Katarzyna Rymwid-Mickiewicz, Jarosław Chmielewski, Wanda Kacprzyk Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa

Transkrypt

1 Katarzyna Rymwid-Mickiewicz, Jarosław Chmielewski, Wanda Kacprzyk Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Propozycja modelu szkolenia w dziedzinie BHP pracowników eko-przemysłu w oparciu o wyniki projektu THESEIS OH&S training model for eco-industry workers based on the THESEIS project outcomes Słowa kluczowe: bezpieczeństwo i higiena pracy (BHP), kształcenie ustawiczne, szkolenia, e-learning, model VET-THESEIS, oczyszczanie ścieków Key words: occupational health and safety (OH&S), life-long learning, training, e-learning, THESEIS VET model, wastewater treatment Streszczenie W artykule wskazano na znaczenie efektywnie przeprowadzonych szkoleń w dziedzinie BHP z punktu widzenia pracodawcy (zmniejszenie ilości wypadków przy pracy i strat materialnych) i pracowników (ochrona ich zdrowia i życia). Odniesiono się do wyników badań przeprowadzonych przez IOŚ-PIB w ramach projektu THESEIS odnośnie potrzeb szkoleniowych w dziedzinie BHP pracowników eko-przemysłu oraz zakresu i funkcjonalności pilotowej wersji modelu VET-THESEIS. Zaprezentowano strukturę i zakres kursu szkoleniowego w dziedzinie BHP dla pracowników związanych zawodowo z infrastrukturą gospodarki ściekowej, wykorzystującego możliwości stwarzane przez wirtualne środowisko nauczania (e-learning). Abstract The importance of effective training on occupational health and safety (OH&S) is emphasized not only from the employer s point of view (reduced number of occupational accidents, less material losses) but also from the workers perspective (health and life protection). The results of surveys carried out by the Institute of Environmental Protection National Research Institute under the international THESEIS project reflect the current OH&S training needs of the eco-industry workers and an outline of the pilot version of the THESEIS Vocational Education and Training (VET) model which has been lately developed, initially validated and is presently accessible for further use and dissemination (taking advantage of the e-learning tools) among those involved in wastewater treatment. Przepisy prawne 1 Wprowadzenie regulujące podstawowe obowiązki pracodawców w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) odnoszą się do wszystkich bez wyjątku zakładów pracy, w tym z sektorów gospodarki związanych z ochroną środowiska (eko-przemysłu). Pracodawcy są zobowiązani do zapewnienia takich warunków pracy, które nie narażałyby pracowników na utratę zdrowia lub życia. Stąd konieczność rozpoznania zagrożeń i negatywnych skutków dla zdrowia pracowników narażonych na szkodliwe oddziaływania w miejscu pracy oraz podjęcie właściwych działań profilaktycznych. Jedną z form kształtującą bezpieczne warunki pracy jest przeprowadzanie regularnych szkoleń w dziedzinie BHP. Za organizację i jakość tych szkoleń odpowiedzialni są pracodawcy, którzy mogą prowadzić je samodzielnie (z wyłączeniem pewnych grup zawodowych) lub zlecać uprawnionym jednostkom szkoleniowym. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. określa kryteria, jakim winni sprostać pracodawcy 1 art. 207 Kodeksu pracy 1

