Wody w parkach narodowych Polski MAGURSKI PARK NARODOWY

Transkrypt

1 Wody w parkach narodowych Polski MAGURSKI PARK NARODOWY

2 Publikacja dofinansowana przez Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzenci prof. dr hab. Jan Drwal, prof. dr hab. Andrzej T. Jankowski Opracowanie techniczne map Agnieszka Gajda wykorzystano Corine Land Cover 2006, Open Street Map i model terenu USGS (2004), Shuttle Radar Topography Mission, 30 arcsec, scenes SRTM u30_n090w020 Unfinished, Global Land Cover Facility, University of Maryland, College Park, Maryland, February 2000 oraz chronione prawem autorskim pliki cyfrowe (granice, sieć rzeczna) systemów informacji geograficznej polskich parków narodowych Fotografia na okładce Nad Zawoją (fot. J. Lasek) Korekta Urszula Kumon Projekt graficzny i DTP lookstudio biuro@photoline.pl, Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Copyright by Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Gronostajowa 7, Kraków tel. (+48) , fax: (+48) , sekretariat@geo.uj.edu.pl Kraków 2012 ISBN

3 Magurski Park Narodowy Judyta Lasek, Janusz Siwek Położenie Magurski Park Narodowy (MPN) jest w całości położony w środkowej części Beskidu Niskiego będącego częścią makroregionu Beskid Środkowy, zlokalizowanego w obrębie podprowincji Zewnętrzne Karpaty Wschodnie (Kondracki 2001). Beskid Niski rozciąga się od Przełęczy Łupkowskiej na wschodzie do Przełęczy Tylickiej na zachodzie. Jest to największy mezoregion polskich Karpat, który jednocześnie stanowi maksymalne poprzeczne obniżenie w ich obrębie. Beskid Niski zaliczany jest do gór średnich i niskich. Jego najwyższym szczytem po stronie polskiej jest Lackowa (1001 m n.p.m.), zaś po stronie słowackiej Busov (1010 m n.p.m.). Pozostałe główne szczyty osiągają wysokość od 500 do 850 m n.p.m. (Balon i in. 1995). MPN jest w całości położony w źródłowej części zlewni Wisłoki (prawobrzeżny dopływ Wisły) i jej lewobrzeżnego dopływu Ropy. Południową granicę Parku stanowi europejski dział wodny, biegnący pasmem granicznym między Polską a Słowacją. Ten czternastokilometrowy odcinek jest obok pasma Magury Wątkowskiej jedynym fragmentem granicy Parku, który pokrywa się z działem wodnym. Przebieg pozostałej części granicy oparty jest na układzie działek własnościowych, przecinając zlewnie cząstkowe Wisłoki, nie nawiązując do podziału hydrograficznego (Soja 2009). Najwyższym wzniesieniem w obrębie Parku jest Wątkowa 845,9 m n.p.m. Większość powierzchni MPN (87%) stanowi obszar objęty ochroną czynną. Ochroną ścisłą objęte są trzy obszary: Kamień, Magura Wątkowska i Zimna Woda, zajmujące 12,4% powierzchni Parku. Pozostałe, niewielkie fragmenty Parku objęte są ochroną krajobrazową (Czaderna 2009). METRYKA PARKU Data utworzenia: 1 stycznia 1995 r. Powierzchnia: 194,39 km 2 Gęstość sieci rzecznej: 3,5 km km -2 Gęstość źródeł: brak danych Liczba oczyszczalni ścieków: 2 Nad Zawoją (fot. J. Lasek) Magurski Park Narodowy 137

