Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście specyfiki Śląska Cieszyńskiego postulaty de lege ferenda 1

Transkrypt

1 Bielsko-Żywieckie Studia teologiczne tom 16 (2015) ks. piotr kroczek Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście specyfiki Śląska Cieszyńskiego postulaty de lege ferenda 1 Słowa kluczowe: diecezja bielsko-żywiecka, Śląsk Cieszyński, synod diecezjalny, wikariusz biskupi, unitas in diversitate Keywords: Bielsko-Zywiec Diocese, Cieszyn Silesia, diocesan synod, episcopal vicar, unitas in diversitate 1. Specyfika diecezji bielsko-żywieckiej Diecezja bielsko-żywiecka została erygowana przez papieża Jana Pawła II dnia 25 marca 1992 roku 2. Powstała ona z dwóch diecezji z części diecezji katowickiej 3 oraz z części archidiecezji krakowskiej 4. Połączenie terenów bardzo mocno zróżnicowanych kulturowo, których mieszkańcy mają głęboką świadomość własnej tożsamości i odrębności, można określić jako osobliwe. Z punktu widzenia postulowanej przez teologię i prawo kanoniczne wewnętrznej jedności diecezji, czyli pełnej integracji składającej się na nią części, takie posunięcie było bardzo ryzykowne. Przedstawione dwa źródła pochodzenia podbeskidzkiej diecezji oczywiście wpływają na życie Kościoła katolickiego 1 Artykuł ten jest kontynuacją rozważań zawartych w: P. Kroczek, Wikariat Generalny w Cieszynie za czasów biskupa Franciszka Śniegonia jako inspiracja dla zmian w organizacji i funkcjonowaniu Kościoła na Śląsku Cieszyńskim, [w:] Edukacja Ekumeniczna w społeczności Śląska Cieszyńskiego w II połowie XIX wieku Rocznica święceń biskupich Franciszka Śniegonia, red. J. Budniak, N. Ruman, Cieszyn 2015, s Joannes Paulus PP. II, Epistula apostolica Totus Tuus Poloniae populus nova Polonicarum circum scriptionum ecclesiasticarum compositio, AAS 84 (1992), s Dekanaty: Bielsko centrum, Bielsko zachód, Cieszyn, Czechowice, Istebna, Skoczów, Strumień, Wisła. 4 Dekanaty: Andrychów, Biała, Kęty, Oświęcim, Żywiec I, Żywiec II.

2 156 ks. Piotr Kroczek na tych terenach, utrudniając budowanie i trwanie w jedności, której znakiem i narzędziem (LG 5 1) ma być zarówno Kościół powszechny, a na jego wzór także Kościół partykularny. Należy zauważyć, że jedność Kościoła oparta jest w pierwszym rzędzie na wewnętrznym zjednoczeniu ludzi z Bogiem, ale także na jedności całego rodzaju ludzkiego. W kontekście diecezji chodzi o zjednoczenie wiernych, którzy trwają przy swym pasterzu, czyli biskupie, i w Duchu Świętym i przez Ewangelię i Eucharystię łączą się w jeden organizm (kan ). Jednakże budowanie duchowej jedności w wierze nie może odbywać się z pominięciem ziemskich uwarunkowań, takich jak przykładowo: historia, kultura, język, zwyczaje, interesy, wartości. W przypadku podbeskidzkiej diecezji ziemskie uwarunkowania wydają się raczej przeszkodą niż pomocą. Śląsk Cieszyński, który w polskiej części administracyjnie podlega diecezji bielsko-żywieckiej (nota bene są to byłe dekanaty diecezji katowickiej), jest bowiem regionem o wielkiej specyfice przede wszystkim zbudowanej na dużej jedności kulturowej oraz żywej świadomości odrębności od sąsiadujących regionów 7. Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, mieszkańcy Śląska Cieszyńskiego cechują się bardzo silnym poczuciem tożsamości, która nadal istnieje pomimo granic politycznych 8. Taki stan rzeczy wynika z historii tego regionu, który cieszył się zawsze dużą jednością administracyjną i polityczną, a przez to także pewną autonomią. Świadomość takiego złożonego status quo powinna działać zachęcająco i mobilizująco dla władzy kościelnej i podjęcia przez nią działań zmierzających do poszukiwania rozwiązań organizacyjnych i prawnych pozwalających diecezji realizować własne cele, których nieodłącznym elementem musi być budowanie wewnętrznej jedności części Ludu Bożego powierzonej pasterskiej pieczy biskupa (kan. 369) 9. 5 LG = Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Constitutio dogmatica Lumen gentium de Ecclesia, , AAS 57 (1965), s. 5 75; tekst łacińsko-polski: Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Poznań 1986, s Cytowane kanony pochodzą z Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, , AAS 75 (1983), cz. 2, s ; tekst łacińsko-polski: Kodeks Prawa Kanonicznego, przekład zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski, Poznań U. Kaczmarek, Tożsamość regionalna mieszkańców Zaolzia, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 1 (1997): Śląsk Cieszyński i inne pogranicza w badaniach nad tożsamością etniczną, narodową i regionalną, red. I. Bukowska-Floreńska przy współudziale H. Rusek, s ; G. Pawelska-Skrzypek, B. Domański, Zróżnicowania przestrzenne postrzegania własnego regionu przez mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t. 1 (1997), s T. Siwek, Specyfika tożsamości etnicznej na Zaolziu, Śląsk Cieszyński 1997, s Choć w optyce tego artykułu znajduje się ziemia cieszyńska. Oczywiście, mutatis mutandis, można te rozważania interpolować na ziemię żywiecką, która także leży w obrębie podbeskidzkiej diecezji.

