le ina 10. Do świad cze nie 2: Ba da nie wła ści wo ści che micz nych ace ty le nu (PP) Od czyn ni ki: wę glik wap nia (kar bid), al ko hol ety lo wy, man ga nian(vii) po ta su Lek cja 1.8. Re ak cje po li me ry za cji 11. Do świad cze nie: Ba da nie wła ści wo ści po li ety le nu Od czyn ni ki: fo lia po li ety le no wa Lek cja 1.9. Na tu ral ne źró dła wę glo wo do rów 12. Do świad cze nie: Ba da nie wła ści wo ści ro py naf to wej i ben zy ny Od czyn ni ki: ro pa naf to wa, ben zy na, wo da II. Po chod ne wę glo wo do rów Lek cja 2.2. Me ta nol i eta nol to naj prost sze al ko ho le 13. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych eta no lu (PP) Od czyn ni ki: eta nol, wo da 14. Do świad cze nie 2: Ba da nie od czy nu wod ne go roz two ru eta no lu (PP) Od czyn ni ki: eta nol, wo da, fe no lo fta le ina 15. Do świad cze nie 3: Ba da nie pal no ści eta no lu (PP) Od czyn ni ki: eta nol Lek cja 2.3. Gli ce rol al ko hol trój wo do ro tle no wy 16. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych gli ce ro lu (PP) Od czyn ni ki: gli ce rol, wo da 17. Do świad cze nie 2: Ba da nie pal no ści gli ce ro lu (PP) Od czyn ni ki: gli ce rol 18. Do świad cze nie 3: Ba da nie od czy nu wod ne go roz two ru gli ce ro lu (PP) Od czyn ni ki: gli ce rol, pa pie rek wskaź ni ko wy 19. Do świad cze nie 4: Ba da nie za cho wa nia się gli ce ro lu i eta no lu wo bec wo do ro - tlen ku mie dzi(ii) Od czyn ni ki: gli ce rol, eta nol, wo do ro tle nek so du, siar czan(vi) mie dzi(ii) Lek cja 2.4. Wła ści wo ści niż szych kwa sów kar bok sy lo wych 20. Do świad cze nie 1: Ba da nie bar wy, za pa chu i roz pusz czal no ści w wo dzie kwa - su mrów ko we go i octo we go (PP) Od czyn ni ki: kwas mrów ko wy i octo wy 21. Do świad cze nie 2: Ba da nie od czy nu wod ne go roz two ru kwa su octo we go i mrów ko we go (PP) Od czyn ni ki: kwas mrów ko wy, kwas octo wy, wo da, pa pier ki wskaź ni ko we 22. Do świad cze nie 3: Ba da nie pal no ści kwa su octo we go Od czyn ni ki: kwas octo wy

8 8 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Lek cja 2.5. Otrzy my wa nie so li niż szych kwa sów kar bok sy lo wych 23. Do świad cze nie 1: Dzia ła nie kwa su octo we go na ma gnez Od czyn ni ki: kwas octo wy, ma gnez (wstąż ka) 24. Do świad cze nie 2: Dzia ła nie wo do ro tlen ku so du na kwas octo wy Od czyn ni ki: wo do ro tle nek so du, kwas octo wy 25. Do świad cze nie 3: Dzia ła nie kwa su octo we go na tle nek mie dzi(ii) i tle nek ma - gne zu Od czyn ni ki: kwas octo wy, tle nek mie dzi(ii), tle nek ma gne zu Lek cja 2.6. Wyż sze kwa sy kar bok sy lo we 26. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych kwa su ste ary no we go Od czyn ni ki: kwas ste ary no wy, wo da, ben zy na 27. Do świad cze nie 2: Ob ser wa cja re ak cji kwa su ste ary no we go z wo do ro tlen - kiem so du Od czyn ni ki: kwas ste ary no wy, wo do ro tle nek so du, fe no lo fta le ina 28. Do świad cze nie 3: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych kwa su ole ino we go Od czyn ni ki: kwas ole ino wy, wo da 29. Do świad cze nie 4: Ba da nie prze bie gu re ak cji mię dzy man ga nia nem(vii) po ta - su i kwa sa mi ole ino wym oraz ste ary no wym Od czyn ni ki: kwas ste ary no wy, kwas ole ino wy, man ga nian(vii) po ta su Lek cja 2.8. Es try ja ko pro duk ty re ak cji al ko ho li z kwa sa mi 30. Do świad cze nie: Ba da nie prze bie gu re ak cji po mię dzy kwa sem octo wym i al - ko ho lem ety lo wym (PP) Od czyn ni ki: kwas octo wy, eta nol, kwas siar ko wy(vi) III. Sub stan cje che micz ne o zna cze niu bio lo gicz nym Lek cja 3.2. Ba da my wła ści wo ści tłusz czów 31. Do świad cze nie 1: Ba da nie roz pusz czal no ści tłusz czów w wo dzie zim nej i cie - płej oraz w ben zy nie i al ko ho lu Od czyn ni ki: olej ro ślin ny, np. rze pa ko wy, wo da, ben zy na, eta nol 32. Do świad cze nie 2: Ob ser wo wa nie za cho wa nia się ole ju ro ślin ne go pod czas ogrze wa nia Od czyn ni ki: olej ro ślin ny 33. Do świad cze nie 3: Za cho wa nie wod ne go roz two ru man ga nia nu(vii) po ta su wo bec tri ste ary nia nu gli ce ro lu i trio le inia nu gli ce ro lu (PP) Od czyn ni ki: man ga nian(vii) po ta su, tri ste ary nian gli ce ro lu (sma lec), trio le inian gli - ce ro lu (olej ro ślin ny), kwas siar ko wy(vi) 34. Do świad cze nie 4: Ba da nie prze bie gu re ak cji smal cu z wod nym roz two rem wo do ro tlen ku so du Od czyn ni ki: sma lec, wo do ro tle nek so du, fe no lo fta le ina Lek cja 3.3. Wła ści wo ści ami no kwa sów 35. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści kwa su ami no oc to we go (gli cy ny) Od czyn ni ki: gli cy na, wo da, pa pie rek wskaź ni ko wy 36. Do świad cze nie 2: Ba da nie prze bie gu re ak cji kwa su sol ne go i wo do ro tlen ku so du z gli cy ną Od czyn ni ki: gli cy na, wo do ro tle nek so du, kwas sol ny, fe no lo fta le ina, oranż me ty lo wy

9 III. Wykaz doświadczeń... 9 Lek cja 3.4. Skład i bu do wa bia łek 37. Do świad cze nie: Wy kry wa nie wę gla, wo do ru i tle nu w biał ku Od czyn ni ki: biał ko Lek cja 3.5. Wła ści wo ści bia łek 38. Do świad cze nie 1: Za cho wa nie się biał ka wo bec so li ku chen nej (PP) Od czyn ni ki: biał ko, chlo rek so du 39. Do świad cze nie 2: Dzia ła nie kwa su sol ne go, al ko ho lu ety lo we go, siar cza - nu(vi) mie dzi(ii), wo do ro tlen ku so du i pod wyż szo nej tem pe ra tu ry na biał ko (PP) Od czyn ni ki: biał ko, kwas sol ny, eta nol, siar czan(vi) mie dzi(ii), wo do ro tle nek so du 40. Do świad cze nie 3: Dzia ła nie na biał ko stę żo nym kwa sem azo to wym(v) (PP) Od czyn ni ki: biał ko, kwas azo to wy(v) 41. Do świad cze nie 4: Dzia ła nie za cho wa nia się biał ka wo bec wo do ro tlen ku mie - dzi(ii) (PP) Od czyn ni ki: biał ko, wo do ro tle nek so du, siar czan(vi) mie dzi(ii) Lek cja 3.6. Po zna je my skład pier wiast ko wy cu krów 42. Do świad cze nie: Wy kry wa nie wę gla, wo do ru i tle nu w cu krach Od czyn ni ki: cu kier Lek cja 3.7. Glu ko za naj bar dziej roz po wszech nio ny cu kier pro sty 43. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych glu ko zy (PP) Od czyn ni ki: glu ko za, wo da, pa pie rek wskaź ni ko wy 44. Do świad cze nie 2: Ob ser wo wa nie za cho wa nia się glu ko zy pod czas ogrze wa - nia Od czyn ni ki: glu ko za Lek cja 3.8. Sa cha ro za przy kład dwu cu kru 45. Do świad cze nie: Ba da nie wła ści wo ści fi zycz nych sa cha ro zy (PP) Od czyn ni ki: sa cha ro za, wo da, eta nol, ben zy na Lek cja 3.9. Skro bia i ce lu lo za przy kła dy wie lo cu krów 46. Do świad cze nie 1: Ba da nie wła ści wo ści skro bi (PP) Od czyn ni ki: skro bia, wo da 47. Do świad cze nie 2: Wy kry wa nie skro bi za po mo cą jo dy ny (PP) Od czyn ni ki: skro bia, jo dy na, wo da Spis wszyst kich od czyn ni ków nie zbęd nych do wy ko na nia do świad czeń za - miesz czo nych w pod ręcz ni ku: me ta le: ma gnez (wstąż ka), tlen ki: wap nia, mie dzi(ii), ma gne zu, wo do ro tlen ki: so du, so le: octan so du, man ga nian(vii) po ta su, siar czan(vi) mie dzi(ii), chlo rek so du, kwa sy: octo wy, mrów ko wy, siar ko wy(vi), ste ary no wy, ole ino wy, azo to wy(v), sol - ny, kar bid, wskaź ni ki: pa pie rek wskaź ni ko wy, oranż me ty lo wy, fe no lo fta le ina, wskaź nik uni - wer sal ny, ami no kwa sy: gli cy na.

10 10 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM In ne sub stan cje i pro duk ty spo żyw cze: ryż, ka sza, naf ta, ben zy na, fo lia po li ety le no wa, eta nol, gli ce rol, olej ro ślin ny, tłuszcz sta ły (sma lec), biał ko, jo dy na, cu kier, glu ko za, skro bia, ce lu lo za (wa ta), ro - pa naf to wa, ben zy na, pa ra fi na, pro pan, bu tan Wy kaz na czyń la bo ra to ryj nych: pro bów ki ża ro od por ne, pro bów ki, wkra pla cze, lej ki, kol by stoż ko we, łącz ni ki, zlew ki, szkieł ka ze gar ko we, pa row nicz ki, prę ci ki szkla ne, kry sta li za tor, roz dzie lacz, kol ba ku li sta pła sko den na z bocz nym tu bu sem, szal ka Pe trie go, pi pe ta. Wy kaz sprzę tu la bo ra to ryj ne go: ła py do pro bó wek, pal ni ki la bo ra to ryj ne, szczyp ce me ta lo we, ły żecz ki do spa lań, ły żecz ki pla sti ko we, wa ga la bo ra to ryj na, kor ki gu mo we, trój nóg, sta tyw me ta lo wy z ła pa mi, siat ki ce ra micz ne.

11 11 IV. Proponowana siatka godzin Pro po no wa na siat ka go dzin nie uwzględ nia lek cji po wtó rze nio wych oraz spraw dzia - nów wia do mo ści. W przy pad ku, gdy na uczy ciel dys po nu je do dat ko wą licz bą go dzin, mo że zwięk szyć ich licz bę na re ali za cje po szcze gól nych te ma tów ce lem utrwa le nia wia do mo ści i umie jęt no ści. Mo że rów nież roz sze rzyć tre ści na ucza nia, bio rąc pod uwagę in te lek tu al ne moż li wo ści swo ich uczniów. Mo duł Licz ba go dzin prze zna czo na na re ali za cję mo du łu Tre ści na ucza nia III Wę giel i je go związ ki z wo do - rem 2. Po chod ne wę glo wo do rów 3. Sub stan cje o zna cze niu bio lo - gicz nym Ra zem 27 Licz ba go dzin prze - zna czo na na re ali - za cję po szcze gól - nych roz dzia łów 9 9 9

12 12 V. Propozycja wymagań na poszczególne oceny szkolne propozycje przedmiotowego systemu oceniania (PSO) Na po cząt ku ro ku szkol ne go na uczy ciel in for mu je ucznia o wy ma ga niach na po - szcze gól ne oce ny szkol ne. Przy po mi na rów nież o tym, że wy ma ga nia z kla sy pierw szej i dru giej obo wią zu ją przez ca ły cykl kształ ce nia. Po niż sze przy kła dy wy ma gań ma ją na ce lu po móc na uczy cie lom w pla no wa niu pro - ce su dy dak tycz ne go, jak rów nież mo gą po słu żyć do opra co wa nia wła sne go sys te mu oce nia nia. I. Wę giel i je go związ ki z wo do rem Wy ma ga nia na oce nę do pusz cza ją cą Uczeń: de fi niu je po ję cia: che mia or ga nicz na, che mia nie orga nicz na, wę glo wo do ry, wę glo - wo do ry na sy co ne, wę glo wo do ry nie na sy co ne, sze reg ho mo lo gicz ny, re ak cja po li - me ry za cji, wy li cza za sto so wa nia związ ków or ga nicz nych, po da je war to ścio wość wę gla w związ kach or ga nicz nych, wy mie nia wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne me ta nu, eta nu, ete nu i ety nu, wy mie nia pro duk ty cał ko wi te go i nie cał ko wi te go spa la nia wę glo wo do rów, po da je za sto so wa nie me ta nu, ete nu i ety nu, po da je wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów, al ke nów i al ki nów, po da je na zwy czte rech pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka - nów, po da je na zwy trzech pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ke - nów i al ki nów, po da je na zwy zwy cza jo we ete nu i ety nu, po da je wzo ry su ma rycz ne, struk tu ral ne i pół struk tu ral ne czte rech pierw szych wę - glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów oraz trzech pierw szych wę glo wo - do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ke nów i al ki nów, opi su je wła ści wo ści i za sto so wa nie po li ety le nu, wy mie nia na tu ral ne źró dła wę glo wo do rów, wy mie nia za sto so wa nie ga zu ziem ne go i ro py naf to wej, zna za sa dy bez pie czeń stwa obo wią zu ją ce przy spa la niu wę glo wo do rów.

13 V. Propozycja wymagań na poszczególne oceny Wy ma ga nia na oce nę do sta tecz ną Uczeń: de fi niu je po ję cia: mo no mer, po li mer, opi su je bu do wę ato mu wę gla, po da je, ja ki mi ro dza ja mi wią zań mo gą się łą czyć ato my wę gla po mię dzy so bą, two - rząc związ ki or ga nicz ne, okre śla ro dzaj wią za nia, za po mo cą któ rych łą czą się ato my wę gla z ato ma mi wo do - ru w związ kach or ga nicz nych, pi sze rów na nia re ak cji spa la nia me ta nu, ete nu i ety nu przy peł nym i ogra ni czo nym do stę pie po wie trza, po da je na zwy dzie się ciu pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al - ka nów, po da je na zwy dzie wię ciu pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al - ke nów i al ki nów, ry su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne dzie się ciu pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów, ry su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne dzie wię ciu pierw szych wę glo wo do rów z sze re gu ho mo lo gicz ne go al ke nów i al ki nów, ob li cza ma sy czą stecz ko we al ka nów, al ke nów i al ki nów, okre śla na pod sta wie wzo ru su ma rycz ne go al ka nu je go stan sku pie nia, wy ja śnia zwią zek po mię dzy pro duk ta mi spa la nia me ta nu i in nych wę glo wo do rów ado stę pem po wie trza do miej sca spa la nia, opi su je wła ści wo ści che micz ne al ka nów, al ke nów i al ki nów, opi su je, jak zmie nia ją się wła ści wo ści fi zycz ne al ka nów ze wzro stem licz by ato mów wę gla w czą stecz ce, wy ja śnia ja kie nie bez pie czeń stwo wy ni ka z nie cał ko wi te go spa la nia me ta nu oraz ja - kie są za gro że nia zwią za ne z ulat nia niem się me ta nu. Wy ma ga nia na oce nę do brą Uczeń: pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce wy kryć wę giel, tlen i wo dór w pro duk tach or - ga nicz nych, wy ja śnia, ja kie związ ki na zy wa my związ ka mi or ga nicz ny mi, pi sze wzór krop ko wy me ta nu, opi su je wią za nia w czą stecz ce me ta nu, bu du je mo de le czą ste czek al ka nów, al ke nów i al ki nów, po rów nu je prze bieg re ak cji spa la nia czy ste go me ta nu i me ta nu zmie sza ne go z po - wie trzem, za pi su je rów na nia re ak cji spa la nia cał ko wi te go i nie cał ko wi te go do wol ne go al ka nu, al ke nu i al ki nu, pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce od róż nić wę glo wo do ry na sy co ne od nie na sy - co nych, wy ja śnia, na czym po le ga re ak cja przy łą cze nia (ad dy cji), pi sze rów na nia re ak cji przy łą cze nia bro mu i wo do ru do ete nu, pi sze rów na nia re ak cji spa la nia i przy łą cza nia wo do ru oraz bro mu przez al ke ny i al ki ny, ob li cza pier wiast ko wy skład pro cen to wy wę glo wo do rów, po da je przy kła dy za go spo da ro wa nia od pa dów z two rzyw sztucz nych, wy ja śnia, co to jest ben zy na.

14 14 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Wy ma ga nia na oce nę bar dzo do brą Uczeń: wy ja śnia, dla cze go wę giel two rzy tak du żo związ ków che micz nych, po da je ro dza je nazw związ ków or ga nicz nych, wy ja śnia przy czy ny bier no ści che micz nej me ta nu, po da je skład ga zu ziem ne go i ro py naf to wej, wy ja śnia za cho wa nie się bro mu i wo do ru wo bec ety nu, po da je przy kła dy in nych po li me rów (oprócz po li ety le nu), two rzy wzór ogól ny sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów na przy kła dzie wzo rów trzech ko lej nych al ka nów, ukła da wzo ry su ma rycz ne al ka nów, al ke nów i al ki nów na pod sta wie wzo ru ogól ne - go oraz zna jo mo ści licz by ato mów wę gla lub wo do ru w czą stecz ce wę glo wo do ru, wy zna cza wzór su ma rycz ny al ka nu, al ke nu i al ki nu na pod sta wie ma sy czą stecz ko wej da ne go wę glo wo do ru, pro jek tu je do świad cze nie, za po mo cą któ re go wy ka że ist nie nie wią za nia wie lo krot - ne go w czą stecz ce ete nu i ety nu, pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce otrzy mać me tan, eten i etyn, wy ja śnia, na czym po le ga re ak cja po li me ry za cji, za pi su je rów na nie re ak cji po li me ry za cji ete nu, po da je za sa dy na zew nic twa al ka nów, al ke nów i al ki nów. Wy ma ga nia na oce nę ce lu ją cą Uczeń: bie rze udział i od no si suk ce sy w kon kur sach szkol nych i po zasz kol nych, sa mo dziel nie po sze rza swo ją wie dzę, ko rzy sta jąc z róż nych źró deł in for ma cji, wy ja śnia prze bieg nie któ rych zja wisk w ży ciu co dzien nym, sto su je zdo by te wia do mo ści i umie jęt no ści w sy tu acjach nie ty po wych, wy ko nu je ob li cze nia ste chio me trycz ne na pod sta wie rów na nia re ak cji, pi sze rów na nia re ak cji otrzy my wa nia in nych po li me rów (oprócz po li ety le nu). II. Po chod ne wę glo wo do rów Wy ma ga nia na oce nę do pusz cza ją cą Uczeń: wy mie nia na zwy po zna nych grup funk cyj nych: wo do ro tle no wa (hy drok sy lo wa), kar - bok sy lo wa, ami no wa, es tro wa, wy mie nia po chod ne wę glo wo do rów: al ko ho le, kwa sy, es try i ami ny, po da je wzo ry grup funk cyj nych, wy mie nia wła ści wo ści me ta no lu, eta no lu, gli ce ro lu, kwa su mrów ko we go, kwa su octo we go, es trów i amin, wy li cza za sto so wa nie me ta no lu, eta no lu, gli ce ro lu, kwa su mrów ko we go, kwa su octowe go, kwa su pal mi ty no we go, kwa su ste ary no we go, kwa su ole ino we go, es trów i amin, opi su je ne ga tyw ne skut ki dzia ła nia eta no lu na or ga nizm czło wie ka, pi sze wzór su ma rycz ny kwa su octo we go, kwa su mrów ko we go, me ta no lu, eta no lu, gli ce ro lu, me ty lo ami ny, octa nu ety lu oraz na pod sta wie wzo ru su ma rycz ne go tych związ ków po da je ich na zwy, po da je na zwę pro stych so li kwa sów kar bok sy lo wych na pod sta wie wzo ru su ma rycz - ne go,