2 oraz jednostki szkoleniowe prowadzące działalność szkoleniową w dziedzinie BHP, a także minimum programowe określone w ramowych programach szkoleń. Wyniki działań kontrolnych prowadzonych przez Państwową Inspekcję Pracy wskazują na liczne niedociągnięcia pracodawców w tym zakresie (PIP, 2013). Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy (IOŚ-PIB) w ramach Projektu THESEIS: Szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników związanych z ochroną środowiska, ustanowionego jako grant współfinansowany przez Unię Europejską w ramach europejskiego Programu Kształcenia i Szkolenia Zawodowego - Leonardo da Vinci - stanowiącego element edukacyjnego programu Uczenie się przez całe życie, przeprowadził badania własne, które posłużyły jako wkład partnerski do wypracowania propozycji modelu szkolenia w dziedzinie BHP pracowników związanych zawodowo z oczyszczaniem ścieków. Szkolenia drogą do sukcesu bezpiecznej pracy W naturze ludzkiej leży niechęć do obowiązków, w tym odnośnie szkoleń w dziedzinie BHP. Generalnie niechęć pracowników do uczestniczenia w takich szkoleniach (J. Chmielewski, 2004) podyktowana jest nużącym sposobem ich prowadzenia, brakiem właściwych pomocy dydaktycznych, małą świadomością celowości ich organizowania, jak również nie zawsze odpowiednim stopniem przygotowania kadry wykładowców oraz właściwym doborem treści, środków i form dydaktycznych. Pracodawcy zaś z niechęcią je organizują. Wiąże się to z dodatkowymi kosztami związanymi zarówno z organizacją szkoleń, jak i z dezorganizacją procesu technologicznego (produkcyjnego). Jednak z roku na rok wśród pracodawców i kadry kierowniczej wzrasta świadomość korzyści płynących z efektywnie przeprowadzonych szkoleń w dziedzinie BHP, które pozwalają na podniesienie poziomu świadomości pracowników w odniesieniu do wymogów BHP, na ograniczenie ryzyka wypadków i chorób zawodowych na poszczególnych stanowiskach pracy, na identyfikację potencjalnych zagrożeń i sposobów przeciwdziałania im, a także na podniesienie jakości i wydajności pracy. Chcąc osiągnąć wymaganą jakość i założone efekty nauczania przy organizacji szkoleń w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy należy pamiętać nie tylko o korzyściach materialnych, ale przede wszystkim należy mieć świadomość, że od jakości szkolenia zależy życie i zdrowie szkolonych pracowników. Ukształtowanie właściwych postaw pracowniczych w dziedzinie BHP ma bardzo duże znaczenie w zakładach pracy, w których występują szczególne zagrożenia dla zdrowia i życia 2

3 pracowników. Do zakładów tych zaliczyć można wszystkie związane z eko-przemysłem, w tym oczyszczalnie ścieków. Zwiększenie bezpieczeństwa pracy przynosi wymierne efekty nie tylko ekonomiczne, ale również i społeczne. Stąd konieczność podjęcia właściwych działań ukierunkowanych na wypracowanie takich metod oddziaływania na zachowania pracowników i ich postawę oraz na zaangażowanie w wykonywane czynności w procesie pracy, które pozwolą na osiągnięcie zamierzonych efektów. Temu celowi służą właśnie szkolenia w dziedzinie BHP. W kształtowaniu bezpiecznych i dogodnych warunków pracy decydującą rolę odgrywają czynniki techniczne, organizacyjne i ludzkie (szerzej ujmowane jako czynniki społeczne). Ostatnia grupa czynników jest często niedoceniana i lekceważona przez pracodawców. Klasyczne podejście pracodawców do zagadnień i problemów bezpieczeństwa i higieny pracy w odniesieniu do zatrudnionych pracowników wiąże się z zabezpieczeniem odpowiedniego stanu technicznego wykorzystywanych maszyn i urządzeń oraz właściwej organizacji pracy. Zapomina się często o czynniku ludzkim. Nawet najlepiej zorganizowane zakłady wraz z nowoczesnymi procesami technologicznymi i wyposażeniem technicznym, a także przyjęte normy i precyzyjne sformułowane instrukcje pracy nie spełnią swej roli, jeżeli zawiedzie pracownik. Zagadnienia związane z bezpieczeństwem i ochroną zdrowia wymagają nieustannej popularyzacji i poszerzania o nich wiedzy, zarówno wśród pracodawców, jak i samych najbardziej zainteresowanych pracowników, a także osób związanych zawodowo z tą dziedziną. Jednak nie jest to tematyka łatwa do promowania i tak efektowna w odbiorze, jak inne bardziej poruszające problemy społeczne. Waga i znaczenie szkoleń pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy wynika nie tylko z obowiązku prawnego 2 ale przede wszystkim ma czysto praktyczny charakter, ukierunkowany na utrzymanie na wysokim poziomie stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie. Wiąże się to również z obowiązkiem zapoznania i uświadomienia pracownikowi zagrożeń płynących z charakteru wykonywanej przez niego pracy oraz sposobów zapobiegania tym zagrożeniom 3. Przeprowadzenie szkoleń BHP w sposób prawidłowy, zgodnie z zasadami dydaktyki oraz wymogami wynikającymi z przepisów prawa, jest ważne nie tylko z punktu widzenia pracodawcy (zmniejszenie ilości wypadków przy pracy, strat materialnych, uniknięcie kar i sankcji prawnych) ale także jest ważne dla pracowników (ochrona zdrowia i życia). 2 art Kodeksu pracy 3 art. 226 Kodeksu pracy 3