3 Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście Instrumenty prawne służące jedności w różnorodności w Kościele partykularnym Po uświadomieniu sobie stanu diecezji i celu, jaki postuluje teologia oraz określa prawo, należy zastanowić się nad możliwymi skutecznymi w określonej sytuacji metodami pracy na rzecz jedności. W doborze środków działania trzeba zachować wielką wrażliwość i wyczucie. Budowanie jedności Kościoła partykularnego nie może odbywać się na zasadzie unifikacji. Nie można bowiem nie liczyć się ze źródłami różnorodności, wartościami odmienności i możliwościami, które ta wielorakość niesie. Wydaje się, że trzeba zastosować, jako naczelną wskazówkę do działania, zasadę unitas in diversitate et diversitas in unitate. Głosi ona, że jedność całości może i powinna być budowana i rozwijana nie tylko poprzez zachowanie, ale także poprzez podkreślanie różnorodności części, które na całość się składają. Prawo kanoniczne zawiera instrumenty, które mogą pomagać w scalaniu diecezji przy jednoczesnym zachowaniu specyfiki regionów, które tę diecezję tworzą Synod diecezjalny Jednym ze skutecznych narzędzi zarządzania Kościołem partykularnym jest synod diecezjalny. Synod ten jest zebraniem wybranych kapłanów oraz innych wiernych Kościoła partykularnego, którzy dla dobra całej wspólnoty diecezjalnej świadczą pomoc biskupowi diecezjalnemu (kan. 460). Ta pomoc ma charakter konsultacji. Dyrektorium Apostolorum successores 10 nazywa synod diecezjalny wprost zgromadzeniem doradczym (assemblea consultiva) 11. Chodzi o głos wiernych z diecezji w sprawach, o których chce się dowiedzieć biskup diecezjalny. To pasterz diecezji zadaje tematy do rozważenia, jednakże powinny być one poddane swobodnemu omówieniu przez członków na sesjach synodalnych (kan. 465). Jednocześnie trzeba pamiętać, że biskup jest uczestnikiem synodu (por. kan. 466). Synod gromadzi więc kolegialnie osoby, które nie są równoprawne 12. Zgodnie z kan synod diecezjalny powinien odbywać się w poszczególnych Kościołach partykularnych, ilekroć zdaniem biskupa diecezjalnego i po wysłuchaniu Rady kapłańskiej doradzają to okoliczności. Z faktu, że w diecezji bielsko-żywieckiej nie odbył się jeszcze synod diecezjalny, nie moż- 10 Congregatio pro Episcopis, Direttorio Apostolorum Successores per il ministero pastorale dei vescovi, Vatican 2004; polska wersja np.: Kongregacja ds. Biskupów, Dyrektorium Apostolorum successores o pasterskiej posłudze biskupów, 22 II 2004, [w:] Ustrój hierarchiczny Kościoła. Wybór źródeł, red. W. Kacprzyk, M. Sitarz, Lublin 2006, s , (dalej: Apostolorum successores). 11 Apostolorum successores, nr 168: Il Sinodo diocesano è una riunione o assemblea consultiva, convocata e diretta dal Vescovo, alla quale sono chiamati, secondo le prescrizioni canoniche, sacerdoti e altri fedeli della Chiesa particolare, per aiutarlo nella sua funzione di guida della comunità diocesana. 12 Synod diecezjalny, [w:] Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P Majer, wyd. pol. na podst. wyd. hiszp., Kraków 2011, s. 403.

