Wpływ zmian stężenia hormonów anabolicznych indukowanych intensywnym treningiem fizycznym na stan odżywienia kobiet

Transkrypt

1 Żebrowska Probl Hig Epidemiol A i wsp. Wpływ 2013, 94(4): zmian stężenia hormonów anabolicznych indukowanych intensywnym treningiem Wpływ zmian stężenia hormonów anabolicznych indukowanych intensywnym treningiem fizycznym na stan odżywienia kobiet Effect of changes in anabolic hormone concentrations and physical training on nutritional status of women Aleksandra Żebrowska 1/, Aleksandra Kochańska-Dziurowicz 2/, Łukasz Joniec 1/, Anita Stanjek Cichoracka 2/ 1/ Zakład Fizjologii Katedry Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach 2/ Zakład Diagnostyki Izotopowej i Radiofarmaceutyków, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wstęp i cel pracy. Trening fizyczny ma istotny wpływ na stan odżywienia kobiet. Dlatego celem pracy była ocena stanu odżywienia oraz stężenia hormonów anabolicznych we krwi u kobiet trenujących o różnym poziomie wydolności fizycznej. Metody badań. Oznaczono stężenie hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 (IGF-1), testosteronu (T), globuliny wiążącej hormony steroidowe (SHBG) oraz kortyzolu (C) we krwi. W spoczynku oznaczano wybrane wskaźniki hematologiczne oraz odniesiono uzyskane wartości do poziomu wydolności fizycznej badanych kobiet trenujących. Metodą bioelektrycznej impedancji obliczono zawartość beztłuszczowej masy ciała, wskaźnik masy ciała oraz procent tkanki tłuszczowej. Wyniki. Spoczynkowe stężenia IGF-1 było wyższe u kobiet o wysokiej wartości maksymalnego poboru tlenu (TREN A) w porównaniu do kobiet o niższej wydolności tlenowej (TREN B) (p=0,03). Stwierdzono istotnie wyższe spoczynkowe stężenia GH, T i SHBG u kobiet TREN B w porównaniu do grupy TREN A. Trening wytrzymałościowy wpłynął istotnie na wartość MCV i MCHC, a różnice były zależne od poziomu wydolności fizycznej kobiet. Wykazano istotny wpływ treningu wytrzymałościowego na stan odżywienia młodych kobiet. Wniosek. Potwierdzono istotną rolę czynników endokrynnych w kontroli procesów metabolicznych w spoczynku i podczas wysiłku fizycznego u kobiet trenujących dyscypliny wytrzymałościowe. Słowa kluczowe: hormony anaboliczne, trening wytrzymałościowy, kobiety, stan odżywienia Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction & aim. Physical training has a strong influence on female nutritional status. The aim of this study was to analyze the variables of nutritional status and serum anabolic hormone concentrations in relation to physical performance in female athletes. Methods. We investigated the response of growth hormone (GH), insulinlike growth factor (IGF-1), testosterone (T), steroid hormone binding globulin (SHBG), cortisol and some hematological variables to the level of physical performance in endurance-trained women. The bioelectric impedance analysis under resting conditions was used to measure fat-free mass, body mass index, and percentage of body fat. Results. The baseline concentration of IGF-1 was higher in women with high maximal oxygen uptake (TREN A) when compared to the women with lower physical performance (TREN B) (p=0.03). The resting GH concentration, T, and SHBG levels were significantly higher in TREN B compared to TREN A. The endurance training induced an increase in MCV and MCHC levels in female subjects - TREN A as compared to TREN