15 V. Propozycja wymagań na poszczególne oceny two rzy na zwy es trów po cho dzą cych od po da nych nazw kwa sów i al ko ho li, de fi niu je po ję cia: wyż sze kwa sy tłusz czo we, es try fi ka cja, na pod sta wie po da nych wzo rów wyż szych kwa sów tłusz czo wych po da je na zwy tych kwa sów, we wzo rze związ ku or ga nicz ne go wska zu je okre ślo ną gru pę funk cyj ną i gru pę wę - glo wo do ro wą, wy mie nia trzy me to dy otrzy my wa nia so li kwa sów kar bok sy lo wych. Wy ma ga nia na oce nę do sta tecz ną Uczeń: pi sze wzór ogól ny al ko ho li jed no wo do ro tle no wych, kwa sów jed no kar bok sy lo wych, es trów i amin, pi sze rów na nie spa la nia cał ko wi te go eta no lu, me ta no lu, gli ce ro lu, kwa su octo we go, kwa su ste ary no we go, po da je na zwę so li kwa sów kar bok sy lo wych na pod sta wie wzo ru su ma rycz ne go, za pi su je słow nie rów na nia otrzy my wa nia so li kwa su octo we go i mrów ko we go w re - ak cji kwa sów z wo do ro tlen ka mi, tlen ka mi me ta li i me ta la mi, za pi su je słow nie rów na nia re ak cji es try fi ka cji, opi su je zmia ny wła ści wo ści fi zycz nych kwa sów kar bok sy lo wych ze zmia ną dłu go ści łań cu cha, wska zu je we wzo rze kwa su octo we go, któ re wią za nie ule ga ro ze rwa niu pod czas dy - so cja cji kwa su octo we go, pi sze wzo ry su ma rycz ne kwa sów: ste ary no we go, pal mi ty no we go i ole ino we go, po da je wzo ry struk tu ral ne grup funk cyj nych, za pi su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne me ta no lu, eta no lu, kwa su mrów ko we - go, kwa su octo we go, gli ce ro lu, me ty lo ami ny, octa nu ety lu. Wy ma ga nia na oce nę do brą Uczeń: de fi niu je po ję cia: po chod ne wę glo wo do rów i gru pa funk cyj na, bu du je mo de le czą ste czek me ta no lu i eta no lu, gli ce ro lu, kwa su mrów ko we go, octo we go, pro stych es trów, me ty lo ami ny i ety lo ami ny, ry su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne kwa sów pal mi ty no we go, ste ary no we go iole ino we go, wy pro wa dza wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ko ho li na pod sta wie wzo rów me ta no - lu i eta no lu, pro jek tu je do świad cze nie w ce lu zba da nia wła ści wo ści eta no lu, pi sze rów na nia spa la nia al ko ho li i kwa sów kar bok sy lo wych, pi sze rów na nia re ak cji spa la nia nie cał ko wi te go gli ce ro lu, po da je na zwę gru py wę glo wo do ro wej, do ko nu je po dzia łu al ko ho li ze wzglę du na licz bę grup funk cyj nych w czą stecz ce al - ko ho lu, po da je na zwy sys te ma tycz ne kwa su mrów ko we go i octo we go, pro jek tu je do świad cze nie, za po mo cą któ re go okre śli od czyn wod ne go roz two ru kwa su octo we go i mrów ko we go, pi sze rów na nie re ak cji dy so cja cji kwa su octo we go i mrów ko we go, za pi su je w for mie czą stecz ko wej re ak cje otrzy my wa nia so li kwa su octo we go i mrów - ko we go w re ak cji kwa sów z wo do ro tlen ka mi, tlen ka mi me ta li i me ta la mi,

16 16 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM pi sze rów na nia re ak cji przy łą cza nia wo do ru i bro mu przez kwas ole ino wy, wy ja śnia po ję cia: kwa sy jed no kar bok sy lo we i ami ny, wy ja śnia, na czym po le ga re ak cja es try fi ka cji, pi sze rów na nia re ak cji po wsta wa nia es trów o krót kich łań cu chach, pi sze wzo ry pro stych amin, na zy wa pro ste ami ny ali fa tycz ne, pro jek tu je do świad cze nie w ce lu wy ka za nia cha rak te ru che micz ne go ami ny, opi su je czyn ność, któ re na le ży wy ko nać, aby zba dać wła ści wo ści za sa do we amin. Wy ma ga nia na oce nę bar dzo do brą Uczeń: wy ja śnia, co to są po chod ne wę glo wo do rów, wy ja śnia two rze nie nazw grup wę glo wo do ro wych, pi sze wzo ry al ko ho lu jed no wo do ro tle no we go i kwa su kar bok sy lo we go przy po da nej licz bie ato mów wę gla w czą stecz ce, pi sze na zwy al ko ho lu jed no wo do ro tle no we go na pod sta wie wzo ru su ma rycz ne go, wy ja śnia, o czym in for mu ją po szcze gól ne czło ny na zwy pro pa no -1,2,3-triol, udo wad nia, że gli ce rol jest po chod ną pro pa nu, pro jek tu je do świad cze nia, w wy ni ku któ rych otrzy ma so le kwa su octo we go po zna - ny mi me to da mi, pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce stwier dzić nie na sy co ny cha rak ter kwa su ole - ino we go, wy ja śnia spo sób two rze nia nazw sys te ma tycz nych po chod nych wę glo wo do rów: al - ko ho li, kwa sów, es trów i amin, po rów nu je wła ści wo ści kwa sów kar bok sy lo wych z wła ści wo ścia mi kwa sów nie orga - nicz nych na przy kła dzie kwa su sol ne go, pi sze rów na nia re ak cji po wsta wa nia es trów, pla nu je i wy ko nu je do świad cze nie po zwa la ją ce otrzy mać es ter o po da nej na zwie. Wy ma ga nia na oce nę ce lu ją cą Uczeń: bie rze i od no si suk ce sy w kon kur sach szkol nych i po zasz kol nych, sa mo dziel nie po sze rza swo ją wie dzę, ko rzy sta jąc z róż nych źró deł in for ma cji, wy ja śnia prze bieg nie któ rych zja wisk w ży ciu co dzien nym, sto su je zdo by te wia do mo ści i umie jęt no ści w sy tu acjach nie ty po wych, opi su je prze bieg re ak cji kwa su ste ary no we go z wo do ro tlen kiem so du, wy ja śnia, co to są my dła, okre śla moc kwa sów kar bok sy lo wych, pi sze rów na nia otrzy my wa nia so li kwa sów kar bok sy lo wych (in nych niż kwas octo wy i mrów ko wy), pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce od róż nić al ko ho le jed no wo do ro tle no we od wie lo wo do ro tle no wych.

17 V. Propozycja wymagań na poszczególne oceny III. Sub stan cje o zna cze niu bio lo gicz nym Wy ma ga nia na oce nę do pusz cza ją cą Uczeń: de fi niu je po ję cia: de na tu ra cja, wy so le nie, ami no kwa sy, opi su je bu do wę tłusz czów ja ko es trów wyż szych kwa sów kar bok sy lo wych i gli ce ro lu, kla sy fi ku je tłusz cze ze wzglę du na: po cho dze nie (zwie rzę ce i ro ślin ne), stan sku pie - nia (sta łe i cie kłe), bu do wę czą ste czek (na sy co ne i nie na sy co ne), wy mie nia przy kła dy tłusz czów po cho dze nia ro ślin ne go oraz po cho dze nia zwie rzę ce go, opi su je wła ści wo ści tłusz czów, skro bi, ce lu lo zy, glu ko zy, sa cha ro zy, gli cy ny, wy mie nia pier wiast ki wcho dzą ce w skład czą ste czek tłusz czów, ami no kwa sów, bia - łek i cu krów, wy ja śnia de fi ni cję: biał ka związ ki po wsta ją ce z ami no kwa sów, wy li cza czyn ni ki wy wo łu ją ce de na tu ra cję bia łek, wy mie nia czyn nik po wo du ją cy wy so le nie biał ka, opi su je za sto so wa nia glu ko zy, skro bi, ce lu lo zy, sa cha ro zy, oma wia wy stę po wa nie glu ko zy, fruk to zy, sa cha ro zy, skro bi, ce lu lo zy w przy ro dzie. Wy ma ga nia na oce nę do sta tecz ną Uczeń: de fi niu je po ję cia: ko agu la cja, opi su je za cho wa nie się tłusz czu pod czas ogrze wa nia, pi sze wzór su ma rycz ny gli cy ny, skro bi, ce lu lo zy, sa cha ro zy, glu ko zy i fruk to zy, pi sze wzór struk tu ral ny gli cy ny, wy mie nia przy kła dy po szcze gól nych cu krów, do ko nu je po dzia łu cu krów na pro ste i zło żo ne, we wzo rze tłusz czu wska zu je gru pę es tro wą, opi su je bu do wę tłusz czów na tu ral nych, po da je na zwę sys te ma tycz ną tłusz czu, wska zu je we wzo rze ami no kwa su gru pę ami no wą i gru pę kar bok sy lo wą, wska zu je wią za nie pep ty do we, opi su je zna cze nie glu ko zy, skro bi i ce lu lo zy. Wy ma ga nia na oce nę do brą Uczeń: bu du je mo del czą stecz ki gli cy ny, de fi niu je po ję cia: pep ty za cja, zol, żel, na pod sta wie na zwy tłusz czu po da je na zwy sub stra tów, któ re w wy ni ku po łą cze nia two rzą ten tłuszcz, wy mie nia funk cje biał ka w or ga ni zmach ży wych, pla nu je do świad cze nie po zwa la ją ce wy kryć wę giel, wo dór, tlen w biał kach i cu krach, za pi su je ogól ny wzór cu krów i tłusz czu, za pi su je rów na nie re ak cji sa cha ro zy z wo dą (za po mo cą wzo rów su ma rycz nych), za pi su je rów na nie re ak cji po wsta wa nia sa cha ro zy z cu krów pro stych, wy kry wa skro bię i biał ko w pro duk tach spo żyw czych, opi su je pro ces fo to syn te zy ja ko źró dła glu ko zy i tle nu, iden ty fi ku je biał ka za po mo cą re ak cji ksan to pro te ino wej.

18 18 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Wy ma ga nia na oce nę bar dzo do brą Uczeń: wy ja śnia, dla cze go sa cha ro za na zy wa na jest dwu cu krem, wy ja śnia róż ni ce w bu do wie skro bi i ce lu lo zy, wy ja śnia, na czym po le ga pro ces kar me li za cji, opi su je róż ni ce w prze bie gu de na tu ra cji i ko agu la cji bia łek, do ko nu je po dzia łu bia łek na biał ka pro ste i zło żo ne, pi sze rów na nie re ak cji po wsta wa nia di pep ty du, pro jek tu je do świad cze nie w ce lu wy ka za nia wła ści wo ści kwa so wo -za sa do wych gli cy ny, wy mie nia funk cje, któ re peł ni biał ko w or ga ni zmach ży wych, wy ja śnia po ję cie emul sja, pla nu je do świad cze nie po zwa la ją ce stwier dzić nie na sy co ny cha rak ter tłusz czu, wy ja śnia, na czym po le ga re ak cja utwar dza nia tłusz czu i ja kie jest jej zna cze nie w prze my śle spo żyw czym, wy ja śnia po ję cie: związ ki dwu funk cyj ne, wy ja śnia, dla cze go ami no kwa sy re agu ją za rów no z kwa sa mi jak i za sa da mi, wy mie nia funk cje tłusz czów w or ga ni zmach ży wych, ry su je wzo ry pół struk tu ral ne tłusz czów, iden ty fi ku je biał ka za po mo cą re ak cji biu re to wej. Wy ma ga nia na oce nę ce lu ją cą Uczeń: uczest ni czy i od no si suk ce sy w kon kur sach szkol nych i po zasz kol nych, sa mo dziel nie po sze rza swo ją wie dzę, ko rzy sta jąc z róż nych źró deł in for ma cji, wy ja śnia prze bieg nie któ rych zja wisk w ży ciu co dzien nym, sto su je zdo by te wia do mo ści i umie jęt no ści w sy tu acjach nie ty po wych, pro jek tu je do świad cze nie po zwa la ją ce od róż nić glu ko zę od sa cha ro zy, opi su je spo sób wy kry wa nia grup hy drok sy lo wych w glu ko zie, oma wia cha rak te ry stycz ne re ak cje glu ko zy, pi sze rów na nie re ak cji zmy dla nia tłusz czu, pi sze rów na nie re ak cji utwar dza nia tłusz czu, pro jek tu je do świad cze nie, któ re go ce lem jest wy kry cie azo tu i siar ki w biał ku.

19 VI. Rozk ad materia u i plan wynikowy Po ni żej za miesz czo no pro po zy cje roz kła du ma te ria łu oraz plan wy ni ko wy. Tre ści na ucza nia po dzie lo no na za kres pod sta wo wy i po nad - pod sta wo wy. Przed sta wia jąc tre ści kształ ce nia, wy ko rzy sta no nie tyl ko ma te riał za war ty w pod sta wie pro gra mo wej, ale rów nież tre ści do - dat ko we. Tre ści te wy ko rzy stu je na uczy ciel, kie ru jąc się za in te re so wa niem swo ich uczniów oraz ich moż li wo ścia mi in te lek tu al ny mi. W pro po no wa nym pla nie wy ni ko wym za miesz czo no od po wied nią ko lum nę, w któ rej wpi sa no od nie sie nia do pod sta wy pro gra mo wej gim na zjum. W ostat niej ru bry ce moż na za zna czyć na przy kład da ty i ko lej ny nu mer zre ali zo wa nej lek cji w da nej kla sie Wę giel i je go związ ki z wo do rem Lp. Te mat lek cji 1. Che mia związ - ków wę gla Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia 1 wy kry wa nie wę - gla, tle nu i wo doru w pro duk tach or ga nicz nych po ję cie che mii or ga nicz nej ja ko che mii związ ków wę gla rys hi sto rycz ny che mii or ga nicz - nej pier wia stek wę - giel bu do wa ato mu przy czy ny róż no - rod no ści związ - ków wę gla (szkiele ty wę glo we łań - cu chów pro stych i roz ga łę zio nych, Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: de fi niu je po ję cia: che mia or ga nicz na, che mia nie - orga nicz na wy li cza za sto so wa nia związ ków or ga nicz nych opi su je bu do wę ato mu wę gla po da je war to ścio wość wę gla w związ kach or ga - nicz nych po da je, ja ki mi wią za nia mi mo gą się łą czyć ato my wę gla Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: pro jek tu je do świad cze nie po - zwa la ją ce na wy kry cie wę gla, tle nu i wo do ru w pro duk tach or ga nicz nych wy ja śnia, dla cze go wę giel two rzy tak du żo związ ków che micz nych po da je ro dza je nazw związ - ków or ga nicz nych wy ja śnia, któ re związ ki na zy - wa my związ ka mi or ga nicz ny - mi Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: III pro jek tu je i prze pro - wa dza pro ste do - świad cze nia che micz - ne No tat ki na uczy cie la

20 20 Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la pier ście ni, wią za - nia wie lo krot ne) zna cze nie che mii or ga nicz nej na zew nic two związ ków or ga - nicz nych za sto so wa nie związ ków or ga - nicz nych CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 2. Me tan naj - prost szy wę glo - wo dór 1 po ję cie wę glo - wo do ry otrzy my wa nie i ba da nie wła ści - wo ści fi zycz nych i che micz nych me ta nu bu do wa czą - stecz ki me ta nu (wzór su ma rycz - ny, struk tu ral ny i krop ko wy) wią za nia che - micz ne w czą - stecz ce me ta nu re ak cje spa la nia cał ko wi te go inie cał ko wi te go me ta nu, iden ty - fi ka cja pro duk - tów spa la nia de fi niu je po ję cie wę glo - wo do ry pi sze wzór su ma rycz ny i struk tu ral ny me ta nu wy mie nia wła ści wo ści fi - zycz ne i che micz ne me ta - nu wy ja śnia zwią zek po mię - dzy pro duk ta mi spa la nia me ta nu a do stę pem po - wie trza do miej sca spa la - nia pi sze rów na nia re ak cji spa la nia me ta nu przy peł - nym i ogra ni czo nym do - stę pie po wie trza wy ja śnia, ja kie nie bez pie - czeń stwo wy ni ka z nie cał - ko wi te go spa la nia me ta - nu oraz ja kie są za gro że - nia zwią za ne z ulat nia - niem się me ta nu wy ja śnia przy czy ny bier no ści che micz nej me ta nu bu du je mo del czą stecz ki me - ta nu pi sze wzór krop ko wy me ta nu opi su je wią za nia w czą stecz - ce me ta nu po rów nu je prze bieg re ak cji spa la nia czy ste go me ta nu ime ta nu zmie sza ne go z po - wie trzem 8.2 de fi niu je po ję cie wę - glo wo do ry 8.4 ob ser wu je i opi su je wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne (re ak cje spa la nia) al ka nów na przy kła dzie me ta - nu

21 Po zna je my bu - do wę in nych wę - glo wo do rów na - sy co nych 4. Sze reg ho mo lo - gicz ny al ka nów 5. Eten (ety len) przed sta wi ciel al - ke nów za sto so wa nie me ta nu 1 wzo ry struk tu ral - ne, su ma rycz ne imo de le czą ste - czek al ka nów po ję cie wę glo - wo do ry na sy co - ne po ję cie sze re gu ho mo lo gicz ne go wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów 1 zmia ny wła ści wo - ści fi zycz nych al - ka nów wraz ze zmia ną dłu go ści łań cu cha wę glo - we go wła ści wo ści che - micz ne al ka nów re ak cje spa la nia al ka nów 1 mo del czą stecz ki ete nu wzór su ma rycz - ny, struk tu ral ny i pół struk tu ral ny ete nu po da je za sto so wa nie me - ta nu de fi niu je po ję cie wę glo - wo do ry na sy co ne po da je wzór sze re gu ho - mo lo gicz ne go al ka nów po da je na zwy dzie się ciu po cząt ko wych al ka nów ry su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne dzie się - ciu po cząt ko wych al ka - nów okre śla na pod sta wie wzo ru su ma rycz ne go al - ka nu je go stan sku pie nia opi su je wła ści wo ści che - micz ne al ka nów ob li cza ma sy czą stecz ko - we al ka nów opi su je, jak zmie nia ją się wła ści wo ści fi zycz ne al ka - nów ze wzro stem licz by ato mów wę gla w czą - stecz ce pi sze wzór su ma rycz ny, struk tu ral ny i pół struk tu - ral ny ete nu wy mie nia wła ści wo ści ete nu two rzy wzór ogól ny sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów na przy kła dzie wzo rów trzech ko lej nych al ka nów ry su je wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne do wol ne go al ka nu bu du je mo de le czą ste czek al ka nów ukła da wzo ry su ma rycz ne al - ka nów na pod sta wie wzo ru ogól ne go i zna jo mo ści licz by ato mów wę gla lub wo do ru w czą stecz ce wę glo wo do ru po da je za sa dy na zew nic twa al ka nów po da je wzór su ma rycz ny al - ka nu na pod sta wie ma sy czą - stecz ko wej da ne go al ka nu za pi su je rów na nia re ak cji spa la nia do wol ne go al ka nu pro jek tu je do świad cze nie, za po mo cą któ re go wy ka że ist nie nie wią za nia wie lo krot - ne go w czą stecz ce ete nu wy ja śnia, na czym po le ga re - ak cja przy łą cze nia (ad dy cji) 8.2 de fi niu je po ję cie wę - glo wo do ry na sy co ne 8.3 two rzy wzór ogól ny sze re gu ho mo lo gicz - ne go al ka nów (na pod sta wie wzo - rów trzech ko lej nych al ka nów) i ukła da wzór su ma rycz ny al - ka nu o po da nej licz - bie ato mów wę gla, ry su je wzo ry struk tu - ral ne i pół struk tu ral - ne al ka nów 8.5 wy ja śnia za leż ność po mię dzy dłu go ścią łań cu cha wę glo we go a sta nem sku pie nia al ka nu 8.4 ob ser wu je i opi su je wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne (re ak cje spa la nia) al ka nów na przy kła dzie me ta - nu i eta nu 8.2 de fi niu je po ję cie wę - glo wo do ry nie na sy - co ne 8.7 opi su je wła ści wo ści (spa la nie, przy łą cze - nie wo do ru i bro mu) VI. Rozkład materiału i plan wynikowy

22 22 Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la otrzy my wa nie i ba da nie wła ści - wo ści ete nu po ję cia re ak cji przy łą cza nia (ad - dy cji) po ję cie wę glo - wo do ry nie na sy - co ne pi sze rów na nia re ak cji spa la nia ete nu de fi niu je po ję cie wę glo - wo do ry nie na sy co ne wy mie nia za sto so wa nia ete nu po da je na zwę zwy cza jo wą ete nu bu du je mo del czą stecz ki ete - nu pro jek tu je do świad cze nie po - zwa la ją ce otrzy mać eten pi sze rów na nia re ak cji przy łą - cze nia bro mu i wo do ru do ete nu oraz za sto so wa nia ete nu 8.8 pro jek tu je do świad - cze nie po zwa la ją ce od róż nić wę glo wo - do ry na sy co ne od nie na sy co nych CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 6. In ne al ke ny 1 al ke ny ja ko wę - glo wo do ry nie - na sy co ne wła ści wo ści al ke - nów przy łą cza nie wo - do ru i bro mu przez pro pen re ak cje spa la nia al ke nów wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ke nów po da je wzór sze re gu ho - mo lo gicz ne go al ke nów wy mie nia wła ści wo ści fi - zycz ne i che micz ne al ke - nów ob li cza ma sy czą stecz ko - we al ke nów ukła da wzór su ma rycz ny al - ke nu na pod sta wie wzo ru ogól ne go i zna jo mo ści licz by ato mów wę gla lub wo do ru w czą stecz ce wę glo wo do ru na pod sta wie ma sy czą stecz - ko wej po da je wzór su ma - rycz ny al ke nu pi sze rów na nia re ak cji spa la - nia i przy łą cza nia wo do ru oraz bro mu przez al ke ny po da je za sa dy na zew nic twa al ke nów 8.6 po da je wzo ry ogól ne sze re gów ho mo lo - gicz nych al ke nów, po da je za sa dy two - rze nia nazw al ke nów w opar ciu o na zwy al ka nów 7. Etyn (ace ty len) przed sta wi ciel al - ki nów 1 mo del czą stecz ki ety nu wzór su ma rycz - ny, pół struk tu ral - ny i struk tu ral ny ety nu otrzy my wa nie i ba da nie wła ści - wo ści ety nu za pi su je wzór su ma rycz ny ety nu ry su je wzór struk tu ral ny i pół struk tu ral ny ety nu wy mie nia wła ści wo ści iza sto so wa nie ety nu za pi su je rów na nia re ak cji spa la nia ety nu bu du je mo del czą stecz ki ety - nu pro jek tu je do świad cze nie po - zwa la ją ce otrzy mać etyn wy ja śnia za cho wa nie się bro - mu i wo do ru wo bec ety nu na pod sta wie ma sy czą stecz - ko wej po da je wzór su ma - rycz ny al ki nu 8.6 po da je wzo ry ogól ne sze re gu ho mo lo gicz - ne go al ki nów; po da - je za sa dy two rze nia nazw al ki nów w opar ciu o na zwy al ka nów

