Wiesław Sikorski TERAPEUTYCZNA RELACJA POZASŁOWNA
|
|
- Wiktor Rybak
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Wiesław Sikorski TERAPEUTYCZNA RELACJA POZASŁOWNA
2 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013 Recenzenci: prof. nadzw. dr hab. Maciej Gitling prof. nadzw. dr hab. Wojciech J. Maliszewski Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski Projekt okładki: Marta Damasiewicz Grafika na okładce: Wolfgang Rieger Depositphotos.com Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) , , Wydanie I, Kraków 2013
3 Spis treści Wprowadzenie... 9 Rozdział 1 Istota pozasłownej komunikacji terapeutycznej Subkody komunikacji niewerbalnej Funkcje przekazu bezsłownego Cechy pozasłownej komunikacji terapeutycznej Skuteczna komunikacja terapeutyczna Rozdział 2 Znaczenie ekspresji mimicznej w komunikacji terapeutycznej Język twarzy Mimiczne sprzężenie zwrotne Ekspresja mimiczna a zdrowie Wyraz twarzy a zachowanie Mimiczna dyskryminacja płci Mimiczna ekspresja emocjonalna Style mimicznej ekspresji Mimiczne oznaki kłamstwa Rozdział 3 Kontakt wzrokowy w interakcji terapeutycznej Funkcje kontaktu wzrokowego Kierunek spojrzenia Wzrokowe wyrażanie emocji Reakcje źreniczne Wzrokowe interakcje wewnątrzgrupowe Rodzaje i intensywność spojrzeń Wzorce spojrzeń a cechy osobowości Wzrokowe różnice międzypłciowe Rozdział 4 Komunikacja kinezyczna w relacji terapeutycznej Gesty autonomiczne Gesty ilustracyjne
4 6 Spis treści Gesty adaptacyjne Gesty regulacyjne Zgodność posturalna Pozycje i ruchy ciała Rozdział 5 Komunikacja dotykowa w procesie terapii Terapeutyczna moc dotyku Komunikacyjne walory dotyku Semantyka dotyku Przekazy komunikowane dotykiem Rozdział 6 Komunikacja proksemiczna w przebiegu terapii Komunikacyjna funkcja otoczenia Usadowienie przy stole Strefy dystansu fizycznego Wystrój wnętrza Ekologia przestrzenna grupy terapeutycznej Rozdział 7 Komunikacja paralingwistyczna w dialogu terapeutycznym Funkcje sygnałów głosowych w terapii Parametry głosu Cisza klasyczna i cisza terapeutyczna Rozdział 8 Obserwacja zachowań niewerbalnych Umiejętności obserwacyjne Zasady skutecznej obserwacji terapeutycznej Obserwacja w praktyce terapeutycznej Kryteria obserwacyjne zachowań niewerbalnych Rozdział 9 Niespójna komunikacja w praktyce terapeutycznej Metakomunikacja Podwójne związanie Niespójna komunikacja w rodzinie Znaczenie niespójnej komunikacji w terapii Gestalt Odczytywanie niespójnych przekazów Przyczyny sprzecznych komunikatów
5 Spis treści 7 Zakończenie Bibliografia Spis tabel i rysunków Spis tabel Spis rysunków
6
7 Wprowadzenie W latach 90. XX wieku wzrosło zainteresowanie znaczeniem komunikacji niewerbalnej w kontaktach międzyludzkich. Napisano wiele cennych prac, w których podjęto próbę ustalenia, co w rzeczywistości wyraża określony gest czy grymas na twarzy. Ciągle podejmuje się próby zmierzające do poznania i wytłumaczenia, co kryje w sobie taki czy inny ruch ręką, mniej czy bardziej luźna pozycja ciała, modulacja i ton głosu czy mimika. Odkrycie tych tajemnic mowy ciała jest bardzo ważne dla skuteczniejszego komunikowania się. Znając bowiem znaczenie jak największej liczby przekazów bezsłownych, dużo łatwiej przyjdzie nam odpowiednio reagować na zachowania naszego rozmówcy. Trafniej odczytywać jego intencje czy wątpliwości, których przekazanie przy użyciu słów jest z jakichś powodów znacznie utrudnione lub wręcz niemożliwe. Poznanie znaczenia zachowań niewerbalnych jest niezwykle ważne dla praktyki terapeutycznej, i to z wielu powodów. Z jednej strony, może znacznie ułatwić diagnozę problemów pacjenta, z drugiej zaś spowodować, że sam terapeuta zacznie bardziej świadomie wykorzystywać je w pracy z pacjentem, akcentować i wzmacniać komunikaty doń adresowane. Równocześnie może uczynić relację terapeutyczną bardziej wyrazistą (bogatszą językowo), a także uchronić terapeutę przed jego z pozoru nieistotnymi, niezamierzonymi zachowaniami niewerbalnymi. Podczas sesji także pacjent patrzy na terapeutę, jak reaguje na wypowiadane przezeń słowa. Przypadkowe grymasy na twarzy terapeuty, krzyżowanie przezeń rąk czy nóg, usztywnienie ciała, odsuwanie się od pacjenta lub ciągłe zerkanie na zegarek często mogą powodować, że pacjent zacznie czuć się nieswojo, gubić i kłamać. Wiele przyczyn sprawiło, że zająłem się pozasłowną komunikacją w relacji terapeutycznej. Pierwszą z nich były kontakty z moimi pacjentami, którzy narzekali na swoich wcześniejszych terapeutów, że budzili w nich niepokój, robiąc dziwne miny czy nerwowo spoglądając na zegarek. Zainspirowały mnie także badania prowadzone nad komunikacją terapeutyczną przez osoby skupione w grupie Palo Alto w Kalifornii. Za ich sprawą nastał kres czasów, w których przeważało przekonanie o życzliwych, autentycznych
8 10 Wprowadzenie i empatycznych terapeutach. W ramach grup spotkaniowych zaczęli oni eksperymentować z najróżniejszymi zachowaniami komunikacyjnymi, przyjmując zasadę: Kiedy to, co robisz, nie sprawdza się, zrób coś innego. Celem działań grupy Palo Alto było głównie wypracowanie nowych modeli formalnych dla procesów komunikacyjnych. Pomocne w tym było skupienie uwagi zarówno na aktywności językowej, jak i na zachowaniach niewerbalnych praktykujących terapeutów tej miary, co F. Perls, V. Satir czy M.H. Erickson. Komunikacja niewerbalna wydawała się wyjątkowo istotną częścią ich pracy terapeutycznej. Zwłaszcza Erickson, jako jeden z pierwszych, dostrzegł olbrzymie możliwości wykorzystania bezsłownego porozumiewania się w celu wywoływania pożądanych zmian u pacjentów. Znaczną część życia poświęcił tworzeniu takiej komunikacji i jej dostosowywaniu do procesów terapeutycznych. Idee Ericksona torowały drogę kolejnym badaczom, na przykład R. Bandlerowi i J. Grinderowi. Modele, które opracowywali, miały być przydatne także przy analizowaniu i interpretowaniu struktury skutecznych paradygmatów niewerbalnej komunikacji terapeutycznej. Prace Bandlera i Grindera zmierzały w kierunku stworzenia ogólnych modeli komunikacji, subiektywnych przeżyć i zmian. Spodziewali się oni, że dzięki tym modelom będzie można dość dokładnie wyodrębnić struktury komunikacji implikującej zmiany. Jak nigdy dotąd powstały warunki sprzyjające do poznania i opanowania warsztatu terapeutycznej magii. Cały wysiłek bowiem zmierzał w kierunku opracowania paradygmatów bazujących na konkretnym opisie tego, co czynili terapeutyczni magicy pokroju Perlsa, Satir i Ericksona. Równie duży wpływ na zastosowanie procesów komunikacyjnych w pracy terapeutycznej wywarli J. Ruesch i G. Bateson. Opracowali oni ogólny model interakcji w relacji terapeutycznej, w którym centralne miejsce zajęło pojęcie komunikacji. Pomysł stworzenia z komunikacji ośrodka i punktu ciężkości w oddziaływaniach terapeutycznych pojawił się w związku z tezą, że życie każdego człowieka bez komunikacji jest najzwyczajniej niemożliwe. Od chwili narodzin jesteśmy wplątani w sieć werbalnej i niewerbalnej komunikacji. Bez umiejętności komunikowania się językowego czy niewerbalnego człowiek popada w konflikty, piętrzą się przed nim problemy i w efekcie zaczyna chorować. Żeby temu zaradzić, trzeba oprócz terapeutycznych oddziaływań specyficznych posiłkować się komunikacją. Jako jedna z pierwszych znaczenie komunikacji terapeutycznej, zwłaszcza niewerbalnej, w pracy z pacjentem dostrzegła V. Satir. Być może przyczyniła się do tego jej blisko dwuletnia głuchota, spowodowana zapaleniem ucha środkowego. Niewykluczone, że właśnie to doświadczenie, jak i wcześniejsze choroby uwrażliwiły ją nieświadomie na pozasłowne uczestnictwo w komunikacji między członkami rodzin. Satir, prowadząc terapię cierpiącej na schizofrenię 28-letniej pacjentki i jej matki, zaobserwowała, że występował między nimi nieświadomy dla nich niewerbalny system sygnałów: delikatny skłon głowy, zmiany w tonie głosu, wzruszenia ramionami itp. zdawały się ciągle powodować podobne reakcje u obu kobiet. Satir bardzo szczegółowo przeanalizowała to zjawisko i zaczęła
9 Wprowadzenie 11 dokładniej zwracać uwagę na te aspekty. Wówczas wyraźnie dostrzegła, jak istotne były te niewerbalne przekazy (i zawarte w nich wskazówki) dla wymiany komunikacyjnej, a w konsekwencji dla jakości relacji między pacjentką a jej matką. W neurolingwistycznym programowaniu (NLP) zjawisko to traktowane jest jako wzorcowe cykle komunikacji oraz pętle kalibrowane. Walory zachowań niewerbalnych w diagnozie i relacji terapeutycznej dostrzegł też W. Reich. Jako pierwszy dostrzegł i docenił podstawowe znaczenie ciała i jego zdolności komunikacyjnych. Zwrócił uwagę, że skupianie się na mowie ciała pacjenta może zwiększyć skuteczność analitycznej techniki leczenia. Podczas powszechnie praktykowanych analiz dociera się co prawda do wielu marzeń, wspomnień i podświadomych myśli, jednak emocjonalne zaangażowanie pacjenta jest zazwyczaj znikome. Podważało to główny wymóg Z. Freuda, według którego wspomnienia pacjenta powinny uzewnętrzniać się przy jego emocjonalnym udziale. Natchnęło to Reicha do podjęcia badań nad sposobami maskowania uczuć przez pacjentów. Zatem drugorzędne znaczenie zaczęło mieć to, o czym przypomina sobie pacjent podczas snucia swobodnych skojarzeń. Pierwszoplanowe zaś stało się, jak pacjent prezentuje się tu i teraz w trakcie dialogu terapeutycznego. Reich uznał, że formę oporu można ustalić zwłaszcza na podstawie zmian w głosie, postawy ciała, sposobu oddychania, mimiki i gestów. W konsekwencji przedmiotem interpretacji oporu uczynił także niewerbalne formy ekspresji. Co więcej, coraz częściej bezpośrednio konfrontował swoich pacjentów z interpretacją ich zachowań niewerbalnych. Inaczej mówiąc, odtąd sam kierował procesem analizy zamiast jak do tej pory pozwolić kierować nim kolejnym swobodnym skojarzeniom pacjenta. Zajęcie się przez Reicha typowymi formami oporu u pacjentów doprowadziło do stworzenia nowego, wręcz rewolucyjnego podejścia w terapii zaburzeń psychicznych. Reich dostrzegł, że struktury charakteru są powiązane z charakterystycznym wzorcem chronicznego napięcia mięśniowego ( pancerz charakterologiczny ). Wychodząc z założenia, że istnieje funkcjonalna tożsamość cielesności (soma) i duchowości (psyche), zaczął bezpośrednią pracę nad ciałem w celu uwolnienia stłumionych uczuć i wypracował zasady niewerbalnej procedury terapeutycznej, którą nazwał wegetoterapią. Kolejnymi osobami, które uzasadniały znaczenie komunikacji pozasłownej w procesie terapii, byli F. Perls i L. Perls. Ten pierwszy tłumaczył atrybuty niewerbalnego wyrażania się, bazując na koncepcji, którą nazwał doktryną holistyczną. Pod tą nazwą kryje się głównie odstąpienie od dualizmu ciała i duszy, propagowanego przez racjonalistycznego francuskiego filozofa i matematyka, R. Descartesa. Natomiast L. Perls wykazała, że na terapię Gestalt wpływały też inne poglądy, które kierowały zainteresowania na pozasłowną komunikację. Oprócz swoich osobistych praktyk z eurytmią, tańcem, techniką Aleksandra i metoda Feldenkrais, wskazała w tym aspekcie na studium Ausdrucksbewegung und Gestaltungskraft niemieckiego myśliciela i filozofa L. Klagesa. Połączenie tych inspiracji skierowało uwagę w terapii Gestalt na zachowania niewerbalne: postawę, oddech, poruszanie się, koordynację i głos.
