RECENZJA MONOGRAFII ZATARCIE SKAZANIA BLANKI JULITY STEFAŃSKIEJ

Transkrypt

1 NORMY, DEWIACJE I KONTROLA SPOŁECZNA 2014, XV ISSN Magdalena Chewińska 1 RECENZJA MONOGRAFII ZATARCIE SKAZANIA BLANKI JULITY STEFAŃSKIEJ I Na polskim rynku wydawniczym pojawiła się kolejna monografia dotycząca jednego z tych zagadnień prawa karnego, które skupiają w sobie rozmaite kwestie z zakresu prawa materialnego, procedury karnej czy prawa wykonawczego, ale także sprawiedliwości i praw człowieka. Mowa tu o książce autorstwa Blanki Julity Stefańskiej pt. Zatarcie skazania, która została wydana przez wydawnictwo Wolters Kluwer w 2014 roku. Nie ulega wątpliwości, że podjęty przez autorkę temat ma niebagatelny wpływ na funkcjonowanie wymiarusprawiedliwości. Instytucja zatarcia skazania ma ogromneznaczenie dla jednostki, dla człowieka, który co prawda popełnił czyn zabroniony, ale ma szansę na powrót do społeczeństwa. Z socjologicznego punktu widzenia zatarcie skazania pełni ważną rolę społeczną, gdyż ułatwia integrację skazanego ze społeczeństwem. 1 Mgr Magdalena Chewińska jest doktorantką w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. Adres magdalena_rozbicka@op.pl

2 Recenzja monografii Zatarcie skazania Blanki Julity Stefańskiej 319 Autorka poddała analizie genezę, ewolucję, ramy ustawowe i kształt prawny instytucji zatarcia skazania, warunki i skutki jej stosowania oraz pełnioną przez nią funkcję w Polsce i w Hiszpanii. Blanka Stefańska nie prowadziła co prawda badań funkcjonowania zatarcia skazania w praktyce, jednak monografia, mimo swego niezaprzeczalnie dogmatycznego charakteru, stanowi cenne źródło wiedzy. Praca składa się ze wstępu, 10 rozdziałów oraz wniosków końcowych. Autorka opatrzyła również publikację w wykaz skrótów aktów prawnych, czasopism i publikatorów, bibliografię oraz wykaz innych źródeł prawa zarówno międzynarodowego, jak i krajowego. W monografii autorka porusza wiele aspektów tytułowego zagadnienia, porównując prawo polskie z prawem hiszpańskim, dzięki czemu pozostawia czytelnikowi szerokie pole do rozważań na temat opisywanego problemu. II We wstępie autorka krótko wyjaśnia, co jest przedmiotem pracy, dlaczego podjęła tę problematykę, co było dla niej inspiracją oraz jaki cel miała, pisząc tę książkę. Zawarła również hipotezę badawczą, która zakłada, że zatarcieskazaniajest ważną instytucją, odgrywającą istotną rolę społeczną, lecz jego regulacja nie zawsze jest prawidłowa i dlatego wymaga poprawienia. Poza tym stara się poszukiwać możliwości udoskonalenia regulacji zatarcia skazania w taki sposób, aby następstwa skazania po określonym czasie w ogóle zanikły. Rozdział I opracowania pt. Prawne skutki skazania zawiera wyjaśnienie podstawowych pojęć dotyczących skutków skazania oraz zatarcia skazania. Autorka porównuje w tym zakresie kodeksy karne polski i hiszpański, ze szczególnym zaakcentowaniem rozwiązań polskich. Przedstawia prawne skutki skazania w kodeksie karnym i w ustawach szczególnych. W rozdziale tym omawiane jest skazanie za przestępstwo w prawie polskim (jakiekolwiek, umyślne, skarbowe, określonego rodzaju) jako negatywna przesłanka uzyskania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej. Autorka omawia także inne negatywne skutki skazania, takie jak utrata stanowiska pracy, utrata prawa wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności, a także utrata określonych upraw-