B. These results indicate that endurance training influences the nutritional status of young women. Conclusion. The findings are compatible with a role of endocrine factors in stimulating metabolic process at rest and during exercise in endurancetrained female athletes. Key words: anabolic hormones, endurance training, women, nutritional status Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr hab. Aleksandra Żebrowska Zakład Fizjologii Katedry Nauk Fizjologiczno-Medycznych AWF im. Jerzego Kukuczki w Katowicach ul. Mikołowska 72 a, Katowice tel , olazebrowska@yahoo.com Wstęp i cel badań Obecnie w sporcie wyczynowym obserwuje się znaczne zwiększenie obciążeń treningowych oraz zaburzenie równowagi pomiędzy zapotrzebowaniem a dostarczaniem należnych składników odżywczych. U osób uczestniczących w intensywnym treningu fizycznym prawidłowy sposób żywienia stanowi jeden z głównych czynników decydujących o możliwości uzyskiwania wysokich wyników sportowych. Nadmierny lub nieprawidłowo planowany wysiłek

2 752 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): fizyczny może prowadzić do niekorzystnych zmian zdrowotnych oraz negatywnie wpłynąć na wyniki sportowe [1-3]. Pomimo wielu prowadzonych badań naukowych, dane dotyczące mechanizmów i metod wykrywania zaburzeń stanu odżywienia u kobiet wyczynowo uprawiających sport są bardzo zróżnicowane [4, 5]. Wydaje się jednak, że największe znaczenie mogą mieć zaburzenia w czynności układu endokrynnego oraz zachwianie równowagi w funkcjonowaniu układu nerwowego współczulnego i przywspółczulnego [6-9]. Dowiedziono, że dla utrzymania równowagi czynnościowej organizmu podczas wysiłku fizycznego ważne jest pokrycie całkowitego wydatku energetycznego. Zależy ono od dostępności substratów służących do resyntezy adenozynotrójfosforanu (ATP), jedynego bezpośredniego źródła energii dla pracujących mięśni. Wydajność tego procesu jest regulowana przy współudziale autonomicznego układu nerwowego, układu endokrynnego, układu krążenia oraz poprzez oddziaływanie produktów procesów energetycznych [10, 11]. W celu wyrównywania bilansu energetycznego u osób trenujących szczególne znaczenie ma stosowanie właściwie zbilansowanej diety. Zróżnicowanie reakcji metabolicznej w warunkach podobnej dostępności substratów energetycznych może być wynikiem zmiany sekrecji oraz wrażliwości tkanek na działanie uwalnianych hormonów. Wykazano, że trening wytrzymałościowy zwiększa wrażliwość tkanki mięśniowej na działanie insuliny oraz tolerancję glukozy zarówno w spoczynku, jak i po spożyciu glukozy. Zwiększenie transportu glukozy do komórek mięśniowych jest zależne od wielkości jej suplementacji, aktywności transporterów glukozy, a także reakcji hormonalnej modyfikowanej intensywnością wysiłku i poziomem wytrenowania sportowców [11, 12]. Dobrze udokumentowany jest udział amin katecholowych, hormonu wzrostu oraz kortyzolu w zwiększeniu wykorzystywania wolnych kwasów tłuszczowych w długotrwałym wysiłku tlenowym [1, 10]. W adaptacji metabolicznej, a przede wszystkim w procesie syntezy białka mięśniowego, istotne znaczenie przypisuje się hormonom o działaniu anabolicznym. Podstawowe działanie w tym zakresie związane jest ze zwiększonym uwalnianiem hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 (IGF-1) oraz testosteronu (T) [13-15]. Hormony te stymulują syntezę białka mięśniowego, zwiększają dokomórkowy transport