10 12 Wprowadzenie Niewątpliwie osobą, dzięki której pozasłowna komunikacja znalazła praktyczne zastosowanie zarówno w diagnozie, jak i terapii był M.H. Erickson. Jako jeden z pierwszych twierdził on, że nieświadomość ma związek z zasadami ruchu ideomotorycznego, na przykład ruchu wahadłowego czy pracy z niezamierzonymi sygnałami palców. Stąd wniosek, że nieświadomość człowieka to głównie procesy psychofizyczne, zachodzące poza świadomą uwagą osobowości. Procesy te są łatwo dostrzegalne w mimowolnych, nieświadomie kierowanych ruchach oraz w doborze słów i składni dokonywanym przez pacjentów w konkretnych sytuacjach. Zgodnie z tym przypuszczeniem pozasłowne i werbalne środki ekspresji pacjenta nie są przypadkowe, ale efektem podjęcia nieświadomych decyzji. W rezultacie stają się jednym z najistotniejszych źródeł informacji o pacjencie, którymi dysponuje terapeuta. Z tego względu to nie przypadek, że dokładne rozpoznanie oraz interpretacja niewerbalnych i słownych wzorców komunikacyjnych są najważniejszymi umiejętnościami, które terapeuta powinien posiadać i ciągle doskonalić. Równie duży wpływ na zastosowanie komunikacji niewerbalnej w terapii wywarł P. Watzlawick, a w szczególności wyodrębnione przezeń główne aksjomaty porozumiewania się. Mam tu na myśli zwłaszcza trzy z nich: nie sposób niczego nie komunikować: nic nie mówiąc słowami, zawsze coś mówimy mową ciała; każdy komunikat zawiera aspekt treści (kanał werbalny) i relacji (kanał niewerbalny); aspekt relacji pozwala zaklasyfikować aspekt treści, co przemieszcza go na poziom metakomunikacji; komunikacja ma charakter digitalny (dotyczący treści, wyrażany słownie) i analogowy (dotyczący emocji, wyrażany pozasłownie). Ostatnią inspiracją było to, że brakuje opracowań, które dokładniej opisują znaczenie komunikacji pozasłownej w diagnozie i procesie terapii. Otóż w tego rodzaju pracach najczęściej stosuje się uogólnienia typu: ważny jest kontakt wzrokowy, trzeba dbać o właściwą gestykulację czy terapeuta powinien kontrolować swoją mowę ciała. Po lekturze niniejszej książki będzie możliwe uzyskanie dość dogłębnej wiedzy, co faktycznie w relacji terapeutycznej oznacza dobry kontakt wzrokowy, otwarta gestykulacja czy panowanie nad mową ciała.
11 Zakończenie W terapii najważniejsze są komunikacyjne umiejętności osób tworzących relację, gdyż celem spotkania jest rozwiązanie problemów. Jednak nie zawsze jest to możliwe. Skuteczność tego typu rozmów zależy zarówno od skali zgłaszanych problemów, jak i zaangażowania obu stron: terapeuty i jego pacjenta. W obu sytuacjach ważne jest zaufanie pacjentów, które sprzyja modyfikowaniu postaw i zachowań. Ściślej mówiąc, efektywni terapeuci powinni umieć zmobilizować pacjentów do swobodnego wyrażania swoich myśli i aktywnego udziału w pokonywaniu problemów. Jednym z ważniejszych warunków, żeby ten cel osiągnąć, jest właściwa postawa terapeuty. W szczególności musi być on odbierany przez pacjentów jako osoba empatyczna, godna zaufania, o dużej wrażliwości i wiarygodności. Terapia może przybierać różnorodne formy. Ludzie decydują się na korzystanie z usług terapeutów, żeby uporać się z różnymi cierpieniami i dolegliwościami, na przykład z zaburzeniami nerwicowymi, które wynikają z popadnięcia w uzależnienie (narkotyki, alkohol, farmaceutyki), doznaniami krzywdy cielesnej lub psychicznej (molestowanie, mobbing), związanymi z wątpliwościami natury moralnej i etycznej, trudnościami w życiu rodzinnym i zawodowym. Jak widać, skala tych problemów wymaga od terapeutów wyjątkowych umiejętności, także komunikacyjnych. Dowiedziono bowiem, że skuteczność oddziaływań terapeutycznych zależy od niewerbalnych zachowań terapeuty, na przykład od umiejętności bezsłownego okazywania empatii, uważnego słuchania czy mimicznego wyrażania aprobaty i współczucia. Przekazywanie pacjentowi znaczeń niewerbalnych zaczyna się od pierwszej chwili kontaktu z nim, nawet telefonicznego. Miły, ciepły i życzliwy ton głosu oraz szczera uprzejmość brzmiąca w normalnym Dzień dobry czy Przepraszam, że wczoraj nie zadzwoniłem są dobrym początkiem relacji. Korzystne jest, gdy terapeuta sam przyprowadza pacjentów z poczekalni do swojego gabinetu, zamiast czekać na nich za biurkiem. Ważne jest także, jak ich wita: powitanie powinno wyrażać ciepło, zainteresowanie, szacunek, optymizm i akceptację, zgodnie ze społecznymi normami pacjenta (Barker, 2000). Świadomi komunikacyjnie terapeuci-doradcy doskonale wiedzą, że w ich działaniach ważny jest pierwszy kontakt z pacjentem, w szczególności początkowe cztery minuty. Dowiedziono bowiem, że właśnie pierwsze minuty to zazwyczaj czas tworzenia własnych wrażeń o drugiej osobie (terapeucie). Ten fakt nabiera wyjątkowego znaczenia, jeśli odniesiemy to do potwierdzonej
12 304 Zakończenie empirycznie tezy, że pacjenci potrafią dokładnie rozpoznawać pozytywne i negatywne sygnały niewerbalne u swych terapeutów w ciągu pierwszych chwil spotkania (Uhlemann, Lee, Hasse, 1989). Przypisywany terapeucie poziom kompetencji jest jednym z ważniejszych czynników warunkujących jego skuteczność. Odkryto bowiem, że opinie o profesjonalizmie terapeuty są oparte zarówno na obiektywnych dowodach jego fachowości, jak i jego niewerbalnych zachowaniach. Terapeuci, którzy manifestowali swoje specyficzne przygotowanie (np. wieszając dyplom na ścianie swojego gabinetu), byli postrzegani jako znacząco bardziej wiarygodni niż ci, którzy tego nie czynili. Mniej pewne, lecz równie ważne jest odkrycie, że terapeuci tworzący pozytywne sygnały niewerbalne byli oceniani jako lepsi fachowcy niż terapeuci z ubogą lub niepożądaną mową ciała (Siegel, 1980). Z kolei D.Y. Lee, M.E. McGill i M.R. Uhlemann (1988) ustalili, że przy ocenie czyichś kompetencji zarówno terapeuci, jak i pacjenci bardziej polegali na przekazach słownych, ale oceniając wiarygodność i atrakcyjność opierali się na komunikatach niewerbalnych. Z wielu badań niezbicie wynika, że sygnały niewerbalne tworzone przez terapeutów mają olbrzymi wpływ nie tylko na sposób postrzegania ich fachowości, lecz również na obdarzanie ich zaufaniem ( Jaskółka, 2007). Bliższych rozstrzygnięć w tej materii dostarczyły badania przeprowadzone przez B.R. Fretza, R. Corna, J.M. Tuemmlera i W. Belleta (1979), w których przedmiotem obserwacji i analiz objęto trzy grupy niewerbalnych zachowań u terapeutów. Jedna grupa badanych utrzymywała żywy kontakt wzrokowy z pacjentami, bezpośrednio orientowała ciała i pochylała się do przodu w trakcie rozmowy. Natomiast terapeuci z grupy odniesienia preferowali przeciwstawne sygnały niewerbalne: unikali patrzenia w oczy pacjentom, siadali do nich bokiem i odchylali się do tyłu. Okazało się, że terapeuci z pierwszej grupy byli oceniani jako wyraźnie bardziej skuteczni od tych z drugiej grupy; podobnie dużo korzystniej byli postrzegani przy ocenie poziomu troskliwości i empatii. Badacze ci dodatkowo dowiedli, że ujawnienie przez terapeutów tylko takich trzech pozytywnych gestów spowodowało, że byli odbierani jako godniejsi zaufania i bardziej kompetentni, a jednocześnie jako dużo bardziej zrównoważeni, serdeczni, ufni, ciepli, uważni, inteligentni, wyrozumiali, cierpliwi, zainteresowani, zdolni i ekspresyjni oraz mniej chłodni, krytyczni i dystansujący się niż ci z grupy odniesienia. Spośród wielu zachowań niewerbalnych, które mają znaczący wpływ na wiarygodność i skuteczność terapeuty, dwa wydają się najważniejsze, a mianowicie te, które dotyczą bezpośredniości i reaktywności. Zdaniem M. Sherera i R.W. Rogersa (1980), terapeuci, którzy posługują się gestami świadczącymi o dużej bezpośredniości i otwartości (np. siadanie w odległości około jednego metra od pacjenta, utrzymywanie kontaktu wzrokowego i kierowanie głowy w stronę pacjenta przez 90% czasu trwania spotkania), są zwykle zaliczani do bardziej efektywnych niż terapeuci, którzy demonstrują zachowania wyrażające małą bezpośredniość. Terapeuci przejawiający gesty otwartości są nie tylko darzeni większą sympatią, lecz także odbierani jako bardziej autentyczni,