3 320 Magdalena Chewińska nień w następstwie skazania. W dalszej części pierwszego rozdziału dokonuje prezentacji wybranych przypadków skutków skazania, które przewiduje ustawodawstwo karne obu państw. Co ciekawe, wyciągając wnioski z ustawodawstwa polskiego i hiszpańskiego, autorka stwierdza, że nie tylko nie zniesiono żadnych prawnych skutków skazania, ale zostały one jeszcze bardziej rozbudowane. W II rozdziale zatytułowanym Rejestracja skazań autorka poddaje analizie systemy rejestracji skazań w Polsce oraz w Hiszpanii, przedstawia ich historię, a także przesłanki usunięcia z rejestru skazań danych osób, w stosunku do których zastosowano karę. Zwraca szczególną uwagę na przekazywanie danych osób zarejestrowanych, na sposób przekazywania informacji pomiędzy państwami. Jednym z ciekawszych pomysłów jest stworzenie scentralizowanego Europejskiego Rejestru Karnego, który miałby na celu usprawnienie systemu przekazywania informacji z krajowych rejestrów skazanych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Rejestr taki miałby być prowadzony przez Europol, jako jedyny organ Unii Europejskiej mający techniczne i organizacyjne możliwości stworzenia i utrzymywania baz danych o takiej wielkości i takim charakterze. Kształtowanie się tytułowego zagadnienia w ustawodawstwach polskim i hiszpańskim autorka przedstawia w rozdziale III monografii. Omawia genezę zatarcia skazania, zaznaczając, że jako forma rehabilitacji wystąpiło ono po raz pierwszy we Francji w ordonansie francuskim z 1670 roku. Opisując powstanie zatarcia skazania w ustawodawstwie polskim, sięga do okresu po odzyskaniu niepodległości, w którym obowiązywały kodeksy karne państw zaborczych, tj. austriacki kodeks karny z 1852 roku, węgierski kodeks karny z 1878 roku i rosyjski kodeks karny z 1903 roku. W rozdziale tym autorka ujęła zatarcie skazania w okresie obowiązywania kodeksu karnego z 1932 roku, a także regulację kodeksu karnego wojska polskiego z 1944 roku, następnie zatarcie skazania w świetle kodeksu karnego z roku 1969, po czym unormowanie zatarcia skazania w kodeksie karnym z 1997 roku. Tak jak w poprzednich rozdziałach Blanka J. Stefańska odwołuje się do uregulowań kodeksowych występujących w Hiszpanii, także i w tym rozdziale dokonuje przeglądu problematyki zatarciaskazaniaujętego jako rehabilitacja w kodeksach karnych hiszpańskich. Autorka przedstawiła tytułowe zagadnienie, począwszy od 1484 roku do roku 1995, w którym to kodeks karny nie używa już pojęcia rehabilitacji, ale po-

4 Recenzja monografii Zatarcie skazania Blanki Julity Stefańskiej 321 sługuje się nazwą zatarcie skazania. Według autorki określenie to lepiej oddaje istotę tej instytucji, która nie niweluje wszystkich skutków kary, a tylko powoduje nieuwzględnianie niekaralności. Rozdział IV monografii poświęcony został dogłębnej analizie istoty i skutków zatarcia skazania zarówno w Polsce, jak i w Hiszpanii. Istota skazania opiera się bowiem na tym, że zatarcie skazania odnosi się do przeszłości, lecz jego skutki dotyczą przyszłości, nie zmieniając uprzednich konsekwencji. Zatarcie skazania nie ma wpływu na skutki kary, takie jak na przykład utrata pracy czy utrata prawa wykonywania zawodu, ale może powodować odzyskanie stanowiska, które skazany zajmował przed popełnieniem przestępstwa. Autorka przedstawia sedno zatarcia skazania, twierdząc, że chodzi o to, by sprawca przestępstwa nie był przez całe życie wyeliminowany ze społeczeństwa, by piętno skazania nie obciążało go do końca życia. Rozdział ten zawiera takżerozważanianatematprzedmiotu zatarcia, którym jest skazanie ujęte w kodeksie karnym w art Zgodnie z treścią tego artykułu skazanie się zaciera, co pozwala uznać je za przedmiot zatarcia. Jeżeli chodzi o skutki zatarcia skazania, to możemy dostrzec konkluzję polegającą na tym, że w Polsce zatarcie skazania powoduje uznanie skazania za niebyłe, a wpis o skazaniu usuwa się z rejestru skazanych. W Hiszpanii z kolei zatarcie skazania nie wywołuje tak daleko idących skutków jak w Polsce, bo nie powoduje definitywnego usunięcia informacji o skazaniu. Na wniosek sędziów i trybunałów podaje się informacje o skazaniu, które zostało zatarte, z wyraźnym zaznaczeniem, że zachodzi okoliczność popełnienia przestępstwa, które zostało zatarte. Czyli nadal przechowywane są podstawowe dane związane ze skazaniem, chociaż nie można tego wykorzystywać przeciwko ukaranemu. Powstaje pytanie, po co ten przepis został zachowany. Autorka nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. W tym rozdziale zawarte są też refleksje na temat wyłączenia zatarcia skazania. Jest ono uzasadnione wobec sprawców skazanych za najpoważniejsze przestępstwa, którymi są zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości oraz zbrodnie wojenne. Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości są najcięższymi zbrodniami w prawie międzynarodowymi i z tego powodu nie podlegają przedawnieniu, o czym również wspomniała autorka monografii. Rodzaje zatarcia skazania, klasyfikację z mocy prawa ze względu na upływ określonego czasu w wypadku warunkowego zawiesze-