4 158 ks. Piotr Kroczek na ex promptu wysnuwać wniosku o zaniedbaniu biskupa diecezjalnego Tadeusza Rakoczego. Teoria prawodawstwa podpowiada bowiem, że niepodejmowanie działań legislacyjnych przez prawodawcę jest także ważnym elementem sprawowania przez niego władzy i może być uznane za prawidłową decyzję 13. W kontekście prawa kanoniczego ma ona także prawne uzasadnienie 14. We wspólnocie Kościoła wierni przecież mogą poprzez zwyczaj, a w konsekwencji zwyczaj prawny, będący równoprawnym wobec prawa stanowionego źródłem prawa, sami regulować swoją sytuację 15. Jeżeli chodzi o zakres tematów podejmowanych na synodzie, to ciało to może wypracowywać regulacje dotyczące bardzo różnych aspektów życia Kościoła. Aneks do Instrukcji z 19 marca 1997 roku, wydanej przez Kongregację ds. Ewangelizacji na temat odbywania synodów diecezjalnych Narodów 16, zawiera spis możliwych obszarów działalności legislacyjnej biskupa w diecezji, które jego kompetencji przypisuje Kodeks Prawa Kanonicznego. Obszary te zostały podzielone według tria munera scara. W doniesieniu do munus docendi należy wymienić: ekumenizm, głoszenie słowa Bożego, katechizację, działalność misyjną, wychowanie i edukację katolicką oraz sprawy związane z ochroną wiary i obyczajów w środka społecznego przekazu. Gdy chodzi o munus sanctificandi, biskup może regulować w ramach kompetencji sprawy liturgiczne (obrzędy dostosowane do zwyczajów miejscowych czy też warunki udzielania sakramentów niekatolikom) 17. Z kolei munus pascendi obejmuje organizację życia diecezji, parafii czy dyscypliny duchowieństwa. Prawo nie przewiduje synodu dla części diecezji, choć nic nie stoi na przeszkodzie, aby prawo ustanawiane na nim obowiązywało w części terytoriom diecezji lub dla osób pochodzących z określonych terenów. Taki zabieg może być zrealizowany poprzez wyraźne określenie adresatów prawa lub wyznaczaniu obszaru obowiązywania całych ustaw czy niektórych przepisów. Aby zapewnić obecność wszystkich środowisk wspólnoty diecezjalnej, prawodawca powszechny przewidział, że aby delegacja wiernych była bardzo szeroka, mają oni reprezentować całą diecezję. Na synod diecezjalny powinni być wezwani jako członkowie i mają obowiązek w nim uczestniczyć: 1) biskup koadiutor oraz biskupi pomocniczy; 2) wikariusze generalni i wikariusze biskupi oraz wikariusz sądowy; 3) kanonicy kościoła katedralnego; 4) członkowie Rady 13 S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s Bonifatio PP. VIII, Liber sextus decretalium, [w:] Corpus Iuris Canonici, editio Lipsiensi secunda post Ae. L. Richteri curas ad librorum manuscriptorum et editionis romanae fidem recognovit et adnotatione critica instruxit Ae. Friedberg, t. 2, Lipsiae 1881, col , tu: De regule iuris, nr 53: Cui licet quod est plus, licet utique quod est minus. 15 P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in the Church, 2nd rev. ed., Kraków 2012, s Congregatio pro Gentium Evangelizatione, Instructio de synodis dioecesanis agendis ( ) AAS 89 (1997), s ; aneks: Additamentum ad Instructionem de synodis dioecesanis agendis, s W związku z kan. 844.