23 za cho wa nie się bro mu i wo do ru wo bec ety nu re ak cje spa la nia ety nu za sto so wa nie ety nu wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ki nów po da je wzór sze re gu ho - mo lo gicz ne go al ki nów ob li cza ma sy czą stecz ko - we al ki nów po da je na zwę zwy cza jo wą ety nu ob li cza pier wiast ko wy skład pro cen to wy wę glo wo do rów ukła da wzór su ma rycz ny al ki - nu na pod sta wie wzo ru ogól - ne go i zna jo mo ści licz by ato - mów wę gla lub wo do ru w czą stecz ce wę glo wo do ru po da je za sa dy na zew nic twa al ki nów 8.7 opi su je wła ści wo ści (spa la nie, przy łą cze - nie wo do ru i bro mu) oraz za sto so wa nia ety nu 8.8 pro jek tu je do świad - cze nie po zwa la ją ce od róż nić wę glo wo - do ry na sy co ne od nie na sy co nych 8. Re ak cje po li me - ry za cji 1 isto ta re ak cji po - li me ry za cji re ak cja po li me ry - za cji ete nu wła ści wo ści i za - sto so wa nie po li - ety le nu po ję cie mo no - me ru, po li me ru re ak cja po li me ry - za cji ja ko przy - kład re ak tyw no - ści wę glo wo do - rów nie na sy co - nych de fi niu je po ję cia: po li me - ry za cja, mo no mer, po li - mer opi su je wła ści wo ści i za - sto so wa nie po li ety le nu wy ja śnia, na czym po le ga re - ak cja po li me ry za cji za pi su je rów na nie re ak cji po - li me ry za cji ete nu po da je przy kła dy za go spo da - ro wa nia od pa dów z two rzyw sztucz nych po da je przy kła dy in nych po li - me rów 8.9 za pi su je rów na nie re ak cji po li me ry za cji ete nu; opi su je wła - ści wo ści i za sto so wa - nia po li ety le nu VI. Rozkład materiału i plan wynikowy 9. Na tu ral ne źró dła wę glo wo do rów 1 źró dła wę glo wo - do rów w przy ro - dzie gaz ziem ny ja ko pod sta wo we źró - dło me ta nu ro pa naf to wa ja - ko naj waż niej sze źró dło wę glo wo - do rów wy mie nia na tu ral ne źró - dła wę glo wo do rów wy mie nia za sto so wa nie ga zu ziem ne go i ro py naf to wej zna za sa dy bez pie czeń - stwa obo wią zu ją ce przy spa la niu wę glo wo do - rów po da je skład ga zu ziem ne go i ro py naf to wej wy ja śnia, co to jest ben zy na pi sze rów na nia re ak cji spa la - nia wę glo wo do rów wcho dzą - cych w skład ben zy ny 8.1 wy mie nia na tu ral ne źró dła wę glo wo do - rów

24 24 Lp. Te mat lek cji 10. Pod su mo wa nie wia do mo ści 11. Spraw dzian wia - do mo ści Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia ben zy na głów - ny pro dukt otrzy my wa ny z ro py naf to wej spa la nie ro py naf to wej i ben - zy ny za sa dy bez pie czeń stwa 1 roz wią zy wa nie za dań za miesz - czo nych w pod - ręcz ni ku i ze szy - cie ćwi czeń z czę ści pod su - mo wu ją cej 1 do wol na for ma spraw dze nia wia - do mo ści Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 2. Po chod ne wę glo wo do rów Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la Po zna je my gru py funk cyj ne 1 po chod ne wę - glo wo do rów gru pa wę glo wo - do ro wa i gru pa funk cyj na wy mie nia na zwy po zna - nych grup funk cyj nych wy mie nia po chod ne wę - glo wo do rów de fi niu je po ję cia: po chod ne wę glo wo do rów i gru pa funk - cyj na wy ja śnia, co to są po chod ne wę glo wo do rów I. uczeń po zy sku je i prze twa rza in for ma - cje z róż no rod nych źró deł

25 na zwy grup wę - glo wo do ro wych (al ki lo wych) ro dza je grup funk cyj nych: hy - drok sy lo wa, kar - bok sy lo wa, es - tro wa, ami no wa wzo ry ogól ne po chod nych wę - glo wo do rów po da je wzo ry grup funk - cyj nych po da je na zwę gru py wę glo - wo do ro wej wy ja śnia two rze nie nazw grup wę glo wo do ro wych 2. Me ta nol i eta nol to naj prost sze al - ko ho le 1 mo de le czą ste - czek me ta no lu i eta no lu wzo ry struk tu ral - ne, pół struk tu - ral ne i su ma rycz - ne me ta no lu oraz eta no lu ba da nie wła ści - wo ści eta no lu wła ści wo ści me - ta no lu za sto so wa nie meta no lu i eta no lu sze reg ho mo lo - gicz ny al ko ho li ne ga tyw ne skut - ki dzia ła nia eta - no lu na or ga - nizm czło wie ka za pi su je wzo ry su ma rycz - ne i struk tu ral ne me ta no - lu i eta no lu wy mie nia wła ści wo ści me ta no lu i eta no lu wy li cza za sto so wa nie me - ta no lu i eta no lu we wzo rze al ko ho lu wska - zu je gru pę funk cyj ną i gru pę wę glo wo do ro wą pi sze rów na nie spa la nia cał ko wi te go eta no lu ime ta no lu opi su je ne ga tyw ne skut ki dzia ła nia eta no lu na or ga - nizm czło wie ka pi sze wzór ogól ny al ko ho - li jed no wo do ro tle no wych bu du je mo de le czą ste czek me ta no lu i eta no lu wy pro wa dza wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ko ho li jed no wo do ro tle no wych na pod sta wie wzo rów me ta - no lu i eta no lu wy ja śnia za sa dy na zew nic twa sys te ma tycz ne go al ko ho li jed no wo do ro tle no wych pi sze wzo ry al ko ho lu jed no - wo do ro tle no we go przy po - da nej licz bie ato mów wę gla w czą stecz ce pi sze na zwę al ko ho lu jed no - wo do ro tle no we go na pod - sta wie wzo ru su ma rycz ne go pi sze rów na nia spa la nia do - wol ne go al ko ho lu 9.1 two rzy na zwy pro - stych al ko ho li i pi sze ich wzo ry su ma rycz - ne i struk tu ral ne 9.2 ba da wła ści wo ści eta no lu; opi su je wła - ści wo ści i za sto so wa - nia me ta no lu i eta - no lu; za pi su je rów - na nia re ak cji spa la nia me ta no lu i eta no lu; opi su je ne ga tyw ne skut ki dzia ła nia al ko - ho lu ety lo we go na or ga nizm ludz ki VI. Rozkład materiału i plan wynikowy 3. Gli ce rol al ko hol wie lo wo do ro -tle - no wy 1 gli ce rol ja ko przy kład al ko ho lu wie lo wo do ro tle - no we go ry su je wzór struk tu ral ny i pół struk tu ral ny gli ce ro lu wy mie nia za sto so wa nie gli ce ro lu do ko nu je po dzia łu al ko ho li ze wzglę du na licz bę grup funk - cyj nych w czą stecz ce al ko ho - lu 9.3 za pi su je wzór su ma - rycz ny i struk tu ral ny gli ce ro lu; ba da i opi - su je wła ści wo ści gli -

26 26 Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la Wła ści wo ści niż - szych kwa sów kar bok sy lo wych 5. Otrzy my wa nie so li niż szych kwa sów kar bok - sy lo wych wzór su ma rycz - ny, struk tu ral ny, pół struk tu ral ny wła ści wo ści i za - sto so wa nie gli ce - ro lu od róż nia nie al ko - ho li jed no wo do - ro tle no wych od wie lo wo do ro - tle no wych 1 bu do wa, wła ści - wo ści, za sto so - wa nie kwa su octo we go i mrów ko we go ba da nie od czy nu i pal no ści kwa su octo we go przy kła dy in nych niż szych kwa sów kar bok sy lo wych 1 bu do wa so li kwa - sów kar bok sy lo - wych na zwy so li niż - szych kwa sów or ga nicz nych opi su je wła ści wo ści gli ce - ro lu pi sze rów na nia re ak cji spa la nia cał ko wi te go gli - ce ro lu pi sze wzór su ma rycz ny i struk tu ral ny kwa su octo - we go oraz mrów ko we go wska zu je we wzo rze kwa - su octo we go, któ re wią - za nie ule ga ro ze rwa niu pod czas dy so cja cji kwa su octo we go wy mie nia wła ści wo ści fi - zycz ne kwa su octo we go i mrów ko we go wy mie nia za sto so wa nia kwa su octo we go i mrów - ko we go ukła da wzo ry su ma rycz ne so li kwa sów or ga nicz nych po da je na zwę so li na pod sta wie wzo ru su - ma rycz ne go bu du je mo del czą stecz ki gli - ce ro lu udo wad nia, że gli ce rol jest po chod ną pro pa nu wy ja śnia, o czym in for mu ją po szcze gól ne czło ny na zwy pro pa no -1,2,3-triol pi sze rów na nia nie cał ko wi te - go spa la nia gli ce ro lu po da je na zwy sys te ma tycz ne kwa su mrów ko we go i octo - we go bu du je mo del czą stecz ki kwasu octo we go i mrów ko we go pro jek tu je do świad cze nie, za po mo cą któ re go okre śli od - czyn wod ne go roz two ru kwasu octo we go i mrów ko we go pi sze rów na nie re ak cji dy so - cja cji kwa su octo we go i mrów ko we go pi sze rów na nia re ak cji spa la - nia cał ko wi te go kwa su octo - we go i mrów ko we go pro jek tu je do świad cze nia, wwy ni ku któ rych otrzy ma so le kwa su octo we go po zna - ny mi me to da mi za pi su je w for mie czą stecz - ko wej re ak cje otrzy my wa nia ce ro lu; wy mie nia je - go za sto so wa nia 9.4 po da je przy kła dy kwa sów or ga nicz - nych wy stę pu ją cych wprzy ro dzie i wy - mie nia ich za sto so - wa nia; pi sze wzo ry pro stych kwa sów kar bok sy lo wych i po - da je ich na zwy zwy - cza jo we i sys te ma - tycz ne 9.5 ba da i opi su je wła ści - wo ści kwa su octo we - go (re ak cja dy so cja cji elek tro li tycz nej) 9.5 ba da i opi su je wła ści - wo ści kwa su octo we - go; re ak cje z za sa da - mi, me ta la mi i tlen - ka mi me ta li CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM

27 ukła da nie wzo - rów su ma rycz - nych so li kwa sów or ga nicz nych otrzy my wa nie so li niż szych kwa sów or ga nicz nych w re ak cji tych kwa sów z wo do - ro tlen ka mi me ta - li, tlen ka mi me - ta li i me ta la mi za pis rów nań re - ak cji otrzy my wa - nia octa nów i mrów cza nów za pi su je słow nie rów na nia otrzy my wa nia so li kwa su octo we go i mrów ko we go w re ak cji kwa sów z wo do - ro tlen ka mi, tlen ka mi me - ta li i me ta la mi so li kwa su octo we go i mrów - ko we go w re ak cji kwa sów z wo do ro tlen ka mi, tlen ka mi me ta li i me ta la mi 6. Wyż sze kwa sy kar bok sy lo we 7. Sze reg ho mo lo - gicz ny kwa sów kar bok sy lowych 1 wła ści wo ści kwa - sów: ste ary no - we go, pal mi ty - no we go i ole ino - we go my dła 1 wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go kwa sów jed no - kar bok sy lo wych de fi niu je po ję cie: wyż sze kwa sy tłusz czo we pi sze wzo ry su ma rycz ne kwa sów: ste ary no we go, pal mi ty no we go i ole ino - we go na pod sta wie po da nych wzo rów wyż szych kwa sów tłusz czo wych po da je na - zwy tych kwa sów opi su je wła ści wo ści kwa - sów: pal mi ty no we go, ste - ary no we go i ole ino we go za pi su je wzór ogól ny sze - re gu ho mo lo gicz ne go kwa sów kar bok sy lo wych pi sze wzo ry struk tu ral ne i pół struk tu ral ne kwa sów pal - mi ty no we go, ste ary no we go iole ino we go pro jek tu je do świad cze nie po - zwa la ją ce stwier dzić nie na sy - co ny cha rak ter kwa su ole ino - we go pi sze rów na nia re ak cji spa la - nia wyż szych kwa sów kar bok - sy lo wych pi sze rów na nia re ak cji przy łą - cza nia wo do ru i bro mu przez kwas ole ino wy wy ja śnia po ję cie kwa sy jed - no kar bok sy lo we 9.8 po da je na zwy wyż - szych kwa sów kar - bok sy lo wych na sy co - nych (pal mi ty no wy, ste ary no wy) i nie na - sy co nych (ole ino wy) iza pi su je ich wzo ry 9.9 opi su je wła ści wo ści dłu go łań cu cho wych kwa sów kar bok sy lo - wych; pro jek tu je do - świad cze nie po zwa - la ją ce od róż nić kwas ole ino wy od pal mi ty - no we go lub ste ary - no we go VI. Rozkład materiału i plan wynikowy

28 28 Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la zmia na wła ści - wo ści fi zycz nych kwa sów jed no - kar bok sy lo wych ze zmia ną dłu go - ści łań cu cha po rów na nie wła - ści wo ści kwa sów jed no kar bok sy lo - wych z kwa sem sol nym opi su je zmia ny wła ści wo - ści fi zycz nych kwa sów kar bok sy lo wych ze zmia - ną dłu go ści łań cu cha wy ja śnia spo sób two rze nia nazw sys te ma tycz nych kwa - sów kar bok sy lo wych po rów nu je wła ści wo ści kwa - sów kar bok sy lo wych z wła ści - wo ścia mi kwa sów nie orga - nicz nych na przy kła dzie kwa - su sol ne go CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 8. Es try to pro duk - ty re ak cji kwa - sów z al ko ho la mi 1 otrzy my wa nie ibu do wa es trów wła ści wo ści i za - sto so wa nie es - trów de fi niu je po ję cie: es try fi - ka cja we wzo rze związ ku or ga - nicz ne go wska zu je gru pę funk cyj ną es trów pi sze wzór su ma rycz ny i struk tu ral ny octa nu ety - lu wy mie nia wła ści wo ści nie - któ rych es trów i po da je ich za sto so wa nie za pi su je słow nie rów na nia re ak cji es try fi ka cji two rzy na zwy es trów po - cho dzą cych od po da nych nazw kwa sów i al ko ho li wy ja śnia, na czym po le ga re - ak cja es try fi ka cji bu du je mo de le pro stych es - trów wy mie nia za sa dy two rze nia nazw es trów pi sze rów na nia re ak cji po - wsta wa nia es trów pla nu je i wy ko nu je do świad - cze nie po zwa la ją ce otrzy mać es ter o po da nej na zwie 9.6 wy ja śnia, na czym pole ga re ak cja es try fi - ka cji; za pi su je rów na - nia re ak cji po mię dzy pro sty mi kwa sa mi kar bok sy lo wy mi i al - ko ho la mi jed no wo - do ro tle no wy mi; two - rzy na zwy es trów po - cho dzą cych od po - da nych nazw kwa - sów i al ko ho li; pla nu - je i wy ko nu je do - świad cze nie po zwa la - ją ce otrzy mać es ter opo da nej na zwie 9.7 opi su je wła ści wo ści es trów w aspek cie ich za sto so wań

29 Wła ści wo ści amin 1 ami ny ja ko po - chod ne wę glo - wo do rów za wie ra ją cych w czą stecz ce azot wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go amin gru pa ami no wa na zew nic two amin przy kła dy amin cha rak ter che - micz ny me ty lo - ami ny wła ści wo ści fi - zycz ne amin za sto so wa nie amin 10. Pod su mo wa nie wia do mo ści 11. Spraw dze nie wia - do mo ści 1 roz wią zy wa nie za dań za miesz - czo nych w pod - ręcz ni ku i ze szy - cie ćwi czeń w czę ści pod su - mo wa nie 1 do wol na for ma spraw dze nia wia - do mo ści za pi su je wzór sze re gu ho - mo lo gicz ne go amin wy mie nia wła ści wo ści amin wska zu je we wzo rze związ ku or ga nicz ne go gru pę ami no wą pi sze wzór su ma rycz ny me ty lo ami ny i ety lo ami ny wy li cza za sto so wa nie amin wy ja śnia po ję cie: ami na bu du je mo de le czą ste czek me ty lo ami ny i ety lo ami ny pi sze wzo ry su ma rycz ne i struk tu ral ne pro stych amin na zy wa pro ste ami ny ali fa - tycz ne pro jek tu je do świad cze nie wce lu wy ka za nia cha rak te ru che micz ne go ami ny opi su je czyn no ści, ja kie na le - ży wy ko nać, aby zba dać wła - ści wo ści za sa do we amin 9.11 opi su je bu do wę i wła ści wo ści fi zycz - ne i che micz ne po - chod nych wę glo wodo rów za wie ra ją cych azot na przy kła dzie amin (me ty lo ami ny) VI. Rozkład materiału i plan wynikowy

30 30 3. Sub stan cje o zna cze niu bio lo gicz nym Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la Po zna je my skład pier wiast ko wy ibu do wę tłusz - czów 1 po dział tłusz - czów ze wzglę du na po cho dze nie, stan sku pie nia ibu do wę czą ste - czek bu do wa czą ste - czek tłusz czów funk cje tłusz - czów w or ga ni - zmach ży wych opi su je bu do wę tłusz - czów ja ko es trów wyż - szych kwa sów kar bok sy lo - wych i gli ce ro lu kla sy fi ku je tłusz cze ze wzglę du na: po cho dze nie (zwie rzę ce i ro ślin ne), stan sku pie nia (sta łe i cie - kłe), bu do wę czą ste czek (na sy co ne i nie na sy co ne) wy mie nia przy kła dy tłusz - czów po cho dze nia ro ślin - ne go oraz po cho dze nia zwie rzę ce go opi su je bu do wę tłusz - czów na tu ral nych po da je na zwę sys te ma - tycz ną tłusz czu we wzo rze tłusz czu wska - zu je gru pę es tro wą ry su je wzór ogól ny tłusz czu na pod sta wie na zwy tłusz czu po da je na zwy sub stra tów, któ re po po łą cze niu two rzą ten tłuszcz wy mie nia funk cje tłusz czów w or ga ni zmach ży wych ry su je wzo ry pół struk tu ral ne tłusz czów 9.10 kla sy fi ku je tłusz cze pod wzglę dem po - cho dze nia, sta nu sku pie nia i cha rak - te ru che micz ne go CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 2. Ba da my wła ści - wo ści tłusz czów 1 wła ści wo ści tłusz czów ba da nie cha rak - te ru che micz ne - go tłusz czu cie - kłe go utwar dza nie tłusz czu re ak cja zmy dla - nia tłusz czu opi su je wła ści wo ści tłusz - czów opi su je za cho wa nie się tłusz czu pod czas ogrze - wa nia wy ja śnia po ję cie emul sja wy ja śnia, na czym po le ga re - ak cja utwar dza nia tłusz czu i ja kie jest jej zna cze nie w prze my śle spo żyw czym pla nu je do świad cze nie po - zwa la ją ce stwier dzić nie na sy - co ny (lub na sy co ny) cha rak - ter tłusz czu 9.10 opi su je wła ści wo ści fi zycz ne tłusz czów; pro jek tu je do świad - cze nie po zwa la ją ce od róż nić tłuszcz nie na sy co ny od na - sy co ne go

31 Wła ści wo ści ami - no kwa sów 1 ami no kwa sy ja ko związ ki dwu funk - cyj ne na zew nic two ami no kwa sów ba da nie wła ści - wo ści fi zycz nych gli cy ny ba da nie od czy nu wod ne go roz - two ru gli cy ny ba da nie prze bie - gu re ak cji gli cy ny zkwa sem sol nym iza sa dą so do wą wła ści wo ści kwa - so wo -za sa do we gli cy ny re ak cja two rze - nia pep ty du wy mie nia pier wiast ki wcho dzą ce w skład ami - no kwa sów de fi niu je po ję cie: ami no - kwa sy wska zu je we wzo rze ami - no kwa su gru pę ami no wą i gru pę kar bok sy lo wą wska zu je wią za nie pep ty - do we opi su je wła ści wo ści gli cy - ny pi sze wzór su ma rycz ny i struk tu ral ny gli cy ny bu du je mo del gli cy ny wy ja śnia po ję cie związ ki dwu - funk cyj ne wy ja śnia, dla cze go ami no - kwa sy re agu ją za rów no z kwa sa mi jak i za sa da mi pi sze rów na nie re ak cji po - wsta wa nia di pep ty du pro jek tu je do świad cze nie wce lu wy ka za nia wła ści wo ści kwa so wo -za sa do wych gli cy ny 9.11 opi su je bu do wę i wła ści wo ści fi zycz - ne i che micz ne po - chod nych wę glo - wo do rów za wie ra ją - cych azot na przy - kła dzie ami no kwa - sów (gli cy ny) 4. Skład pier wiast - ko wy i bu do wa bia łek 1 skład pier wiast - ko wy bia łek po dział bia łek na pro ste i zło - żo ne zna cze nie bia łek wy mie nia pier wiast ki wcho dzą ce w skład bia łek de fi niu je po ję cie: biał ka ja ko związ ki po wsta ją ce z ami no kwa sów wy mie nia funk cje biał ka w or ga ni zmach ży wych do ko nu je po dzia łu bia łek na biał ka pro ste i zło żo ne pla nu je do świad cze nie po - zwa la ją ce wy kryć C, H, O w biał kach 9.12 wy mie nia pier wiast - ki, któ rych ato my wcho dzą w skład bia łek; de fi niu je biał ka ja ko związ ki po wsta ją ce z ami - no kwa sów VI. Rozkład materiału i plan wynikowy 5. Wła ści wo ści bia - łek 1 de na tu ra cja bia - łek i czyn ni ki ją wy wo łu ją ce re ak cje cha rak te - ry stycz ne bia łek ksan to pro te - ino wa i biu re to - wa de fi niu je po ję cia: de na tu - ra cja, ko agu la cja wy li cza czyn ni ki wy wo łu - ją ce de na tu ra cję bia łek wy mie nia czyn nik po wo - du ją cy wy so le nie biał ka de fi niu je po ję cie: pep ty za cja opi su je róż ni ce w prze bie gu de na tu ra cji i ko agu la cji bia łek iden ty fi ku je biał ka za po mo - cą re ak cji ksan to pro te ino wej i biu re to wej wy kry wa obec ność biał ka w róż nych pro duk tach spo - żyw czych 9.13 ba da za cho wa nie się biał ka pod wpły - wem ogrze wa nia, stę żo ne go eta no lu, kwa sów i za sad, so li me ta li cięż kich (np. CuSO 4 ) i so li ku - chen nej; opi su je róż ni ce w prze bie -