13 Zakończenie 305 znacznie lepiej potrafiący wczuć się w przeżycia pacjentów oraz umiejący obdarzać ich pełnią wewnętrznego ciepła. Sherer i Rogers (1980), opierając się na wynikach swoich badań, wyrażają pogląd, że terapeuta, który używa gestów komunikujących dużą bezpośredniość, sympatię i aprobatę, jest postrzegany jako dysponujący lepszymi umiejętnościami interpersonalnymi oraz uważany za skuteczniejszego. W opinii tych badaczy ludzie są bardziej skorzy do nawiązywania bliższych więzi i angażowania się w bliskie relacje z osobami, przez które są lubiane i uznawane. Dlatego tworzenie takich gestów może wyzwalać wiele pożądanych efektów terapeutycznych, łącznie z kontynuowaniem terapii, tak aby terapeuta miał okazję pracować nad zgłaszanymi dolegliwościami, dysfunkcjonalnymi zachowaniami itd. Podsumowując wyniki swoich badań, twierdzą z pełnym przekonaniem, że posługiwanie się właściwymi sygnałami niewerbalnymi może usprawniać przebieg terapii i wpływać na zwiększenie jej skuteczności. Drugim równie ważnym czynnikiem jest niewerbalna reaktywność terapeuty. Terapeuci, którzy stosują odpowiednie formy dotyku i uruchamiają całą gamę pozytywnych gestów, są odbierani jako bardziej serdeczniejsi i twórczy niż inni. Natomiast splatanie ramion na klatce piersiowej i skrzyżowanie nóg (ułożenie jednej nogi na kostce drugiej) jest zwykle widziane przez pacjentów jako wyjątkowo mało reaktywne sposoby zachowania terapeuty, co w konsekwencji nierzadko prowadzi do przypisywania mu cech osoby chłodnej i nieempatycznej. Generalnie, terapeuci tworzący reaktywne sygnały niewerbalne (przejawiający odpowiednie ruchy ciała) są oceniani jako lepsi specjaliści, znacznie godniejsi zaufania oraz atrakcyjniejsi niż ci, którzy takich zachowań unikają (zob. Adler i in., 2011; Claiborn, 1979). Kolejna kwestia niezmiernie istotna dla wzrostu skuteczności pracy terapeuty to dbałość o spójność przekazu. Terapeuta, który zapewnia werbalnie pacjenta o prawdziwym i rzetelnym zaangażowaniu się w jego sprawy, a jednocześnie przeczy temu niewerbalnie (np. odchylając się do tyłu czy rozglądając na boki), może podważyć swą wiarygodność i szczerość intencji, a tym samym zniechęcić pacjenta do udziału w sesji oraz skorzystania z jego usług. M.N. Reade i A.D. Smouse (1980) twierdzą, że pacjenci są skorzy do mniej poważnego traktowania i darzenia mniejszym szacunkiem tych terapeutów, którzy używają niespójnych komunikatów. Prowadzi to zarazem do posądzenia terapeutów o małą skuteczność. Oddziaływanie mowy ciała terapeuty na pacjenta może być tak duże, że prowadzi do uruchomienia mechanizmu określonego mianem samospełniającego się proroctwa. W pewnym eksperymencie terapeuci otrzymali polecenie prezentowania negatywnych postaw i żądań wobec pacjentów. W praktyce polegało to na unikaniu kontaktu wzrokowego (rzadkim patrzeniu w oczy) oraz używaniu niepoprawnych komunikatów paralingwistycznych (w szczególności wprowadzaniu częstych pauz i wypełnienie ich przerywnikami typu acha ). Pacjenci w odpowiedzi na takie zachowania terapeutów unikali ich spojrzeń i robili częstsze przerwy w swoich wypowiedziach, wskutek czego były mniej
14 306 Zakończenie składne i mało płynne. Pacjenci spełniali zatem proroctwo terapeutów, posługując się nieodpowiednią mową ciała i odczuwając dyskomfort ( Vrugt, 1990). D.G. Leathers (2007), opierając się na wynikach różnych badań, opracował profil zachowań niewerbalnych, które są charakterystyczne dla skutecznych i nieskutecznych terapeutów. Do grupy zachowań pożądanych zaliczył: zachowania świadczące o dużej bezpośredniości i otwartości: częste spoglądanie na pacjenta, bliski dystans fizyczny (zajmowanie miejsca w odległości około jednego metra od pacjenta); ciało i głowa zwrócone w stronę pacjenta; zachowania związane z reagowaniem na dynamikę interakcji: postawa ciała otwarta, zmieniana odpowiednio do sytuacji; adekwatna gestykulacja (prezentowanie wnętrza dłoni, kiwanie głową); posługiwanie się ilustratorami: batutami (wybijanie rytmu mowy), ideogramami (idee przenoszone drogą powietrzną), wskazówkami (gesty wskazujące kierunek), piktogramami (ruchy kreślące w powietrzu kształt lub przedmiot) i gestami przestrzennymi (gesty wskazujące na wielkość lub odległość); nawiązywanie kontaktu dotykowego; spójne komunikaty: brzmienie głosu, gesty, postawa ciała, bliski dystans fizyczny i odpowiedni dotyk powinny być stosowane, aby wzmocnić znaczenie wypowiadanych słów, które wyrażają serdeczność, aprobatę, zrozumienie, współodczuwanie, ciepło i szczery stosunek do uczuć, trosk i problemów pacjenta; sekwencje zachowań niewerbalnych, które uwydatniają fachowość doradcy oraz sprawiają, że wzbudza zaufanie. Do zachowań niepożądanych zaliczył: zachowania świadczące o małej bezpośredniości i zamknięciu: rzadkie kierowanie wzroku na pacjenta, siadanie daleko od niego (zajmowanie miejsca w odległości około dwóch metrów lub dalej od pacjenta), ciało i głowa skierowane nie na pacjenta; zachowania związane z obojętnością na dynamikę interakcji: zamknięta i obronna postawa ciała, ramiona splecione na klatce piersiowej, nogi skrzyżowane w kostkach, głowa i ciało usztywnione, nieruchome, uboga mimika, unikanie kontaktu dotykowego; niespójne komunikaty: brzmienie głosu, gesty, postawa ciała, fizyczne dystansowanie się od pacjenta i niewłaściwy dotyk, które przeczą znaczeniu wypowiadanych słów, wskutek czego komunikowany jest brak serdeczności, aprobaty, zrozumienia, współodczuwania i ciepła oraz pozbawiony szczerości wzgląd na uczucia, troski i problemy pacjenta; sekwencja zachowań niewerbalnych, które sprawiają, że terapeuta jest postrzegany jako mało kompetentny i nie wzbudzający zaufania. Pobieżna analiza profilu zachowań niewerbalnych dowodzi, że terapeuci, którzy chcą zwiększyć swoją skuteczność, powinni dbać o to, by tworzone przez nich sygnały ciała wyrażały bezpośredniość i otwartość, a także były
15 Zakończenie 307 spójne z wypowiadanymi słowami. Powinni ponadto umiejętnie (empatycznie, autentycznie) reagować na zmieniającą się dynamikę dialogu terapeutycznego. W niniejszej książce skupiono się na pozasłownych aspektach relacji terapeutycznej. Często jednak podkreślano, że niemożliwe jest komunikowanie się ograniczone tylko do słów czy przekazów niewerbalnych. Werbalne komunikaty terapeuty tak samo jak niewerbalne mogą sprzyjać kontaktowi z pacjentem bądź go utrudniać. Techniki werbalne są skuteczne z tych samych przyczyn co niewerbalne: tworzą spójność między komunikatami terapeuty a wewnętrznymi procesami pacjenta. Co więcej, niektóre techniki terapeutyczne wręcz wymagają posługiwania się dwoma kanałami komunikacji. Doskonałym przykładem jest tu programowanie neurolingwistyczne. Wskazuje ono, że czynnikiem ułatwiającym kontakt jest śledzenie wielu zachowań niewerbalnych i towarzyszących im słów. Szczególnie ważne jest stosowanie przez terapeutę tego samego rodzaju orzeczeń, jakich używa pacjent, z którym chce nawiązać kontakt (Bandler i in., 1976). Orzeczenie to część zdania wyrażająca stan, czynność czy cechy podmiotu za pomocą przymiotników, czasowników i przysłówków. Jeżeli pacjent przedstawia swój punkt widzenia przede wszystkim w kategoriach wizualnych ( Jakby na to nie spojrzeć, Widzę, do czego pan dąży, Rzecz cała wygląda trochę lepiej itp.), to terapeuta powinien wybierać orzeczenia tego samego typu. Jeśli zaś pacjent preferuje wrażenia słuchowe ( Nie jestem w stanie dłużej tego słuchać, Słucham, co pan mi zaleca, Nie brzmi to zbyt optymistycznie ), kinestetyczne lub czuciowe ( Żołądek podskoczył mi pod gardło, Jakoś mi to nie pasuje, Mam twardy orzech do zgryzienia, Spadł mi ciężar z serca ), terapeuta powinien swoje wypowiedzi dopasować do takiego sposobu mówienia. Najważniejsze umiejętności niezbędne dla skutecznej interakcji między terapeutą a pacjentem są z reguły niewerbalne. Wyniki wielu badań wskazują, że niewerbalna komunikacja terapeuty jest jednym z najważniejszych czynników warunkujących poziom satysfakcji odczuwanej przez pacjenta. Nie dziwi zatem, że wiele wskazuje na to, iż komunikacja niewerbalna jest ważna funkcjonalnie zarówno dla terapeuty, jak i pacjenta. Aby w pełni wykorzystać siłę komunikacji niewerbalnej w interakcji z pacjentem, terapeuta powinien być świadomy występowania pięciu podstawowych komunikacyjnych funkcji, jakie pełni komunikacja niewerbalna w kontekście psychoterapeutycznym. Są to następujące funkcje: wymiany emocji, metakomunikacji, ochrony poczucia ja, kształtowania i kierowania wrażeniem, wsparcia. Aby zwiększyć efektywność interakcji z pacjentem, terapeuci powinni przede wszystkim zapoznać się z dysfunkcjonalnymi właściwościami swojego stylu komunikacji niewerbalnej (np. preferowanie zachowań niewerbalnych charakterystycznych dla osób mających dużą władzę, takich jak: zbyt odprężona, otwarta i ekspansywna postawa ciała, przesadnie wolne tempo mówienia,
16 308 Zakończenie zbyt nachalny i bezpośredni kontakt wzrokowy, dynamiczne i zaplanowane gesty oraz celowe długie pauzy podczas wypowiedzi). Terapeuci i pacjenci powinni także przywiązywać olbrzymie znaczenie do doskonalenia własnych niewerbalnych umiejętności komunikacyjnych, aby zwiększać skuteczność wzajemnego kontaktu. Szczególna uwaga powinna być skierowana na rozwijanie tych dyspozycji komunikacyjnych, które są konieczne do tworzenia wzajemnego porozumienia i obopólnego empatycznego reagowania na siebie. Z treści zawartych w tym opracowaniu niezbicie wynika, że każdy terapeuta powinien doskonalić swoje umiejętności komunikacyjne. Optymistycznie nastraja to, że można je nabywać i rozwijać bez względu na wykształcenie i osobowość. Wymaga to jednak dużego wysiłku, systematyczności i nieustannego ćwiczenia. Warto ten trud podjąć, gdyż najskuteczniejsi terapeuci w zdecydowanej większości legitymują się wysokimi kompetencjami komunikacyjnymi.