5 Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście 159 Kapłańskiej; 5) wierni świeccy, także członkowie instytutów życia konsekrowanego, wybrani przez Radę Duszpasterską; 6) rektor wyższego seminarium diecezjalnego; 7) dziekani; 8) przynajmniej jeden prezbiter z każdego dekanatu; 9) niektórzy przełożeni instytutów zakonnych i stowarzyszeń życia apostolskiego, które posiadają dom w diecezji (kan ). Biskup może także wezwać na synod diecezjalny w charakterze członków także innych, czy to duchownych, czy członków instytutów życia konsekrowanego, czy wiernych świeckich (kan ). Takie uregulowanie podkreśla pełną władzę biskupa nad tym zgromadzeniem. Władza ta jest jeszcze lepiej widoczna w tym, że to biskup diecezjalny jest iure divino jedynym prawodawcą w diecezji i tym samym na synodzie diecezjalnym (CD 18 8). Nie może swojej prawodawczej władzy ważnie delegować (kan. 135 ). Członkowie Synodu mają tylko głos doradczy. On [biskup diecezjalny] sam podpisuje deklaracje i dekrety synodalne, które jedynie jego autorytetem mogą być promulgowane (kan. 466). Biskup, jako odpowiedzialny za diecezje prawodawca, nie może w swoim postępowaniu stosować zasady auctoritas facit legem 19. Ta reguła upatruje źródło obowiązywalności norm jedynie w woli podmiotu, który ma władzę. Sytuacja prawodawcy kościelnego jest odmienna od wskazanej. Musi on, jako sługa wiernych, a jednocześnie jako ich Głowa (jest to paradoks prawodawcy) 20, uwzględniać ich sytuację życiową, religijną, potrzeby i aspiracje oraz możliwości. W kontekście diecezji bielsko-żywieckiej, mając przed oczyma jej heteronomiczną genezę, koniecznie trzeba postulować, aby na synod zostali wezwani przedstawiciele środowisk regionalnych, czyli osoby znające dobrze specyfikę rejonów: cieszyńskiego i żywieckiego. W tym doborze członków synodu chodzi o to, aby nie został pominięty aspekt ludowo-regionalny Kościoła partykularnego na rzecz aspektu instytucjonalnego i urzędniczego diecezji. Z mocy prawa bowiem większość uczestników synodu diecezjalnego to różnego szczebla urzędnicy kościelni lub duchowni pełniący określoną funkcję w kościele partykularnym Wikariusz biskupi Dobre ustawodawstwo partykularne to pierwszy krok do skutecznego i owocnego zarządzania diecezją 21. Jednakże nawet najlepsze ustawy, jeżeli nie są wprowadzane w życie przez adresatów norm, pozostają martwą literą. W ten sposób w pole rozważań wchodzą diecezjalne organy władzy wykonawczej. 18 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Christus Dominus de pastorali Episcoporum, , AAS 58 (1966), s ; Sobór Watykański II, Dekret o apostolskich zadaniach biskupów Kościele Christus Dominus, [w:] Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, dz. cyt., s T. Hobbes, Leviathan, Indianapolis 1994, s P. Kroczek, The Theological Foundations of the Reception of Canon Law, Annales Canonici 5 (2009), s Na temat pojęcia efektywności prawa i kryteriów efektywności zob. P. Kroczek, Kiedy prawo kanoniczne jest efektywne?, Annales Canonici 2 (2006), s

6 160 ks. Piotr Kroczek Kodeks Prawa Kanonicznego stanowi, że obowiązkiem biskupa diecezjalnego jest rządzić powierzonym mu Kościołem partykularnym ( ) zgodnie z przepisami prawa (kan ). Rządzenie to w świetle przepisu kan wykonywanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Oczywiście władzę wykonawczą może on wykonywać nie tylko osobiście, ale poprzez wikariusza generalnego lub wikariusza biskupiego (kan ). Wikariusz generalny i biskupi działają mocą władzy biskupiej własnej biskupa diecezjalnego w formie zwyczajnej 22. Oznacza to, że władza nie przynależy do nich osobiście, lecz do urzędu, który sprawują. Są oni ordynariuszami miejsca (kan i 2). Kodeks nakazuje ustanowienie w diecezji wikariusza generalnego (kan ), natomiast o użyteczności skorzystania z możliwości obsadzenia urzędu wikariusza biskupiego decyduje sam biskup diecezjalny. Jest więc to urząd sprawowany ad nutum episcopi. Oznacza, że na ten urząd mianuje i usuwa z niego w sposób nieskrępowany biskup diecezjalny (kan ). Powinien on kierować się dążeniem do sprawnego zarządu diecezją (kan. 