32 gu de na tu ra cji i ko - agu la cji bia łek; wy li - cza czyn ni ki, któ re wy wo łu ją te pro ce - sy; wy kry wa obec - ność biał ka w róż - nych pro duk tach spo żyw czych 32 Lp. Te mat lek cji Licz ba jed no stek lek cyj nych Tre Êci na ucza nia Wy ma ga nia pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia po nad pod sta wo we Uczeƒ: Wy ma ga nia szcze gó o we zpod sta wy pro gra mo wej Uczeƒ: No tat ki na uczy cie la Po zna je my skład pier wiast ko wy cu krów 1 po dział cu krów skład pier wiast - ko wy cu krów wy mie nia pier wiast ki, któ - rych ato my wcho dzą w skład czą ste czek cu - krów do ko nu je po dzia łu cu - krów na pro ste i zło żo ne wy mie nia przy kła dy po - szcze gól nych cu krów za pi su je ogól ny wzór cu krów pla nu je do świad cze nie po - zwa la ją ce wy kryć C, H, Owcu krach 9.14 wy mie nia pier wiast - ki, któ rych ato my wcho dzą w skład czą ste czek cu krów; do ko nu je po dzia łu cu krów na pro ste i zło żo ne 7. Glu ko za naj - prost szy cu kier 1 wy stę po wa nie glu ko zy wła ści wo ści glu - ko zy za sto so wa nie glu ko zy re ak cje cha rak te - ry stycz ne glu ko zy po da je wzór su ma rycz ny glu ko zy i fruk to zy opi su je wła ści wo ści fi - zycz ne glu ko zy wy li cza za sto so wa nie glu - ko zy i fruk to zy opi su je wy stę po wa nie glu ko zy i fruk to zy opi su je pro ces fo to syn te zy ja ko źró dła glu ko zy i tle nu wy ja śnia, na czym po le ga pro ces kar me li za cji 9.15 po da je wzór su ma - rycz ny glu ko zy i fruk to zy; ba da i opi su je wła ści wo - ści fi zycz ne glu ko - zy; wska zu je jej za - sto so wa nia 8. Sa cha ro za przy kład dwu cu - kru 1 wy stę po wa nie sa cha ro zy wła ści wo ści sa - cha ro zy za sto so wa nie sa - cha ro zy po da je wzór su ma rycz ny sa cha ro zy oma wia wy stę po wa nie sa cha ro zy wy mie nia wła ści wo ści fi - zycz ne i za sto so wa nia sa - cha ro zy za pi su je rów na nie re ak cji sa - cha ro zy z wo dą (za po mo cą wzo rów su ma rycz nych) wy ja śnia, dla cze go sa cha ro za na zy wa na jest dwu cu krem 9.16 po da je wzór su ma - rycz ny sa cha ro zy; ba da i opi su je wła - ści wo ści fi zycz ne sa cha ro zy; wska zu je na jej za sto so wa nia; za pi su je rów na nie CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM

33 od róż nia nie glu - ko zy od sa cha ro - zy za pi su je rów na nie re ak cji po - wsta wa nia sa cha ro zy z cu - krów pro stych re ak cji sa cha ro zy z wo dą (za po mo cą wzo rów su ma rycz - nych) 9. Skro bia i ce lu lo za przy kła dy wie - lo cu krów 10. Pod su mo wa nie wia do mo ści 11. Spraw dze nie wia - do mo ści 1 wy stę po wa nie skro bi wła ści wo ści skro - bi wy kry wa nie skro - bi w pro duk tach spo żyw czych wy stę po wa nie, wła ści wo ści i zna cze nie ce lu - lo zy zna cze nie i za - sto so wa nie skro - bi i ce lu lo zy 1 roz wią zy wa nie za dań za miesz - czo nych w pod - ręcz ni ku i ze szy - cie ćwi czeń w czę ści pod su - mo wa nie 1 do wol na for ma spraw dze nia wia - do mo ści opi su je wy stę po wa nie skro bi i ce lu lo zy w przy ro - dzie po da je wzór su ma rycz ny skro bi i ce lu lo zy opi su je zna cze nie i za sto - so wa nie skro bi i ce lu lo zy wy mie nia wła ści wo ści fi - zycz ne skro bi i ce lu lo zy wy kry wa skro bię w pro duk - tach spo żyw czych wy ja śnia róż ni ce w bu do wie skro bi i ce lu lo zy 9.17 opi su je wy stę po wa - nie skro bi i ce lu lo zy wprzy ro dzie; po da - je wzo ry su ma rycz - ne tych związ ków; wy mie nia róż ni ce w ich wła ści wo - ściach; opi su je zna - cze nie i za sto so wa - nia tych cu krów; wy kry wa obec ność skro bi w róż nych pro duk tach spo - żyw czych VI. Rozkład materiału i plan wynikowy

34 34 VII. Egzamin gimnazjalny od roku szkolnego 2011/2012 Od ro ku szkol ne go 2011/2012 obo wią zy wać bę dzie no wy eg za min gim na zjal ny (pod sta wa praw na: no we li za cja roz po rzą dze nia MEN z 30 kwiet nia 2007 do ty czą ca oce nia nia i eg za mi no wa nia DzU nr 156, poz. 1046, z dnia 20 sierp nia 2010 r.), dla - te go uzna ły śmy za sto sow ne umiesz cze nie in for ma cji do ty czą cej no wej for my za dań eg za mi na cyj nych w ni niej szym prze wod ni ku. Pro po zy cje za dań no we go ty pu za pre zen to wa ły śmy w przy kła do wych spraw dzia - nach (roz dział IX). Ma ją one na ce lu uła twić ucznio wi zro zu mie nie spo so bu roz wią zy - wa nia tych za dań, jak rów nież po głę bić zdo by tą wie dzę na lek cjach che mii. Za da nia po dob ne go ty pu za mie ści ły śmy rów nież w Ze szy cie ćwi czeń do kla sy trze ciej. Uczeń mo że więc sa mo dziel nie je roz wią zy wać, przy po mi na jąc so bie wia do mo ści i umie jęt - no ści po zna ne pod czas lek cji che mii. Na uczy ciel, pra cu jąc z uczniem na pod sta wie no wych ty pów za dań, uczy tech nik ich roz wią zy wa nia. Tym sa mym da je ucznio wi szan sę na bar dzo do bre przy go to wa nie do eg za mi nu kom pe ten cyj ne go z che mii. Po niż sze frag men ty tek stu zo sta ły za czerp nię te z In for ma to ra o eg za mi nie gim na - zjal nym od ro ku szkol ne go 2011/2012 za miesz czo ne go na stro nie in ter ne to wej CKE. Frag men ty tek stu do ty czą głów nie przed mio tów przy rod ni czych. Głów ne zmia ny Od ro ku szkol ne go 2011/2012 eg za min gim na zjal ny bę dzie prze pro wa dza ny na no wych za sa dach. Eg za min bę dzie spraw dzał opa no wa nie przez uczniów wia do mo ści i umie jęt no - ści okre ślo nych w wy ma ga niach ogól nych i szcze gó ło wych za war tych w pod - sta wie pro gra mo wej kształ ce nia ogól ne go. Eg za min bę dzie się skła dał z ta kich sa mych czę ści jak do tych cza so wy, ale każ - da część bę dzie mia ła in ną struk tu rę. Ina czej też bę dzie wy glą dać za świad cze - nie o szcze gó ło wych wy ni kach eg za mi nu gim na zjal ne go. Za sa dy ogól ne Eg za min gim na zjal ny obej mu je wia do mo ści i umie jęt no ści za war te w wy ma ga - niach okre ślo nych w pod sta wie pro gra mo wej kształ ce nia ogól ne go w od nie sie niu do wy bra nych przed mio tów na ucza nych w trze cim i wcze śniej szych eta pach edu - ka cyj nych. Eg za min ma for mę pi sem ną.

35 VII. Egzamin gimnazjalny od roku szkolnego 2011/ Przy stą pie nie do eg za mi nu jest wa run kiem ukoń cze nia gim na zjum, ale nie okre - śla się mi ni mal ne go wy ni ku, ja ki zda ją cy po wi nien uzy skać, to też eg za mi nu nie moż na nie zdać. Czę ści eg za mi nu Eg za min gim na zjal ny skła da się z trzech czę ści: hu ma ni stycz nej, ma te ma tycz no - -przy rod ni czej i czę ści do ty czą cej ję zy ka ob ce go no wo żyt ne go. Część hu ma ni stycz - na i ma te ma tycz no -przy rod ni cza eg za mi nu bę dą trwa ły po 150 mi nut (in for ma cja za war ta w DzU nr 156, poz. 1046, z dnia 20 sierp nia 2010 r.). Część hu ma ni stycz na skła da się z za dań z za kre su ję zy ka pol skie go oraz za dań zza kre su hi sto rii i wie dzy o spo łe czeń stwie. Za da nia z ję zy ka pol skie go mo gą mieć for mę zamknię tą lub otwar tą. Wśród za dań otwar tych z ję zy ka pol skie go znaj du je się dłuż sza wypo wiedź pi sem na. Za da nia z hi sto rii i wie dzy o spo łe czeń stwie ma ją for - mę za mknię tą. Część ma te ma tycz no -przy rod ni cza skła da się z za dań z za kre su ma te ma ty ki oraz za dań z za kre su przed mio tów przy rod ni czych: bio lo gii, che mii, fi zy ki i geo gra - fii. Za da nia z ma te ma ty ki ma ją for mę za mknię tą lub otwar tą. Za da nia z przed mio - tów przy rod ni czych ma ją for mę za mknię tą. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE W skład czę ści ma te ma tycz no -przy rod ni czej eg za mi nu gim na zjal ne go po za za da - nia mi z za kre su ma te ma ty ki wcho dzą od ręb nie oce nia ne za da nia z za kre su przed - mio tów przy rod ni czych: bio lo gii, che mii, fi zy ki i geo gra fii. Eg za min spraw dza, w ja - kim stop niu gim na zja li sta speł nia wy ma ga nia z za kre su tych przed mio tów określo ne w pod sta wie pro gra mo wej kształ ce nia ogól ne go dla III eta pu edu ka cyj ne go. Po - szcze gól ne za da nia ze sta wu eg za mi na cyj ne go mo gą też w myśl za sa dy ku mu la - tyw no ści przy ję tej w pod sta wie od no sić się do wy ma gań przy pi sa nych do eta pów wcze śniej szych (I i II). Pod sta wa pro gra mo wa dzie li wy ma ga nia na szcze gó ło we i ogól ne. Wy ma ga nia szcze gó ło we nie są, jak to by wa ło w prze szło ści, ha sła mi od no szą cy mi się do ca ło - ścio wych ob sza rów wie dzy, lecz od wo łu ją się do ści śle okre ślo nych wia do mo ści i kon kret nych umie jęt no ści. Wy ma ga nia ogól ne, ja ko syn te tycz ne uję cie nad rzęd - nych ce lów kształ ce nia, in for mu ją, jak ro zu mieć pod po rząd ko wa ne im wy ma ga nia szcze gó ło we. Spo sób speł nia nia wy ma gań szcze gó ło wych jest war to ścio wy tyl ko wte dy, gdy przy bli ża osią gnię cie ce lów za war tych w wy ma ga niach ogól nych. Tak jak w do tych cza so wym eg za mi nie gim na zjal nym za da nia mo gą spraw dzać wia do mo ści, np. zna jo mość fak tów, sym bo li, ter mi nów, wzo rów, for muł, oraz opa - no wa nie umie jęt no ści pro stych, np. wy szu ki wa nia in for ma cji, roz po zna wa nia ty - pów obiek tów, zja wisk i pro ce sów. Wię cej niż do tych czas bę dzie na to miast za dań spraw dza ją cych opa no wa nie umie jęt no ści zło żo nych, czę sto po nad przed mio to wych, ta kich jak ro zu mo wa nie wy ma ga ją ce kry tycz ne go my śle nia (m.in. na pod sta wie zna jo mo ści me to dy ki ba - dań przy rod ni czych), wy kry wa nie współ za leż no ści ele men tów lub pro ce sów oraz związ ków przy czy no wo -skut ko wych i funk cjo nal nych, sto so wa nie zin te gro wa nej wie dzy we wła snych stra te giach roz wią zy wa nia pro ble mów.

36 36 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Za da nia z przed mio tów przy rod ni czych ma ją wy łącz nie for mę za mknię tą, są zróż - ni co wa ne pod wzglę dem spraw dza nych wia do mo ści i umie jęt no ści, po zio mu trud - no ści, a tak że spo so bu udzie la nia od po wie dzi. Mo gą wy stę po wać po je dyn czo lub wwiąz kach te ma tycz nych. Dla każ de go za da nia po da no naj waż niej sze wy ma ga nia ogól ne i szcze gó ło we, do któ rych to za da nie się od no si, oraz roz wią za nie. Pew ne umie jęt no ści zło żo ne, np. do ty czą ce me to dy ki ba dań przy rod ni czych, za pi sa ne są tyl ko w wy ma ga niach ogól nych. Za da nia, któ re spraw dza ją te umie jęt no ści, mo gą też od wo ły wać się do kil ku wy ma gań szcze gó ło wych. Za da nia w in for ma to rze nie wy czer pu ją wszyst kich ty pów za dań, któ re mo gą wy - stą pić w ze sta wie eg za mi na cyj nym. [ ] Dla te go in for ma tor nie mo że być je dy ną ani na wet głów ną wska zów ką do pla no wa nia pro ce su kształ ce nia w szko le. Tyl ko re - ali za cja wszyst kich wy ma gań z pod sta wy pro gra mo wej mo że za pew nić wszech - stron ne wy kształ ce nie przy rod ni cze gim na zja li stów.

37 37 VIII. Sprawdzian diagnozujący opanowanie wiadomości i umiejętności po drugiej klasie gimnazjum Wpo da nym ze sta wie znaj du je się 15 za dań. Prze czy taj uważ nie ich treść i udziel od - po wie dzi na za da ne py ta nia. Pod czas roz wią zy wa nia za dań mo żesz ko rzy stać z ukła du okre so we go pier wiast ków oraz z ta bli cy roz pusz czal no ści so li i wo do ro tlen ków. Mak - sy mal na licz ba punk tów, ja ką mo żesz uzy skać za roz wią za nie da ne go za da nia jest po - da na przy po le ce niu. Łącz nie za spraw dzian mo żesz uzy skać mak sy mal nie 50 punk tów. Po wo dze nia! In for ma cja do za da nia 1 Szereg aktywności metali metale aktywniejsze od wodoru metale mniej aktywne od wodoru K Na Ca Mg Al Zn Fe Sn H Cu Hg Ag Pt Au 1. Ko rzy sta jąc z sze re gu ak tyw no ści me ta li, wskaż ten me tal, któ ry jest naj ak - tyw niej szy. (1 pkt) A ma gnez B sód C glin 2. Wo do ro tlen ki moż na otrzy mać mię dzy in ny mi w wy ni ku re ak cji: A. ak tyw ne go me ta lu z wo dą B. nie któ rych tlen ków me ta li z wo dą C. so li z wo do ro tlen kiem Wy bierz me to dę, spo śród A C, któ rą za sto su jesz do otrzy ma nia wo do ro tlen - ku mie dzi(ii). (1 pkt) Do otrzy ma nia wo do ro tlen ku mie dzi(ii) za sto su jesz me to dę A / B / C. Na pisz w for mie czą stecz ko wej rów na nie re ak cji, w wy ni ku któ rej otrzy masz wo do ro tle nek mie dzi(ii). Pa mię taj o do bra niu współ czyn ni ków! (1 pkt)...

38 38 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 3. Wo do ro tlen ki ma ją bu do wę jo no wą, two rzą krysz ta ły jo no we w któ rych sto su nek ka tio nów me ta lu do anio nów wo do ro tlen ko wych w da nym wo do ro tlen ku jest sta - ły. (2 pkt) a) Na pisz wzór wo do ro tlen ku wap nia:... b) Za znacz punkt, w któ rym po praw nie za pi sa no sto su nek licz by ka tio nów me ta lu do anio nów wo do ro tlen ko wych w wo do ro tlen ku wap nia: A 1 : 1 B 1 : 2 C 1 : 3 4. Wzór ogól ny kwa sów mo że my za pi sać w po sta ci: H n R n Wy bierz zda nie, któ re po praw nie okre śla war to ścio wość resz ty kwa so wej. (1 pkt) A War to ścio wość resz ty kwa so wej jest rów na licz bie ato mów wo do ru w czą stecz - ce kwa su. B War to ścio wość resz ty kwa so wej jest rów na licz bie ato mów tle nu w czą stecz ce kwa su. C War to ścio wość resz ty kwa so wej jest rów na war to ścio wo ści nie me ta lu w resz cie kwa so wej. 5. Po da nym po ję ciom A E przy po rząd kuj ich opi sy spo śród I VI. (5 pkt) A. dy so cja cja jo no wa B. ka tion C. anion D. kwas E. za sa da I. jon o ła dun ku ujem nym II. zwią zek che micz ny, któ re go roz twór wod ny nie prze wo dzi prą du elek trycz ne go III. związ ki che micz ne, któ re dy so cju ją na ka tio ny me ta lu i anio ny wo do ro tlen ko we IV. roz pad na jo ny związ ków che micz nych pod wpły wem wo dy V. jon o ła dun ku do dat nim VI. związ ki che micz ne, któ re dy so cju ją na ka tio ny wo do ru i anio ny reszt kwa so wych A B C D E I II III I II III I II III I II III I II III IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI

39 VIII. Spraw dzian dia gno zu ją cy opa no wa nie wia do mo ści Do wod nych roz two rów siar ko wo do ru, wo do ro tlen ku po ta su oraz chlor ku so du wpro wa dzo no uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy, jak po ka za no na ry sun ku: uniwersalny papierek wskaźnikowy wodny roztwór siarkowodoru wodny roztwór wodorotlenku potasu wodny roztwór chlorku sodu Za znacz zna kiem X bar wę wskaź ni ka w ba da nych roz two rach. (3 pkt) A. W roz two rze siar ko wo do ru uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy za bar wił się na czer wo no / żół to / zie lo no. B. W roz two rze wo do ro tlen ku po ta su uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy za bar wił się na czer wo no / żół to / zie lo no. C. W roz two rze chlor ku so du uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy za bar wił się na czer wo no / żół to / zie lo no. In for ma cja do za da nia 7 ph wzrost kwasowości roztworu wzrost zasadowości roztworu roztwór obojętny 7. Określ war tość ph roz two rów I III, wy bie ra jąc spo śród punk tów A C. (3 pkt) A. więk sze od 7 B. mniej sze od 7 C. rów ne 7 I. ph kwa śne go desz czu jest A / B / C. II. ph pre pa ra tu do udraż nia nia rur ka na li za cyj nych za wie ra ją ce go wo do ro tle nek so du jest A / B / C. III. ph wo dy che micz nie czy stej jest A / B / C.

40 40 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 8. W ta be li po da no in for ma cje do ty czą ce so li. Roz strzy gnij, czy zda nia 1 4 są praw dzi we czy fał szy we. Wstaw Xwod po wied nie miej sca w ta be li. (2 pkt) 1. So le ma ją bu do wę jo no wą. 2. Wszyst kie so le ma ją sło ny smak. Informacje Prawda Fałsz 3. So le na ogół zbu do wa ne są z ka tio nów me ta li i anio nów reszt kwa so - wych. 4. Wszyst kie so le są do brze roz pusz czal ne w wo dzie. 9. Związ ki che micz ne, któ rych roz two ry wod ne prze wo dzą prąd elek trycz ny na zy wa - my elek tro li ta mi. Te, któ rych wod ne roz two ry nie prze wo dzą prą du elek trycz ne go, są nie elek tro li ta mi. Oceń, któ ra sub stan cja po da na w ta be li jest elek tro li tem, a któ ra nie elek tro li tem. Wstaw w od po wied nią ru bry kę znak X. (2 pkt) 1. chlo rek so du 2. kwas siar ko wy(vi) 3. al ko hol ety lo wy 4. wo do ro tle nek so du 5. wo da de sty lo wa na 6. cu kier Nazwa związku Elektrolit Nieelektrolit 10. Elek tro li ty ule ga ją dy so cja cji jo no wej. Pod czas te go pro ce su po wsta ją od po wied - nie jo ny. Po ni żej przed sta wio no rów na nia dy so cja cji sub stan cji A, B, C i D. Przy - po rząd kuj po da nym jo nom ich na zwy wy bra ne spo śród I VII. Wstaw znak X w miej scu od po wia da ją cym na zwie da ne go jo nu. (3 pkt) A. H 2 S $ 2 H + + S 2 B. H 2 SO 4 $ 2 H SO 4 C. KOH $ K + + OH D. Mg(NO 3 ) 2 $ Mg NO 3 I. anion azo ta no wy(v) II. anion siarcz ko wy III. anion siar cza no wy(vi) IV. anion wo do ro tlen ko wy V. ka tion wo do ru VI. anion siar cza no wy(iv) VII. ka tion po ta su Wzo ry jo nów H + S 2 SO 4 2 K + OH NO 3 I II III I II III I II III I II III I II III I II III Na zwy jo nów IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI VII VII VII VII VII VII

41 VIII. Spraw dzian dia gno zu ją cy opa no wa nie wia do mo ści Za znacz, któ ra z sub stan cji A, B, C czy D ma naj więk szą ma sę czą stecz ko - wą. Wstaw znak X w od po wied niej krat ce. (1 pkt) A / B / C / D 11. Po da ne rów na nia re ak cji otrzy my wa nia so li za pi sa ne w for mie czą stecz ko - wej na pisz w for mie jo no wej peł nej i jo no wej skró co nej. Po daj na zwę otrzy - ma nej so li. (9 pkt) A. 2 HCl + MgO $ MgCl 2 + H 2 O Na zwa so li... B. H 2 SO 4 +2 KOH$ K 2 SO 4 +2 H 2 O Na zwa so li... C. HCl + AgNO 3 $ AgCl. + HNO Na zwa so li Do trzech po nu me ro wa nych pro bó wek wpro wa dzo no po kil ka cm 3 roz two ru kwa - su fos fo ro we go(v). Do pierw szej wrzu co no wstąż kę ma gne zu, do dru giej do da no wo do ro tle nek so du, a do trze ciej roz twór wo do ro tlen ku wap nia, zgod nie z po da - nym sche ma tem. magnez wodorotlenek sodu wodorotlenek wapnia roztwór kwasu fosforowego(v) Ob ser wa cje z prze pro wa dzo ne go do świad cze nia za pi sa no w ta be li. Nu mer pro bów ki Ob ser wa cje 1 Wy dzie la się bez barw ny gaz. 2 Wo do ro tle nek so du roz pusz cza się. 3 Wy trą ca się bia ły osad.