aminokwasów z jednoczesnym hamowaniem katabolicznego działania glikokortykosteroidów [16, 17]. Ponadto sugeruje się, że analiza wartości wybranych czynników parakrynnych oraz stężenia białek wiążących dla somatomedyny i hormonów steroidowych może być wykorzystywana do oceny obciążenia metabolicznego w trakcie wykonywanego wysiłku fizycznego [18 20]. Dlatego celem pracy była ocena zmian stężenia hormonów o działaniu anabolicznym u kobiet trenujących dyscypliny o charakterze wytrzymałościowym o zróżnicowanym poziomie wytrenowania. Ponadto celem pracy była ocena wpływu ewentualnych różnic w stężeniu hormonów u kobiet trenujących na wartość podstawowych wskaźników stanu odżywienia. Materiał i metodyka badań Badania przeprowadzono w grupie 40 kobiet uprawiających dyscypliny sportu o charakterze wytrzymałościowym. Średni staż treningowy badanych wynosił 7,0±2,3 lata. Na podstawie wyników przeprowadzonego testu wysiłkowego dokonano oceny wydolności tlenowej zawodniczek (VO 2max ) oraz dokonano podziału na grupę kobiet o bardzo wysokiej wydolności (VO 2max >49 ml/kg/min.) grupa TREN A oraz o średniej wydolności tlenowej (VO 2max <48 ml/ kg/min.) grupa TREN B. Ogólną charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli I. Wszystkie badane kobiety w okresie poprzedzającym badania nie przyjmowały leków ani substancji wspomagających. Ponadto przed rozpoczęciem badań nie wykonywały wyczerpujących ćwiczeń fizycznych. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgody Komisji Bioetycznych ds. Badań Naukowych przy Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach i przy Śląskim Uniwersytecie Medycznym w Katowicach. U wszystkich badanych kobiet przeprowadzono kontrolę stanu odżywienia. Oceniono masę i wysokość ciała oraz przy użyciu analizatora do pomiaru komponentów ciała metodą bioelektrycznej impedancji (In- Body220 System), wyliczono wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI), zawartość tkanki tłuszczowej (BFM), procentową zawartość tkanki tłuszczowej (PBF), zawartość wody w organizm (TBW), beztłuszczową masę ciała (FFM) oraz obliczono wskaźnik obwodu tali do obwodu bioder (WHR). Wyliczono także zawartość białek (PROT) i składników mineralnych w ogólnej masie ciała. Następnie badane zgłaszały się w godzinach rannych do laboratorium, co najmniej po 8-godzinnym wypoczynku, na czczo (ok. 10 godzin po ostatnim posiłku) w celu pobrania próbki krwi dla oznaczenia wskaźników morfologii krwi oraz stężenia hormonów. Pobrane próbki dla oznaczeń wykonywanych w surowicy krwi zamrażano i przechowywano w temperaturze poniżej -70 C, a następnie oznaczano w nich stężenie hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostu typu 1 (IGF-1), stężenia testosteronu (T), globuliny wiążącej hormony steroidowe (SHBG) oraz kortyzolu (C). Podobnie w spoczynku oznaczano stężenie hemoglobiny (Hb), wartość hematokrytu (Hct), liczbę erytrocytów (RBC), leuko-