476). Chcąc przybliżyć znaczenie zwrotu sprawny zarząd diecezją, można powiedzieć, że chodzi o dwie zasadnicze sprawy. Pierwsza to taka, aby poprzez działania o charakterze władczym biskupa diecezjalnego diecezja mu powierzona wypełniała w stopniu zadowalającym swoje funkcje jako Kościół lokalny. Natomiast druga to umożliwienie wiernym realizacji ich kanonicznych praw i egzekwowanie wypełniania przez nich obowiązków. Kompetencje wikariusza generalnego i biskupiego są podobne, ale ich zasięg jest inny. O ile wikariusz generalny na mocy urzędu ma w całej diecezji władzę wykonawczą do podejmowania wszystkich aktów administracyjnych, którą z mocy prawa posiada biskup diecezjalny (kan ), to wikariusz biskupi ma tę samą władzę w określonej części diecezji lub w oznaczonym zakresie spraw albo w odniesieniu do wiernych jakiegoś obrządku, względnie do pewnej grupy osób (kan ). Zakres kompetencji może być więc terytorialny, materialny lub personalny. Biorąc po uwagę, że kontekstem rozważań jest specyfika części diecezji, czyli Śląsk Cieszyński, dalsza analiza skupiona będzie wokół wikariusza biskupiego. Prawo nie wymaga, aby wikariuszem biskupim był mianowany biskup pomocniczy diecezji (w przeciwieństwie do wikariusza generalnego, zob. kan. 406). Jednakże kandydat na rzeczony urząd musi być kapłanem. Musi mieć ukończone przynajmniej 30 lat i posiadać doktorat lub licencjat z prawa kanonicznego lub z teologii, ewentualnie w tych dyscyplinach być przynajmniej naprawdę biegłym, odznaczać się zdrową nauką, prawością, roztropnością i doświadczeniem w załatwianiu spraw (478 1 i 2). Wikariusz biskupi ma władzę wykonawczą ograniczoną przez sprawy, które biskup sobie zarezerwował albo do których prawo wymaga specjalnego zlecenia biskupa (kan ). Wyłączone są także te sprawy, które biskup zle- 22 Art. 476, [w:] Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 412.

7 Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście 161 cił wikariuszowi generalnemu (kan ). Poza tymi obostrzeniami ważne jest to, aby wikariusz biskupi nigdy nie działał wbrew woli i zamierzeniom biskupa diecezjalnego (kan. 480). Należy także pamiętać, że od decyzji wikariusza biskupiego przysługuje rekurs hierarchiczny od biskupa diecezjalnego (kan nr 1). 3. Postulowane obszary legislacji i zakres władzy wikariusza biskupiego w kontekście Śląska Cieszyńskiego Ustawodawca powszechny nakazuje, aby mianując wikariusza biskupiego, biskup diecezjalny wyraźnie określił zakres jego władzy. Chodzi o uniknięcie w ten sposób nakładania się kompetencji lub co gorsze niepewności mianowanego lub wiernych 23. Z ogólnych zasad prawa administracyjnego wynika, że kompetencji nie można domniemywać. Jest to stanowisko zarówno doktryny, jak i orzecznictwa 24. Kompetencje powinny wynikać więc wyraźnie z obowiązujących norm i nie można ich domniemywać lub tworzyć za pomocą wykładni. Ten zakres władzy wikariusza może być precyzyjnie określony zarówno przez prawo partykularne, jak i polecenie biskupa. Domaga się tego zasada legalizmu, która powinna być zachowana także w prawie kanonicznym mimo specyfiki tego prawa. Postulowane obszary legislacji i zakres władzy wikariusza biskupiego dla Śląska Cieszyńskiego muszą oddawać specyfikę regionu diecezji. Powszechnie wiadomo bowiem, że tylko władza, która zna i szanuje swoich podwładnych, także poprzez uznanie ich kultury, pochodzenia, zwyczajów, może liczyć na szacunek oraz na to, że jej autorytet będzie odgrywał ważną rolę w przyjmowaniu decyzji, które podejmuje 25. Starając się pokazać konkretne dziedziny życia, które mogą być regulowane przez prawo partykularne i zakres kompetencji wikariusza biskupiego, można odwołać się, oczywiście z uwzględnieniem koniecznych, bo podyktowanych przez prawo powszechne zmian, do zadań i kompetencji, które miał wikariusz generalny w XIX wieku, czyli za czasów rozkwitu wikariatu generalnego w Cieszynie 26. Do wikariusza generalnego na podległym mu terenie należało wów- 23 Apostolorum successores, nr Por. B. Banaszak, Proceduralne i materialnoprawne normy konstytucji, [w:] Charakter i struktura norm konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997, s. 121; por. uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z 15 grudnia 2004 r., FPS 2/04, ONSAiWSA 2005, nr 1, poz. 1; orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 28 maja 1986 r., U 1/86, OTK 1986, nr 1, poz. 2; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 1 czerwca 2004 r., U 2/03, OTK-A 2004, nr 6, poz. 54; por. uchwała Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1997 r., III ZP 1/97, OSNAP 1997, nr 23, poz Zob. P. Kroczek, Authority of Bishop as Lawgiver, Angelicum 87 (2010) fasc. 4, s Wikariat generalny był kościelną strukturą rejonową diecezji wrocławskiej. Istniał latach , podczas których było dziesięciu wikariuszy generalnych, a wśród nich bp Franciszek Śniegoń ( ), zob. szeroko o tym J. Londzin, Historia Generalnego Wikariatu w Cieszynie, Cieszyn 1926, zob. także H. Bogusz, Dzieje i ustrój Generalnego Wikariatu w Cieszynie, Nasza Przeszłość 1987, t. 68, s ; skrótowo historię wikariatu przedstawia M. Morys-Twarowski, Stosunki

8 162 ks. Piotr Kroczek czas wiele spraw i zadań 27. Mogą one stanowić ważne źródło inspiracji postulatów de lege ferenda podnoszonych w kontekście obecnego stanu Kościoła na terenie Śląska Cieszyńskiego Dyscyplina duchowieństwa Po pierwsze, ówczesny wikariusz generalny miał dbać o dyscyplinę duchowieństwa. W związku z tym do kompetencji wikariusza należało obsadzanie, usuwanie, przenoszenie osób na stanowiskach administratora, wikariusza, kapelana 28. Takie rozwiązanie jest tylko częściowo do przyjęcia z punktu widzenia obecnego prawa powszechnego. Spośród wymienionych stanowisk ordynariusz miejsca mianuje obecnie jedynie kapelana (kan. 565). Biskup diecezjalny mianuje natomiast rektora kościoła (kan ), wikariusza rejonowego, czyli dziekana (kan ), proboszcza (kan. 523) i wikariusza parafialnego (kan. 547). Natomiast troska wikariusza biskupiego o dyscyplinę duchowieństwa jest zadaniem mieszczącym się w jego kompetencjach i polegać może przecież na realizacji prawa powszechnego oraz prawa partykularnego w tym zakresie Zarząd dobrami doczesnymi Inną dziedziną, w której wikariusz generalny Śląska Cieszyńskiego miał kompetencje, był rozdział nadzoru nad fundacjami oraz zarząd i kontrola dóbr doczesnych Kościoła. Miał on także egzekwować pobożne zapisy i testamenty 30. Obecnie prawo powszechne przyznaje ordynariuszom, a więc także wikariuszom biskupim, szerokie uprawnienia. Przykładowo kan stanowi, że do ordynariusza należy pilnie nadzorować zarząd wszystkich dóbr, należących do podległych mu publicznych osób prawnych, z zachowaniem prawnych tytułów przyznających mu większe uprawnienia. Ma on, uwzględniając prawa, prawne zwyczaje oraz okoliczności przez wydanie szczegółowych instrukcji, w granicach prawa powszechnego i partykularnego, starać się o uregulowanie zarządu dóbr kościelnych (kan ). Wprawdzie zarząd dóbr kościelnych należy do tego, kto bezpośrednio kieruje osobą, do której dobra nawyznaniowe, [w:] Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I Panic, t. 5, Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej ( ), Cieszyn 2013, s Na temat osoby biskupa Franciszka Śniegonia zob. J. Kiedos, Śniegoń Franciszek, [w:] Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, red. M. Patera, Katowice 1996, s Te zadania przedstawiają, m.in. J. Londzin, Historia Generalnego Wikariatu, dz. cyt., s ; J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 3, cz. 1, Czasy nowożytne ( ), Warszawa 2007, s. 63; zob. także zbiór kościelnego prawa partykularnego Sammlung kirchlicher Verordnungen, Erlasse und Bekanntmachungen für das Bisthum Breslau, nach dem Inhalt geordnet und herausgegeben im Auftrage der Fürstbischoflichen Ordinariats in Breslau und im Selbstverlage desselben, Breslau J. Londzin, Historia Generalnego Wikariatu, dz. cyt., s ; J. Mandziuk, Historia Kościoła katolickiego na Śląsku, t. 3, cz. 1, Czasy nowożytne ( ), Warszawa 2007, s Zob. kan w kontekście zasady a maiori ad minus. 30 J. Londzin, Historia Generalnego Wikariatu, dz. cyt., s