17 Bibliografia Addington D.W. (1968). The relationship of selected vocal characteristics to personality perception. Speech Monographs, nr 35, s Adler R.B., Rosenfeld B.L., Proctor II R.F. (2011). Relacje interpersonalne. Poznań, Rebis. Adrien J.L., Lenoir P., Martineau J., Perrot A., Hameury L., Larmande C., Sauvage D. (1993). Blind ratings of early symptoms of autism based upon family home movies. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, nr 32, s Aichinger A., Holl W. (1999). Psychodrama terapia grupowa z dziećmi. Kielce, Jedność. Aiello J.R. (1972). A test of equilibrium theory: Visual interaction in relation to orientation, distance and sex of interaction. Psychonomic Science, nr 27, s Aiello J.R. (1977). Visual interaction at extended distances. Personality and Social Psychology Bulletin, nr 3, s Alberti R., Emmons M. (2002). Asertywność. Sięgaj po to, czego chcesz, nie raniąc innych. Gdańsk, GWP. Aleksandrowicz J. (1998). Zaburzenia nerwicowe. Warszawa, Wyd. Lekarskie PZWL. Aleksandrowicz J. (2000). Psychoterapia. Podręcznik dla studentów, lekarzy i psychologów. Warszawa, Wyd. Lekarskie PZWL. Andersen P.A. (2005). Mowa ciała dla żółtodziobów, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć o Poznań, Rebis. Archer D., Irutani B., Kimes D.D., Barrios M. (1983). Face-ism: Five studies of sex differences in facial prominence. Journal of Personality and Social Psychology, nr 45, s Argyle M. (1999). Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa, PWN. Argyle M., Dean J. (1965). Eye contact, distance and affiliation. Sociometry, nr 28, s Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań, Zysk i S-ka. Bandler R., Grinder J. (1995). Z żab w księżniczki. Jak za pomocą słowa przeobrazić siebie i swoje życie. Gdańsk, GWP. Bandler R., Grinder J., Satir V. (1976). Changing with Families. Science and Behavior Books, Palo Alto. Bandler R., Grinder J., Satir V. (1999). Zmieniamy się wraz z rodzinami. Gdańsk, GWP.
18 310 Bibliografia Banse R., Scherer K.R. (1966). Acoustic profiles in vocal emotion expression. Journal of Personality and Social Psychology, nr 70, s Barker P. (2000). Metafory w psychoterapii. Gdańsk, GWP. Barlow J.D. (1969). Pupillary size as an index of preference in political candidates. Perceptual and Motor Skills, nr 28, s Bateson G. (1985). Die Ökologie des Geistes. Anthropologische, psychologische, biologische und epistemologische Perspektiven. Frankfurt am Main, Suhrkamp. Beattie G.W. (1978). Sequential temporal patterns of speech and gaze in dialogue. Semiotica, nr 23, s Beckman H., Kaplan S.H., Frankel R. (1989). Outcome-based research on doctor- -patient communication: A review. W: M. Stewart, D. Roter (red.). Communicating with Medical Patients. Newbury Park, CA, Sage. Beebe S.A. (1974). Eye contact: A nonverbal determinant of speaker credibility. Speech Teacher, nr 23, s Benedikt A. (2002). Mowa ciała. Wrocław, Astrum. Bensing J.M., Kerssens J.J., van der Pasch M. (1995). Patient-directed gaze as a tool for discovering and handling psychosocial problems in general practice. Journal of Nonverbal Behavior, nr 19, s Bernard H.S., MacKenzie K.R. (red.) (2000). Podstawy terapii grupowej. Gdańsk, GWP. Berry D.S. (1992). Vocal types and stereotypes: Joint effects of vocal attractiveness and vocal maturity on person perception. Journal of Nonverbal Behavior, nr 16, s Bierach A.J. (1997). Sztuka czytania z twarzy. Wrocław, Astrum. Bierach A.J. (2001). Mowa ciała kluczem do sukcesu. Wrocław, Astrum. Binet C. (2003). Twarz zwierciadłem duszy. Białystok, Studio Astropsychologii. Blondis M.N., Jackson B.E. (1977). Nonverbal Communication with Patients. New York, Wiley. Bocheńska-Włostowska K. (2009). Akademia umiejętności interpersonalnych. 20 spotkań z komunikacją. Kraków, Impuls. Borg J. (2011). Język ciała. Warszawa, PWE. Boyes C. (2008). Mowa ciała. Tajemny język gestów i postaw, które ujawniają, co rzeczywiście myślimy. Ożarów Mazowiecki, Wyd. Olesiejuk. Boyle E.A., Anderson A.H., Newlands A. (1994). The effects of visibility on dialogue and performance in a cooperative problem solving task. Language and Speech, nr 37, s Brocki M. (2001). Język ciała w ujęciu antropologicznym. Wrocław, Astrum. Brunner L.J. (1979). Smiles can be back channels. Journal of Personality and Social Psychology, nr 37, s Buck R. (1984). The Communication of Emotion. New York, Guilford. Buck R. (1993). Emotional communication, emotional competence, and physical illness: A developmental-interactionist view. W: H.C. Traue, J.W. Pennebaker (red.). Emotion, Inhibition, and Health. Seattle, Hogrefe Hubner. Buck R., Duffy R. (1980). Nonverbal communication of affect in brain-damaged atients. Cortex, nr 16, s Bugental D.E., Love L.R., Gianetto R.M. (1971). Perfidious feminine faces. Journal of Personality and Social Psychology, nr 17, s
19 Bibliografia 311 Burgoon J.K., Birk T., Pfau M. (1990). Nonverbal behaviors, persuasion and credibility. Human Communication Research, nr 17, s Butler D., Geis F.L. (1990). Nonverbal affect response to male and female leaders: Implications for leadership evaluations. Journal of Personality and Social Psychology, nr 58, s Cacioppo J.T., Klein D.J., Berntson G.G., Hatfield E. (1993). The Psychophysiology of Emotions. New York, Guilford. Camras L.A., Holland E.A., Patterson M.J. (1993). Facial expression. W: M. Levis, J.M. Haviland (red.). Handbook of Emotions. New York, Guilford. Capella J.N. (1981). Mutual influence in expressive behavior: Adult-adult and infant-adult dyadic interaction. Psychological Bulletin, nr 89, s Cappella J.N., Greene J.O. (1982). A discrepancy-arousal explanation of mutual influence in expressive behavior of adult-adult and infant-adult interaction. Communication Monographs, nr 49, s Cary M.S. (1978). The role of gaze in the initiation of conversation. Social Psychology, nr 41, s Cheek J.M., Buss A.H. (1981). Shyness and sociability. Journal of Personality and Social Psychology, nr 41, s Chovil N. (1991). Social determinants of facial displays. Journal of Nonverbal Behavior, nr 15, s Claiborn D.D. (1979). Counselor verbal intervention, nonverbal behavior, and social power. Journal of Counseling Psychology, nr 26, s Cohen D. (1998). Mowa ciała w stosunkach partnerskich. Wrocław, Astrum. Collett P. (2004). Księga znaków. Warszawa, Jacek Santorski & Co. Collins A. (2002). Mowa ciała. Co znaczą nasze gesty? Warszawa, Rytm. Collins A. (2003). Język ciała, gestów i zachowań. Warszawa, KDC. Coss R.G. (1974). Reflections on the evil eye. Human Behavior, nr 18, s Cross C. (2006). Jak wypaść przekonująco? Mowa ciała i autoprezentacja dla kobiet. Białystok, Studio Astropsychologii. Czabała J.C. (1997). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa, PWN. Davitz J.R. (1964). The Communication of Emotional Meaning. New York, Mc- Graw-Hill. Delacour J.B. (2000). Charaktery. Jak poznać człowieka od pierwszego spojrzenia? Warszawa, Świat Książki. Detz J. (2001). Sztuka przemawiania. Gdańsk, GWP. Dilts R., Grinder J., Bandler L.C., DeLozier J. (1980). Neurolinguistic Programming. T. 1. Cupertino, CA, Meta Publications. DiMatteo M.R. (1986). Relationship of physicians nonverbal communication skill to patient satisfaction, appointment noncompliance, and physicians workload. Health Psychology, nr 51, s DiMatteo M.R., Linn L.S., Chang B.L., Cope D. (1985). Affect and neutrality in physician behavior: A study of patients values and satisfaction. Journal of Behavioral Medicine, nr 8, s DiMatteo M.R., Taranta A. (1979). Nonverbal communication and physical-patient rapport: An empirical study. Professional Psychology, nr 10, s Dimitrius J., Mazzarella M. (2001). Sztuka obserwacji, czyli jak poznać prawdę o drugim człowieku. Warszawa, Diogenes. Domachowski W. (1993). Interakcyjny model funkcjonowania społecznego. W: H. Sęk (red.). Społeczna psychologia kliniczna, Warszawa, PWN.
20 312 Bibliografia Dovidio J.F., Ellyson S.L., Keating C.F., Heltman K., Brown C.E. (1988). The relationship of social power to visual displays of dominance between men and women. Journal of Personality and Social Psychology, nr 54, s Droney J.M., Brooks C.I. (1993). Attributions of self-esteem as a function of duration of eye contact. Journal of Social Psychology, nr 133, s Dul R.A. (1995). Komunikacja niewerbalna w teorii i badaniach. W: A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka (red.). Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje. Warszawa, Instytut Kultury. Efran J., Broughton A. (1966). Effect of expectancies for social approval on visual behavior. Journal of Personality and social Psychology, nr 4, s Eibl-Eibesfeldt I. (1974). Love and Hate: The Natural History of Behavior Patterns. New York, Schocken. Ekman P. (1982). Methods for measuring facial action. W: K.R. Scherer, P. Ekman (red.). Handbook of Methods in Nonverbal Behavior Research. Cambridge, Cambridge University Press. Ekman P. (2003). Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce i małżeństwie. Warszawa, PWN. Ekman P., Friesen W.V. (1975). Unmasking Face. Englewood Cliffs, NJ, Prentice- -Hall. Ekman P., Friesen W.V., Ellsworth P. (1982). Methodological decisions. W: P. Ekman (red.). Emotion in the Human Face. Cambridge, Cambridge University Press. Ekman P., Friesen W.V., Tomkins S.S. (1971). Facial affect scoring technique: A first validity study. Semiotica, nr 3, s Ekman P., Hager J.C., Friesen W.V. (1981). The symmetry of emotional and deliberate facial actions. Psychophysiology, nr 18, s Ekman P., Levenson R., Friesen W.V. (1983). Autonomic nervous system activity distinguishes among emotions. Science, nr 221, s Ekman P., Liebert R.M., Friesen W.V., Harrison R., Zlatchin C., Malstrom E.J., Baron R.A. (1972). Facial expression of emotion while watching televised violence as predictors of subsequent aggressions. W: Television and Social Behavior. T. 5: Television s Effects: Further Explorations (Report to the Surgeon General s Scientific Advisory Committee on Television and Social Behavior). Washington, Printing Office. Ellis C. (1991). Sociological introspection in emotional experience. Symbolic Interaction, nr 14, s Ellgring H., Scherer K.R. (1996). Vocal indicators of mood change in depression. Journal of Nonverbal Behavior, nr 20, s Ellsworth P.C., Carlsmith J.M., Henson A. (1972). The stare as a stimulus to flight in human subjects: A series of field experiments. Journal of Personality and Social Psychology, nr 21, s Ellyson S.L., Dovidio J.F., Fehr B.J. (1981). Visual behavior and dominance in women and man. W: C. Mayo, N.M. Henley (red.). Gender and Nonverbal Behavior. New York, Springer. Espin C.A. (1996). Validity of general outcome measures for predicting secondary students performance of content-area tasks. Exceptional Children, nr 62, s
21 Bibliografia 313 Exline R., Eldridge C. (1967). Effects of two patterns of a speaker s visual behavior upon the perception of the authenticity of his verbal message. Paper presented at a meeting of the Eastern Psychological Association. Boston. Exline R., Ellyson S.L., Long B. (1975). Visual behavior as an aspect of power role relationships. W: P. Pliner, L. Krames, T. Alloway (red.). Advances in the Study of Communication and Affect. New York, Plenum. Exline R.V., Messick D. (1967). The effects of dependency and social reinforcement upon visual behavior during an interview. British Journal of Social and Clinical Psychology, nr 6, s Exline R., Winters L. (1965). Affective relations and mutual glances in dyads. W: S. Tomkins, C. Izard (red.). Affect, Cognition and Personality. New York, Springer. Farabee D.J., Holcom M.L., Ramsey S.L., Cole S.G. (1993). Social anxiety and speaker gaze in a persuasive atmosphere. Journal of Research in Personality, nr 27, s Fernandez-Dols J.M., Ruiz-Belda M.A. (1995). Are smiles a sign of happiness? Gold medal winners at the Olympic Games. Journal of Personality and Social Psychology, nr 69, s Field T. (1982). Individual differences in the expressivity of neonates and young infants. W: R.S. Feldman (red.). Development of Nonverbal Behavior in Children. New York, Springer. Foddy M. (1978). Patterns of gaze in cooperative and competitive negotiation. Human Relations, nr 31, s Follman J. (1990). Enhancing children s vocabularies. Learning House, nr 63, s Fretz B.R., Corn R., Tuemmler J.M., Bellet W. (1979). Counselor nonverbal behaviors and client evaluations. Journal of Counseling Psychology, nr 26, s Fridlund A.J. (1991). Sociality of solitary smiling: Potentiation by an implicit audience. Journal of Personality and Social Psychology, nr 60, s Fridlund A.J. (1994). Human Facial Expression: An Evolutionary View. San Diego, Academic Press. Fridlund A.J., Ekman P., Oster H. (1987). Facial expressions of emotion: Review of literature, W: W. Siegman, S. Feldstein (red.). Nonverbal Behavior and Communication, wyd. 2. Hillsdale, NJ, Erlbaum. Friedman H.S., Boot-Kewley S. (1987). Personality, type a behavior, and coronary hart disease: The role of emotional expression. Journal of Personality and Social Psychology, nr 53, s Friedman H.S., DiMatteo M.R., Mertz T.I. (1980). Nonverbal communication on television news: The facial expressions of broadcasters during coverage of a presidential election campaign. Personality and Social Psychology Bulletin, nr 6, s Geiss H.M. (2003). Mowa ciała i tajemnice ludzkiego charakteru. Warszawa, Klub dla Ciebie. Głodowski W. (1999). Bez słowa. Komunikacyjne funkcje zachowań niewerbalnych. Warszawa, Hansa Communication. Goldman-Eisler F. (1961). A comparative study of two hesitation phenomena. Language and Speech, nr 4, s Goldman-Eisler F. (1968). Psycholinguistics: Experiments in Spontaneous Speech. London New York, Academic Press.