3 Żebrowska A i wsp. Wpływ zmian stężenia hormonów anabolicznych indukowanych intensywnym treningiem cytów (WBC) i płytek krwi (PLT). Obliczono średnią objętość krwinki (MCV), średnią masę hemoglobiny (MCH) oraz średnie stężenie hemoglobiny w krwince (MCHC). Wartości wskaźników morfotycznych krwi oznaczono przy użyciu analizatora krwi ABX MICROS 60 firmy HORIBA. W celu oceny wydolności fizycznej wszystkie zawodniczki wykonały test wysiłkowy o stopniowo wzrastającej intensywności do maksymalnego obciążenia. Na podstawie próby wysiłkowej określono wartości indywidualnych wskaźników wytrenowania: mocy maksymalnej (P max ) oraz maksymalnego poboru tlenu (VO 2max ). Zawodniczki wykonywały test biegowy o stopniowo wzrastającej intensywności na bieżni. Badane rozpoczynały wysiłek od prędkości przesuwu taśmy 6 km/h ze stałym kątem nachylenia bieżni 0. Następnie prędkość biegu zwiększano, co 3 min. o 2 km/h aż do maksymalnego indywidualnego obciążenia. Przed wysiłkiem oraz podczas trwania próby wysiłkowej w sposób ciągły monitorowano częstość skurczów serca (HR), wartość poboru tlenu (VO 2 ), wydalania dwutlenku węgla (VCO 2 ) oraz wielkość wentylacji minutowej (V E ). Stężenie testosteronu (T) i kortyzolu (C) w surowicy krwi oznaczano metodą radioimmunologiczną (RIA). Do oznaczenia testosteronu wykorzystano zestaw diagnostyczny TESTO-CT-2 firmy Cisbio. Stężenie kortyzolu oznaczano w oparciu o zestaw CORT- CT-2 firmy Cisbio. Stężenie hormon wzrostu (GH) i insulinopodobnego czynnika wzrostu-1 (IGF 1) były oznaczane metodą immunoradiometryczną (IRMA), w której znakowane 125 I były przeciwciała (anty-hgh i anty-igf-1). Do oznaczenia GH i IGF 1 wykorzystano zestawy diagnostyczne hgh-riact oraz IGF1-RIACT firmy Cisbio. Stężenie globuliny wiążącej hormony steroidowe (SHGB) oznaczano metodą immunoradiometryczną (IRMA). Do oznaczenia wykorzystano zestaw diagnostyczny SPECTRIA SHGB IRMA, firmy ORION diagnostica, Finlandia. W analizie statystycznej wyznaczono podstawowe wartości statystyki opisowej ocenianych parametrów (tj. średnią, odchylenie standardowe SD). Dla każdego ocenianego parametru przeprowadzono test Shapiro-Wilka sprawdzając zgodność jego rozkładu z rozkładem normalnym. Do oceny istotności różnic zastosowano parametryczny test t-studenta. Obliczono zależności pomiędzy analizowanymi zmiennymi stosując wieloczynnikową analizę wariancji poprzedzoną testem Levene a sprawdzającym jednorodność wariancji oraz test korelacji Pearson a. Za istotne statystycznie przyjęto wartości na poziomie p<0,05. Wyniki Kobiety uczestniczące w intensywnym treningu wytrzymałościowym i zakwalifikowane do udziału w badaniach były w podobnym wieku i charakteryzowały się zbliżonym stażem treningowym. Z uwagi na istotne różnice w wartościach maksymalnego poboru tlenu dokonano podziału na grupę kobiet o wyższej wydolności oraz o niżej wydolności fizycznej (tab. I). Stwierdzono istotne różnice w wartości wskaźników antropometrycznych charakteryzujących zawartość procentową oraz masę tkanki tłuszczowej u kobiet, co zostało zaprezentowane w tabeli I. Kobiety o wyższej wydolności tlenowej charakteryzowały się istotnie niższa zawartością tkanki tłuszczowej w masie ciała (p<0,01) w porównaniu do kobiet trenujących o niższych wartościach VO 2max (tab. I). Zastosowana metoda oceny składu masy ciała oraz wartości BMI oraz WHR w badanych grupach nie wykazała różnic istotnych statystycznie. Do oceny stanu odżywienia wykorzystano pomiar wskaźników morfologii krwi. Istotne różnice zaobserwowano w wartościach MCH (p<0,02) oraz MCHC (p<0,001) pomiędzy kobietami o rożnym poziomie wydolności tlenowej bez istotnych różnic w liczbie RBC, WBC czy wartości hematokrytowej (tab. II). Tabela I. Charakterystyka badanych kobiet z grupy TREN A oraz grupy TREN B Table I. Characteristics of studied women from group TREN A and TREN B Wskaźnik TREN A