4 Szkolenie pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy jest procesem złożonych działań, dzięki którym osoby szkolone zostają wyposażone w odpowiednią wiedzę, kompetencje, a także umiejętności i motywację, które umożliwiają im wykonywanie pracy w sposób bezpieczny i higieniczny. Szkoleni pracownicy powinni więc najpierw zrozumieć dany materiał dydaktyczny i posiąść określoną wiedzę dotyczącą istniejących w środowisku pracy zagrożeń zdrowia i sposobów ich uniknięcia. Następnie wiedzę tę powinni sobie przyswoić jako własną, tzn. taką, którą akceptują (czyli powinna ona stać się przedmiotem ich wewnętrznego przekonania). Pracownicy powinni być nauczeni, poprzez odpowiednie pokazy, prezentacje i ćwiczenia, właściwych zachowań, które pozwolą im ustrzec się przed negatywnymi skutkami zagrożeń. Efektem szkolenia powinno być zwiększenie motywacji pracowników do przestrzegania przepisów i zasad BHP oraz do wykorzystywania zdobytych umiejętności w codziennym życiu zawodowym. W wyniku efektywnie przeprowadzonego szkolenia pracownicy powinni dostrzegać implikacje zdrowotne swojego postępowania w pracy i osobistą odpowiedzialność za zaniedbania i lekceważenie przepisów i zasad bezpiecznej pracy. Procesem szkolenia BHP muszą być objęte nie tylko osoby nowoprzyjmowane, lecz wszyscy pracownicy, bez względu na zajmowane przez nich stanowiska. Takie podejście przez ustawodawcę do problemu BHP wskazuje na jego wysoką rangę w procesie pracy a co za tym idzie w kształtowaniu kultury bezpieczeństwa pracy. Pedagodzy zwracają uwagę, iż proces uczenia się ludzi dorosłych jest efektywniejszy wówczas, gdy elementy wiedzy deklaratywnej (opisu jak jest) łączą się z wiedzą proceduralną (co należy zrobić) i wyjaśniającą (dlaczego) ( ). Często wiedza i umiejętności tworzą nową jakość, nazywaną mądrością (wisdom), wynikającą z operacji intelektualnych wykonywanych na bazie zdobytego bogatego doświadczenia (J.E. Karney, 2000). Kształcenie i szkolenie zawodowe pracowników wymaga specjalistycznej wiedzy i kompetencji ze strony wykładowców oraz odpowiedniej organizacji procesu uczenia dostosowanej do możliwości i potrzeb osób dorosłych. Kształcenie dorosłych często wpływa pozytywnie na rozwój ich potrzeb poznawczych i na dążenie do samorealizacji. 4

5 Przygotowanie modelu szkolenia BHP w ramach projektu THESEIS Ewolucja rozwiązań technicznych w unijnych sektorach gospodarki związanych z ochroną środowiska wymaga od zatrudnionego personelu nowych umiejętności i lepszego przygotowania zawodowego. Pracownicy zatrudnieni w tym dynamicznie rozwijającym się eko-przemyśle muszą stawiać czoła określonym zagrożeniom związanym z ich działalnością zawodową. Mimo iż przeprowadzanych jest wiele szkoleń i są dostępne materiały szkoleniowe w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy wciąż brakuje rozwiązań z tego zakresu ukierunkowanych na specyficzne potrzeby pracowników eko-przemysłu. Jednym z celów edukacyjnych projektu THESEIS 4 jest zaspokojenie tych potrzeb przez opracowanie, testowanie i upowszechnianie innowacyjnego modelu szkoleń, z wykorzystaniem możliwości stwarzanych przez wirtualne środowisko nauczania (e-learning), w odniesieniu do zagadnień BHP w sferze gospodarki ściekowej. Dla osiągnięcia tak szerokiego celu w projekcie THESEIS przewidziano m.in. następujące cele szczegółowe: ocena potrzeb szkoleniowych w dziedzinie BHP w eko-przemyśle w oparciu o analizę odpowiedzi zawartych w opracowanych kwestionariuszach, udzielonych przez wybrane grupy docelowe w krajach uczestniczących w projekcie; wsparcie osób i instytucji prowadzących i uczestniczących w szkoleniach zawodowych w eko-przemyśle w wyniku opracowania modelu szkoleniowego, opartego na metodyce e-learning, uwzględniającego zidentyfikowane potrzeby szkoleniowe w dziedzinie BHP; wzmocnienie akceptowalności opracowanego modelu szkoleniowego w wyniku sporządzenia wytycznych ułatwiających korzystanie z modelu VET-THESEIS, przeprowadzenia testów pilotowych; promowanie efektywnego wykorzystania wyników projektu poprzez stymulację zainteresowania projektem w poszczególnych krajach i w całej UE. Potrzeby szkoleniowe w dziedzinie BHP Z podsumowania badań ankietowych odnośnie poziomu wiedzy i umiejętności pracowników związanych z instalacjami oczyszczania ścieków przeprowadzonych w 2012 r. 4 realizowanego przez 12 instytucji z ośmiu państw UE: Grecji, Polski, Belgii, Niemiec, Republiki Czeskiej, Finlandii, Szwecji i Bułgarii, w tym instytuty naukowe (Helleński Instytut ds. Zdrowia i Bezpieczeństwa Zawodowego, Instytut Badawczy Bezpieczeństwa Zawodowego z Pragi, Fiński Instytut Zdrowia Zawodowego, Instytut Badawczy Kształcenia i Szkolenia Zawodowego z Norymbergii, Instytut ds. Bezpieczeństwa i Zdrowia Zawodowego z Brukseli i polski Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy), mające doświadczenie w zakresie metod pedagogicznych, opracowywania internetowych narzędzi szkoleń, kształcenia zawodowego w zakresie ochrony środowiska oraz kształcenia/szkolenia w dziedzinie BHP. 5