4 Magurski Park Narodowy miejsca, które warto zobaczyć warto zobaczyć granica państwa droga wojewódzka inne drogi cieki Otulina MPN ma powierzchnię 229,7 km 2. Skomplikowany przebieg granic MPN sprawia, iż wydziela się tutaj otulinę zewnętrzną i tzw. otulinę wewnętrzną, obejmującą fragment doliny Wisłoki, w którym zlokalizowane są wsie: Świątkowa Wielka, Świątkowa Mała, Kotań i Krempna. MPN odznacza się dominacją zbiorowisk leśnych, które łącznie z nielicznymi zbiorowiskami zaroślowymi stanowią 95% powierzchni Parku. Najczęściej spotykane są lasy liściaste klasy Querco-Fagetea (75% powierzchni MPN), w obrębie których największe zespoły fitosocjologiczne stanowią: żyzna buczyna karpacka (59%), grąd subkontynentalny (2%), kwaśna buczyna górska (1,6%) oraz wielogatunkowy łęg nadrzeczny (1,2%). Ponadto w MPN występuje wartościowe i rzadkie w Karpatach zbiorowisko jaworzyny (0,5%). Obok lasów liściastych, dużą powierzchnię (19%) zajmu- granica parku narodowego grunty rolne tereny antropogeniczne lasy wody 138 Magurski Park Narodowy

5 je również grupa sztucznych lasów szpilkowych i mieszanych, pochodzących głównie z nasadzeń na gruntach porolnych (Michalik 2003). Przez Park i jego otulinę przebiega droga wojewódzka nr 992, biegnąca z Jasła do granicy polsko-słowackiej w Ożennej na Przełęczy Beskid. W 2010 r. po stronie słowackiej została wyremontowana i oddana do użytku droga od granicy państwowej do Niżnej Polianki. Budowa geologiczna i rzeźba Magurski Park Narodowy znajduje się w Karpatach fliszowych i jest zbudowany ze skał należących do czterech jednostek tektonicznych: magurskiej, dukielskiej, śląskiej oraz grybowskiej odsłaniającej się w obrębie niewielkiego okna tektonicznego Świątkowej (Ślączka 1968a, b). Większość obszaru Parku znajduje się w obszarze mającym w podłożu utwory jednostki magurskiej. Profil litofacjalny tej jednostki rozpoczyna się od słabo odpornych na wietrzenie i erozję górnokredowo-paleoceńskich warstw inoceramowych (ropianieckich), powyżej których występuje kompleks łupków pstrych o miąższości nieco powyżej stu metrów. Na południowym wschodzie obszaru ogniwo łupków pstrych jest zastąpione przez warstwy hieroglifowe, tworzące kompleks cienkoławicowych łupków i piaskowców. Do najbardziej odpornych na wietrzenie należą warstwy magurskie, o miąższości rzędu kilkuset metrów, zbudowane z piaskowców gruboławicowych. Na terenie WARTO ZOBACZYĆ Źródło nad Mrukową źródło zlokalizowane w obrębie obszaru źródliskowego potoku Szczawa, będącego lewobrzeżnym dopływem Wisłoki. Położone jest przy żółtym szlaku biegnącym z Mrukowej do Krempnej. Wody wypływające ze źródła mają prosty, dwujonowy typ hydrochemiczny (HCO 3 Ca). Ich lekko kwaśny odczyn (ph 6,62), zbliżony do odczynu wód opadowych na tym obszarze może świadczyć o krótkim obiegu wody w górotworze (Migaszewski i in. 2002). Nieco powyżej źródła zbudowana jest kaplica Pod Trzema Kopcami, w której ścianę wmurowany jest tzw. Burski Kamień, posiadający według legendy cudowne właściwości. Prawdopodobnie ze względu na jego bliskie sąsiedztwo, źródło nazywane jest cudownym. Wisłoka w Myscowej (fot. S. Basista) Magurski Park Narodowy 139