n=12 TREN B n=28 Istotność różnic Wiek [lata] 21±2,0 20±2,5 ns Wysokość ciała [cm] 163 ±5,0 166±4,3 ns Masa ciała [kg] 56,6±5,4 60,0±6,9 ns BMI [kg/m 2 ] 21,4±1,7 21,6±1,9 ns PBF [%] 18,2±3,5 23,0±5,0 p=0,005 BFM [kg] 10,4±2,6 14,1±4,4 p=0,01 FFM [kg] 46,3±4,2 45,9±3,9 ns TBW [kg] 34,0±3,0 33,6±2,6 ns PROT 9,2±0,8 9,1±0,8 ns VO 2sp [ml/kg/min] 6,0±1,0 6,3±1,2 p=0,04 VO 2max [ml/kg/min] 55±3,0 42,6±4,6 p<0,001 VE max [l/min] 111±14 93±13 p=0,01 Moc max [Wat] 264±23 237±27 p=0,01 Tabela II. Wartości wskaźników morfologicznych u kobiet z grupy TREN A oraz grupy TREN B Table II. Values of morphological indices in women from group TREN A and TREN B Wskaźnik TREN A n=12 TREN B n=28 Istotność różnic RBC [mln/μl] 4,4±0,3 4,5±0,2 ns Hb [g/dl] 14,2 ±0,7 13,8±0.9 ns Hct [%] 39,5±2,7 40,8±2,7 ns MCV [fl] 89,2±4,0 90,0±4,4 ns MCH [pg] 32,1±2,0 30,5±1,5 p=0,02 MCHC [g/dl] 36,1±1,5 33,9±0,6 p<0,001 WBC [tys/μl] 6,4±1,4 6,6±1,4 ns PLT [tys/μl] 312±77 293±63 ns

4 754 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Do oceny potencjalnych efektów metabolicznych wywołanych treningiem wytrzymałościowym wykorzystano analizę spoczynkowego stężenia hormonów we krwi. Wykazano istotne różnice w spoczynkowym stężeniu T (p=0,007), GH (p=0,002), SHGB (p<0,001) oraz IGF-1 (p=0,03) pomiędzy kobietami z grupy TREN A i B (tab. III). Analiza zależności wykazała dodatni wpływ testosteronu na liczbę krwinek czerwonych we krwi u wszystkich badanych kobiet (r=051; p<0,001) oraz wartość MCHC (r=0,58; p<0,002). Istotną zależność stwierdzono pomiędzy BFM oraz PBF a stężeniem testosteronu we krwi (r=0,35; p<0,05 oraz r=0,36; p<0,04). Istotną dodatnią zależność wykazano pomiędzy FFM a uzyskiwaną mocą maksymalną i VO 2max (r=0,88; p<0,001 oraz r=0,65; p<0,001) oraz pomiędzy zawartością białek w organizmie a wartością maksymalnego poboru tlenu (r=0,98; p<0,001). Do istotnych należy obserwowana dodatnia zależność pomiędzy wiekiem badanych kobiet i wielkością VO 2max oraz wiekiem i stężeniem IGF-1 (r=0,53; p<0,002 oraz r=0,42; p<0,03). Tabela III. Stężenie analizowanych hormonów we krwi u kobiet z grupy TREN A oraz grupy TREN B. Table III. Concentration of analyzed blood hormones in women from group TREN A and TREN B Wskaźnik TREN A n=12 TREN B n=28 Istotność różnic GH [μlu/ml] 2,7±2,0 16,2±12,0 p=0,002 IGF-1 [ng/ml] 310± ±57 p=0,03 T [nmol/l] 2,2±1,4 3,7±1,5 p=0,007 SHGB [nmol/l] 59±14,5 151±60 p<0,001 C [nmol/l] 575± ±140 ns Dyskusja Długotrwały trening wytrzymałościowy jest czynnikiem modyfikującym spoczynkową oraz wysiłkową adaptacją metaboliczną organizmu [5, 10]. Różnice w odpowiedzi metabolicznej regulowanej czynnością układu endokrynnego skłoniły do oceny wpływu wybranych hormonów indukowanych intensywnym treningiem wytrzymałościowym na stan odżywienia młodych kobiet. W badaniach niniejszej pracy średnie wartości wskaźnika masy ciała (BMI) kobiet odpowiadały wartości prawidłowej. W badanej grupie tylko u jednej zawodniczki wartości BMI były niższe od uznawanej za normę (18,5-24,99). Analiza składu ciała potwierdziła występowanie największych różnic indywidualnych w poziomie tkanki tłuszczowej. Należy podkreślić, że u 27,5% zawodniczek wartości te były na niskim poziomie (PBF<18%). Zastosowany w badaniach podział według kryterium poziomu wydolności fizycznej potwierdził obserwowane we wcześniejszych badaniach różnice w składzie ciała. Kobiety o wysokich