9 Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście 163 leżą, jednak odbywa się to przy zachowaniu prawa ordynariusza do interweniowania w wypadku zaniedbań zarządcy (kan ). Także w dziedzinie pobożnych zapisów prawo powszechne przyznaje ordynariuszowi spore kompetencje, ustanawiając go wykonawcą wszystkich pobożnych rozporządzeń, dokonanych zarówno testamentem, jak i aktem między żyjącymi (kan ) oraz powierzając mu nadzór nad ich wykonaniem (kan ). Kodeks określa także bardziej szczegółowe uprawnienia, które w prawie partykularnym można dookreślić, takie jak zasady pisemnego zezwolenia na zbieranie ofiar na pobożny lub kościelny instytut lub cel (kan ) czy warunki nakazu specjalnej zbiórki na określone cele parafialne, diecezjalne, krajowe lub powszechne (kan. 1266) Szkolnictwo katolickie Wikariusz generalny w XIX wieku sprawował kontrolę nad szkolnictwem katolickim oraz stypendiami szkolnymi, a w zakresie religii katolickiej także nad niekatolickimi placówkami szkolnymi i wychowawczymi 31. W obecnym stanie prawnym to biskup diecezjalny winien zatroszczyć się o zakładanie szkół katolickich, które zapewnią wychowanie przepojone chrześcijańskim duchem (kan i 2). Do niego też należy nadzór nad katolickim nauczaniem i wychowaniem religijnym przekazywanym w jakichkolwiek szkołach (kan ). Jednakże wikariusz biskupi może współdziałać w tym zadaniu i powinien zatroszczyć się o to, ażeby osoby wyznaczone do nauczania religii także w szkołach niekatolickich odznaczały się zdrową nauką, świadectwem życia chrześcijańskiego i umiejętnością pedagogiczną (kan ). To bowiem on ma prawo mianowania lub zatwierdzania nauczycieli religii oraz usuwania lub żądania usunięcia, ilekroć wymaga tego dobro religii lub obyczajów (kan. 805) Ekumeniczne dążenia Okres działalności wikariuszy generalnych w Cieszynie, czyli zasadniczo wiek XIX, nie był okresem, w którym dążenie do realizacji ekumenicznej jedności chrześcijan było priorytetem działań najwyższej władzy kościelnej 32. Tym bardziej prawo partykularne diecezji wrocławskiej nie nadawało wikariuszowi generalnemu uprawnień w tej dziedzinie. 31 Zob. J. Budniak, Ksiądz biskup Franciszek Śniegoń i ksiądz biskup Józef Pukalski propagatorami i krzewicielami kultury i oświaty na Śląsku Cieszyńskim, Zarania Śląskie nr 7 8 (2003), R. LX, red. W. Korzeniowska, s Szeroko o szkolnictwie (nie tylko katolickim) pisze: J. Spyra, Szkolnictwo i oświata, [w:] Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych, red. I Panic, t. 5, Śląsk Cieszyński od Wiosny Ludów do I wojny światowej ( ), Cieszyn 2013, s Szeroko o tym, zob. J. Budniak, Ekumenizm jutra na przykładzie Śląska Cieszyńskiego. Studium historyczno-pastoralne, Katowice 2002.

10 164 ks. Piotr Kroczek Obecnie ekumeniczne dzieło budowania pełnej jedności Kościoła, czyli tej jedności, której Chrystus od początku udzielił swojemu Kościołowi (UR 33 4) 34, popieranie ruchu ekumenicznego i kierowanie nim wśród katolików jest zadaniem, które w pierwszej kolejności spoczywa na całym Kolegium Biskupim i Stolicy Apostolskiej (kan ). Jednakże również biskupi diecezjalni mają popierać tę jedność i stosownie do różnych potrzeb i pożytku wydawać praktyczne normy przy uwzględnieniu przepisów wydanych w tej sprawie przez najwyższą władzę kościelną (kan ). Modlitwa, studium, dialog i współpraca to pierwszorzędne elementy działalności ekumenicznej 35. Sytuacja dwuwyznaniowości na terenie Śląska Cieszyńskiego oraz to, że w niektórych parafiach katolickich większość mieszkańców to luteranie 36, powinna mieć odzwierciedlenie w prawie partykularnym i zarządzie administracyjnym diecezji 37. Szczególną rolę ma do spełnienia w tym zakresie prawodawstwo, ono bowiem może kreować proekumeniczne postawy u wiernych oraz umożliwiać zbliżenie ekumeniczne na poziomie organizacyjnym Kościoła. Przykładowo prawo partykularne może regulować sytuacje związane z zawieraniem małżeństw mieszanych i sanować prawnie zwyczaje związane z zaręczynami stron mieszanych wyznaniowo. Wypada, aby prawo regulowało wzajemne uczestnictwo duchownych katolickich i luterańskich w obrzędach, które mają miejsce w kościołach tych wyznań, a