6 MPN budują one szereg form skałkowych, a także odsłaniają się w odcinkach przełomowych dolin rzecznych. Najmłodszym ogniwem serii magurskiej są warstwy nadmagurskie, z dominującymi w nich łupkami (Ślączka 2009). Większość grzbietów zbudowana jest z twardszych od otoczenia kompleksów twardzielcowych, które nawiązują do przebiegu warstw skalnych, tworząc układ rusztowy (Izmaiłow i in. 2009). Na terenie MPN wyróżniane są trzy typy dolin: V-kształtne doliny wciosowe, doliny skrzynkowe i doliny płaskodenne z terasami. W obrębie całego Parku najczęściej występują doliny V-kształtne, spośród których liczne są suche i okresowo odwadniane debrze. Występują one w górnych odcinkach zalesionych dolin, charakteryzują się stromymi zboczami o nachyleniu do 45 o i niewyrównanym profilem dna (Izmaiłow i in. 2002). Głównymi czynnikami decydującymi o kierunkach rozwoju rzeźby Parku są: budowa geologiczna podłoża i utworów pokrywowych, tektonika, warunki klimatyczne a także sposób użytkowania ziemi. Dominującym procesem morfogenetycznym jest współcześnie osuwanie i spełzywanie pokryw zwietrzelinowych, a także erozja wgłębna i boczna den dolin, które są najintensywniej modelowane w trakcie dużych wezbrań (Izmaiłow i in. 2009). Progi skalne w korycie Wisłoki (fot. S. Basista) Wody podziemne Na obszarze Magurskiego Parku Narodowego piętro wodonośne o charakterze użytkowym stanowią eoceńskie gruboławicowe piaskowce jednostki magurskiej. Potencjalna wydajność studni w tych utworach wynosi od 2 do 5 m 3 h-1, zaś a potencjalne zasoby dyspozycyjne wynoszą poniżej 100 m 3 d -1 km -2 (Chowaniec, red. 1997). Wody podziemne występują na ogół na głębokości nie przekraczającej 5 m. Głębokość zalegania zwierciadła wód podziemnych wyraźnie nawiązuje do rzeźby terenu, jednakże cechą charakterystyczną utworów fliszowych jest zróżnicowanie głębokości zwierciadła wód gruntowych uwzględniające lokalne warunki hydrogeologiczne. Naprzemianległe występowanie piaskowców i nieprzepuszczalnych łupków sprzyja wypływom wód podziemnych na powierzchnię w postaci licznych, jakkolwiek zwykle niewielkich źródeł (wydajność poniżej 0,1 dm 3 s-1 ) o charakterze szczelinowo-warstwowym lub szczelinowym (Siwek, Żelazny 2006). W ciągu roku poziom zwierciadła wód podziemnych podlega zmianom, które w dnach dolin nie przekraczają 0,5 3 m, zaś na wierzchowinie dochodzą do 6 10 m. Podobnie jak w całych Beskidach w cyklu rocznym zaznaczają się dwa okresy wzrostu stanu wód podziemnych. Pierwszy z nich wiosenny, związany jest z zasilaniem zbiornika wodami roztopowymi, a drugi letni z zasilaniem deszczowym (Dynowska 1995). Od kwietnia 140 Magurski Park Narodowy

7 do października następuje stopniowe obniżanie się zwierciadła wód podziemnych i minimalny stan wód podziemnych rejestrowany jest zwykle jesienią (IX X; Kleczkowski 1991; Siwek, Żelazny 2006). Z dotychczasowych badań hydrochemicznych wiadomo, iż większość źródeł charakteryzuje się wodami o obojętnym lub lekko zasadowym odczynie (ph 7,10 8,35) oraz mineralizacją wynoszącą od 70 do 780 mg dm -3 (Lasek 2008, Migaszewski i in. 2002). W większości wypływów panują warunki utleniające, a wody niektórych źródeł cechują się ujemnym potencjałem redoks, co jest związane z obecnością siarkowodoru. Występowanie źródeł siarczkowych stwierdzono w Foluszu oraz w obrębie okna tektonicznego w Świątkowej Wielkiej (Witczak 1994, Migaszewski i in. 2002). Wodospad Magurski (fot. A. Czaderna) WARTO ZOBACZYĆ Wodospad Magurski nad Foluszem wodospad zlokalizowany na strumieniu bez nazwy, będącym lewobrzeżnym dopływem potoku Potasówka, na północnym zboczu góry Kosińska koło Folusza. Tworzy go próg skalny założony na wychodniach gruboławicowych odpornych zlepieńców jednostki magurskiej (Izmaiłow i in. 2009). Woda spada tu z wysokości ok. 7 m do głębokiego parowu. W okolicy znajdują się formy skałkowe oraz nieduża jaskinia (Wnuk, Kłos 1999). Magurski Park Narodowy 141