wartościach maksymalnego poboru tlenu (powyżej 50 ml/kg/min) charakteryzowały się istotnie niższą zawartością BFM (p=0,01) oraz PBF (p=0,005) w porównaniu do kobiet o niższej wydolności tlenowej. W treningu wytrzymałościowym obserwowane różnice w masie tkanki tłuszczowej mogą być wynikiem zwiększenia zdolności mięśni do wykorzystywania wolnych kwasów tłuszczowych w reakcjach energetycznych. Do istotnych mechanizmów adaptacyjnych u osób trenujących zalicza się również przyspieszenie transportu kwasów tłuszczowych do miocytów, większą aktywność enzymów uczestniczących w β-oksydacji kwasów tłuszczowych przy jednoczesnym zwiększeniu zasobów glikogenu mięśniowego [3, 8]. Podkreślić należy, że dla potencjału tlenowego mięśni szkieletowych nie jest obojętna korzystna adaptacja układu krążenia, układu oddechowego oraz polepszenie parametrów morfologicznych i reologicznych krwi [5, 21]. W grupie zawodniczek na uwagę zasługują prawidłowe wartości wskaźników układu czerwonokrwinkowego (tab. II) z istotnie wyższymi wartościami MCH oraz MCHC u kobiet o wyższej wydolności tlenowej. W treningu wytrzymałościowym obserwuje się zmniejszenie stężenia erytrocytów oraz zmniejszenie wartości hematokrytowej. Do głównych przyczyn takich zmian zalicza się zmniejszenie dostępności żelaza dla procesów erytropoezy na skutek redukcji podaży energii, jak również niekorzystnego wpływu nasilonej hemolizy. U osób dobrze przystosowanych do wysiłku i w warunkach zbilansowanej diety rozpad krwinek pobudza produkcję krwinek w szpiku kostnym. Procesy erytropoezy stymulowane są poprzez zwiększenie sekrecji erytropoetyny, a w mniejszym stopniu także hormonu wzrostu, glikokortykoidów oraz androgenów [21]. Różnice w budowie morfologicznej i wydolności fizycznej kobiet obserwowane w niniejszej pracy mogły, więc wynikać z odmiennej gospodarki hormonalnej, modyfikowanej intensywnością stosowanych jednostek treningowych [10, 22, 23]. W grupie badanych kobiet obserwowano różnice w podstawowym stężeniu hormonów. Nadmienić należy, że z uwagi na potencjalny rodzaju stosowanej diety na układ endo- i parakrynny badane zawodniczki w okresie poprzedzającym badania spożywały dietę o podobnym składzie i adekwatnej do masy ciała wartości energetycznej. Z drugiej jednak strony wcześniejsze badania z zastosowaniem krótkotrwałych modyfikacji żywieniowych nie wykazywały istotnych różnic w podstawowym stężeniu hormonów anaboliczno-katabolicznych we krwi [24]. W niniejszych badaniach stwierdzono istotnie niższe stężenie testosteronu oraz hormonu wzrostu we krwi u kobiet o wyższej wydolności fizycznej (TREN A). Nie stwierdzono różnic w podstawowym

5 Żebrowska A i wsp. Wpływ zmian stężenia hormonów anabolicznych indukowanych intensywnym treningiem stężeniu kortyzolu. Istotne natomiast wydaje się obserwowane niższe stężenie SHGB oraz istotnie wyższy poziom IGF-1 we krwi u kobiet z grupy TREN A. Uzyskane wyniki mogą sugerować, że pomimo mniejszej syntezy testosteronu u zawodniczek o wyższej wydolności fizycznej, wyższy wskaźnik T/SHGB, będący dowodem uwalniania większej ilości frakcji wolnej testosteronu decyduje o zmniejszeniu udziału tkanki tłuszczowej w ogólnej masie ciała [25, 26]. Nie można pominąć istotnego wpływu zwiększenia oddziaływania hormonów płciowych na hipertrofię oraz zwiększenie potencjału tlenowego mięśni szkieletowych [1, 6, 27]. Wprawdzie w grupie badanych kobiet o