42 42 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Oceń po praw ność wnio sków, któ re wy cią gnię to na pod sta wie prze pro wa - dzo nych do świad czeń. (2 pkt) I. W pro bów ce nu mer 2 nie za szła re ak cja che micz na. PRAWDA / FAŁSZ II. W pro bów ce nu mer 3 za szła re ak cja strą ce nio wa. PRAWDA / FAŁSZ III. We wszyst kich pro bów kach 1, 2 i 3 po wsta ły so le. PRAWDA / FAŁSZ IV. W pro bów ce nu mer 1 wy dzie li ła się wo da w po sta ci pa ry. PRAWDA / FAŁSZ 13. Przy po rząd kuj związ kom che micz nym ozna czo nym nu me ra mi 1 5 ich wła - ści wo ści okre ślo ne w tem pe ra tu rze po ko jo wej spo śród A D oraz wskaż sub stan cje o bu do wie jo no wej. Wstaw X we wła ści we miej sca ta be li. (5 pkt) Wła ści wo ści sub stan cji Bu do wa związ ku Zwią zek che micz ny A B C D E ciecz cia ło sta łe roz pusz cza się w wo dzie ma wła ści wo ści żrą ce jo no wa 1. chlo rek so du 2. kwas azo to wy(v) 3. wo do ro tle nek po ta su 4. wę glan wap nia 5. wo do ro tle nek gli nu 14. Rów na niom re ak cji che micz nych otrzy my wa nia so li ozna czo nych li te ra mi A D przy po rząd kuj współ czyn ni ki ste chio me trycz ne okre ślo ne nu me ra mi od I do III. (4 pkt) A. a AlCl 3 + NaOH $ Al(OH) 3 + NaCl I / II / III B. a NaOH + b N 2 O 5 $ c NaNO 3 + d H 2 O I / II / III C. a CuSO 4 + b Fe $ c Cu + d FeSO 4 I / II / III D. a Mg (OH) 2 + b CO 2 $ c MgCO 3 + H 2 O I / II / III I. a = 1, b = 3, c = 1, d =3 II. a = 2, b = 1, c = 2, d =1 III. a = 1, b = 1, c = 1, d =1 15. Oceń po praw ność po niż szych zdań. (5 pkt) I. Wo do ro tle nek po ta su słu ży do bie le nia drzew. PRAWDA / FAŁSZ II. Kwas azo to wy(v) sto su je się do pro duk cji ma te ria łów wy bu cho wych. PRAWDA / FAŁSZ III. Kwa śne desz cze są re zul ta tem za nie czysz czeń po wie trza tlen ka mi me ta li, któ re re agu ją z pa rą wod ną. PRAWDA / FAŁSZ IV. Wę glan wap nia zna lazł za sto so wa nie w bu dow nic twie. PRAWDA / FAŁSZ V. Chlo rek so du sto su je się do kon ser wo wa nia żyw no ści. PRAWDA / FAŁSZ

43 VIII. Spraw dzian dia gno zu ją cy opa no wa nie wia do mo ści Kar to te ka spraw dzia nu Nu mer za da nia Spraw dza na czyn ność. Uczeń: Punkt z pod sta wy pro gra mo wej Ka te go ria ce lu Licz ba punk tów Typ za da nia 1. uczeń po zy sku je i prze twa rza in for ma - cje z róż no rod nych źró deł I wy ma ga nia ogól ne A 0 1 WW 2. pla nu je do świad cze - nie, w wy ni ku któ re - go otrzy ma wo do ro - tle nek mie dzi(ii) za pi su je od po wied nie rów na nia re ak cji 3. za pi su je wzo ry su ma - rycz ne naj prost szych wo do ro tlen ków opi su je bu do wę wo - do ro tlen ków 4. opi su je bu do wę kwa - sów 5. wy ja śnia, na czym po - le ga dy so cja cja elek - tro li tycz na de fi niu je po ję cie jo - nów de fi niu je kwa sy i za - sa dy (zgod nie z teo rią Ar r he niu sa) 6. roz róż nia do świad - czal nie kwa sy i za sa dy za po mo cą wskaź ni - ków 7. in ter pre tu je war tość ph w uję ciu ja ko ścio - wym uczeń po zy sku je i prze twa rza in for ma - cje z róż no rod nych źró deł 8. opi su je bu do wę i wła - ści wo ści so li 9. wy ja śnia, na czym po - le ga dy so cja cja elek - tro li tycz na wska zu je elek tro li ty i nie elek - tro li ty 10. po da je na zwy kwa - sów, wo do ro tlen ków ijo nów na pod sta wie wzo rów su ma rycz - nych ob li cza ma sy czą - stecz ko we pro stych związ ków che micz - nych C D WW KO 6.1 B 0 1 KO 6.2 B 0 1 WW 6.2 B 0 1 WW 6.5 A 0 5 D B 0 3 D 6.8 B 0 3 D I 1.1; 7.2 A 0 2 PF 6.5 A 0 2 D 6.1 B 0 3 D 3.4 B 0 1 WW

44 44 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 11. pi sze rów na nia otrzy - my wa nia so li pi sze od po wied nie rów na nia re ak cji wspo sób czą stecz ko - wy i jo no wy two rzy na zwy so li na pod sta wie wzo rów D C 0 9 KO 12. uczeń opi su je wła ści - wo ści sub stan cji i wy - ja śnia prze bieg pro - stych pro ce sów che micz nych 13. opi su je wła ści wo ści nie któ rych wo do ro - tlen ków i kwa sów oraz so li 14. do bie ra współ czyn ni ki w rów na niach re ak cji che micz nych 15. wy mie nia za sto so wa - nia naj waż niej szych so li opi su je za sto so wa nia nie któ rych wo do ro - tlen ków i kwa sów II B 0 2 PF 6.4; 1.1 B 0 5 D 3.2 C 0 4 D 7.6 A 0 5 PF 6.4 A Klucz punk to wa nia Nu mer za da nia Od po wiedź po praw na Licz ba punk tów Za sa dy przy zna wa nia punk tów 1. B 1 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 2 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 2. C CuSO NaOH $ Cu(OH) 2 + Na 2 SO 4 Po praw ny za pis rów na nia i do bra nie współ czyn ni ków 1 pkt 3. Ca(OH) 2 B 2 Po praw ny wzór 1 pkt Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 4. A 1 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 5. A. IV, B. V, C. I, D. VI, E. III 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 6. A. czer wo no, B. zie lo no, C. żół to 3 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 7. I. B, II. A, III. C 3 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt PRAWDA, 2. FAŁSZ, 3. PRAWDA, 4. FAŁSZ 9. elek tro lit: 1, 2, 4 nie elek tro lit: 3, 5, 6 2 Dwa po praw ne przy po rząd ko wa nia 1 pkt 2 Po praw ne wska za nie wszyst kich elek - tro li tów 1 pkt Po praw ne wska za nie wszyst kich nie - elek tro li tów 1 pkt

45 VIII. Spraw dzian dia gno zu ją cy opa no wa nie wia do mo ści ko lej no: V, II, III, VII, IV, I D 3 1 Każ de dwa po praw ne przy po rząd ko - wa nia wzo ru do na zwy 1 pkt Po praw ne wska za nie związ ku o naj - więk szej ma sie czą stecz ko wej 1 pkt 11. A. 2 H + +2 Cl + MgO $ Mg Cl + H 2 O 2 H + + MgO $ Mg 2+ + H 2 O chlo rek ma gne zu B. 2 H + + SO K + +2 OH $ $ 2 K + + SO H 2 O 2 H + +2 OH $ 2 H 2 O siar czan(vi) po ta su C. H + + Cl + Ag + + NO 3 $ AgCl. + + HNO 3 Cl + Ag + $ AgCl. chlo rek sre bra 12. I. FAŁSZ, II. PRAWDA, III. PRAWDA, IV. FAŁSZ B, C, E 2. A, C, D 3. B, C, D, E 4. B, E 5. B, E 9 Po praw ne za pi sa nie rów na nia w wer sji jo no wej peł nej 1 pkt Po praw ne za pi sa nie rów na nia w wer sji jo no wej skró co nej 1 pkt Po praw na na zwa so li 1 pkt 2 Każ de dwa po praw ne przy po rząd ko - wa nia po 1 pkt 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie wszyst kich wła ści wo ści da nej sub stan - cji i okre śle nie jej bu do wy we wnętrz - nej 1 pkt 14. A. I, B. II, C. III, D. III 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 15. I. FAŁSZ, II. PRAWDA, III. FAŁSZ, IV. PRAWDA, V. PRAWDA 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt

46 46 IX. Przykładowe sprawdziany Spraw dzian I. Związ ki wę gla z wo do rem Wpo da nym ze sta wie znaj du je się 14 za dań obo wiąz ko wych i trzy do dat ko we. Prze - czy taj uważ nie treść za dań i udziel od po wie dzi. Mak sy mal na licz ba punk tów, któ re mo żesz uzy skać za roz wią za nie za da nia, jest po da na przy po le ce niu. Za pra wi dło we roz wią za nie wszyst kich za dań mo żesz uzy skać mak sy mal nie 35 punk tów. Ostat nie trzy za da nia są do dat ko we. Za roz wią za nie ich mo żesz uzy skać oce nę ce lu ją cą, pod wa run - kiem, że roz wią żesz za da nia obo wiąz ko we. Po wo dze nia! 1. Uzu peł nij po niż sze zda nia, za zna cza jąc od po wie dzi wy bra ne spo śród A H wta ki spo sób, aby zda nia by ły praw dzi we. (4 pkt) Wę giel w ukła dzie okre so wym pier wiast ków che micz nych znaj du je się w 14 gru pie i dru gim okre sie. Po sia da za tem A / B po wło ki elek tro no we i C / D elek tro ny wa len cyj ne. Izo top wę gla 14 6C za wie ra w ją drze E / F pro to nów i G / H neu tro - nów. A. czte ry B. dwie C. czte ry D. dwa E. sześć F. czter na ście G. sześć H. osiem 2. W czą stecz kach al ka nów ato my wę gla łą czą się ze so bą wią za nia mi po je dyn czy mi. Roz strzy gnij, czy zda nia po da ne w ta be li są praw dzi we czy fał szy we. WstawXwod po wied nie miej sca w ta be li. (3 pkt) Informacje Prawda Fałsz 1. Wią za nia wy stę pu ją ce w al ka nach po mię dzy ato ma mi wę gla są wią za - nia mi ko wa len cyj ny mi. 2. Wią za nia wy stę pu ją ce w czą stecz kach al ka nów de cy du ją o ich ma łej ak - tyw no ści che micz nej. 3. Ce chą cha rak te ry stycz ną wią zań wy stę pu ją cych po mię dzy ato ma mi wę gla w al ka nach jest wza jem ne przy cią ga nie się jo nów.

47 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Wzo ry al ka nów moż na wy pro wa dzić na pod sta wie wzo ru sze re gu ho mo lo gicz ne go C n H 2n+2. Spo śród po da nych wzo rów wy bierz wzo ry al ka nów, wsta wia jąc znak X przy od po wied nim wzo rze. (2 pkt) C 10 H 20 / CH 4 / C 4 H 8 / C 10 H 22 / C 2 H 2 C 3 H 4 / C 6 H 12 / C 6 H 6 / C 7 H Na pisz rów na nie re ak cji cał ko wi te go spa la nia me ta nu oraz wskaż w ja kim sto sun ku ma so wym re agu ją ze so bą me tan i tlen pod czas te go pro ce su. (3 pkt) Rów na nie re ak cji cał ko wi te go spa la nia me ta nu:... Sto su nek ma so wy me ta nu do tle nu wy no si: A 1 : 2 B 1 : 1 C 1 : 4 5. Spo śród po da nych wzo rów wskaż wzo ry struk tu ral ne bu ta nu, pen te nu i pro - py nu, wsta wia jąc znak X przy od po wied nim wzo rze. (3 pkt) A B C 5 H 10 C C 4 H 10 D E HC C CH 3 F C 3 H 4 G H H 2 C CH (CH 2 ) 2 CH 3 I H 3 C (CH 2 ) 2 CH 3 J 6. Przy po rząd kuj prze mia ny che micz ne, za pi sa ne na sche ma cie cy fra mi arab - ski mi od 1 do 4, rów na niom che micz nym za pi sa nym cy fra mi rzym ski mi od I do V. (4 pkt) dibromoetan I. C 2 H 4 + H 2 C 2 H 6 II. n C 2 H 4 (C 2 H 4 ) n 1 III. C 2 H 4 + Br 2 C 2 H 4 Br 2 IV. C 2 H 4 + Cl 2 C 2 H 4 Cl 2 V. C 2 H 4 + HCl C 2 H 5 Cl etan 2 eten 3 4 chloroetan polietylen I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V

48 48 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 7. Do dwóch pro bó wek wla no wo dę bro mo wą, a na stęp nie do pierw szej wpro wa dzo - no etan, a do dru giej eten, jak po ka za no na ry sun ku. Probówka 1 etan woda bromowa, Br 2 Probówka 2 eten woda bromowa, Br 2 Wwy ni ku prze pro wa dzo ne go do świad cze nia za pi sa no na stę pu ją ce ob ser wa cje: Nu mer pro bów ki Ob ser wa cje 1 Wo da bro mo wa nie od bar wi ła się, nie za ob ser wo wa no prze bie gu re ak cji. 2 Wo da bro mo wa się od bar wi ła. Oceń po praw ność wnio sków, któ re sfor mu ło wa no na pod sta wie te go do - świad cze nia. (4 pkt) I. Etan jest wę glo wo do rem nie na sy co nym i dla te go nie re agu je z wo dą bro mo wą. PRAWDA / FAŁSZ II. Eten jest wę glo wo do rem na sy co nym i dla te go re agu je z wo da bro mo wą. PRAWDA / FAŁSZ III. Wę glo wo do ry na sy co ne od nie na sy co nych moż naod róż nić za po mo cą wo dy bro mo wej. PRAWDA / FAŁSZ IV. Eten jest wę glo wo do rem bar dziej ak tyw nym od eta nu. PRAWDA / FAŁSZ

49 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Stan sku pie nia wę glo wo do rów za le ży mię dzy in ny mi od dłu go ści łań cu cha wę glo - we go. Spo śród po da nych związ ków wy bierz te, któ re są ga za mi, wpi su jąc znak X przy od po wied nim związ ku. (1 pkt) A ace ty len B C D E F C 5 H 12 C 10 H 20 CH 4 hep tyn C 20 H Wę glo wo do ry po sia da ją za rów no ce chy wspól ne jak i róż nią ce je. Wy mień dwie wła ści wo ści wspól ne dla wszyst kich po zna nych wę glo wo do rów. (1 pkt) Pod czas cał ko wi te go spa la nia ety nu uzy sku je się wy so ką tem pe ra tu rę. Etyn jest związ kiem nie na sy co nym, ule ga więc re ak cjom przy łą cza nia. Ze wzglę du na te wła ści wo ści etyn zna lazł od po wied nie za sto so wa nie. Wy mień dwa za sto so wa nia ety nu. (1 pkt) Źró dłem wę glo wo do rów w przy ro dzie są trzy waż ne ko pa li ny. Wy mień dwie z nich. (1 pkt) Etyn re agu je z wo do rem. Pro duk tem tej re ak cji mo że być etan. Re ak cję tę moż - na za pi sać: C 2 H 2 +2 H 2 $ C 2 H 6 Ob licz, ile gra mów wo do ru zo sta ło przy łą czo nych do 56 g ety nu, je śli po - wsta ło 60 g eta nu. Na pisz, z któ re go pra wa che micz ne go ko rzy stasz pod - czas roz wią zy wa nia za da nia. (2 pkt) Po ję ciom za pi sa nym li te ra mi od A do E przy po rząd kuj okre śle nia spo - śród I VI. (5 pkt) A. sze reg ho mo lo gicz ny B. wę glo wo do ry C. spa la nie nie cał ko wi te D. po li me ry za cja E. ad dy cja

50 50 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM I. związ ki wę gla z wo do rem II. spa la nie, któ re go pro duk ta mi są tle nek wę gla(ii) lub wę giel i wo da III. zbiór związ ków o po dob nej bu do wie i wła ści wo ściach che micz nych róż nią cych się sta łą gru pą CH 2 IV. zbiór związ ków, w któ rych czą stecz kach po mię dzy ato ma mi wę gla wy stę pu ją wią za nia po je dyn cze V. re ak cja po le ga ją ca na przy łą cze niu ato mów in nych pier wiast ków do ato mów wę gla po łą czo nych wią za nia mi wie lo krot ny mi VI. pro ces po le ga ją cy na łą cze niu się ma łych czą ste czek w zwią zek wiel ko czą stecz - ko wy A B C D E I II III I II III I II III I II III I II III IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI IV V VI 14. Gę stość me ta nu wy no si 0,714 g/dm 3. Iza i Go sia ob li czy ły, że ob ję tość 4 g me ta - nu w tem pe ra tu rze po ko jo wej i pod nor mal nym ci śnie niem jest w przy bli że niu rów na 5,6 dm 3. Są dzisz, że wy nik ten I / II, gdyż ob ję tość ob li cza się ze wzo ru A / B / C. (1 pkt) I. jest po praw ny II. nie jest po praw ny A. V = d m; B. V = m d C. V = m d Za da nia na oce nę ce lu ją cą 1. Chlo ro eten w od po wied nich wa run kach ule ga re ak cji po li me ry za cji. Ustal wzór frag men tu łań cu cha pro duk tu po li me ry za cji chlo ro ete nu. 2. Etyn re agu je z wo do rem w sto sun ku ob ję to ścio wym 1 : 2. Ob licz, ja ką ob ję tość wo do ru na le ży użyć do cał ko wi te go uwo dor nie nia 6,5 g ety nu. Po trzeb ną gę stość ga zów od czy taj z ta be li. 3. Od po wiedz, dla cze go nie po win no się uru cha miać sil ni ka sa mo cho do we go wza mknię tym ga ra żu. Swo ją od po wiedź po przyj od po wied nim rów na niem re ak cji che micz nej.