6 przez IOŚ-PIB (M. Borysiewicz i in., 2013), wynika jednoznaczny obraz ukazujący zadowalający poziom wiedzy w zakresie polityki i procedur bezpieczeństwa, środków ochrony osobistej, różnorodnych zagrożeń, postępowania z materiałami niebezpiecznymi i zasad przeciwpożarowych. Badania potwierdziły, że szkolenia BHP są organizowane zgodnie z wymaganiami ustawowymi. Tylko w 3% przypadków wskazano na brak udziału pracowników w szkoleniach w dziedzinie BHP w ciągu ostatnich trzech lat. Ankietowani zwrócili uwagę na różnorodną jakość prowadzonych szkoleń i brak, w niektórych przypadkach, dostosowania przekazywanych informacji do specyficznych wymagań związanych z konkretnym stanowiskiem pracy. Podkreślając znaczenie instrukcji pracy dla konkretnych stanowisk i urządzeń, zgłosili zapotrzebowanie na bardziej specjalistyczne szkolenia m.in. w zakresie: rozpoznawania zagrożeń i ich zapobiegania na konkretnych stanowiskach pracy, występowania potencjalnych zagrożeń wybuchowych i zasad bezpieczeństwa przeciwwybuchowego, narażenia na działanie szkodliwych czynników biologicznych ochrona indywidualna i możliwe choroby zawodowe, prac szczególnie niebezpiecznych podstawowe zasady bezpieczeństwa i zasady proceduralne. Walidacja wersji pilotowej modelu szkolenia BHP Przy opracowaniu pilotowej wersji kursów szkoleniowych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy dla pracowników związanych zawodowo z gospodarką ściekową (model VET-THESEIS), wykorzystano: 1) wnioski z raportu oceniającego poziom wiedzy i kompetencji oraz potrzeby szkoleniowe pracowników eko-przemysłu; 2) założone efekty szkolenia (kształcenia) w odniesieniu do wiedzy, umiejętności i kompetencji możliwych do uzyskania w wyniku skorzystania z modelu VET-THESEIS; 3) dostępne materiały z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy w oczyszczalniach ścieków; 4) wszystkie niezbędne usługi udostępnione poprzez Wirtualną Platformę Wspólnoty THESEIS (VCP) działającą w trybie on-line. W połowie 2013 r. pilotowa wersja modelu VET-THESEIS, dostępna na Platformie szkoleniowej THESEIS 5 (rys.1), była przedmiotem wstępnego testowania i oceny. Zorganizowano 7 jednodniowych warsztatów, których celem była walidacja modelu na 5 wejście na tę platformę jest bezpłatne, po wprowadzeniu hasła udostępnionego na podstawie prośby skierowanej bezpośrednio do kierownika projektu THESEIS (info@theseis-training.eu). 6