wyższej wydolności obserwowano istotnie niższe stężenie GH we krwi efekt zwiększenia sekrecji IGF-1 może sugerować istotny wpływ tego czynnika parakrynnego na procesy metaboliczne w mechanizmie niezależnym od działania hormonu wzrostu [28, 29]. Dowiedziono, że długotrwały trening wytrzymałościowy zwiększa spoczynkowe stężenie IGF-1 w surowicy krwi [30, 31]. Według dotychczas prowadzonych badań, wzrost udziału insulinopodobnych czynników wzrostu w procesie długotrwałego treningu wytrzymałościowego może mieć istotne znaczenie dla: 1. zwiększenia masy mięśni lub utrzymania należnej masy mięśniowej w stanach nadmiernego obciążenia mięśni, 2. regulacji metabolizmu glukozy oraz wrażliwości insulinowej po treningu fizycznym oraz 3. poprawy funkcji adaptacyjnych w wyniku zmian strukturalnych i czynnościowych mięśnia sercowego [13, 31-33]. W innych przeprowadzonych badaniach potwierdzono także ujemną zależność pomiędzy zawartością procentową tkanki tłuszczowej osób aktywnych fizycznie a poziomem spoczynkowym IGF-1 we krwi [17]. Wydaje się także, że bardzo intensywny trening, w którym zapotrzebowanie energetyczne znacznie przewyższa możliwość uzupełniania energii, doprowadza do deficytu energetycznego, który może spowodować obniżenie stężenia IGF-1, ale jednocześnie działać protekcyjne przed zwiększeniem hipoglikemii powysiłkowej [11, 28]. W podsumowaniu należy stwierdzić, że trening wytrzymałościowy jest czynnikiem modyfikującym stan odżywienia młodych kobiet. Analiza wskaźników masy i składu ciała a także morfologii krwi w odniesieniu do spoczynkowego poziomu somatomedyn i hormonów o działaniu anabolicznym we krwi wskazuje na istotny wpływ układu endo- i parakrynnego na adaptację metaboliczną oraz poziom wydolności fizycznej zawodniczek poddanych wysokim obciążeniom wysiłkowym w treningu wytrzymałościowym. Badania częściowo były finansowane z środków przyznanych w ramach umowy: KNW-1-042/P/1/0. Piśmiennictwo / References 1. Carter SL, Renni CD, Hamilton SJ i wsp. Changes in skeletal muscle in males and females following endurance training. Canad J Physiol Pharm 2001, 79: Coyle EF. Integration of the physiological factors determining endurance performance ability. Exerc Sport Sci Rev 1995, 23: McMurray RG, Hackney AC. Endocrine responses to exercise and training. (w:) Exercise and Sport Science. Garrett WE, Kirkendall DT (ed). Lippincott, Williams and Wilkins, Philadelphia 2000: Raymond-Barker P, Petroczi A, Quested E. Assessment of nutritional knowledge in female athletes susceptible to the Female Athlete Triad syndrome. J Occup Med Toxic 2007, 2: Willmore JH, Costill DL. Physiology of sport and exercise. Human Kinetics, Champaign III. 2004, pp Adlercreutz H. Effect of diet and exercise on hormones: implications for monitoring training women. Clin J Sports Med 1991, 1: Booth FW, Tseng BS, Flük M i wsp. Molecular and cellular adaptation of muscle in response to physical training. Acta Physiol Scand 1998, 162: Borer KT. Hormonal regulation of fuel use in exercise. (w:) Exercise Endocrinology. Borer KT (ed). Human Kinetics Champaign, IL 2003, Roatta S, Farina D. Sympathetic actions on the skeletal muscle. Exerc Sport Sci Rev 2010, 38: Galbo H. Hormonal and metabolic adaptation to exercises. George Thieme, New York Hokama IY, Streeper RS, Henriksen EJ. Voluntary exercise training enhances glucose transport in muscle stimulated by