51 IX. Przy kła do we spraw dzia ny 51 Kar to te ka spraw dzia nu Nu mer za da nia Spraw dza na czyn ność. Uczeń: Punkt z pod sta wy pro gra mo wej Ka te go ria ce lu Licz ba punk tów Typ za da nia 1. od czy tu je z ukła du okre so we go pod sta - wo we in for ma cje o pier wiast kach opi su je i cha rak te ry - zu je skład ato mu 2. opi su je ro lę elek tro - nów wa len cyj nych w łą cze niu ato mów 3. usta la wzór al ka nu na pod sta wie wzo ru sze re gu ho mo lo gicz - ne go 4. opi su je wła ści wo ści che micz ne (re ak cje spa la nia) al ka nów do bie ra współ czyn ni ki w rów na niach re ak cji che micz nych do ko nu je pro stych ob li czeń zwią za nych z pra wem sta ło ści skła du 5. spo śród po da nych wzo rów struk tu ral nych wę glo wo do rów wska - zu je wzo ry bu ta nu, pen te nu i pro py nu 6. opi su je wła ści wo ści ete nu (spa la nie, przy - łą cza nie wo do ru i bro mu) wska zu je rów na nie re ak cji po li me ry za cji ete nu 7. ana li zu je i wy cią ga wnio ski z do świad cze - nia przed sta wio ne go za po mo cą sche ma tu 8. wy ja śnia za leż ność mię dzy dłu go ścią łań - cu cha wę glo we go a sta nem sku pie nia al ka nu 9. opi su je wła ści wo ści fi - zycz ne i che micz ne al ka nów, opi su je wła - ści wo ści ete nu i ety nu 10. opi su je za sto so wa nia ety nu 2.1 B 0 4 D 2.8 B 0 3 PF 8.3 C 0 2 WW C 0 3 KO WW 8.3 B 0 3 D I. 8.8 C 0 4 D D 0 4 PF 8.5 B 0 1 D 8.4; 8.7 C 0 1 KO 8.7 A 0 1 KO

52 52 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 11. wy mie nia na tu ral ne źró dła wy stę po wa nia wę glo wo do rów 12. opi su je wła ści wo ści ety nu (przy łą cza nie wo do ru) do ko nu je pro stych ob li czeń zwią za nych z pra wem za cho wa nia ma sy 13. de fi niu je po ję cia: wę - glo wo do ry, spa la nie nie cał ko wi te, sze reg ho mo lo gicz ny, po li - me ry za cja, ad dy cja 14. prze pro wa dza ob li - cze nia z wy ko rzy sta - niem po jęć: ma sa, ob ję tość, gę stość 8.1 A 0 1 KO ; 8.3; 8.4; 8.9; 8.7 C 0 2 KO B 0 5 D 1.2 C 0 1 D Klucz punk to wa nia Nu mer za da nia Od po wiedź po praw na Licz ba punk tów Za sa dy przy zna wa nia punk tów 1. ko lej no: B, C, E, H 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie in for ma cji 1 pkt PRAWDA, 2. PRAWDA, 3. FAŁSZ 3 Po praw ne przy po rząd ko wa nie po 1 pkt 3. CH 4, C 10 H 22, C 7 H 16 2 Wska za nie trzech al ka nów 2 pkt Wska za nie dwóch al ka nów 1 pkt (przy wska za niu jed ne go błęd ne go wzo ru 0 pkt za ca łe za da nie) 4. CH 4 +2 O 2 $ CO 2 +2 H 2 O C 3 Po praw ny za pis rów na nia 2 pkt (za pis rów na nia bez do bra nia współ - czyn ni ków lub o błęd nych współ czyn - ni kach 1 pkt) Po praw ne wska za nie sto sun ku 1 pkt 5. D, G, J 3 Każ de po praw ne wska za nie wzo ru pkt (wska za nie wię cej niż 3 wzo rów 0 punk tów za ca łe za da nie) III, 2. I, 3. V, 4. II 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 7. I. FAŁSZ, II. FAŁSZ, III. PRAWDA, IV. PRAWDA 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 8. A, D 1 Wska za nie dwóch związ ków 1 pkt (wska za nie wię cej niż 2 wzo rów 0 punk tów za ca łe za da nie) 9. Na przy kład: pal ność, nie roz pusz cza ją się w wo dzie, gę stość mniej sza od gę - sto ści wo dy 1 Po praw ne wpi sa nie dwóch wła ści wo ści 1 pkt (po da nie nie po praw nej wła ści wo ści, przy po zo sta łych po praw nych 0 pkt za za da nie)

53 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Na przy kład: pro duk cja two rzyw sztucz nych, pa li wo do pal ni ków ace ty - le no wo -tle no wych, pro duk cja roz pusz - czal ni ków, pro duk cja kwa su octo we go 1 Dwa po praw ne za sto so wa nia 1 pkt (po da nie nie po praw ne go za sto so wa - nia, przy po zo sta łych po praw nych 0 pkt za za da nie) 11. gaz ziem ny, ro pa naf to wa 1 Po da nie dwóch źró deł wę glo wo do rów 1 pkt (po da nie nie po praw ne go źró dła, przy po zo sta łych po praw nych 0 pkt za za da nie) g, pra wo za cho wa nia ma sy 2 Po praw ne ob li cze nie ma sy wo do ru 1 pkt Po da nie pra wa 1 pkt 13. A. III, B. I, C. II, D. VI, E. V 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 14. I, C 1 Po praw ne przy po rząd ko wa nie obu od - po wie dzi 1 pkt Spraw dzian II. Po chod ne wę glo wo do rów Wpo da nym ze sta wie znaj du je się 12 za dań obo wiąz ko wych i trzy do dat ko we. Prze - czy taj uważ nie treść za dań. Licz ba punk tów, któ re mo żesz otrzy mać za roz wią za nie za - da nia, jest po da na przy po le ce niu. Za pra wi dło we roz wią za nie wszyst kich za dań mo - żesz uzy skać mak sy mal nie 45 punk tów. Ostat nie za da nia są do dat ko we. Z ich roz wią za nie mo żesz uzy skać oce nę ce lu ją cą, pod wa run kiem, że roz wią żesz za da nia obo wiąz ko we. Po wo dze nia! 1. Określ, do któ rej gru py związ ków or ga nicz nych na le żą za pi sa ne po ni żej sub - stan cje, wpi su jąc znak X przy wy bra nej gru pie. (4 pkt) A. HCOOH kwas / al ko hol / ami na / es ter B. C 5 H 11 OH kwas / al ko hol / ami na / es ter C. C 4 H 9 N H 2 kwas / al ko hol / ami na / es ter D. HCO OCH 3 kwas / al ko hol / ami na / es ter E. CH 3 CO OH kwas / al ko hol / ami na / es ter 2. Przy po rząd kuj na zwę związ ku or ga nicz ne go ozna czo ne go od 1 do 10 je go cha rak te ry sty ce ozna czo nej li te ra mi od A do J. (10 pkt) Na zwy związ ków or ga nicz nych: 1. kwas octo wy 2. kwas mrów ko wy 3. me ta nol 4. eta nol 5. kwas ste ary no wy 6. kwas pal mi ty no wy 7. kwas ole ino wy 8. mrów czan ety lu 9. me ty lo ami na 10. gli ce rol

54 54 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Cha rak te ry sty ki związ ków: A. Na le ży do nie na sy co nych kwa sów kar bok sy lo wych. W czą stecz ce te go kwa su jest 18 ato mów wę gla. Dzia ła jąc w od po wied nich wa run kach na ten kwas wo do - rem, otrzy mać moż na kwas ste ary no wy. W wa run kach po ko jo wych jest cie czą nie roz pusz czal ną w wo dzie. Od bar wia wo dę bro mo wą i wod ny roz twór man ga - nia nu(vii) po ta su. Re agu je z wo do ro tlen ka mi. B. Zwią zek na le ży do wyż szych kwa sów kar bok sy lo wych. Po sia da w czą stecz ce 32 ato my wo do ru i dwa ato my tle nu. Jest bia łym cia łem sta łym nie roz pusz czal nym w wo dzie. Re agu je z wo do ro tlen ka mi, a pro duk tem tej re ak cji jest my dło. Zmie - sza ny z kwa sem ste ary no wym znaj du je za sto so wa nie do pro duk cji świec. C. Czą stecz ka związ ku skła da się z 6 ato mów na le żą cych do 3 róż nych pier wiast ków. Je go gru pą funk cyj ną jest gru pa OH. Jest cie czą roz pusz czal ną w wo dzie. Po - sia da cha rak te ry stycz ny za pach. Jest związ kiem tok sycz nym. D. Czą stecz ka związ ku skła da się z 14 ato mów na le żą cych do 3 róż nych pier wiast - ków. Po sia da 3 gru py funk cyj ne o wzo rze OH. Jest bez barw ną cie czą o słod kim sma ku. Mie sza się z wo dą w każ dym sto sun ku. Po sia da wła ści wo ści hi gro sko pij - ne. Zwią zek ten sto su je się w prze my śle spo żyw czym i far ma ceu tycz nym. Zna - lazł on rów nież za sto so wa nie do pro duk cji ma te ria łów wy bu cho wych. E. Zwią zek jest dru gim z ko lei ho mo lo giem sze re gu o wzo rze C n H 2n+1 OH. Jest bez - barw ną cie czą o cha rak te ry stycz nym za pa chu. Mie sza się z wo dą w każ dym sto - sun ku. Zna lazł za sto so wa nie ja ko roz pusz czal nik dla wie lu sub stan cji or ga nicz - nych i nie orga nicz nych. Kie row cy pod da wa ni są kon tro li na obec ność te go związ ku w ich krwi. O związ ku tym mó wią re kla my, na przy kład: Pi łeś? Nie jedź. F. Czą stecz ka związ ku zbu do wa na jest z 8 ato mów trzech róż nych pier wiast ków. Jest cie czą o cha rak te ry stycz nym za pa chu. Do brze roz pusz cza się w wo dzie. Pod wpły wem wo dy zwią zek roz pa da się na anion resz ty kwa so wej i ka tion wo - do ru. Zna lazł za sto so wa nie ja ko przy pra wa do po traw i kon ser wo wa nia pro duk - tów żyw no ścio wych. G. Czą stecz ka związ ku po sia da ta ką sa mą gru pę funk cyj ną jak kwas octo wy. Po raz pierw szy zwią zek ten wy od ręb nio no w ja dzie mró wek. Ule ga dy so cja cji na ka tio - ny wo do ru i anio ny mrów cza no we. Jest związ kiem bak te rio bój czym. H. Zwią zek na le ży do wyż szych kwa sów tłusz czo wych. Jest bia łym cia łem sta łym nie roz pusz czal nym w wo dzie. Z za sa da mi two rzy my dła. Po sia da w czą stecz ce 56 ato mów trzech róż nych pier wiast ków. Zna lazł za sto so wa nie do pro duk cji świec. I. Jest naj prost szą ami ną. Ła two roz pusz cza się w wo dzie, a fe no lo fta le ina w tym roz two rze bar wi się na ko lor ma li no wy. J. Zwią zek jest pro duk tem re ak cji kwa su mrów ko we go z eta no lem. Re ak cja ta prze - bie ga w obec no ści stę żo ne go kwa su siar ko we go(vi). Pro dukt re ak cji jest do brym roz pusz czal ni kiem o za pa chu ru mu

55 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Uzu peł nij zda nia, za zna cza jąc od po wie dzi wy bra ne spo śród A L w ta ki spo - sób, aby zda nia by ły praw dzi we. (5 pkt) I. Po chod ny mi wę glo wo do rów na zy wa my związ ki or ga nicz ne, w któ rych atom wo - do ru zo stał za stą pio ny A / B. II. Re ak cja es try fi ka cji to re ak cja prze bie ga ją ca mię dzy kwa sem i C / D. III. Spo śród po zna nych al ko ho li je dy nie E / F jest związ kiem nie tok sycz nym. IV. So le kwa sów or ga nicz nych mo że my otrzy mać w re ak cjach tych kwa sów z G / H / I / J. V. Kwa sy kar bok sy lo we, któ rych łań cuch wę glo wy za wie ra kil ka na ście ato mów wę - gla na zy wa my K / L kwa sa mi kar bok sy lo wy mi. A. gru pą funk cyj ną B. gru pą wę glo wo do ro wą C. wo do ro tlen kiem D. al ko ho lem E. gli ce rol F. eta nol G. za sa da mi H. al ko ho la mi I. tlen ka mi me ta li J. ak tyw ny mi me ta la mi K. niż szy mi L. wyż szy mi 4. W ta be li po da no in for ma cje do ty czą ce nie któ rych sub stan cji or ga nicz nych. Oceń praw dzi wość tych in for ma cji, wsta wia jąc znak X w od po wied nie miej sca wta be li. (5 pkt) 1. Eta nian wap nia jest związ kiem o bu do wie jo no wej. 2. HCOONa to wzór mrów cza nu so du. 3. (CH 3 COO) 2 Mg to wzór octa nu ma gne zu. Informacje Prawda Fałsz 4. Roz twór wod ny kwa su mrów ko we go nie prze wo dzi prą du elek trycz - ne go. 5. Octan pro py lu jest związ kiem o wzo rze CH 3 CO OC 2 H Ako ho le o krót kich łań cu chach ła two ule ga ją spa la niu. Na pisz rów na nia re ak cji cał ko wi te go spa la nia. (6 pkt) a) eta no lu... b) gli ce ro lu...

56 56 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 6. Prze pro wa dzo no do świad cze nie we dług po da ne go sche ma tu. uniwersalny papierek wskaźnikowy kwas octowy etanol metyloamina W trzech pro bów kach umiesz czo no ko lej no wod ne roz two ry: kwa su octo we go, eta no lu i me ty lo ami ny. Do każ dej pro bów ki wpro wa dzo no uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy i za no to wa no ob ser wa cje: Nu mer pro bów ki Ob ser wa cje 1 Uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy za bar wił się na ko lor czer wo ny. 2 Uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy nie zmie nił bar wy. 3 Uni wer sal ny pa pie rek wskaź ni ko wy za bar wił się na ko lor nie bie ski. Uzu peł nij po niż szy tekst, za zna cza jąc od po wie dzi wy bra ne spo śród A F wta ki spo sób, aby wnio ski z prze pro wa dzo ne go do świad cze nia by ły praw - dzi we. (2 pkt) W pro bów ce 1 od czyn roz two ru był A / B / C, w pro bów ce nu mer 2 od czyn roz two ru był A / B / C, a w trze ciej A / B / C. Za tem ph roz two ru znaj du - ją ce go się w pro bów ce 1 by ło D / E / F, w pro bów ce nu mer 2 D / E / F, awtrze ciej D / E / F. A. obo jęt ny B. kwa śny C. za sa do wy D. rów ne 7 E. mniej sze od 7 F. więk sze od 7 7. Na pisz rów na nia re ak cji otrzy my wa nia octa nu wap nia trze ma róż ny mi me to - da mi. (6 pkt) a) słow nie

57 IX. Przy kła do we spraw dzia ny 57 b) za po mo cą sym bo li i wzo rów che micz nych Na pisz rów na nie re ak cji słow nie oraz za po mo cą sym bo li i wzo rów che micz - nych, w wy ni ku któ re go otrzy masz mrów czan ety lu. Za znacz w sub stra tach te ato my, z któ rych po wsta je czą stecz ka wo dy. (2 pkt) Za sto so wa nie es trów wy ni ka z ich wła ści wo ści. Związ ki te są sub stan cja mi o zróż ni - co wa nych wła ści wo ściach. Jed ne na przy kład są lot ne i cha rak te ry zu ją się owo co - wy mi lub kwia to wy mi za pa cha mi. Nie któ re są do bry mi roz pusz czal ni ka mi wie lu związ ków che micz nych. Po daj dwa za sto so wa nia es trów. (1 pkt) Prze pro wa dzo no do świad cze nie we dług po da ne go sche ma tu: kwas oleinowy kwas stearynowy 1 2 manganian(vii) potasu manganian(vii) potasu W dwóch pro bów kach umiesz czo no roz twór man ga nia nu(vii) po ta su. Na stęp nie do pierw szej pro bów ki do da no kwas ole ino wy, a do dru giej kwas ste ary no wy. Ob - ser wa cje z prze pro wa dzo ne go do świad cze nia za pi sa no w ta be li. Nu mer pro bów ki Ob ser wa cje 1 Roz twór man ga nia nu(vii) po ta su od bar wił się. 2 Nie za ob ser wo wa no prze bie gu re ak cji, roz twór man ga nia nu(vii) po ta su nie zmie nił bar wy. Oceń po praw ność wnio sków sfor mu ło wa nych na pod sta wie te go do świad - cze nia. (2 pkt) A. Kwas ole ino wy jest kwa sem na sy co nym. PRAWDA / FAŁSZ B. Kwas ste ary no wy jest kwa sem nie na sy co nym. PRAWDA / FAŁSZ C. Za po mo cą roz two ru man ga nia nu(vii) po ta su moż na od róż nić związ ki na sy co ne od nie na sy co nych. PRAWDA / FAŁSZ D. Kwas ole ino wy jest związ kiem bar dziej ak tyw nym od kwa su ste ary no we go. PRAWDA / FAŁSZ

58 58 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 11. Ala i Hu bert roz pu ści li 35 g sub stan cji or ga nicz nej w 440 g al ko ho lu ety lo we go. Ob li czy li, że stę że nie pro cen to we otrzy ma ne go roz two ru wy no si w przy bli że - niu 7,37%. Uwa żasz, że Ala i Hu bert A / B, po nie waż stę że nie pro cen to we ob li cza się wzo ru C / D / E. (1 pkt) A. po praw nie ob li czy li stę że nie pro cen to we roz two ru B. po peł ni li błąd pod czas ob li cza nia stę że nia pro cen to we go roz two ru ms $ 100% C. C p = m D. C p = E. C p = mr $ 100% m r s m s $ m 100% r 12. Woj tek i Go sia ob li cza li skład pro cen to wy me ta no lu. Usta li li, że za war tość pro cen - to wa wę gla wy no si 26%. Two im zda niem wy nik ten jest A / B. (1 pkt) A. po praw ny B. błęd ny Za da nia na oce nę ce lu ją cą 1. Za pro jek tuj do świad cze nie, któ re go ce lem bę dzie otrzy ma nie ste ary nia nu so - du w wy ni ku re ak cji kwa su z wo do ro tlen kiem. Wy ko naj na stę pu ją ce po le ce nia: a) po daj na zwy od czyn ni ków, b) na ry suj sche mat do świad cze nia, c) za pisz rów na nie re ak cji. 2. Ułóż rów na nia re ak cji przed sta wio ne w po niż szym sche ma cie: al ken $ al ko hol $ mrów czan ety lu 3. Po daj na zwy i na ry suj wzo ry struk tu ral ne wszyst kich es trów, któ rych czą - stecz ki skła da ją się z czterech ato mów wę gla, ośmiu ato mów wo do ru i dwóch ato mów tle nu.

59 IX. Przy kła do we spraw dzia ny 59 Kar to te ka spraw dzia nu Nu mer za da nia Spraw dza na czyn ność. Uczeń: Punkt z pod sta wy pro gra mo wej Ka te go ria ce lu Licz ba punk tów Typ za da nia 1. wska zu je wzo ry es - trów, kwa sów kar bok - sy lo wych, al ko ho li i amin 2. opi su je wła ści wo ści me ta no lu i eta no lu opi su je wła ści wo ści kwa su octo we go po da je przy kła dy kwa sów wy stę pu ją - cych w przy ro dzie opi su je wła ści wo ści es trów opi su je wła ści wo ści gli ce ro lu opi su je wła ści wo ści dłu go łań cu cho wych kwa sów kar bok sy lo - wych 3. wy ja śnia na czym po - le ga re ak cja es try fi ka - cji opi su je wła ści wo ści gli ce ro lu opi su je wła ści wo ści kwa su octo we go (re- ak cja z me ta la mi, tlen ka mi me ta li i za - sa da mi) opi su je wła ści wo ści dłu go łań cu cho wych kwa sów kar bok sy lo - wych 4. ukła da wzo ry su ma - rycz ne pro stych związ ków che micz - nych na pod sta wie ich na zwy, opi su je bu - do wę związ ków jo no - wych, de fi niu je kwa sy 5. za pi su je rów na nia re - ak cji spa la nia eta no lu i gli ce ro lu 6. opi su je wła ści wo ści kwa su octo we go (re- ak cja dy so cja cji elek - tro li tycz nej) opi su je wła ści wo ści eta no lu opi su je wła ści wo ści me ty lo ami ny in ter pre tu je war tość ph 9.1; 9.11; 9.4; ; 9.5; 9.11; 2.10; , A 0 4 D B 0 10 D B 0 5 D A, C, B 0 5 PF C 0 6 KO C 0 2 D

60 60 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 7. opi su je wła ści wo ści kwa su octo we go (re - ak cja z za sa da mi, me - ta la mi i tlen ka mi me - ta li) 8. za pi su je rów na nia re - ak cji po mię dzy pro - sty mi kwa sa mi kar - bok sy lo wy mi i al ko ho la mi jed no wo - do ro tle no wy mi 9. opi su je za sto so wa nie es trów 10. ana li zu je do świad cze - nie, któ re po zwo li od - róż nić kwas ole ino wy od pal mi ty no we go lub ste ary no we go 11. pro wa dzi ob li cze nia zwy ko rzy sta niem po - jęć: stę że nie pro cen - to we, ma sa sub stan cji, ma sa roz pusz czal ni ka 12. do ko nu je pro stych ob li czeń zwią za nych z pra wem sta ło ści skła du 9.5 D 0 6 RO 9.6 D 0 2 KO 9.7 A 0 1 KO 9.9 D 0 2 PF 5.6 C 0 1 D 3.4 C 0 1 D Klucz punk to wa nia Nu mer za da nia Od po wiedź po praw na Licz ba punk tów Za sa dy przy zna wa nia punk tów 1. A. kwas, B. al ko hol, C. ami na, D. es ter, E. kwas F, 2. G, 3. C, 4. E, 5. H, 6. B, 7. A, 8. J, 9. I, 10. D 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie do okre ślo nej kla sy po chod nych 1 pkt (przy po rząd ko wa nie 2 kwa sów 1 pkt) 10 Po praw ne przy po rząd ko wa nie sub - stan cji do jej cha rak te ry sty ki 1 pkt 3. I. A; II. D; III. E; IV. G, I, J; V. L 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt PRAWDA, 2. PRAWDA, 3. PRAWDA, 4. FAŁSZ, 5. FAŁSZ 5 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 5. C 2 H 5 OH + 3 O 2 $ 2 CO 2 +3 H 2 O 2 C 3 H 5 (OH) 3 +7 O 2 $ 6 CO 2 +8 H 2 O 6. ko lej no: B, A, C, E, D, F 6 Po praw ny wzór eta no lu i gli ce ro lu po 1 pkt Po praw ny za pis rów na nia spa la nia eta - no lu i gli ce ro lu po 2 pkt (przy błęd nym do bra niu współ czyn ni - ków przy po praw nym za pi sie sub stra - tów i pro duk tów 1 pkt) 2 Po praw ne okre śle nie od czy nu wszyst - kich roz two rów 1 pkt Po praw ne okre śle nie war to ści ph wszyst kich roz two rów 1 pkt