8 Obfitość wód w czasie roztopów (fot. A. Czaderna) W odniesieniu do składu chemicznego wód wypływów, dominują proste wody dwujonowe HCO 3 Ca, choć trafiają się wypływy o bardziej złożonych typach: SO 4 HCO 3 Ca, HCO 3 Mg Ca, HCO 3 Na Ca. Zawartość wolnego CO 2(aq), sięga niekiedy 80 mg dm -3 i stwarza dogodne warunki do wytrącania się martwicy wapiennej (np. przy wysiękach w Hucie Krempskiej) i związków żelaza. MPN położony jest na obszarze Głównego Zbiornika Wód Podziemnych zbiornik warstw Magura (Nowy Sącz; nr 438) o charakterze szczelinowo-porowym, gdzie średni moduł zasobów dyspozycyjnych wynosi 0,25 dm 3 s -1 km -2. Jest to obszar jednolitej części wód podziemnych nr 156 cechującej się wodoprzepuszczalnością od do m s -1 oraz niekorzystnym stopniem izolacji (Małecka i in. 2007). Wody powierzchniowe Układ głównych dolin rzecznych w Magurskim Parku Narodowym ma przebieg NW-SE i nawiązuje do przebiegu fałdów i łusek. Doliny te są połączone ze sobą prostopadle leżącymi odcinkami przełomowymi tworząc kratowy układ sieci rzecznej (Izmaiłow i in. 2009). Wisłoka swój bieg zaczyna w zachodniej części otuliny MPN, pod szczytem Dębi Wierch (664 m n.p.m.), na wschód od dawnej wsi Radocyna. Płynie w kierunku północnym, następnie w Nieznajowej po przyjęciu lewobrzeżnego dopływu Zawoja WARTO ZOBACZYĆ Źródła siarczkowe w Wapiennem Wapienne jest miejscowością graniczącą z północno-zachodnią częścią MPN. Leży u podnóża góry Mały Ferdel, w zlewni potoku Rozdzielanka. Ta niepozorna miejscowość znana jest z występowania jedynych w polskich Karpatach swoistych wód mineralnych siarczkowych i od XIX w. funkcjonuje jako uzdrowisko. Wydobywane z dwóch źródeł i dwóch odwiertów wody są niskozmineralizowane (0,2 0,53 mg dm -3 ) o typie hydrochemicznym HCO 3 Ca Mg (Na) i zawartości siarkowodoru nie przekraczającej 10,5 mg dm Magurski Park Narodowy

9 Potok Zawoja (fot. J. Siwek) Potok Świerzówka w Świątkowej Wielkiej (fot. J. Lasek) Wisłoka w Rozstajnem (fot. J. Siwek) Potok Kłopotnica (fot. A. Czaderna) Magurski Park Narodowy 143