7 poziomie transeuropejskim i sprawdzenie jego funkcjonalności przez osoby nieuczestniczące w realizacji projektu. Ocena dotyczyła percepcji modelu VET-THESEIS i zagadnień, w których uczestnicy warsztatów i forum on-line pogłębili wiedzę i rozwinęli umiejętności w dziedzinie BHP w wyniku udziału w procesie szkolenia. Rysunek 1. Strona tytułowa modelu VET-THESEIS Z udzielonych w Polsce odpowiedzi na pytania z kwestionariusza oceniającego model VET-THESEIS wynika, że jest duże zapotrzebowanie na materiały szkoleniowe w dziedzinie BHP ukierunkowane na potrzeby pracowników sektora ochrony środowiska, którzy są chętni podnosić swój poziom wiedzy, umiejętności i kompetencji, także z wykorzystaniem możliwości stwarzanych przez wirtualne środowisko nauczania (e-learning) 95% respondentów, ponieważ mają doświadczenie w korzystaniu z modułów e-learning (85%), jak również z nowoczesnych technologii informacji i komunikacji (90%). Zawartość merytoryczną modułów szkoleniowych 70% respondentów oceniło jako bardzo użyteczną a 20% jako użyteczną w pracy zawodowej oraz uznano moduły szkoleniowe za odpowiadające oczekiwaniom szkolonych osób (95%). Testy dołączone do poszczególnych modułów szkoleniowych umożliwiły samoocenę postępu w podnoszeniu wiedzy, kompetencji i umiejętności w zakresie zagadnień BHP w 40% w sposób bardzo zadawalający i w 60% w sposób zadawalający. Takie same proporcje odpowiedzi uzyskano w stosunku do osiągnięcia zakładanych celów szkolenia i w zakresie poprawy wyniku szkolenia wiedzy teoretycznej i praktycznej w zakresie różnych aspektów zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, niezbędnych w pracy zawodowej. Model VET-THESEIS Wnioski ze wspólnego raportu z walidacji modelu (A.S. Becker, 2013) zostały wykorzystane do dostosowania zawartości merytorycznej i przygotowania końcowej wersji 7

8 kursów szkoleniowych w dziedzinie BHP dla pracowników związanych zawodowo z infrastrukturą gospodarki ściekowej (model VET-THESEIS), zawierającej wszystkie moduły szkoleniowe (teorię i testy) w 9 językach (polskim, angielskim, niemieckim, francuskim, czeskim, bułgarskim, greckim, fińskim i szwedzkim). Model VET-THESEIS jest interaktywną platformą, w formacie 3D, przedstawiającą modelowy plan mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków z pełnym procesem technologicznym (rys.1). Materiały szkoleniowe podzielono na 4 rozdziały: I. Wstęp W rozdziale I zamieszczono informacje na temat celu i zakresu projektu THESEIS, założonych efektów szkolenia oraz wytyczne, jak korzystać z modelu VET-THESEIS. ΙΙ. Przegląd: oczyszczanie ścieków ogólna charakterystyka Przegląd obejmuje ogólną charakterystykę podstawowych procesów przeprowadzanych w typowej oczyszczalni ścieków komunalnych oraz przykładowy zakres obowiązków pracowników oczyszczalni. III. Zagrożenia Rozdział III obejmuje cześć teoretyczną na temat: zagrożeń chemicznych, biologicznych, elektrycznych, fizycznych, pożarowych i zagrożeń w przestrzeniach zamkniętych oraz środków ochrony osobistej, a także cześć testową. W prezentacjach w formie slajdów zamieszczono informacje na temat potencjalnych zagrożeń w oczyszczalniach ścieków na różnych stanowiskach pracy, sposoby i środki zapobiegania zagrożeniom i minimalizujące ryzyko ich wystąpienia oraz wymagane procedury postępowania w przypadku wystąpienia zagrożenia i/lub wypadku. IV. Procedury bezpieczeństwa pracy W rozdziale IV przybliżono procedury bezpieczeństwa pracy w oczyszczalni ścieków w odniesieniu do poszczególnych obiektów i etapów oczyszczania ścieków: a) stacje pomp, b) komory krat, c) piaskowniki, d) zbiorniki wyrównawcze, e) osadniki wstępne, f) komory napowietrzania, g) osadniki wtórne, h) dezynfekcja, i) zagęszczanie osadu, j) beztlenowa stabilizacja osadu, k) odwadnianie osadu. Każda prezentacja ma następującą wspólną strukturę: 1. Cel 2. Charakterystyka (procesu/obiektu) 3. Działania Zagrożenia 4. Środki/Działania 5. Test sprawdzający 8