61 IX. Przy kła do we spraw dzia ny kwas octo wy + wo do ro tle nek wap nia $ octan wap nia + wo da kwas octo wy + tle nek wap nia $ $ octan wap nia + wo da kwas octo wy + wapń $ octan wap - nia + wo dór- 2 CH 3 CO OH + Ca(OH) 2 $ $ (CH 3 COO) 2 Ca + 2 H 2 O 2 CH 3 CO OH + CaO $ (CH 3 COO) 2 Ca + + H 2 O 2 CH 3 CO OH + Ca $ (CH 3 COO) 2 Ca + + H 2-6 Po praw ny słow ny za pis rów na nia re ak - cji po 1 pkt Po praw ny za pis rów na nia re ak cji za po mo cą wzo rów 1 pkt (Uczeń mo że za pi sać rów na nia od ra zu za po mo cą wzo rów, wte dy za po praw - ny za pis po 2 pkt. W tym przy pad ku przy błęd nie do bra nych współ czyn ni - kach 1 pkt za rów na nie re ak cji) 8. kwas mrów ko wy + me ta nol $ $ mrów czan me ty lu + wo da HCOOH + CH 3 OH $ HCO OCH 3 + H 2 O 9. do pro duk cji per fum, wód ko loń skich, my deł, w prze my śle spo żyw czym ja ko sub stan cje za pa cho we, na aro ma ty do ciast, roz pusz czal ni ki 10. A. FAŁSZ, B. FAŁSZ, C. PRAWDA, D. PRAWDA 2 Po praw ny za pis rów na nia re ak cji 1 pkt Po praw ne za kre śle nie ato mu wo do ru w al ko ho lu i gru py OH w kwa sie 1 pkt 1 Po da nie dwóch za sto so wań es trów 1 pkt (przy po da niu jed ne go błęd ne go za - sto so wa nia 0 pkt za za da nie) 2 Każ de dwa po praw ne przy po rząd ko - wa nia 1 pkt 11. ko lej no: A, C 1 Dwa po praw ne przy po rząd ko wa nia 1 pkt 12. A 1 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt Spraw dzian III. Sub stan cje che micz ne o zna cze niu bio lo gicz nym Wpo da nym ze sta wie znaj du je się 11 za dań obo wiąz ko wych i dwa do dat ko we. Prze - czy taj uważ nie treść za dań. Licz ba punk tów, któ re mo żesz otrzy mać za roz wią za nie za - da nia, jest po da na przy po le ce niu. Za pra wi dło we roz wią za nie wszyst kich za dań mo żesz uzy skać mak sy mal nie 35 punk tów. Ostat nie za da nia są do dat ko we. Za ich roz wią za nie mo żesz uzy skać oce nę ce lu ją cą, pod wa run kiem, że roz wią żesz za da nia obo wiąz ko we. Po wo dze nia! 1. Przy po rząd kuj związ kom che micz nym ozna czo nym nu me ra mi 1 5 wła ści wo - ści spo śród A E. Wstaw X we wła ści we miej sca ta be li. (5 pkt) Wła ści wo ści sub stan cji Zwią zek che micz ny A B C D E ciecz cia ło sta łe roz pusz czal ność w wo dzie pal ność słod ki smak 1. sma lec 2. olej rze pa ko wy 3. glu ko za 4. sa cha ro za 5. ce lu lo za

62 62 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 2. Oceń praw dzi wość po niż szych in for ma cji, wsta wia jąc znak X w od po wied nie miej sca w ta be li. (6 pkt) Informacje Prawda Fałsz 1. Re ak cję po mię dzy kwa sem i al ko ho lem na zy wa my re ak cją es try fi ka cji. 2. Ma sło jest tłusz czem po cho dze nia ro ślin ne go. 3. Wy sa la nie to nie od wra cal ne wy trą ca nie biał ka z roz two ru. 4. De na tu ra cja to od wra cal na ko agu la cja biał ka. 5. Tłusz cze roz pusz cza ją się w ben zy nie. 6. Re ak cję cha rak te ry stycz ną bia łek prze pro wa dzo ną za po mo cą wo do - ro tlen ku(ii) na zy wa my re ak cją biu re to wą. 3. Po dziel cu kry na pro ste i zło żo ne, wpi su jąc w od po wied niej ru bry ce znak X przy na zwie cu kru. (2 pkt) Na zwa cu kru Cu kier pro sty Cu kier zło żo ny skro bia glu ko za ce lu lo za fruk to za sa cha ro za 4. Do nazw or ga nicz nych związ ków che micz nych o zna cze niu bio lo gicz nym A D do bierz ich okre śle nia spo śród I V. (4 pkt) A. tłuszcz B. ami no kwas C. biał ko D. cu kry I. związ ki or ga nicz ne o wzo rze ogól nym C m (H 2 O) n II. es try wyż szych kwa sów tłusz czo wych i gli ce ro lu III. związ ki or ga nicz ne za wie ra ją ce gru pę ami no wą i kar bok sy lo wą IV. zwią zek wiel ko czą stecz ko wy po wsta ły w wy ni ku po łą cze nia wie lu ma łych czą ste - czek bez pro duk tów ubocz nych V. zwią zek wiel ko czą stecz ko wy zbu do wa ny z ami no kwa sów po łą czo nych wią za nia - mi pep ty do wy mi A B C D I II III IV V I II III IV V I II III IV V I II III IV V

63 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Uzu peł nij po niż szy tekst, za zna cza jąc od po wie dzi wy bra ne spo śród A J w ta - ki spo sób, aby zda nia by ły praw dzi we. (5 pkt) Wce lu zba da nia, czy w czą stecz ce tłusz czu wy stę pu ją wią za nia wie lo krot ne mię dzy ato ma mi wę gla, na tłuszcz po dzia łasz A / B. Tłusz cze po sia da ją ce w czą stecz - kach wią za nia wie lo krot ne na zy wa my tłusz cza mi C / D. Skro bię w pro duk tach spo żyw czych moż na wy kryć za po mo cą E / F. Wy stę po wa nie biał ka w pro duk - tach moż na po twier dzić za po mo cą stę żo ne go G / H. Biał ko pod wpły wem te - go kwa su bar wi się na ko lor I / J. A. wo dą wa pien ną B. man ga nia nem(vii) po ta su C. na sy co ny mi D. nie na sy co ny mi E. wo dy bro mo wej F. jo dy ny G. kwa su siar ko we go(vi) H. kwa su azo to we go(v) I. fio le to wy J. żół ty 6. Biał ka są sub stan cja mi, któ re pod wpły wem nie któ rych czyn ni ków mo gą ule gać de - na tu ra cji lub ko agu la cji. Oceń, któ ra sub stan cja po da na w ta be li po wo du je de - na tu ra cję, a któ ra ko agu la cję biał ka. Wstaw w od po wied nią ru bry kę znak X. (2 pkt) Na zwa czyn ni ka dzia ła ją ce go na biał ko de na tu ra cję biał ka Czyn nik po wo du je ko agu la cję biał ka 1. chlo rek so du 2. siar czan(vi) mie dzi(ii) 3. stę żo ny kwas siar ko wy(vi) 4. wy so ka tem pe ra tu ra 5. stę żo ne roz two ry za sad 6. eta nol 7. Na pod sta wie rów na nia re ak cji sa cha ro zy z wo dą wy ja śnij, dla cze go ta sub - stan cja na zy wa na jest dwu cu krem. (2 pkt) Na ry suj wzór struk tu ral ny naj prost sze go ami no kwa su gli cy ny. Za znacz wy - stę pu ją ce w tej czą stecz ce gru py funk cyj ne. (2 pkt)

64 64 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM 9. Wy ja śnij, na pod sta wie rów nań re ak cji che micz nych, dla cze go ami no kwas mo że re ago wać za rów no z kwa sem sol nym jak i z za sa dą so do wą. (2 pkt) Cu kry to róż no rod ne związ ki che micz ne, któ re czę sto wy ko rzy stu je my w ży ciu co - dzien nym. Po daj po dwa za sto so wa nia na stę pu ją cych cu krów. (4 pkt) 1. glu ko zy sa cha ro zy ce lu lo zy skro bi Wy kres przed sta wia za war tość pro cen to wą fruk to zy w pew nych od mia nach ma lin. 3% fruktoza 97% inne związki W ce lu do star cze nia or ga ni zmo wi 15 g fruk to zy na le ży zjeść A / B / C tych owo ców. (1 pkt) A. 0,5 kg B. 3 kg C. 0,97 g Za da nie na oce nę ce lu ją cą 1. Pod czas za jęć ko ła che micz ne go Iza po sta no wi ła otrzy mać my dło. Wy ko na ła do - świad cze nie zgod nie z przed sta wio nym sche ma tem. NaOH NaOH NaOH NaOH I II III IV stearyna parafina smalec olej roślinny W któ rych pro bów kach Iza otrzy ma ła my dło?

65 IX. Przy kła do we spraw dzia ny Pe wien kwas or ga nicz ny wy stę pu je w ja dzie mró wek i pszczół oraz so ku ko mór ko - wym pa rzą cych wło sków po krzy wy. Je go ma sa czą stecz ko wa jest rów na ma sie czą - stecz ko wej al ko ho lu otrzy ma ne go pod czas fer men ta cji al ko ho lo wej glu ko zy. Po daj wzo ry i na zwy kwa su oraz al ko ho lu. Na pisz rów na nie re ak cji, któ rej jed nym z pro duk tów jest ten al ko hol. Kar to te ka spraw dzia nu Nu mer za da nia Spraw dza na czyn ność. Uczeń: Punkt z pod sta wy pro gra mo wej Ka te go ria ce lu Licz ba punk tów Typ za da nia 1. opi su je wła ści wo ści tłusz czów, glu ko zy, sa cha ro zy, ce lu lo zy 2. opi su je róż ni ce w ko - agu la cji i de na tu ra cji biał ka, wy kry wa obec - ność biał ka, de fi niu je re ak cję es try fi ka cji, opi su je wła ści wo ści fi - zycz ne tłusz czów 3. do ko nu je po dzia łu cu krów na pro ste i zło żo ne 4. opi su je bu do wę ami - no kwa sów, de fi niu je biał ka, de fi niu je tłusz - cze, po da je wzór ogól ny cu krów, wy - mie nia pier wiast ki wcho dzą ce w skład tłusz czów 5. pro jek tu je do świad - cze nie po zwa la ją ce od róż nić tłuszcz na sy - co ny od nie na sy co ne - go, wy kry wa obec - ność skro bi wy kry wa obec ność biał ka 6. wy li cza czyn ni ki, któ re wy wo łu ją de na tu ra cję iko agu la cję biał ka 7. za pi su je rów na nie re - ak cji sa cha ro zy z wo dą 8. opi su je bu do wę gli cy - ny 9. opi su je wła ści wo ści che micz ne gli cy ny 10. opi su je za sto so wa nie glu ko zy, sa cha ro zy, skro bi i ce lu lo zy 11. uczeń wy ko nu je pro - ste ob li cze nia 9.10; 9.15; 9.16; 9.17 B 0 5 D 9.13; 9.6 B, D 0 6 PF 9.14 A 0 2 D 9.11, 9.12; 9.10; ; A, B 0 4 D D 0 5 D 9.13 A 0 2 D 9.16 C 0 2 KO 9.11 B 0 2 KO 9.7 C 0 2 KO 9.15; 9.16; 9.17 A 0 4 KO II C 0 1 WW

66 66 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Klucz punk to wa nia Nu mer za da nia Od po wiedź po praw na Licz ba punk tów Za sa dy przy zna wa nia punk tów B, D; 2. A, D; 3. B, C, D, E; 4. B, C, D, E; 5. B, D PRAWDA, 2. FAŁSZ, 3. FAŁSZ, 4. FAŁSZ, 5. PRAWDA, 6. PRAWDA 3. cu kier pro sty: glu ko za, fruk to za cu kier zło żo ny: skro bia, ce lu lo za, sa - cha ro za 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie do sub stan cji wszyst kich wła ści wo ści 1 pkt 6 Po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 2 Wska za nie wszyst kich cu krów pro stych 1 pkt Wska za nie wszyst kich cu krów zło żo - nych 1 pkt 4. A. II, B. III, C. V, D. I 4 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 5. ko lej no: B, D, F, H, J 5 Każ de po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt 6. sub stan cje po wo du ją ce ko agu la cję biał ka: 1 sub stan cje po wo du ją ce de na tu ra cję biał ka: 2, 3, 4, 5, 6 7. C 12 H 22 O 11 +H 2 O kwas siarkowy(vi) C 6 H 12 O 6 +C 6 H 12 O 6 sacharoza glukoza fruktoza Wwy ni ku re ak cji sa cha ro zy z wo dą otrzy mu je my dwa cu kry pro ste: glu ko - zę i fruk to zę. 2 Wska za nie czyn ni ka po wo du ją ce go ko - agu la cję biał ka 1 pkt Wska za nie wszyst kich czyn ni ków po - wo du ją cych de na tu ra cję biał ka 1 pkt 2 Po praw ny za pis rów na nia re ak cji 1 pkt Wy ja śnie nie 1 pkt 8. 2 Po praw ny wzór struk tu ral ny gli cy ny 1 pkt + Za kre śle nie grup funk cyj nych 1 pkt glicyna 9. H 2 Za pis rów na nia re ak cji gli cy ny z wo do - 2 C COOH HCl H 2 C COOH ro tlen kiem 1 pkt NH 2 NH 3 Cl Po praw ny za pis re ak cji gli cy ny z kwa - sem 1 pkt H 2 C COOH NaOH H 2 C COONa H 2 O NH 2 NH Przy kła do we od po wie dzi: 1) sub stan cja od żyw cza, w prze my śle spo żyw czym 2) w prze my śle spo żyw czym, do pro - duk cji sztucz ne go mio du 3) w prze my śle pa pier ni czym, włó kien - ni czym 4) w prze my śle spo żyw czym, do pro - duk cji kle jów 4 Każ de dwa po praw ne za sto so wa nia cu kru 1 pkt (przy po da niu błęd ne go za sto so wa nia dla da ne go cu kru 0 pkt) 11. A 1 Za po praw ne przy po rząd ko wa nie 1 pkt

67 67 X. Przykładowe scenariusze Sce na riusz 1 Te mat za jęć: Pod su mo wa nie wia do mo ści o wę glo wo do rach Ce le ogól ne za jęć Utrwa le nie wia do mo ści i umie jęt no ści do ty czą cych wę glo wo do rów. Ce le ope ra cyj ne Uczeń wie: któ re związ ki na zy wa my związ ka mi or ga nicz ny mi, ja ki jest skład pier wiast ko wy wę glo wo do rów, któ re wę glo wo do ry na zy wa my na sy co ny mi, a któ re nie na sy co ny mi, któ re wę glo wo do ry na zy wa my al ka na mi, któ re al ke na mi, a któ re al ki na mi, ja kie są za sa dy two rze nia nazw al ke nów i al ki nów, w ja ki spo sób moż na otrzy mać me tan, eten i etyn, dla cze go wę glo wo do ry na sy co ne są bier ne che micz ne, a nie na sy co ne są ak tyw ne che micz nie, ja kim re ak cjom ule ga ją wę glo wo do ry nie na sy co ne, na czym po le ga re ak cja ad dy cji, ja ka jest róż ni ca po mię dzy spa la niem cał ko wi tym i nie cał ko wi tym wę glo wo do rów, gdzie ma za sto so wa nie me tan, eten i etyn, ja ka jest za leż ność mię dzy dłu go ścią łań cu cha wę glo we go a sta nem sku pie nia al ka - nów. Uczeń umie: zde fi nio wać po ję cia: wę glo wo do ry na sy co ne i nie na sy co ne, za pi sać wzór sze re gu ho mo lo gicz ne go al ka nów, al ke nów i al ki nów, wy pro wa dzić wzo ry su ma rycz ne al ka nu o po da nej licz bie ato mów wę gla na pod sta - wie wzo ru sze re gu ho mo lo gicz ne go, opi sać wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne al ka nów na przy kła dzie me ta nu, opi sać wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne al ke nów na przy kła dzie ete nu, opi sać wła ści wo ści fi zycz ne i che micz ne al ki nów na przy kła dzie ety nu, za pi sać rów na nia re ak cji spa la nia cał ko wi te go i nie cał ko wi te go wę glo wo do rów, za pro jek to wać do świad cze nie po zwa la ją ce od róż nić wę glo wo do ry na sy co ne od nie - na sy co nych, wy mie nić za sto so wa nie ete nu i ety nu, zde fi nio wać re ak cję po li me ry za cji, za pi sać rów na nie re ak cji po li me ry za cji ete nu,

68 68 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM wy mie nić wła ści wo ści i za sto so wa nie po li ety le nu, wy mie nić na tu ral ne źró dła wę glo wo do rów. Me to dy: pra ca w gru pach. Ma te ria ły i środ ki dy dak tycz ne: kar ty pra cy, Che mia 3. Pod ręcz nik dla gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy - nia 2011, Che mia 3. Ze szyt ćwi czeń dla ucznia gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy nia 2011, Che mia. Zbiór za dań dla gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy - nia Prze bieg lek cji: I. Część wpro wa dza ją ca: in for ma cja o ce lach lek cji, omó wie nie spo so bu prze pro wa dze nia lek cji. II. Część wła ści wa: roz da nie kart pra cy, wy peł nia nie kart pra cy zgod nie z in struk cją na uczy cie la, oma wia nie po praw no ści wy peł nie nia kart pra cy, któ re po słu żą ucznio wi do przy go - to wa nia się do spraw dzia nu. III. Część pod su mo wu ją ca: roz wią zy wa nie za dań z pod ręcz ni ka z czę ści: Sprawdź się!, roz wią zy wa nie za dań ze zbio ru za dań. Za da nie do mo we: roz wią za nie za dań w ze szy cie ćwi czeń z czę ści pod su mo wu ją cej. Uwa gi o prze bie gu lek cji: kar ty pra cy na le ży przy go to wać przed lek cją dla każ dej gru py, na lek cji wcze śniej szej na uczy ciel za le ca ucznio wi po wtó rze nie wia do mo ści o wę glo - wo do rach.

69 X. Przy kła do we sce na riu sze 69 KARTA PRACY 1 Za da nie 1. Uzu peł nij po niż szy sche mat. Podział węglowodorów... Nienasycone dzielą się na: alkany... alkiny... wzór szeregu homologicznego... wzór szeregu homologicznego... wzór szeregu homologicznego... przykład najprostszego związku... przykład najprostszego związku... przykład najprostszego związku Za da nie 2. Uzu peł nij tekst. Naj prost szym wę glo wo do rem na sy co nym jest W skład je go czą - stecz ki wcho dzi je den atom wę gla i czte ry ato my.. Je go wzór su ma rycz - ny to..., na to miast wzór struk tu ral ny za pi su je my w po sta ci... Wią za nia po mię dzy ato ma mi wę gla i wo do ru są wią za nia mi..... Wzór elek tro no wy krop ko wy czą stecz ki me - ta nu za pi su je my w po sta ci.. Me tan jest głów nym skład ni kiem ga zu Wy stę pu je on rów nież w ga - zie ko pal nia nym, moż na go tak że wy kryć w ga zach wy dzie la ją cych się pod czas gni - cia sub stan cji or ga nicz nych. Za da nie 3. Jak moż na wy kryć wę giel w al ka nach? Prze pro wa dzo no do świad cze nie we dług po da ne go sche ma tu. Do pro bów ki z me ta nem zbli żo no za pa lo ne łu czyw ko, po czym pro bów kę tę na kry - to du żą su chą zlew ką od wró co ną do gó ry dnem. W dru giej pro bów ce za pa lo no me tan i na kry to ją zlew ką zwil żo ną wo dą wa pien ną. Me tan w trze ciej pro bów ce rów nież za pa lo no. Na stęp nie ogra ni czo no do stęp po wie trza, zbli ża jąc ostroż nie do pło mie nia szkieł ko ze gar ko we. Za pisz ob ser wa cje oraz sfor mu łuj wnio sek mó wią cy o skła dzie pier wiast ko - wym me ta nu.

70 70 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM sucha zlewka zlewka zwilżona wodą wapienną szkło zegarkowe I II III metan metan metan Ob ser wa cje Wnio sek KARTA PRACY 2 Za da nie 1. Uzu peł nij ta be lę. Na zwa wę glo wo do ru Etan Eten Etyn Wzór su ma rycz ny Wzór struk tu ral ny Mo del czą stecz ki Wspól ne ele men ty bu do wy czą ste czek Ele men ty róż nią ce czą stecz ki od sie bie Rów na nie re ak cji spa la nia cał ko wi te go Rów na nia re ak cji spa la nia nie cał ko wi te go

71 X. Przy kła do we sce na riu sze 71 Za da nie 2. W ja ki spo sób od róż nić wę glo wo do ry na sy co ne od nie na sy co nych? Za pro po nuj ob ser wa cje i wnio sek do do świad czeń prze pro wa dzo nych we - dług po da ne go sche ma tu. roztwór manganianu(vii) potasu metan roztwór manganianu(vii) potasu eten Ob ser wa cje Wnio sek Za da nie 3. Na czym po le ga re ak cja po li me ry za cji? a) Po daj de fi ni cję re ak cji po li me ry za cji b) Na pisz, czym jest po li ety len c) Za pisz wzór frag men tu łań cu cha po li ety le nu

72 72 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM d) Na pisz na zwę związ ku, ja ki po wsta nie w wy ni ku pro ce su przed sta wio ne go rów - na niem: po li ety len $ n C 2 H e) Na pisz na zwę pro ce su za pi sa ne go w punk cie d).... Za da nie 4. Spo śród po da nych pro duk tów wy bierz te, któ re są otrzy ma ne z ro py naf to - wej: ben zy na, koks, naf ta, de na tu rat, pa ra fi na, olej na pę do wy. Pro duk ty otrzy ma ne z prze rób ki ro py naf to wej:... Za da nie 5. Spo śród po da nych wła ści wo ści me ta nu wy bierz te, któ re za de cy do wa ły, że do me ta nu do da je się spe cjal nych sub stan cji za pa cho wych przed prze ka za - niem do od bior ców. gaz, bez barw ny, mie sza ni na me ta nu i po wie trza spa la się wy bu cho wo, nie roz pusz cza się w wo dzie, bez won ny, gę stość mniej sza od gę sto ści po wie trza Wy bra ne wła ści wo ści me ta nu: Sce na riusz 2 Te mat lek cji: Po zna je my skład pier wiast ko wy i bu do wę tłusz czów Ce le ogól ne za jęć Po zna nie związ ków na zy wa nych tłusz cza mi. Po zna nie gru py funk cyj nej, skła du pier - wiast ko we go oraz po dzia łu tłusz czów. Ce le ope ra cyj ne Uczeń wie: że tłusz cze są es tra mi gli ce ro lu i wyż szych kwa sów tłusz czo wych, że tłusz cze moż na po dzie lić ze wzglę du na po cho dze nie oraz ze wzglę du na stan sku pie nia, ja ki jest stan sku pie nia tłusz czów. Uczeń umie: wska zać gru pę es tro wą w czą stecz kach tłusz czów, skla sy fi ko wać tłusz cze ze wzglę du na po cho dze nie oraz ze wzglę du na stan sku pie - nia, na ry so wać wzór ogól ny tłusz czu, wy mie nić, ja kie funk cje peł nią tłusz cze w or ga ni zmie ży wym, po dać przy kła dy tłusz czów po cho dze nia zwie rzę ce go i ro ślin ne go, na pod sta wie wzo ru tłusz czu po dać na zwy wyż szych kwa sów, z któ rych ten tłuszcz po wstał. Me to dy: mi ni wy kład, pra ca w gru pach.