10 zmienia bieg na równoleżnikowy i wpływa na teren Parku, gdzie uchodzi do niej prawobrzeżny dopływ Ryjak. W dalszym biegu Wisłoka płynie przełomową doliną na północ, gdzie wpływa na obszar tzw. otuliny wewnętrznej, w obrębie której kieruje się na wschód i przyjmuje trzy lewobrzeżne dopływy: Świerzówkę, Rzeszówkę i potok z Kotani oraz trzy prawobrzeżne: Kiczerę, Krempną i potok z Huty Krempskiej. Wszystkie te dopływy mają swoje obszary źródłowe na terenie MPN. W Polanach do Wisłoki wpływa największy w tym obszarze dopływ Wilsznia o długości 11,3 km i powierzchni zlewni 71,5 km 2. Następnie rzeka zmienia kierunek na północny i ponownie przez około 2 km płynie przez teren MPN odcinkiem przełomowym, między masywem Kamienia (714 m n.p.m.) a Suchanią (580 m n.p.m.; Soja 2009). Na terenie MPN nie ma żadnego posterunku wodowskazowego IMGW, a informacje dotyczące przepływów Wisłoki czerpane są z posterunku Krempna-Kotań zlokalizowanego w obrębie otuliny wewnętrznej. Zlewnia Wisłoki ma w tym przekroju powierzchnię 163,8 km 2. Średni przepływ Wisłoki w latach wynosił 3,04 m 3 s -1, co odpowiada odpływowi jednostkowemu 18,4 dm 3 s -1 km -2. Najwyższy odnotowany w tym okresie przepływ wynosił 221 m 3 s -1 (1340 dm 3 s -1 km -2 ; Atlas posterunków..., ). Wisłoka charakteryzuje się niewyrównanym reżimem odpływu w ciągu roku, z wyraźnym wezbraniem wiosennym i drugorzędnymi wezbraniami: letnim i wczesnozimowym. Podobny reżim charakterystyczny jest dla większości rzek Beskidu Niskiego i związany jest z deszczowo-gruntowo-śnieżnym zasilaniem rzek. Również przebieg codziennych przepływów jest niewyrównany, co jest spowodowane słabą retencją zlewni i nachyleniem stoków sprzyjającym szybkiemu odpływowi wód ze zlewni (Dynowska 1971). Pod koniec lat 60. XX w. powstała koncepcja budowy wielozadaniowego zbiornika Krempna zwanego obecnie Myscowa-Kąty. Projekt zbiornika powstał w latach 70. XX w., jednakże prace przygotowawcze przerwano w połowie lat 80. Wznowiono je ponownie w 1995 r. i pod nadzorem Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie trwają one do dziś. Według założeń zbiornik o planowanej całkowitej pojemności 65,5 mln m 3 i maksymalnej powierzchni zalewu 460 ha, ma zostać zlokalizowany na północno-zachodnich obrzeżach Parku i sięgać pierwszych zabudowań w Krempnej obejmując również fragment obszaru MPN. Główną funkcją zbiornika ma być ochrona przeciwpowodziowa oraz ochrona przed skutkami suszy w dorzeczu Wisłoki. Ponadto będzie pełnił funkcję energetyczną oraz stworzy warunki dla aktywizacji gospodarczej regionu zgodnej z jego walorami przyrodniczymi (Sroczyński, red. 2002; Potok Świerzówka zimą (fot. J. Lasek) 144 Magurski Park Narodowy

11 WARTO ZOBACZYĆ Przełom Wisłoki odcinek obejmuje fragment doliny Wisłoki pomiędzy Kamieniem i Suchanią we wschodniej części Parku. Odcinek przełomowy założony jest na wychodniach piaskowców warstw magurskich. Przełom ma charakter strukturalny. Przy niskich stanach wód w dnie koryta widoczne są progi o przebiegu prostopadłym do osi doliny, nawiązującym do biegu warstw fliszu. Poniżej przełomu w korycie występują także rozległe łachy żwirowe (Izmaiłow i in. 2009). WARTO ZOBACZYĆ Wykorzystanie wód Magurski Park Narodowy obejmuje głównie zlewnie leśne słabo zaludnione, w związku z czym wody powierzchniowe i podziemne wykorzystywane są w bardzo ograniczonym zakresie. W otulinie Parku wody podziemne pobierane są dla celów pitnych z indywidualnych przydomowych studni kopanych, a także z ujętych źródeł. Wiele z eksploatowanych studni zostało wybudowanych jeszcze w latach przedwojennych (Sroczyński, Józefko 2002). Duże miejscowości zlokalizowane w otulinie, zaopatrywane są w wodę z wodociągów gminnych, które czerpią w wodę z potoków biorących swe źródła na terenie Parku. Dwa spośród czterech ujęć w gminie Zbiornik w Krempnej położony w wewnętrznej otulinie Parku. Jego powierzchnia wynosi ok. 3 ha, a pojemność 112 tys. m 3. W czasie powodzi w 2002 r. zbiornik uległ znacznemu zamuleniu i przez kilka lat nie spełniał dobrze swojej roli. W 2007 r. został częściowo pogłębiony, jego brzegi zostały umocnione oraz odnowione zostały niektóre elementy konstrukcji zapory. W sezonie zalew pełni funkcję rekreacyjną (wędkarstwo, sporty wodne; Michalec, Pęczek 2008). Magurski Park Narodowy 145