także wspólne celebrowanie ważnych dla lokalnych społeczności wydarzeń, gdy zawierają element religijny, na przykład poświęcenie sztandaru, dożynki itd. Obecnie bowiem nie ma jednolitości w praktyce duszpasterskiej, co powodować może zdziwienie, a nawet zgorszenie wśród wiernych i poczucie uznaniowości postępowania Inne zadania duszpasterskie Do zadań wikariusza generalnego należało w przeszłości także wiele innych obszarów działalności, które można określić jako pracę organizacyjno- -duszpasterską. Przykładowo miał on niedoświadczonym, chorym, zanadto liczbą parafian przeciążonym rektorom kościołów (proboszczom) zyskiwać pomocników, egzaminować spowiedników tak świeckich, jak zakonnych, aprobować ich na pewien czas, dyspensować od zapowiedzi małżeńskich ze słusznych przyczyn, jako też od przeszkody religii mieszanej z uwzględnieniem 33 Sacrosanctum Concilium Oecumenicum Vaticanum II, Decretum Unitatis redintegratio de oecumenismo, , AAS 57 (1965), s Communionis notio, nr Congregatio Pro Doctrina Fidei, Litterae Communioni notion ad Catholicae Ecclesiae episcopos de aliquibus aspectibus Ecclesiae prout est communio (=Communionis notio), , AAS 85 (1993), s ; tekst polski: L Osservatore Romano. Wydanie polskie 13 (1992), nr 10, s , tu nr Przykładowo parafia w Goleszowie ma 7250 mieszkańców tym katolików 1850, w Lesznej Górnej mieszkańców 565 w tym katolików 200, Puńcowie 2800 mieszkańców, 1303 katolików; Ustroniu Hermanice mieszkańców 4606, w tym katolików 1596; dane na dzień 25 września 202 pochodzą z Informatora diecezji bielsko-żywieckiej 2012, b.m.w. 2012, s Zob. L. Vischer, Church and the Ecumenical Movement, The Jurist 37 (1977), s. 1 2.

11 Jedność diecezji bielsko-żywieckiej w kontekście 165 warunków kościelnych, przeprowadzać wizytację kościołów, miejsc świętych, nawet wyjętych i klasztorów żeńskich, badać i prostować coroczne rachunki, aprobować książki teologiczne i kościelne 38. Wszystkie te czynności wikariusz biskupi może realizować mutatis mutandis z zachowaniem norm obecnie obowiązującego prawa powszechnego. 4. Twórcze napięcie: jedność i różnorodność Oczywiście jedność w diecezji jest wielką wartością, lecz ta jedność może i powinna być zbudowana także w oparciu i przy pomocy różnorodności. Takie napięcie i pozorna sprzeczność pomiędzy jednością i różnorodnością może być twórczym elementem dla rozwoju życia Kościoła lokalnego. Popieranie i podkreślanie specyfiki kulturowej regionu Śląska Cieszyńskiego i w pewnym wymiarze nadanie mu słusznej autonomii jest postulatem, który należy podtrzymywać i upowszechniać. Jego praktyczna realizacja może odbyć się na dwa sposoby. Pierwszy to wydanie prawa przez biskupa diecezjalnego, samodzielnie lub poprzez zatwierdzenie dokumentów synodu diecezjalnego, które uwzględniać będzie specyfikę regionu, o którym mowa. Drugi natomiast sposób to ustanowienie urzędnika w postaci wikariusza biskupiego, który swoją kompetencją miałby objąć możliwie cały obszar Śląska Cieszyńskiego. Można mieć nadzieję, że wówczas prawo partykularne i decyzje administracyjne będą rzeczywiście efektywnym narzędziem służącym utrzymaniu i budowaniu jedności w różnorodności. UNITY OF THE BIELSKO-ZYWIEC DIOCESE IN THE CONTEXT SPECIFICITY OF CIESZYN SILESIA: POSTULATES DE LEGE FERENDA Cieszyn Silesia is a very specific region in Bielsko-Zywiec Diocese. To preserve uniqueness and distinctiveness of the territory in question, and identity of its residents, the diocesan bishop shall use two legal instruments the diocesan synod (to make proper law), and the episcopal vicar for this territory (to exercise executive power). The two means are of help in achieving the church goal, that is, in creating the unity of the faithful of the diocese in the diversity of their background. The paper proposes some practical solutions in the areas of church life, such as: the clerical discipline, administration of ecclesiastical goods, catholic education, and other pastoral duties, where the postulate of true autonomy of the Cieszyn Silesia can be realized. 38 J. Londzin, Historia Generalnego Wikariatu, dz. cyt., s