22 314 Bibliografia Goman C.K. (2012). Komunikacja pozawerbalna. Znaczenie mowy ciała w miejscu pracy. Warszawa, Studio Emka. Greene J., Frandsen K.D. (1979). Need-fulfillment and consistency theory: Relationship between self-esteem and eye-contact. Western Journal of Speech Communication, nr 43, s Greene J.O., Ravizza S.M. (1995). Complexity effects on temporal characteristics of speech. Human Communication Research, nr 21, s Grinder J., Bandler R. (1995). Kommunikation und Veränderung. Die Struktur der Magie II. Paderborn, Junfermann. Grinder J., DeLozier J., Bandler R. (1977). Patterns of the Hypnotic Techniques of Milton H. Erickson, M.D. Cupertino, CA, Meta Publications. Griffin E. (2003). Podstawy komunikacji społecznej. Gdańsk, GWP. Haggard E.A., Isaacs F.S. (1966). Micromomentary facial expressions as indicators of ego mechanism in psychotherapy. W: L.A. Gottschalk, A.H. Auerback (red.). Methods of Research in Psychotherapy. New York, Appleton-Century- Crofts. Halberstadt A.G., Hayes C.W., Pike K.M. (1988). Gender and role differences in smiling an communication consistence. Sex Roles, nr 19, s Hall E.T. (2005). Ukryty wymiar. Warszawa, Warszawskie Wyd. Literackie Muza. Hall J.A. (1984). Nonverbal Sex Differences: Communication Accuracy and Expressive Style. Baltimore, John Hopkins University Press. Hall J.A., Irish J.T., Roter D.L., Ehrlich C.M., Miller L.H. (1994). Medical encounters: An analysis of physician and patient communication in a primary care setting. Health Psychology, nr 13, s Hall J.A., Roter D.L., Katz N.R. (1987). Task versus socioemotional behaviors in physicians. Medical Care, nr 25, s Hall J.A., Roter D.L., Rand C.S. (1981). Communication of affect between patient and physician. Journal of Health and Social Behavior, nr 22, s Haley J. (1988). Milton H. Ericksons Beitrag zur Psychotherapie. Hypnose und Kognition, t. 5, z. 2. Haley J. (1995). Niezwykła terapia. Techniki terapeutyczne Miltona H. Ericksona. Strategiczna terapia krótkoterminowa. Gdańsk, GWP. Hansen C.H., Hansen R.D. (1988). Finding the face in the crowd: An anger superiority effect. Journal of Personality and Social Psychology, nr 54, s Harrigan J.A., Gramata J.F., Luck K.S., Margolis C. (1989). Its how you say it: Physicians vocal behavior. Social Science and Medicine, nr 28, s Harrigan J.A., Oxman T.E., Rosenthal R. (1985). Rapport expressed through nonverbal behavior. Journal of Nonverbal Behavior, nr 9, s Harrison-Speake K., Willis F.N. (1995). Ratings of the appropriateness of touch among family members. Journal of Nonverbal Behavior, nr 19, s Hartley M. (2004). Mowa ciała w pracy. Kielce, Jedność. Hass R.G. (1981). Effects of source characteristics on cognitive responses and persuasion. W: R.E. Petty, T.M. Ostrom, T.C. Brock (red.). Cognitive Responses in Persuasion. Hillsdale, NJ, Erlbaum. Hasse R.F., Tepper D.T. Jr. (1972). Nonverbal components of empathic communication. Journal of Counseling Psychology, nr 19, s Hatfield E., Cacioppo J.T., Rapson R.L. (1994). Emotional Contagion. New York, Academic Press.
23 Bibliografia 315 Hays E.R., Plax T.G. (1971). Pupillary response to supportive and aversive verbal messages. Speech Monographs, nr 38, s Hearn G. (1957). Leadership and the spatial factor in small groups. Journal of Abnormal, nr 54, s Heaton J.A. (2003). Podstawy umiejętności terapeutycznych. Gdańsk, GWP. Heitzman M., Leathers D.G., Parrot R.L., Cairns A.B. (1993). Nonverbal rapportbuilding behavior s effects on perceptions of a supervisor. Management Communication Quarterly, nr 7, s Hemsley G.D., Doob A.N. (1978). The effect of looking behavior on perceptions of a communicator s credibility. Journal of Applied Psychology, nr 8, s Hensley W.E. (1990). Pupillary dilation revisited: The construction of a nonverbal cue. Journal of Social Behavior and Personality, nr 5, s Hess E.H. (1975). The role of pupil size in communication. Scientific American, nr 233, s Hess E.H., Petrovich S.B. (1987). Pupillary behavior in communication. W: A.W. Siegman, S. Feldstein (red.). Nonverbal behavior and communication. Hillsdale, NJ, Erlbaum. Hess E.H., Polt J.M. (1964). Pupil size in relation to mental activity during simple problem solving. Science, nr 143, s Hess E.H., Seltzer A.L., Shlien J.M. (1965). Pupil response of hetero- and homosexual males to pictures of men and women: A pilot study. Journal of Abnormal Psychology, nr 70, s Huber Ch. (2008). Mowa ciała. Jak ważne jest pierwsze wrażenie. Warszawa, Świat Książki. Jaffe J., Stern D.N., Perry C. (1973). Conversational coupling of gaze behavior in prelinguistic human development. Journal of Psycholinguistic Research, nr 2, s Janik S.W., Wellens A.R., Goldberg J.L., Dell Osso L.F. (1978). Eyes as the center of form in the visual examination of human faces. Perceptual and Motor Skills, nr 4, s Janisse M.P., Peavler W.S. (1974). Pupillary research today: Emotion in the eye. Psychology Today, nr 7, s Jaskółka A. (2007). Mowa ciała. Jak ją odczytywać i właściwie z niej korzystać. Kielce, Jedność. Jaworski A. (1993). The Power of Silence: Social and Pragmatic Perspectives. Newbury Park, CA, Sage. Jonas S.S., Collins K., Hong H. (1991). An audience effect on smile production in 10-month-old infants. Psychological Science, nr 2, s Jorgenson D.O. (1978). Nonverbal assessment of attitudinal affect with the smile-return technique. Journal of Personality and Social Psychology, nr 106, s Kalma A. (1992). Gazing in triads: A powerful signal in floor apportionment. British Journal of Social Psychology, nr 31, s Kendon A. (1990). Conducing Interaction: Patterns of Behavior in Focused Encounters. Cambridge, Cambridge University Press. Kibler R.J., Barker L.L. (1972). Effects of selected levels of misspelling and mispronunciation on comprehension and retention. Southern Speech Communication Journal, nr 37, s
24 316 Bibliografia King L.A., Emmons R.A. (1990). Conflict over emotional expression: Psychological and physical correlates. Journal of Personality and Social Psychology, nr 58, s Kleck R. (1968). Physical stigma and nonverbal cues emitted in face-to-face interaction. Human Relations, nr 21, s Kleck R.E., Nuessle W. (1968). Congruence between the indicative and communicative functions of eye-contact in interpersonal relations. British Journal of Social and Clinical Psychology, nr 7, s Kleinke C.L. (1986). Gaze and eye contact: A research review. Psychological Bulletin, nr 100, s Kleinke C.L., Bustos A.A., Meeker F.B., Staneski R.A. (1973). Effects of self-attributed and other-attributed gaze in interpersonal evaluations between males and females. Journal of Experimental Social Psychology, nr 9, s Knapp M.L., Hall J.A. (2000). Komunikacja niewerbalna w interakcjach międzyludzkich. Wrocław, Astrum. Knapp M.L., Wieman J.M., Daly J.A. (1978). Nonverbal communication: Issues and appraisal. Human Communication Research, nr 4, s Kottler J. (1996). The Language of Tears. San Francisco, Jossey-Bass. Kottler J. (2003). Opór w psychoterapii. Jak pracować z trudnym klientem? Gdańsk, GWP. Kratochvil S. (2003). Podstawy psychoterapii. Poznań, Zysk i S-ka. Kraut R.E., Johnston R.E. (1979). Social and emotional message of smiling: An ethological approach. Journal of Personality and Social Psychology, nr 37, s Krivohlavy J. (1980). Rozhowor a jedna cloveka s clovekem. Brno, UdVSZP. Krupa I. (2006). Mowa ciała. Warszawa, Skarbnica Wiedzy. Kubitsky J. (2008). Vademecum psychoterapeuty. Warszawa, Wyd. Lekarskie PZWL. Kuhnke E. (2008). Mowa ciała dla bystrzaków. Gliwice, Helion. Kurcz I. (2000). Psychologia języka i komunikacji. Warszawa, WN Scholar. Lalljee M.G. (1971). Disfluencies in normal English speech. Unpublished doctoral disertation. Oxford, Oxford University. Lanzetta J.T., Cartwright-Smith J., Kleck R.E. (1997). Effects of nonverbal dissimulation of emotional experience and automatic arousal. Journal of Personality and Social Psychology, nr 33, s Lane S.D. (1983). Compliance, satisfaction, and physician-patient communication. W: R. Bostrom (red.). Communication Year Book. Beverly Hills, CA, Sage. Leathers D.G. (2007). Komunikacja niewerbalna. Zasady i zastosowania. Warszawa, WN PWN. Leconte C., Bernstein B.L., Daumont F. (1981). Counseling interactions as a function of spatial-environmental conditions. Journal of Counseling Psychology, nr 28, s Lee D.Y., McGill M.E., Uhlemann M.R. (1988). Counselor and client reliance on verbal and nonverbal cues in judging competency, trustworthiness, and attractiveness. Journal of Counseling Psychology, nr 22, s Lenneberg, E.H. (1969). On explaining language. Science, nr 164, s
Podstawy komunikacji interpersonalnej. Poznań 2013 Copyright by Danuta Anna Michałowska
Podstawy komunikacji interpersonalnej 1 Podstawy komunikacji interpersonalnej Umiejętności interpersonalne: otwartość i zaufanie Informacje zwrotne kontakt 2 abc 3 Umiejętności interpersonalne zainicjowanie
Bardziej szczegółowoTemat 1: Ja i inni, czyli komunikacja interpersonalna