insulin-like growth factor I. J Appl Physiol 1997, 82: Muniyappa R, Lee S, Chen H, i wsp. Current approaches for assessing insulin sensitivity and resistance in vivo: advantage, limitations, and appropriate usage. Am J Physiol Endocrinol Metab 2008, 294: E15-E Adams GR. Exercise effects on muscle insulin signaling and action. Invited review: autocrine/paracrine IGF-I and skeletal muscle adaptation. J Appl Physiol 2002, 93: Cueno RC, Wallace JD. Growth hormone, insulin-like growth factors and sport. Endocrinol Metab 1994, 1: Culig Z, Hobisch A, Cronauer M i wsp. Activation of androgen receptor by polypeptide growth factors and cellular regulators. World J Urol 1995, 13: Gibney J, Healy MZ, Sönksen PH. The growth hormone/ insulin-like growth factor-i axis in exercise and sport. Endocrine Rev. 2007, 28 (6): Tissandier O, Pĕres G, Fiel J i wsp. Testosterone, dehydroepiandrosterone, insulin-like growth factor 1, and insulin in sedentary and physical trained aged men. Eur J Appl Physiol 2001, 85: Berg U, Bang P. Exercise and circulating insulin-like growth factor I. Horm Res 2004, 62 (1):

6 756 Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Nemet D, Connolly PH, Pontello-Pescatello AM i wsp. Negative energy balance plays a major role in the IGF-I response to exercise training. J Appl Physiol 2004, 96: Russell-Jones DL, Umpleby M. Protein anabolic action of insulin, growth hormone and insulin-like growth factor-1. Eur J Endocrinol 1996, 135: Smith JA. Exercise, training, and red cells turnover. Sport Med 1995, 19: Goldberg AL, Goldman HM. Relationship between cortisone and muscle work in determining muscle size. J Physiol 1969, 200: Wideman L, Weltman JY, Hartman ML i wsp. Growth hormone release during acute and chronic aerobic and resistance exercise. Sports Med 2002, 32: Tsai L, Karpakka J, Aginger C i wsp. Basal concentration of anabolic and catabolic hormones in relation to endurance exercise after short-term changes in diet. Eur J Appl Physiol 1993, 66: Manni A, Pardridge WM, Cefalu W i wsp. Bioavailability of albumin-bound testosterone. J Clin Endocrinol Metab 1995, 61: Tsai L, Johansson C, Pousette Å i wsp. Cortisol and androgen concentrations in female and male athletes in relation to physical activity. Eur J Appl. Physiol 1991, 63: Lac B, Berthon P. Changes in cortisol and testosterone levels and T/C ratio during an endurance competition and recovery. J Sports Med Phys Fit 2000, 40(2): Baxter RC. Insulin-like growth factor (IGF), binding proteins: interactions with IGFs and intrinsic bioactivities. Am J Physiol Endocrinol Metab 2000, 278: E Blum W, Albertsson-Wikland K, Rosberg S i wsp. Serum levels of insulin-like growth factor and IGF binding protein 3 reflect spontaneous growth hormone secretion. J Clin Endocrinol Metab 1993, 76: DeVol DL, Rotwein P, Sadow JL i wsp. Activation of insulinlike growth factor gene expression during work-induced skeletal muscle growth. Am J Physiol 1990, 259: E89-E Manetta J, Brun JF, Maïmoun L I wsp. Effect of training on the GH/IGF-I axis during exercise in middle-aged men: relationship to glucose homeostasis. Am J Physiol Endocrinol Metab 2002, 283: Le Roith D, Bondy C, Yakar S i wsp. The somatomedin hypothesis: Endocr Rev 2001, 22(1): Fryburg DA. Insulin-like growth factor I exerts growth hormone- and insulin-like actions on human muscle protein metabolism. Am J Physiol 1994, 267: E