73 X. Przy kła do we sce na riu sze 73 Ma te ria ły i środ ki dy dak tycz ne: kar ty pra cy, Che mia 3. Pod ręcz nik dla gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy - nia 2011, Che mia 3. Ze szyt ćwi czeń dla ucznia gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy nia 2011, Che mia. Zbiór za dań dla gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy - nia Prze bieg lek cji: I. Część wpro wa dza ją ca: przy po mnie nie wia do mo ści o gli ce ro lu i wyż szych kwa sach tłusz czo wych wy peł nie - nie kar ty pra cy 1 pra ca w gru pach, wpro wa dze nie do te ma tu lek cji po przez roz wią za nie za dań w kar cie pra cy 2 pra ca w gru pach. II. Część wła ści wa: po da nie te ma tu lek cji i za pi sa nie go na ta bli cy, po dział tłusz czów roz wią zy wa nie kar ty pra cy 3, mi ni wy kład na te mat ro li tłusz czów w or ga ni zmach ży wych, mi ni wy kład na te mat za sto so wa nia tłusz czów, za pi sy wa nie wzo rów tłusz czów oraz ich wzo ru ogól ne go wy peł nia nie kart pra cy 4. III. Część pod su mo wu ją ca: roz wią zy wa nie za dań 11 i 12 ze zbio ru za dań, pod rozdz Za da nie do mo we: za da nia z ze szy tu ćwi czeń pod rozdz Uwa gi o prze bie gu lek cji: na uczy ciel przy go to wu je kar ty pra cy dla grup uczniow skich, po wy peł nie niu kart wy - zna czo ny uczeń przed sta wia usta lo ne przez gru pę od po wie dzi, wy bra nej gru pie uczniów na uczy ciel wy sta wia oce nę za ak tyw ność. KARTA PRACY 1 Za da nie 1. Kwa sy ma ją ce dłu gie nie roz ga łę zio ne łań cu chy wę glo we i jed ną gru pę kar bok sy lo - wą są na zy wa ne kwa sa mi tłusz czo wy mi. Kwa sy te sta no wią waż ną gru pę związ ków or ga nicz nych. Uzu peł nij ta be lę, do pi su jąc od po wied nie in for ma cje. Na zwa zwy cza jo wa kwa su Na zwa sys te ma tycz na kwa su Na zwa zwy cza jo wa kwa su Stan sku pie nia Je śli kwas jest związ kiem na sy co nym, wstaw li te rę A. Je śli nie na sy co nym, wstaw li te rę B (jak po da je przy kład). ole ino wy pal mi ty no wy ste ary no wy A

74 74 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Za da nie 2. Al ko ho le ma ją ce w czą stecz ce wię cej niż jed ną gru pę hy drok sy lo wą no szą na zwę al - ko ho li wie lo wo do ro tle no wych (po li hy drok sy lo wych). Przy kła dem ta kie go al ko ho lu jest zwią zek o na zwie zwy cza jo wej gli ce rol (lub gli ce ry na). Na pisz wzór su ma rycz - ny, struk tu ral ny i pół struk tu ral ny oraz na ry suj mo del czą stecz ki gli ce ro lu. Wzór su ma rycz ny:... KARTA PRACY 2 Za da nie 1. Roz wiąż re bus, aby do wie dzieć się, któ re związ ki na zy wa my tłusz cza mi. C 17 H 35 COOH CH 3 CH 2 COO CH 3 TO C 17 H 33 COOH i CH 3 COO CH 3 C 15 H 31 COOH Roz wią za nie re bu su:... (Roz wią za nie: Tłusz cze to es try wyż szych kwa sów tłusz czo wych i gli ce ro lu). Za da nie 2. Uprosz czo ny mo del czą stecz ki tłusz czu moż na za pi sać w po sta ci: Na pod sta wie po da ne go mo de lu na - pisz, ile reszt kwa sów tłusz czo wych przy pa da na jed ną resz tę gli ce ro lu. Od po wiedź: R ES Z T A G LI C E R RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO O L U RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO

75 X. Przy kła do we sce na riu sze 75 Za da nie 3. Na pod sta wie za da nia 1 za pisz na zwy i sym bo le pier wiast ków, któ rych ato - my wcho dzą w skład tłusz czów. Na zwy pier wiast ków... Sym bo le pier wiast ków... KARTA PRACY 3 Za da nie 1. Na pod sta wie przed sta wio nych zdjęć uzu peł nij sche mat po dzia łu tłusz czów. Podział tłuszczów ze względu na pochodzenie roślinne... ciekłe na przykład: na przykład: na przykład: na przykład: słonina, masło... łój wołowy, margaryna...

76 76 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Kar ta pra cy 4 Za da nie 1. R ES RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO Z T A G LI RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO C E R O LU RESZTA KWASU TŁUSZCZOWEGO Na pod sta wie sche ma tycz ne go mo de lu tłusz czu za pisz wzór pół struk tu ral ny tłusz czu, gdy: a) 3 resz ty kwa so we bę dą resz ta mi kwa su ste ary no we go b) 3 resz ty bę dą resz ta mi kwa su pal mi ty no we go c) 3 resz ty bę dą resz ta mi kwa su ole ino we go d) 1 resz ta bę dzie resz tą kwa su ole ino we go, 1 pal mi ty no we go oraz 1 ste ary no we go

77 X. Przy kła do we sce na riu sze 77 Za da nie 2. Na pisz na zwy tłusz czów, któ rych wzo ry na ry so wa ne zo sta ły w za da niu 1. a)... b)... c)... d)... Za da nie 3. Na pod sta wie wzo rów tłusz czów po da nych w za da niu 1 na ry suj wzór ogól - ny tłusz czu oraz za znacz w nim gru py es tro we. Za pa mię taj, że R 1, R 2, R 3 to frag men ty łań cu chów wę glo wo do ro wych kwa - sów tłusz czo wych (wyż szych kwa sów kar bok sy lo wych) po cho dzą ce od te go sa me go lub od róż nych kwa sów. Sce na riusz za jęć po za lek cyj nych Te mat za jęć: Co je my? Ce le ogól ne Wy kry wa nie nie któ rych sub stan cji che micz nych o zna cze niu bio lo gicz nym: glu ko zy, skro bi i bia łek w pro duk tach spo żyw czych. Ana li za skła du ar ty ku łów żyw no ścio wych przy wy ko rzy sta niu róż nych źró deł in for ma cji. Ce le ope ra cyj ne Uczeń wie: ja kie pier wiast ki wcho dzą w skład czą ste czek tłusz czów, bia łek i cu krów, jak ozna czo ne są do dat ki do żyw no ści i gdzie szu kać in for ma cji o ich skła dzie i dzia - ła niu na or ga nizm czło wie ka. Uczeń umie: wy kryć skro bię, biał ko i glu ko zę w pro duk tach spo żyw czych, za pro jek to wać do świad cze nie w ce lu iden ty fi ka cji biał ka za po mo cą re ak cji ksan to - pro te ino wej i biu re to wej, za pro jek to wać do świad cze nie po zwa la ją ce na wy kry cie wę gla, tle nu i wo do ru w biał ku, za pla no wać do świad cze nie po zwa la ją ce wy kryć C, H, O w cu krach, za pro jek to wać do świad cze nie po zwa la ją ce od róż nić glu ko zę od sa cha ro zy, na pod sta wie róż nych źró deł in for ma cji po dać skład i dzia ła nie do dat ków do żyw no ści. Me to dy: mi ni wy kład, la bo ra to ryj ne ćwi cze nia uczniow skie.

78 78 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM Ma te ria ły i środ ki dy dak tycz ne: kar ty pra cy z py ta nia mi, in struk cje do wy ko na nia do świad czeń, od czyn ni ki (dla każ dej gru py): świe żo strą co ny wo do ro tle nek mie dzi(ii), jo dy na, kwas azo to wy(v), wo da, in ne pro duk ty: tłuszcz sta ły, cu kier bu ra cza ny, glu ko za, se rek ho mo ge ni zo wa ny, bu - dyń, owo ce (ma li ny, jabł ka lub in ne), biał ko ja ja ku rze go, co ca -co la, gu ma do żu cia, śmie ta na ty pu fix lub in ne pro duk ty wy bra ne przez na uczy cie la, sprzęt i szkło la bo ra to ryj ne dla każ dej gru py: pro bów ki, pa row nicz ka, trój nóg, siat ka szkla na lub trój kąt por ce la no wy, pro bów ki ża ro od por ne, pod staw ka do pro bó wek, pal nik, ko rek do pro bó wek, łap ka do pro bó wek lub sta tyw me ta lo wy, Che mia 3. Pod ręcz nik dla gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy - nia 2011, Che mia 3. Ze szyt ćwi czeń dla ucznia gim na zjum, Wy daw nic two Pe da go gicz ne OPERON, Gdy nia 2011, Che mia. Zbiór za dań dla gim na zjum, Wy daw nic two OPERON, Gdy nia 2009, kom pu ter z do stę pem do in ter ne tu lub książ ka (lub in ne po zy cje) za wie ra ją ca da ne odo dat kach do żyw no ści. Prze bieg lek cji: I. Część wpro wa dza ją ca: mi ni wy kła dy na uczy cie la na te ma ty: wy stę po wa nie pier wiast ków w or ga ni zmie czło wie ka, po dział pier wiast ków na ma kro ele men ty i mi kro ele men ty, skut ki nie do bo ru nie któ rych pier wiast ków w ce lu pra wi dło we go funk cjo no wa nia or ga ni zmu, po dział skład ni ków po ży wie nia ze wzglę du na ich funk cję w or ga ni zmie, wy peł nie nie kar ty pra cy 1 ja ko pod su mo wa nie fa zy wpro wa dza ją cej. II. Część wła ści wa: wy ko na nie do świad cze nia w gru pach uczniow skich: Do świad cze nie: Wy kry wa nie wę gla, wo do ru i tle nu w związ kach or ga nicz nych po da - nych w kar cie pra cy 2 (za pi sa nie ob ser wa cji i wnio sków), po sta wie nie py ta nia pro ble mo we go: Dla cze go pącz ki upie czo ne w świe żym tłusz czu są lep sze niż pącz ki sma żo ne w tłusz czu uży wa nym kil ka krot nie?, roz wią za nie pro ble mu w wy ni ku prze pro wa dzo ne go do świad cze nia: Ba da nie, jak tłusz cze sta łe za cho wu ją się pod czas ogrze wa nia, wy ko na nie do świad cze nie we dług kar ty pra cy 3, wy ko na nie do świad cze nia w gru pach uczniow skich: Do świad cze nie: Dzia ła nie na roz twór glu ko zy i sa cha ro zy wo do ro tlen kiem mie dzi(ii) w pod wyż szo nej tem pe ra tu rze i wy ka za nie róż ni cy w prze bie gu do świad cze nia kar - ta pra cy 4 (za pi sa nie ob ser wa cji oraz zwró ce nie uwa gi, że za po mo cą wo do ro tlen - ku(ii) moż na te cu kry roz róż nić). po sta wie nie py ta nia pro ble mo we go: W ja ki spo sób moż na wy kryć biał ko, skro bię i glu ko zę w pro duk tach spo żyw czych?, przy po mnie nie me tod wy kry wa nia biał ka, skro bi oraz wy ja śnie nie, w ja ki spo sób za po mo cą wo do ro tlen ku mie dzi(ii) moż na wy kryć glu ko zę, wy ko na nie do świad czeń: 1. Wy kry wa nie biał ka w ser ku ho mo ge ni zo wa nym (lub mię sie czy wę dli nie).

79 X. Przy kła do we sce na riu sze Wy kry wa nie skro bi w bu dy niu. 3. Wy kry wa nie glu ko zy w ma li nach (jabł kach lub in nych owo cach). ana li za skła du pro duk tów spo żyw czych, na przy kład gu my do żu cia, śmie ta ny ty pu fix, co ca -co li. Skład śmie tan ty pu fix: glu ko za, skro bia mo dy fi ko wa na Skład gu my do żu cia (frag ment): śro dek sło dzą cy: m.in. ksy li tol (cu kier brzo zo wy) nie po wo du je próch ni cy zę bów, ba - za gu mo wa, gli ce rol, aro ma ty i barw ni ki: dwu tle nek ty ta nu, błę kit bry lan to wy, za gęst - ni ki: m.in. gu ma arab ska, emul ga to ry: es try sa cha ro zy i kwa sów tłusz czo wych, prze - ciw u tle nia cze: E320 (śro dek za ka za ny w nie któ rych kra jach wg Bill Sta tham Ta be le do dat ków i skład ni ków che micz nych czy li co jesz i czym się sma ru jesz, War sza - wa 2006) Skład co ca -co li: wo da, cu kier, dwu tle nek wę gla, barw nik: kar mel E150d, re gu la tor kwa so wo ści: kwas or to fos fo ro wy, na tu ral ne aro ma ty, ko fe ina wy bra ne sub stan cje do da wa ne do żyw no ści ana li za za łą czo nej ta be li lub przy go - to wa nie fo lio gra mu (ucznio wie mo gą wy ko nać ana li zę skła du pro duk tów żyw no ścio - wych tak że na pod sta wie wia ry god nych źró deł za czerp nię tych z in ter ne tu) WYBRANE SUBSTANCJE DODAWANE DO ŻYWNOŚCI Oznaczenie Nazwa związku Zastosowanie SUBSTANCJE KONSERWUJĄCE cel do da nia: ich obec ność wpły wa ha mu ją co na roz wój drob no ustro jów E 210 E 211 kwas ben zo eso wy ben zo esan so du ma jo ne zy, ma ry na ty, kon ser wy wa rzyw ne i owo co we E 220 E 221 tle nek siar ki(iv) siar czan(iv) so du po wi dła, dże my, so ki owo co we wy so ko sło dzo ne, kon cen tra ty i prze cie ry po mi do ro we, wi no E 222 wo do ro siar czan so du i mio dy pit ne, pi wo, su szo ne owo ce: mo re le, grusz ki i śliw ki E 236 E 237 E 249 E 250 E 251 E 252 kwas mrów ko wy mrów czan so du azo tan(iii) po ta su azo tan(iii) so du azo tan(v) so du azo tan(v) po ta su so ki owo co we wy so ko sło dzo ne, su ro we so ki owo co we, wę dzo ne ry by wę dzon ki, pe klo wa ne wę dli ny, pe klo wa ne kon ser wy mię sne se ry doj rze wa ją ce, wę dli ny su ro we wę dzo ne ty pu sa la mi Ozna cze nie Na zwa związ ku Za sto so wa nie

80 80 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM E 260 kwas octo wy roz cień czo ny sto so wa ny do śle dzi, grzy bów isa ła tek w oc cie oraz in nych ma ry nat PRZECIWUTLENIACZE cel do da nia: za po bie ga ją utle nia niu skład ni ków żyw no ści E 300 wi ta mi na C (kwas askor bi no wy) wi no, prze two ry mlecz ne, kon ser wy mię sne, prze two ry zbo żo we, pi wo E 330 kwas cy try no wy wy ro by mię sne E 331 cy try nian so du ser ki to pio ne, lo dy, se ry żół te, na po je ga zo wa ne, sło dy cze, wi na, mle ko za gęsz czo ne, śmie tan ka ste ry li zo wa na E 338 kwas fos fo ro wy(v) na po je ty pu co ca -co la BARWNIKI cel do da nia: po pra wie nie wra że nia od bio ru przez kon su men ta E 100 E 120 żół ty barw nik po cho dze nia ro ślin ne go kar min, ko sze ni la, barw nik czer wo ny kon cen tra ty i przy pra wy bar wie nie żyw no ści i pre pa ra tów far ma ceu tycz nych E 124 E 127 czer wień ko sze ni lo wa, barw nik czer wo ny ery tro zy na, in ten syw nie czer wo na wę dzo ne ry by, bu dy nie w prosz ku, cu kier ki o sma ku owo co wym na po je i pa rów ki, prze two ry kon ser wo wa ne za wie ra ją ce wi śnie, wi sien ki kok taj lo we i owo ce kan dy zo wa ne E 132 in dy go ty na, nie bie ska dra żet ki cu kier ni cze III. Część pod su mo wu ją ca: Po ga dan ka na uczy cie la na te mat wpły wu od ży wia nia na stan zdro wia czło wie ka. Dys ku sja nad praw dzi wo ścią sen ten cji: Je my po to aby żyć, a nie ży je my po to, aby jeść. Ta cy je ste śmy, jak się od ży wia my. Źró dła: 1. Ire na Gu mow ska, Po ży wie nie two im le kar stwem, War sza wa Sta ni sław Ka lin kow ski, Au rea Dic ta Zło te sło wa, War sza wa Uwa gi o prze bie gu za jęć: na uczy ciel przed za ję cia mi przy go to wu je świe żo strą co ny wo do ro tle nek mie dzi(ii) i kar ty pra cy dla grup uczniow skich, do do świad czeń na uczy ciel mo że za pro po no wać in ne pro duk ty spo żyw cze lub prze zna czyć do zba da nia in ny ar ty kuł spo żyw czy dla każ dej z grup.

81 X. Przy kła do we sce na riu sze 81 KARTA PRACY 1 Uzu peł nij po da ne ni żej ta be le. a) Wpisz przy kła dy skład ni ków po ży wie nia, któ re peł nią ro lę bu dul co wą i ener ge tycz ną. SKŁADNIKI POŻYWIENIA bu dul co we ener ge tycz ne b) Po daj przy kła dy po ży wie nia, któ re mo że być źró dłem po da nych związ ków che micz nych. biał ka Źró dła tłusz czów ro ślin nych tłusz czów zwie rzę cych cu krów KARTA PRACY 2 In struk cja do wy ko na nia do świad cze nia Do świad cze nie: Wy kry wa nie wę gla, wo do ru i tle nu w cu krze bu ra cza nym i biał ku ja - ja ku rze go a) Do ża ro od por nej su chej pro bów ki wsyp szczyp tę cu kru. Umieść za po mo cą łap - ki pro bów kę w pło mie niu pal ni ka i ostroż nie ją ogrze waj. Ob ser wa cje: Wnio ski: b) Do ża ro od por nej pro bów ki wlej oko ło 1 cm 3 biał ka ja ja ku rze go. Umieść za po - mo cą łap ki pro bów kę w pło mie niu pal ni ka i ostroż nie ją ogrze waj. Ob ser wa cje: Wnio ski: KARTA PRACY 3 In struk cja do wy ko na nia do świad cze nia Do świad cze nie: Ob ser wo wa nie za cho wa nia się tłusz czu pod czas ogrze wa nia W pa row nicz ce umieść ma ły ka wa łek tłusz czu sta łe go. Pa row nicz kę sil nie ogrze waj w pło mie niu pal ni ka.

82 82 CHEMIA 3 PRZEWODNIK DLA NAUCZYCIELA GIMNAZJUM tłuszcz stały Pod czas ogrze wa nia tłusz czu po wsta je sub stan cja o ostrym draż nią cym za pa chu. Ogrze wa nie tłusz czu pro wa dzi do je go roz kła du z wy dzie le niem sub stan cji o ostrym draż nią cym za pa chu. Pro dukt roz kła du tłusz czu jest tru ci zną. Dla te go, na przy kład przy go to wu jąc po tra wy, nie na le ży uży wać kil ka krot nie te go sa me go tłusz czu. KARTA PRACY 4 In struk cje do wy ko na nia do świad czeń Do świad cze nie: Dzia ła nie na roz twór glu ko zy i sa cha ro zy wo do ro tlen kiem mie dzi(ii) w pod wyż szo nej tem pe ra tu rze a) Do pro bów ki wlej oko ło 2 cm 3 wo dy, wsyp szczyp tę sa cha ro zy. Pro bów kę za - mknij kor kiem i po trzą śnij w ce lu roz pusz cze nia sa cha ro zy. Na stęp nie otrzy ma ny roz twór wlej do ża ro od por nej pro bów ki z wo do ro tlen kiem mie dzi(ii). Pro bów kę ogrze waj w pło mie niu pal ni ka do wrze nia. Uwa żaj, mie sza ni na mo że wy pry - snąć! Za no tuj bar wę mie sza ni ny. sacharoza roztwór sacharozy wodorotlenek miedzi(ii)? woda roztwór sacharozy

83 X. Przy kła do we sce na riu sze 83 Bar wa mie sza ni ny w pro bów ce po ogrza niu:... b) Do pro bów ki wlej oko ło 2 cm 3 wo dy, wsyp szczyp tę glu ko zy. Pro bów kę za mknij kor kiem i po trzą śnij w ce lu roz pusz cze nia glu ko zy. Na stęp nie otrzy ma ny roz twór wlej do ża ro od por nej pro bów ki z wo do ro tlen kiem mie dzi(ii). Pro bów kę ogrze waj w pło mie niu pal ni ka do wrze nia. Uwa żaj, mie sza ni na mo że wy pry snąć! Ob ser - wuj bar wę mie sza ni ny. glukoza roztwór glukozy wodorotlenek miedzi(ii)? woda roztwór glukozy Bar wa mie sza ni ny w pro bów ce po ogrza niu:... Wnio sek z prze pro wa dzo nych do świad czeń:... KARTA PRACY 5 In struk cje do wy ko na nia do świad czeń a) Wy kry wa nie biał ka w ser ku ho mo ge ni zo wa nym (mię sie lub wę dli nie) Na szkieł ku ze gar ko wym umieść nie wiel ką ilość ser ka ho mo ge ni zo wa ne go i za pomo cą pi pe ty do daj kro plę stę żo ne go kwa su azo to we go(v) na se rek. Po cze kaj kil - ka mi nut. Ob ser wa cje:... Wnio sek:... b) Wy kry wa nie skro bi w bu dy niu Do pro bów ki wlej 2 cm 3 wo dy i kro plę jo dy ny, otrzy masz ja sno brą zo wy roz twór. Do dru giej pro bów ki wsyp szczyp tę su che go bu dy niu, a na stęp nie wlej otrzy ma - ny roz twór. Ob ser wa cje:... Wnio sek:...