9 6. Bibliografia i linki Rysunek 2. Przykładowe okno z modelu VET-THESEIS Jak wspomniano wyżej, każdy uczestnik kursów THESEIS ma możliwość sprawdzenia poziomu swoich wiadomości i kompetencji zdobytych w dziedzinie BHP odnośnie potencjalnych zagrożeń i środków ograniczania ryzyka przy oczyszczaniu ścieków, a także procedur bezpieczeństwa pracy wymaganych na poszczególnych obiektach oczyszczalni ścieków. Testy sprawdzające do zagadnień ujętych w rozdziałach III i IV modelu VET-THESEIS, skonstruowano w formie odpowiedzi na pytania, z których należy wskazać jedną właściwą lub kilka poprawnych odpowiedzi. Zapewniono możliwość powracania do pytań w ramach danej sekcji i poprawiania wskazanych odpowiedzi do momentu ich finalnego zaakceptowania. Uzyskane w ramach testu rezultaty są widoczne po wejściu w zakładkę WYNIKI. Model VET-THESEIS jest łatwy w obsłudze dzięki prostej, intuicyjnej nawigacji i w wyniku osadzenie go w odtwarzaczu Flash dostępnym przez przeglądarkę internetową. Wdrożona technologia ułatwia szybkie ładowanie materiałów szkoleniowych w dziedzinie BHP odnośnie wybranych obiektów z terenu oczyszczalni ścieków. Zastosowane interfejsy umożliwiają dostęp do finalnego modelu VET-THESEIS w wielu wersjach językowych, jak również jego przyszłe aktualizacje. Autorzy modelu VET-THESEIS zakładają, że nowoczesne podejście do kształcenia i doskonalenia zawodowego z wykorzystaniem możliwości stwarzanych przez środowisko e- 9

10 learning pomoże pracownikom oczyszczalni ścieków w aktywnym kształtowaniu swojego rozwoju zawodowego, z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Literatura 1. Becker A.S. (2013), THESEIS Evaluation Report ( - dostęp w dniu ) 2. Bednarek J. (2008). Multimedia w kształceniu. WN PWN 3. Borysiewicz M., Kacprzyk W., Rymwid-Mickiewicz K., Chmielewski J. (2013), Identyfikacja wiedzy i umiejętności oraz potrzeb szkoleniowych pracowników związanych z infrastrukturą gospodarki ściekowej w Polsce w ramach projektu THESEIS Edukacja Ustawiczna Dorosłych, nr 1, s Chmielewski J. (2004), Badania własne na potrzeby pracy: Rola i znaczenie szkoleń w dziedzinie bhp w procesie edukacyjnym kształcenia zawodowego dorosłych, Warszawa 5. Competencies of the Operator of Wastewater Treatment Plants. (2008), Report under the Project: Evaluation of competences in the sector of water treatment (ES/07/LLP- LdV/TOI/149056) 6. Dymaczewski Z. (red.).( 2011), Poradnika Eksploatatora Oczyszczalni Ścieków. Wydanie III. PZITS O/Wielkopolski 7. ECOTEC. (2002), Analysis of the EU Eco-Industries, their Employment and Export Potential. Final Report to DG Environment 8. PIP. (2013), znym.pdf (dostęp w dniu ) 9. Karney J.E. (2000), Człowiek i praca, MSM, Warszawa 10. KOWEZiU. (2011), Badanie funkcjonowania systemu kształcenia zawodowego w Polsce. Raport końcowy ( 11. OECD/Eurostat. (1999), The Environmental Goods and Services Industry Manual for Data Collection and Analysis 12. Rauner F., Maclean R. (eds) (2008), Handbook of Technical and Vocational Education and Training Research. UNEVOC/UNESCO 13. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (DzU z 2004 r. nr 180, poz ze zm.) 14. Stecyk A. (2008), ABC e-learningu. System LAMS (Learning Activity Management System) 15. Ustawa z dnia r. Kodeks pracy (j.t. DzU z r. nr 21, poz. 94 ze zm.) mgr inż. Katarzyna Rymwid-Mickiewicz, mgr Jarosław Chmielewski, mgr Wanda Kacprzyk Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, ul. Krucza 5/11D tel./fax: (+48) be@ios.edu.pl 10