Temat 1: Ja i inni, czyli komunikacja interpersonalna Kraków, 30 października 2015 Warsztaty z komunikacji społecznej: Język ciała z elementami komunikacji interpersonalnej mgr Dominik Borowski www.dominikborowski.eu
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA MIĘDZYLUDZKA. mjr Danuta Jodłowska
KOMUNIKACJA MIĘDZYLUDZKA mjr Danuta Jodłowska KOMUNIKACJA WERBALNA Komunikacja werbalna to przekazywanie informacji za pomocą wyrazów. Dużą rolę odgrywają tu takie czynniki, jak: akcent (badania dowiodły,
Bardziej szczegółowoTemat 3: Czy ciało może przekazywać informacje? Wprowadzenie do komunikacji niewerbalnej
Temat 3: Czy ciało może przekazywać informacje? Wprowadzenie do komunikacji niewerbalnej Kraków, 27 listopada 2015 Warsztaty z komunikacji społecznej: Język ciała z elementami komunikacji interpersonalnej
Bardziej szczegółowoSYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU. Nonverbal communication with elements of observation
1. Nazwa przedmiotu w języku polskim SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU Komunikacja niewerbalna z elementami obserwacji. 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Nonverbal communication with elements of observation
Bardziej szczegółowo3. Czy ciało może przekazywać informacje? Wprowadzenie do komunikacji niewerbalnej
3. Czy ciało może przekazywać informacje? Wprowadzenie do komunikacji niewerbalnej Kraków, 19 listopada 2016 roku grudnia Warsztaty z komunikacji interpersonalnej mgr Dominik Borowski www.dominikborowski.eu
Bardziej szczegółowoCopyright by Danuta Anna Michałowska. Poznań
1 Interpersonalna Masowa i medialna Grupowa i publiczna Międzykulturowa 2 proces tworzenia unikatowego znaczenia wspólnego dla grupy osób gra (kalambury) wzajemna współpraca złożona transakcja, dwustronny,
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Talent autoprezentacji Sztuka zaprezentowania własnej osoby Katarzyna Lipska Wyższa Szkoła Ekonomii, Prawa i Nauk Medycznych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach 26
Bardziej szczegółowodisruptive behavior rozumienie emocji agresywno wrogo empatia aleksytymia makiawelizm Psychologia Spo eczna 2016 tom 11 3 (38)
Psychologia Spo eczna 2016 tom 11 3 (38) 321 338 Wydzia Pedagogiki i Psychologii, Uniwersytet l ski w Katowicach n = n = rozumienie emocji agresywno wrogo empatia aleksytymia makiawelizm disruptive behavior
Bardziej szczegółowoSpis treści. Księgarnia PWN: Dale G. Leathers - Komunikacja niewerbalna. Przedmowa... 11
Księgarnia PWN: Dale G. Leathers - Komunikacja niewerbalna Przedmowa... 11 część I KOMUNIKACJA NIEWERBALNA... 15 Rozdział 1. Natura komunikacji niewerbalnej... 17 1.1. Funkcjonalne znaczenie komunikacji
Bardziej szczegółowoKomunikacja interpersonalna
Komunikacja interpersonalna 2017/2018 1. Nazwa przedmiotu: Komunikacja interpersonalna 2. Prowadzący : mgr Ewelina Karasek 3. Rodzaj zajęć: Ćwiczenia 4. Rok i semestr studiów: I rok, I semestr 5. Tryb
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA INTERPERSONALNA MOWA CIAŁA
KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA MOWA CIAŁA KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA to psychologiczny proces, dzięki któremu jednostka przekazuje i otrzymuje informacje w bezpośrednim kontakcie
Bardziej szczegółowoPOSTAW NA ROZWÓJ! 19.05.2011 KONFERENCJA PODSUMOWUJĄCA PROJEKT
19.05.2011 KONFERENCJA PODSUMOWUJĄCA PROJEKT POSTAW NA ROZWÓJ! Kampania informacyjno promocyjna oraz doradztwo dla osób dorosłych w zakresie kształcenia ustawicznego edycja 2 Projekt współfinansowany przez
Bardziej szczegółowoTemat 7: Jak dzięki komunikacji niewerbalnej poprawić swój wizerunek?
Temat 7: Jak dzięki komunikacji niewerbalnej poprawić swój wizerunek? Kraków, 4 marca 2016 roku Warsztaty z komunikacji społecznej: Język ciała z elementami komunikacji interpersonalnej mgr Dominik Borowski
Bardziej szczegółowoPsychologia kliniczna i psychoterapia
Psychologia kliniczna i psychoterapia Nazwa przedmiotu Psychologia kliniczna i psychoterapia Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii, Kod przedmiotu Studia Kierunek
Bardziej szczegółowoSylabus Część A - Opis przedmiotu kształcenia Przedmiot humanistyczny: Podstawy psychologii lekarskiej
Załącznik nr 2 do Uchwały Senatu Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu nr 1441 z dnia 24 września 2014 r. Nazwa modułu/przedmiotu Sylabus Część A - Opis przedmiotu kształcenia Przedmiot humanistyczny: Podstawy
Bardziej szczegółowoJednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi
Jednostka dydaktyczna 4: Komunikacja i relacje z ludźmi niepełnosprawnymi W tej jednostce dydaktycznej dowiesz się jak się zachowywać z osobą niepełnosprawną, aby poprawić jej komunikację i kwestie relacji
Bardziej szczegółowoPrezentacja Mowa ciała w pracy polonisty
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Prezentacja Mowa ciała w pracy polonisty dr hab. Aneta Grodecka współfinansowana przez Unię Europejską w ramach
Bardziej szczegółowoSylabus Część A - Opis przedmiotu kształcenia Psychologia kliniczna
Załącznik nr 2 do Uchwały Senatu Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu nr 1441 z dnia 24 września 2014 r. Nazwa modułu/przedmiotu Sylabus Część A - Opis przedmiotu kształcenia Psychologia kliniczna Grupa
Bardziej szczegółowoProgram autorski Poznaję uczucia
Dziecko chce być dobre, Jeśli nie umie naucz, Jeśli nie wie wytłumacz, Jeśli nie może pomóż. Janusz Korczak Program autorski Poznaję uczucia 1 Anna Major Program Poznaję uczucia jest skierowany do dzieci
Bardziej szczegółowoDziecko z SLI w szkole - diagnoza i postępowanie Agnieszka Maryniak
Dziecko z SLI w szkole - diagnoza i postępowanie Agnieszka Maryniak Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski U dzieci w wieku szkolnym zaburzenia językowe mogą być trudne do rozpoznania Poprawa w zakresie
Bardziej szczegółowoSztuka autoprezentacji i prowadzenia spotkań
Sztuka autoprezentacji i prowadzenia spotkań Terminy szkolenia 6-7 czerwiec 2016r., Kraków - Hotel Atrium 29-30 wrzesień 2016r., Wrocław - Hotel Novotel*** 21-22 listopad 2016r., Poznań - Mercure Poznań
Bardziej szczegółowoPROGRAM SZCZEGÓŁOWY STUDIÓW PODYPLOMOWYCH PSYCHOLOGIA ZARZĄDZANIA
168 godzin zajęć 9 miesięcy nauki 10 zjazdów PROGRAM SZCZEGÓŁOWY STUDIÓW PODYPLOMOWYCH PSYCHOLOGIA ZARZĄDZANIA 1. Style kierowania i przywództwo (12 godz.) przywództwo - kiedy warto być przywódcą praktyczne
Bardziej szczegółowoUmiejętność "odczytywania" i wykorzystywania komunikatów wynikających ze sfery pozawerbalnej człowieka
"POTĘGA WIZERUNKU" W OBSZARZE WERBALNYM I NIEWERBALNYM - autorskie narzędzia skutecznej komunikacji i treningu charyzmy wykorzystywane podczas wystąpień publicznych i spotkań biznesowych Kod szkolenia:
Bardziej szczegółowoDziecko z zespołem Aspergera w przedszkolu. Dorota Kalinowska - psycholog
Dziecko z zespołem Aspergera w przedszkolu Dorota Kalinowska - psycholog Zespół Aspergera vs Autyzm Podobieństwa: Nieprawidłowości w zakresie interakcji społecznych; Stereotypowy, ograniczony repertuar
Bardziej szczegółowoTematyka szkolenia Zakres szkolenia Forma szkolenia
Lp Tematyka szkolenia Zakres szkolenia Forma szkolenia Liczba godzin lekcyjnych szkolenia Liczna dni szkoleniowych Proponowany termin szkolenia 1. Nowoczesne standardy obsługi klienta 1. Profesjonalne
Bardziej szczegółowoAkademia Młodego Ekonomisty
Akademia Młodego Ekonomisty Autoprezentacja sztuka dobrych wystąpień Jak dobrze wypaść przed innymi? Dr Magdalena Daszkiewicz Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 21 listopada 2016 r. Autoprezentacja to
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA SPOŁECZNA
KOMUNIKACJA SPOŁECZNA Cel szkolenia: Komunikacja społeczna jest podstawą dla wielu innych umiejętności: zarządzania, przewodzenia, efektywnej pracy w zespole, a można jej się nauczyć jedynie w praktyce
Bardziej szczegółowoPROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Podstawy komunikacji z pacjentem 2. NAZWA JEDNOSTKI (jednostek
Bardziej szczegółowoSYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA Komunikacja kliniczna z pacjentem. Wydział Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski
SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2017-2023 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Komunikacja kliniczna z pacjentem Kod przedmiotu/ modułu* Wydział (nazwa jednostki prowadzącej
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA INTERPERSONALNA W RESOCJALIZACJI I PREWENCJI ADOLESCENT (TRENING INTERPERSONALNY) -
Tabela 1. Metryka przedmiotu programowego- cele i efekty kształcenia POZIOM KSZTAŁCENIA POZIOM VI/ STUDIA I STOPNIA NR PRZEDMIOTU W PROGRAMIE PED.3.16./PED.5.14. PROFIL KSZTAŁCENIA ogólnoakademicki TYP
Bardziej szczegółowoW1 Opisuje terminologię z zakresu komunikacji interpersonalnej w różnych sytuacjach społecznych. K_W04 M1_W10, 1P_W01 P1P_W01
Jednostka organizacyjna: Rodzaj studiów i profil Nazwa przedmiotu: Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku SYLABUS W ROKU AKADEMICKIM 2013/2014 i 2013/2014 Wydział Turystyki i Rekreacji I stopień,
Bardziej szczegółowoOgólnopolski Ośrodek Konferencyjny Sp. z o.o.