5 322 Magdalena Chewińska nia wykonania kary oraz inne przesłanki zatarcia skazania zamieściła Blanka J. Stefańska w rozdziale V. W doktrynie hiszpańskiej wyróżnia się zatarcie skazania administracyjne i sądowe. Twierdzi się, że zatarcie skazania ma charakter mieszany, gdyż wymaga dokonania dwóch czynności: procesowej, która polega na spełnieniu określonych przesłanek pozwalających na zatarcie skazania z urzędu lub na wniosek, iadministracyjnej,którapoleganadokonaniu zatarcia skazania przez ministerstwo sprawiedliwości po uprzednim uzyskaniu opinii sędziego lub trybunału. Rozdział VI nosi tytuł Przesłanki zatarcia skazania z mocy prawa i zawiera wyczerpujący opis przesłanek zawartych w kodeksie karnym, a także zatarcia skazania w drodze abolicji i amnestii w Rzeczpospolitej Polskiej i w Hiszpanii. Opisując przepisy abolicyjne, autorka odnosi się do odpowiednich ustaw i rozporządzeń obowiązujących w Polsce, a także w ustawodawstwie hiszpańskim. Przesłanki zatarcia skazania na mocy postanowienia sądu lub innego organu wymieniane są w VII rozdziale recenzowanego opracowania. Przesłanki te zostały opisane w związku z upływem określonego czasu: rodzaj i wymiar kary, wniosek skazanego, określony upływ czasu, przestrzeganie przez skazanego porządku prawnego. Autorka zwraca również uwagę na regulację prawa w zakresie przesłanek zatarcia skazania na mocy orzeczeń sądu lub innych organów dokonujących zatarcia skazania w Hiszpanii. Tam podstawowym sposobem zatarcia jest zatarcie skazania z urzędu. Hiszpański kodeks karny wiąże okresy wymagane do zatarcia skazania z rodzajem orzeczonej kary czy rodzajem przestępstwa. Jeżeli w okresie wymaganym do zatarcia skazania przestępstwo zostanie popełnione ponownie, stanowić to będzie negatywną przesłankę do zatarcia skazania. W rozdziale VIII autorka omawia problematykę zatarcia skazania, które zarówno w Polsce, jak i w Hiszpanii może nastąpić poprzez indywidualny akt łaski. Akt ułaskawienia nie uchyla wyroku, jak też nie powoduje uniewinnienia skazanego, a dotyczy tylko jego skutków. Autorka odwołując się do literatury, poddaje analizie pytanie, czy w drodze łaski możliwa jest rehabilitacja, przedstawia poglądy zwolenników i przeciwników stosowania rehabilitacji w formie ułaskawienia. Zatarcie skazania za pomocą łaski jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy przepisy kodeksu karnego wyłączają zatarcie skazania, o czym również wspomniała autorka.