12 Krempna znajdują się na terenie MPN: ujęcie wód dla Krempnej na potoku Czarna (pod Przełęczą Hałbowską) oraz dla Świątkowej Wielkiej na stokach góry Kolanin. System oczyszczania ścieków opiera się przede wszystkim na zlokalizowanej w otulinie Parku mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków w Krempnej, której wydajność wynosi 178 m 3 d-1. Oczyszczalnia została oddana do użytku w 2009 r. a jej budowa została zrealizowana w ramach programu Poprawa czystości zlewni Wisłoki. Obecnie do oczyszczalni podłączonych jest większość budynków w Krempnej i Kotani. Ponadto na terenie MPN znajdują się dwie niewielkie oczyszczalnie przydomowe. Jakość wód Stan ekologiczny wód górnej Wisłoki określono jako dobry. Stan chemiczny określono natomiast jako zły, ze względu na koncentrację zawiesiny ogólnej oraz ChZT-Cr (Ocena..., 2010d). Ocena przydatności wód powierzchniowych do bytowania ryb w warunkach naturalnych wykazała, że wody Wisłoki na obszarze otuliny nadają się dla ryb karpiowatych (Stan środowiska..., 2008), a wody potoków Ryjak i Wilsznia dla łososiowatych i karpiowatych (Stan środowiska..., 2006). We wcześniejszych latach głównym problemem jakości wód Wisłoki były wysokie wartości wskaźników mikrobiologicznych utrzymujące się głównie w okresie letnim. Obecnie wskaźniki bakterii z grupy coli i Escherichia coli wykazują, że stan sanitarny wód powierzchniowych na odcinkach poniżej wsi zlokalizowanych w otulinie Parku jest wciąż problemem, szczególnie w trakcie wezbrań (Lasek 2011). Podejmowane są jednak działania w celu uporządkowania gospodarki wodno-ściekowej. Od 1993 r. ośrodki wczasowe w Krempnej miały swoją własną oczyszczalnię ścieków, której zadania przejęła w 2009 r. oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna. Zagrożenia wód Ze względu na specyficzny kształt granic Magurskiego Parku Narodowego głównym zagrożeniem dla jakości wód jest napływ zanieczyszczeń spoza Parku. Składają się na nie (Czaderna 2000): nieszczelne szamba i zrzut ścieków komunalnych bezpośrednio do potoków we wsiach bez sieci kanalizacyjnej (Świątkowa Wielka, Grab, Wyszowatka, Ożenna), nieszczelne gnojowniki zlokalizowane w bliskim sąsiedztwie potoków, hodowla zwierząt (górna część zlewni Ryjaka). 146 Magurski Park Narodowy

13 W mniejszym stopniu zagrożenie stanowią również: spływy nawozów z pól użytkowanych rolniczo, rybne stawy hodowlane. Ponadto, podobnie jak w całych Karpatach, istotnym zagrożeniem dla stosunków wodnych jest proces pogłębiania się koryt (Soja 2009) a także wzrastający ruch samochodowy na drodze wojewódzkiej nr 992 biegnącej do Niżnej Polianki (Słowacja). Ten nowy ciąg komunikacyjny spowoduje prawdopodobnie wzrost ruchu tranzytowego przez MPN stanowiąc zagrożenie dla wszystkich elementów środowiska w tym stosunków wodnych. Potok Ryjak zimą (fot. J. Lasek) Magurski Park Narodowy 147