Szanowni Państwo, Ogólnopolski Ośrodek Konferencyjny sp. z o.o.- www.ook.com.pl oprócz szerokiej gamy szkoleń otwartych, do uczestnictwa, w których serdecznie Państwa zapraszamy, proponuje również organizację
Bardziej szczegółowoWPROWADZENIE DO KOMUNIKACJI MOWA CIAŁA
WPROWADZENIE DO KOMUNIKACJI MOWA CIAŁA One cannot not communicate (Watzlavick i in. 1967) Nie da się nie komunikować MOWA CIAŁA - TEMATY 1. Czym jest mowa ciała a czym komunikacja niewerbalna? 2. Co wchodzi
Bardziej szczegółowoTechniki efektywnej prezentacji i autoprezentacji w biznesie
Techniki efektywnej prezentacji i autoprezentacji w biznesie LondonSAM Polska, Kraków 2014 Opis szkolenia Umiejętność skutecznego komunikowania się jest we współczesnym biznesie sprawą kluczową, a jednym
Bardziej szczegółowoPROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY - ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO - SPOŁECZNE
PROGRAM SOCJOTERAPEUTYCZNY - ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO - SPOŁECZNE 1. Założenia programu: Program zajęć socjoterapeutycznych rozwijających kompetencje emocjonalno - społeczne jest jedną
Bardziej szczegółowoMutyzm wybiórczy w codzienności
Mutyzm wybiórczy w codzienności Magdalena Mordzak Mutyzm wybiórczy w codzienności 2019 Copyright Magdalena Mordzak 2019 (mutyzm2019@gmail.com) REDAKCJA I KOREKTA Magdalena Rzadkowolska RYSUNEK NA OKŁADCE
Bardziej szczegółowo[36B] Komunikacja Interpersonalna i Autoprezentacja
Sylabus z modułu [36B] Komunikacja Interpersonalna i Autoprezentacja 1. Ogólne informacje o module Nazwa modułu KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA I AUTOPREZENTACJA Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł
Bardziej szczegółowoSYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU. Zjawiska w psychoterapii./ Moduł 103.: Psychoterapia między teorią a praktyką.
SYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU 1. Nazwa przedmiotu/ moduł (w języku polskim) Zjawiska w psychoterapii./ Moduł 103.: Psychoterapia między teorią a praktyką. 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Phenomena in
Bardziej szczegółowoOPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA:. Podstawy Kod przedmiotu: 104 Rodzaj
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 1 do Zapytania ofertowego nr W8/2015
OPIS PRZEDMIOTU ZAMÓWIENIA USŁUGA SZKOLENIOWA I.A. Założenia szkoleniowe: Szkolenia będą prowadzone dla 5 grup szkoleniowych 1. GRUPA I Szkolenie z obsługi pacjenta: Komunikacja Pacjent Personel Medyczny
Bardziej szczegółowoThe mobbing and psychological terror at workplaces. The Harassed Worker, mobbing bullying agresja w pracy geneza mobbingu konsekwencje mobbingu
Psychologia Spo eczna 2016 tom 11 3 (38) 244 254 Instytut Psychologii, Dolno l ska Szko a Wy sza Instytut Psychologii, Uniwersytet Kardyna a Stefana Wyszy skiego mobbing bullying agresja w pracy geneza
Bardziej szczegółowoBARIERY W KOMUNIKACJI I SPOSOBY ICH PRZEŁAMYWANIA
BARIERY W KOMUNIKACJI I SPOSOBY ICH PRZEŁAMYWANIA Sylwia Wrona Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław, 29.05.2015 KOMUNIKACJA - proces przekazywania (wymiany) informacji między jej uczestnikami -
Bardziej szczegółowoSylabus z modułu. [45C] Psychologia. Interpretowanie i rozumienie podstawowych zjawisk życia psychicznego. Student po zakończeniu modułu:
1. Ogólne informacje o module Sylabus z modułu [45C] Psychologia Nazwa modułu PSYCHOLOGIA Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil kształcenia Semestr Status
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod PDPK modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu Psychodietetyka z elementami
Bardziej szczegółowoReklamy herbaty w ujęciu neurolingwistycznego programowania
Reklamy herbaty w ujęciu neurolingwistycznego programowania Kielce, 6-7 listopada 2013 roku Ogólnopolskiej konferencji dla studentów i doktorantów Oddzieleni... Problemy w komunikacji międzyludzkiej Dominik
Bardziej szczegółowoUmiejętności interpersonalne w biznesie. Oferta ta skierowana jest do osób, które dzięki swojemu indywidualnemu podejściu
Umiejętności interpersonalne w biznesie PROFIL UCZESTNIKA Oferta ta skierowana jest do osób, które dzięki swojemu indywidualnemu podejściu do zespołu oraz jego zadań chcą zwiększyć efektywność pracy współpracowników
Bardziej szczegółowoSYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) Psychoterapia i komunikacja interpersonalna
SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2017-2022 (skrajne daty) 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Kod przedmiotu/ modułu* Wydział (nazwa jednostki prowadzącej kierunek)
Bardziej szczegółowoSYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU
SYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU 1. Nazwa przedmiotu/ moduł (w języku polskim) Terapia krótkoterminowa./ Moduł 103.: Psychoterapia - miedzy teorią a praktyką 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Brief therapy
Bardziej szczegółowoJęzyk perswazji w praktyce Jak skutecznie wpływać na rozmówców i przekonywać ich do swoich racji?
Język perswazji w praktyce Jak skutecznie wpływać na rozmówców i przekonywać ich do swoich racji? Szkolenie opracowane na podstawie najnowszych odkryć programowania neurolingwistycznego i wywierania wpływu
Bardziej szczegółowoSYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA Komunikacja kliniczna z pacjentem. jednolite studia magisterskie. Stacjonarne i niestacjonarne
SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2016-2022 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Komunikacja kliniczna z pacjentem Kod przedmiotu/ modułu* Wydział (nazwa jednostki prowadzącej
Bardziej szczegółowoM.2.1 PROFIL KSZTAŁCENIA ogólnoakademicki TYP PRZEDMIOTU FAKULTATYWNY Forma studiów
Tabela 1. Metryka przedmiotu programowego- cele i efekty kształcenia POZIOM KSZTAŁCENIA POZIOM VI/ STUDIA I STOPNIA NR PRZEDMIOTU W PROGRAMIE M.2.1 PROFIL KSZTAŁCENIA ogólnoakademicki TYP PRZEDMIOTU FAKULTATYWNY
Bardziej szczegółowoOPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) Kierunek: Dialog i Doradztwo Społeczne ECTS:.1
I. Informacje ogólne. Nazwa modułu kształcenia: Trening umiejętności wychowawczych 2. Kod modułu kształcenia 3. Rodzaj modułu kształcenia: ćwiczenia 4. Kierunek studiów: dialog i doradztwo społeczne 5.
Bardziej szczegółowoProgram profilaktyczny. Bądź sobą
Program profilaktyczny Bądź sobą przeznaczony dla klas IV VI Program opracowała: Monika Wandas-Wasieńko Cele programu: 1.Wzmocnienie więzi koleżeńskiej i grupowej. 2.Nawiązywanie nieagresywnych kontaktów.
Bardziej szczegółowoPodstawy negocjacji i mediacji
Podstawy negocjacji i mediacji Prowadzący: dr Łukasz Łotocki (Instytut Polityki Społecznej UW) O zajęciach Na zajęciach omówimy zróżnicowane zagadnienia związane z negocjacjami i mediacjami, różnice między
Bardziej szczegółowoPodsumowanie zajęć Klubu pod Parasolem w roku 2009/2010
Podsumowanie zajęć Klubu pod Parasolem w roku 2009/2010 Terapeuci: Natalia Marek, Agata Błaszczyk Zajęcia uwzględniały: zajęcia stacjonarne, wyjścia do kina/ na plac zabaw i inne sytuacje społeczne odbywające
Bardziej szczegółowoModel autokratyczny Model liberalny Model demokratyczny. Pozytywne i negatywne skutki
Model autokratyczny Model liberalny Model demokratyczny Pozytywne i negatywne skutki Dzieci mają niskie poczucie własnej wartości zachowują się ulegle. Lub przeciwnie buntują się przeciwko wszystkim i
Bardziej szczegółowoPodstawy negocjacji i mediacji
Podstawy negocjacji i mediacji Prowadzący: dr Łukasz Łotocki (Instytut Polityki Społecznej UW) O zajęciach Na zajęciach omówimy zróżnicowane zagadnienia związane z negocjacjami i mediacjami, różnice między
Bardziej szczegółowoKatedra i Zakład Edukacji Medycznej
PRZEWODNIK I PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I dla STUDENTÓW I i II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Kontakty z pacjentem jako element leczenia 2. NAZWA JEDNOSTKI (jednostek
Bardziej szczegółowoGrowth. Obóz Terapeutyczno Warsztatowy dla rodzin dzieci w spektrum autyzmu. Poziom zaawansowany Lipca 2019 Polanika Zdrój
Obóz Terapeutyczno Warsztatowy dla rodzin dzieci w spektrum autyzmu. Poziom zaawansowany 21-27 Lipca 2019 Polanika Zdrój Zapraszamy Was serdecznie na wyjątkową podróż w głąb Siebie i w głąb relacji z Dzieckiem.
Bardziej szczegółowoDrama i Psychodrama - podstawowe pojęcia. Copyright by Danuta Anna Michałowska
Drama i Psychodrama - podstawowe pojęcia 1 psychodrama psyche + drama = "działanie duszy", metoda diagnozy i terapii, polegająca na improwizowanym odgrywaniu przez pacjenta w sytuacji terapeutycznej pewnych
Bardziej szczegółowoINTELIGENCJA EMOCJONALNA
INTELIGENCJA EMOCJONALNA JAKO KLUCZOWA KOMPETENCJA WSPÓŁCZESNEGO DYREKTORA Wiesława Krysa Nauczyciel dyplomowany Coach Trener w edukacji Lilianna Kupaj Coach Master Trainer ICI, Trener Transforming Comunication
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA INTERPERSONALNA I semestr roku akademickiego 2017/2018, 30 godzin, zaliczenie z oceną mgr Aleksandra Madej FORMA I WARUNKI ZALICZENIA
KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA I semestr roku akademickiego 2017/2018, 30 godzin, zaliczenie z oceną mgr Aleksandra Madej FORMA I WARUNKI ZALICZENIA Warunkiem wstępnym uzyskania zaliczenia jest obecność na
Bardziej szczegółowoKomunikacja. mgr Jolanta Stec-Rusiecka
Komunikacja Przedstaw się imię w wersji jaką najbardziej lubisz; Doświadczenia w pracy zespołowej; Czym chciałbyś się zająć po ukończeniu studiów? Komunikacja obejmuje przekazywanie i rozumienie znaczeń
Bardziej szczegółowoWYDZIAŁ: PSYCHOLOGIA KIERUNEK:
Lp. I Introductory module 3 Academic skills Information Technology introduction Intellectual Property Mysterious Code of Science Online surveys Personal growth and social competences in the globalizedintercultural
Bardziej szczegółowoCZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NAWIĄZYWANIU I PODTRZYMYWANIU POZYTYWNYCH RELACJI WYCHOWAWCY KLASY Z RODZICAMI UCZNIÓW
CZYNNIKI SPRZYJAJĄCE NAWIĄZYWANIU I PODTRZYMYWANIU POZYTYWNYCH RELACJI WYCHOWAWCY KLASY Z RODZICAMI UCZNIÓW (materiał nr 1) 1. Podmiotowe traktowanie wszystkich rodziców (bezpośredni kontakt z każdym z
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU. Wydział Pedagogiki i Psychologii Katedra Psychologii Klinicznej Psychologia. jednolite studia magisterskie stacjonarne
OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Praktyczna diagnoza kliniczna dziecka w relacji z opiekunem wypełnia instytut/katedra Wydział Instytut/Katedra Kierunek Specjalizacja/specjalność Poziom
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Podstawy psychoterapii
Kod S-PP modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) Nazwa modułu Specjalność - Poziom studiów Forma studiów Rok studiów I nforma cje ogólne Podstawy psychoterapii
Bardziej szczegółowoPsychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny
Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny Kod przedmiotu
Bardziej szczegółowoWyższa Szkoła Medyczna, Wydział Ogólnomedyczny Fizjoterapia Drugi Praktyczny. mgr M. Tomaszewska
Nazwa jednostki prowadzącej kierunek: Nazwa kierunku: Poziom kształcenia: Profil kształcenia: Moduły wprowadzające / wymagania wstępne: Nazwa modułu (przedmiot lub grupa przedmiotów): Osoby prowadzące:
Bardziej szczegółowoReferat: Krytyczne czytanie w polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej
Propozycje zintegrowanych programów edukacji zatwierdzone przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego odpowiadają założeniom uprzednio opracowanej przez MEN Podstawie programowej kształcenia
Bardziej szczegółowoAkademia Młodego Ekonomisty
Akademia Młodego Ekonomisty Autoprezentacja - sztuka dobrych wystąpień Dr Leszek Gracz Uniwersytet Szczeciński 13 październik 2016 r. O czym dzisiaj będziemy mówić i co będziemy robić Autoprezentacja co
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS)
OPIS PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) 1. Nazwa przedmiotu/modułu w języku polskim Komunikacja interpersonalna w praktyce antropologicznej 2. Nazwa przedmiotu/modułu w języku angielskim Interpersonal
Bardziej szczegółowoOPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) Kierunek: Dialog i Doradztwo Społeczne
I. Informacje ogólne 1. Nazwa modułu : Trening interpersonalny. Kod modułu 1-DSst03 3. Rodzaj modułu : ćwiczenia 4. Kierunek studiów: dialog i doradztwo społeczne 5. Poziom studiów: drugiego stopnia 6.