6 Recenzja monografii Zatarcie skazania Blanki Julity Stefańskiej 323 Rozdział IX monografii poświęcony został zatarciu wielości skazań. Autorka na podstawie analizy kodeksu karnego, a także na bazie literatury zwraca uwagę na to, że ze względu na wymóg jednoczesnego zatarcia skazania wszystkich skazań zatarcie skazania nie następuje w sytuacji, gdy chociażby jedno ze skazań dotyczy bezwzględnej kary pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajowości wobec małoletniego poniżej 15 lat. W ostatnim, X rozdziale Blanka J. Stefańska szeroko przedstawia postępowanie w przedmiocie zatarcia skazania, wymienia podmioty uprawnione do inicjowania postępowania o zatarcie skazania. Autorka omawia formę, w jakiej może być sporządzony wniosek, a także porusza kwestię cofnięcia wniosku. Oddzielnie prezentuje przebieg postępowania w Polsce i w Hiszpanii. Pracę kończą wnioski, które przybierają formę zestawienia poczynionych przez autorkę ustaleń i zebrania w punkty najważniejszych konkluzji. III Recenzowana praca jest próbą kompleksowego omówienia problematyki zatarcia skazania w Polsce i w Hiszpanii. Temat został przeanalizowany z różnych perspektyw zarówno normatywnych, dogmatycznych, komparatystycznych, judykacyjnych, jak i historycznych. Zgodnie z przyjętym we wstępie założeniem porównanie odbywa się na poziomie analogicznych instytucji prawnych, należących do tej samej gałęzi prawa (prawa karnego). Dokonując interpretacji tytułowego zagadnienia, autorka nie ograniczyła się wyłącznie do poziomu analizy norm prawnych, ale przeanalizowała powstanie, ewolucję, ramy ustawowe i kształt prawny tej instytucji, warunki i skutki jej stosowania oraz pełnioną przez nią funkcję. Zgodnie z założeniami zawartymi we wstępie autorka zrealizowała cel pracy w sposób wyczerpujący. Prezentowane dane i użyte argumenty znamionują wszechstronną wiedzę autorki w zakresie prawa karnego polskiego oraz hiszpańskiego. Dokonuje ona dogłębnej interpretacji przepisów obu krajów. Nie bez znaczenia pozostaje to, że autorka ukończyła studia prawnicze w Hiszpanii i dlatego przedstawia zatarcie skazania zarówno w pol-

7 324 Magdalena Chewińska skim, jak i w hiszpańskim prawie karnym, porównując, jak tytułowe zagadnienietraktujeustawodawstwoobukrajów. Lektura monografii pozwala poznać opinię autorki dotyczącą wielu kwestii, np. nie można, jej zdaniem, rozciągnąć skutków zatarcia skazania na samo jego zaistnienie i uznać, że z punktu widzenia prawnego w ogóle nie miało miejsca nie tylko skazanie, lecz także popełnione przestępstwo. Albo wyłączenie możliwości zatarcia skazania, tj. nieuznania zatarcia skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jeżeli pokrzywdzonym był małoletni poniżej 15 lat (art. 106a k.k.). Czasem kwestia pozostaje nieco bardziej otwarta, jak np. pytanie, czy zatarcie skazania dotyczy wyłącznie skazania, które następuje w wyroku skazującym, czy obejmuje także wyroki, w których odstąpiono od wymierzenia kary lub warunkowo umorzono postępowanie. Praca jest interesującą próbą usystematyzowania wiedzy na temat zatarcia skazania w Polsce i w Hiszpanii. Jest przeznaczona dla szerokiego grona czytelników, dla sędziów, adwokatów, prokuratorów, policjantów, pracowników administracji. Będzie również pomocna dla studentów prawa i administracji, zawiera bowiem wiele pouczających wskazówek dla jej adresatów. Myślę, że monografia pt. Zatarcie skazania pozostawia szerokie pole do rozważań i przemyśleń na omawiany temat. Stanowi z pewnością interesującą lekturę nie tylko dla teoretyków, lecz także dla tych czytelników, którzy z racji swoich zainteresowań zajmują się prawem karnym.