Bardziej szczegółowoPROFIL KLUCZOWYCH KOMPETENCJI FACYLITATORA International Association of Facilitators
International Association of Facilitators The Core Facilitator Competencies Framework PROFIL KLUCZOWYCH KOMPETENCJI FACYLITATORA International Association of Facilitators A1. Rozwijanie partnerskiego podejścia
Bardziej szczegółowoO czym będziemy mówić?
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Człowiek w firmie czyli kto i jak tu rządzi? Sztuka zaprezentowania własnej osoby Anna Śleszyńska-Świderska Uniwersytet w Białymstoku 17 października 2013 r. EKONOMICZNY
Bardziej szczegółowoZałącznik Nr 1 KARTA PRZEDMIOTU. 1. NAZWA PRZEDMIOTU: Psychologia społeczna. 2. KIERUNEK: Pedagogika. 3. POZIOM STUDIÓW: studia pierwszego stopnia
Załącznik Nr 1 KARTA PRZEDMIOTU 1. NAZWA PRZEDMIOTU: Psychologia społeczna 2. KIERUNEK: Pedagogika 3. POZIOM STUDIÓW: studia pierwszego stopnia 4. ROK/ SEMESTR STUDIÓW: rok II, semestr 3. LICZBA PUNKTÓW
Bardziej szczegółowoSZTUKA PREZENTACJI GŁÓWNE CELE SZKOLENIA:
SZTUKA PREZENTACJI Działaj, jakby każda osoba, którą spotykasz miała na szyi napis 'Spraw, bym poczuł się ważny'. Nie tylko odniesiesz sukces w sprzedaży, ale także w życiu. Mary Kay Ash GŁÓWNE CELE SZKOLENIA:
Bardziej szczegółowoSYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU
SYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU 1. Nazwa przedmiotu/ moduł (w języku polskim) Pierwszy kontakt z klientem - wywiad kliniczny./ Moduł 103.: Psychoterapia między teorią a praktyką 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim
Bardziej szczegółowoPodstawy pomagania. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili.
Podstawy pomagania. Natura dała nam dwoje oczu, dwoje uszu, ale tylko jeden język po to, abyśmy więcej patrzyli i słuchali, niż mówili. (Sokrates) Czym jest pomaganie? Pomaganie jest działaniem, w które
Bardziej szczegółowoKOMUNIKACJA INTERPERONALNA
SCENARIUSZ LEKCJI WYCHOWAWCZEJ KOMUNIKACJA INTERPERONALNA Opracował: mgr inż. Wojciech Szczepaniak CEL OGÓLNY: SCENARIUSZ LEKCJI WYCHOWAWCZEJ Czas realizacji: 1 x 45min TEMAT LEKCJI: KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA
Bardziej szczegółowoŚWIADOMA KOMUNIKACJA W ORGANIZACJI na podstawie koncepcji Analizy Transakcyjnej. Kraków, 28 lutego 2019
ŚWIAOMA KOMUNIKACJA W OGANIZACJI na podstawie koncepcji Analizy Transakcyjnej. Kraków, 28 lutego 2019 Analiza transakcyjna stanowi część ruchu humanistycznego w psychologii. Stworzona w latach 60. przez
Bardziej szczegółowoJAK KOMUNIKOWAĆ SIĘ SŁUCHAĆ I BYĆ WYSŁUCHANYM
JAK KOMUNIKOWAĆ SIĘ SŁUCHAĆ I BYĆ WYSŁUCHANYM Z a d a n i e f i n a n s o w a n e z e ś r o d k ó w N a r o d o w e g o P r o g r a m u Z d r o w i a 2 0 1 6-2 0 2 0 KOMUNIKACJA JEST KLUCZEM DO OSIĄGNIĘCIA
Bardziej szczegółowomobbing makiawelizm kultura organizacji
Psychologia Spo eczna 2016 tom 11 3 (38) 284 296 Instytut Psychologii, Uniwersytet l ski mobbing makiawelizm kultura organizacji adhocracy ad hoc bullying bullying snow ball Kwestionariusz do badania
Bardziej szczegółowoZałącznik nr 2 do procedury opracowywania i okresowego przeglądu programów kształcenia. Prof. Krzysztof Owczarek. III rok. zimowy + letni.
1. Metryczka Nazwa Wydziału: Program kształcenia (Kierunek studiów, poziom i profil kształcenia, forma studiów np.: Zdrowie publiczne I stopnia profil praktyczny, studia stacjonarne): Rok akademicki: 2015/16
Bardziej szczegółowoJa- inni- Nawiązywanie relacji z otoczeniem
Ja- inni- Nawiązywanie relacji z otoczeniem Irena Krukowska Szopa Fundacja Ekologiczna Zielona Akcja Kurs jest realizowany w ramach projektu pn.: Liderzy Natury ogólnopolska kampania promująca dobre praktyki
Bardziej szczegółowoSYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) Psychoterapia i komunikacja interpersonalna
SYLABUS DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA 2017-2022 (skrajne daty) 1.1. PODSTAWOWE INFORMACJE O PRZEDMIOCIE/MODULE Nazwa przedmiotu/ modułu Kod przedmiotu/ modułu* Wydział (nazwa jednostki prowadzącej kierunek)
Bardziej szczegółowoEmpatia to uświadamianie sobie odczuć, potrzeb i motywów działania
1.1.5 Empatia Empatia to uświadamianie sobie odczuć, potrzeb i motywów działania innych osób. Można przyjąć, że słowo to oznacza szczególnego rodzaju wsłuchiwanie się w to, co mówi drugi człowiek. Osoby
Bardziej szczegółowoSylabus na rok 2014/2015
Sylabus na rok 204/205 () Nazwa przedmiotu Psychologia (2) Nazwa jednostki prowadzącej Wydział Medyczny przedmiot (3) Kod przedmiotu (4) Studia Kierunek studiów Poziom kształcenia Forma studiów Położnictwo
Bardziej szczegółowoEkonomiczny Uniwersytet Dziecięcy
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Talent autoprezentacji Sztuka zaprezentowania własnej osoby Dr Leszek Gracz Uniwersytet Szczeciński 16 października 2014 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL
Bardziej szczegółowoTERAPIE, KTÓRE MOŻEMY POPROWADZIĆ SAMI
TERAPIE, KTÓRE MOŻEMY POPROWADZIĆ SAMI PROGRAM AKTYWNOŚCI KNILL ÓW RUCH ROZWIJAJĄCY W.SHERBORNE Opracowała: Joanna Dolna Marianna i Christopher Knill Metoda powstała w wyniku trudności, jakie napotykali
Bardziej szczegółowoKOMUNIKOWANIE SIĘ sztuka i umiejętność
KOMUNIKOWANIE SIĘ sztuka i umiejętność 1. ISTOTA I ZNACZENIE KOMUNIKOWANIA SIĘ 2. PROCES KOMUNIKOWANIA SIĘ 3. STYLE KOMUNIKOWANIA SIĘ 4. PRZESZKODY W KOMUNIKOWANIU SIĘ 1.ISTOTA I ZNACZENIE KOMUNIKOWANIA
Bardziej szczegółowoI nforma cje ogólne. Elementy komunikacji interpersonalnej. I stopnia II stopnia. - zaliczenie X
Załącznik Nr do Uchwały Nr S YL AB US MDUŁ U ( PRZEDMITU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Elementy komunikacji interpersonalnej bieralny
Bardziej szczegółowoGdy brakuje słów - wykorzystanie wspomagających i alternatywnych sposobów komunikacji w porozumiewaniu się osób z problemami w mówieniu
Gdy brakuje słów - wykorzystanie wspomagających i alternatywnych sposobów komunikacji w porozumiewaniu się osób z problemami w mówieniu AAC (ang.) Augmentive and Alternative Communication Wspomagające
Bardziej szczegółowoUczelnia Łazarskiego. Studium Języków Obcych. Sylabus rok akademicki 2017/2018. Grupa ME B2 JĘZYK ANGIELSKI. Łącznie 30 godzin.
Uczelnia Łazarskiego Studium Języków Obcych Sylabus rok akademicki 2017/2018 Grupa ME B2 Nazwa przedmiotu JĘZYK ANGIELSKI Kod przedmiotu Poziom studiów Studia magisterskie Status przedmiotu podstawowy
Bardziej szczegółowoZnaczenie komunikacji niewerbalnej w relacji terapeutycznej The significance of nonverbal communication in therapeutic relations
ISSN 1895-3166 Psychiatria i Psychoterapia 2016; tom 12, numer 4: strony 16-28 wersja pierwotna elektroniczna Znaczenie komunikacji niewerbalnej w relacji terapeutycznej The significance of nonverbal communication
Bardziej szczegółowoPsychologia kliniczna
Nazwa modułu/przedmiotu Wydział Kierunek studiów Specjalności Sylabus 2017-2018 Opis przedmiotu kształcenia Psychologia kliniczna Lekarsko-Stomatologiczny Lekarsko-Dentystyczny nie dotyczy Grupa szczegółowych
Bardziej szczegółowoSzkolny Ośrodek Psychoterapii
Szkolny Ośrodek Psychoterapii Kiedy zgłosić się na psychoterapię? Gdy czujesz, że wszystko idzie nie tak jak chcesz i nie potrafisz tego zmienić. Podstawowym wskaźnikiem tego, że powinniśmy rozważyć psychoterapię
Bardziej szczegółowoZASADY PREZENTACJI -ANALIZA STRATEGICZNA
ZASADY PREZENTACJI -ANALIZA STRATEGICZNA 13/2/2016 FAMICO- PROJECT NO:2013-PL1-LEO05-534537 Family career compass Efficient Career Guidance Approaches Supporting Parents in Guiding their Children s Vocational
Bardziej szczegółowo1.1.4 Zasady skutecznego porozumiewania się
1.1.4 Zasady skutecznego porozumiewania się Treść: to co chcemy przekazać musi być krótko i precyzyjnie określone. Wtedy łatwiej będzie to przedstawić, a dla naszego słuchacza zrozumieć. Zainteresowanie:
Bardziej szczegółowo