Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku

Transkrypt

1 Tomasz Andrzej Nowak Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku Cz. III: Księga ochrzczonych z lat Radomsko 2014 Wersja z poprawkami

2 Radomszczańska Biblioteczka Regionalna VIII Nazwa i adres wydawcy Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Radomsku ul. Narutowicza 1, Radomsko Druk i oprawa Studio Poligraficzne Soldruk Radomsko, ul. Klonowa 7 tel Wydanie I Nakład 200 egzemplarzy Copyright by: Tomasz Andrzej Nowak Copyright by: Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Radomsku ISBN

3 Spis treści Wstęp... 5 Wykaz ochrzczonych w parafii św. Lamberta w Radomsku w latach

4

5 Wstęp Zasób rejestrów metrykalnych parafii pod wezwaniem św. Lamberta w Radomsku rozpoczyna się w 1735 r. księgą zaślubionych 1. Prawie równolegle prowadzono wówczas księgę udzielonych chrztów (od 2 stycznia 1739 r. do 9 marca 1779 r.) 2, kontynuowaną w osobnym tomie od 9 marca 1779 r. do 20 stycznia 1796 r. 3 Zamieszczone poniżej tabele zawierają 3333 wpisy, w nich mieści się 48 chrztów bliźniąt (1,4% ogółu) 4. Każdy przypadek chrztu bliźniąt umieszczam w jednej rubryce, tak jak to miało miejsce w oryginale (tylko raz chrzest każdego z dzieci umieszczono w osobnym akcie). Łącznie udzielono więc 3381 chrztów 5. Daje to średnio 210,3 chrztów rocznie (pominąłem wpisy ze stycznia 1796 r.). Po połowie rozkładała się liczba ochrzczonych chłopców i dziewcząt, choć przy dobrze prowadzonych rejestrach dziewcząt powinno być nieco więcej. Parafia św. Lamberta była parafią miejsko-wiejską, stąd spotykamy tu przedstawicieli wszystkich ówczesnych stanów społecznych. Najliczniejsze były chrzty chłopskie (prawie 71,5%), dalej mieszczańskie (27%) 6, szlacheckie (niespełna 1,5%) oraz jeden przypadek chrztu osoby dorosłej neofity (nie podano z jakiego wyznania nastąpiła konwersja). Duchowny z obowiązku informował o pochodzeniu dziecka z nieprawego związku. Chrzty dzieci nieślubnych stanowiły 2,6% ogółu. Wśród nich zdecydowanie dominowały te z nieznanym ojcem (67,7%), co wynikało z konieczności otrzymania zgody ojca na podanie jego nazwiska 1 T. A. Nowak, Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku, cz. I: Księga zawartych małżeństw z lat , Radomsko Tenże, Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku, cz. II: Księga ochrzczonych z lat , Radomsko 2013 tu literatura przedmiotu. 3 Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej im. ks. Walentego Patykiewicza w Częstochowie (dalej AACz), Liber metrices baptisatorum ecclesiae parochialis Radomscensis caeptus anno 1779no die 9 martii, sygn. KM C. Kuklo, Demografia Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s Odnotowana tu liczba bliźniąt z pewnością jest zaniżona. Jedno z bliźniąt mogło urodzić się martwe lub umrzeć przed chrztem, wówczas zarejestrowano tylko jedno dziecko. 5 Liczba chrztów w poszczególnych latach przedstawia się następująco: , , , , , , , , , , , , , , , , , 1796 (styczeń) Zaznaczyć trzeba, że liczba chrztów nie jest równa liczbie porodów. Nie wszystkie dzieci mogły zostać ochrzczone, np. ze względy na koszty lub szybką śmierć. - C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991, s ; tenże, Funkcjonowanie społeczności parafialnej na tle analizy rejestracji chrztów parafii Trzcianne , [w:] Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, t. III, pod redakcją Andrzeja Wyczańskiego, Warszawa 1983, s Tu niekiedy wliczałem również mieszkańców Stobiecka go, określonych mianem sławetnych lub uczciwych. 5

6 w metryce 7. W jednym przypadku duchowny odnotował, że ojciec jest nieznany, ale jednocześnie zapisał nazwisko podawane przez plotkę. Nie podawano, czy rodzice dziecka nieślubnego byli stanu wolnego, czy pozostawali w innych związkach. Tylko jeden raz zaznaczono, że dziecko urodziła wdowa. Dzieci nieślubnych najwięcej odnotowano wśród mieszkańców wsi (80,6%), pozostałe wśród radomszczan. W 6 przypadkach odnotowano chrzest dziecka nieznanych rodziców, czyli podrzutków 8. Chrzest powinien się odbyć jak najszybciej po narodzinach. W analizowanych metrykach sporadycznie podawano datę urodzin, ograniczając się do podania daty udzielenia sakramentu chrztu. W ostatnich dwóch latach zdarzały się wpisy informujące, że narodziny miały miejsce dzień wcześniej lub nawet tego samego dnia co chrzest. Można więc przyjąć, że z chrztem nie zwlekano. Kościelne przepisy nakazywały, by chrzest odbywał się w kościele parafialnym 9. Gdy obawiano się, że dziecko nie przeżyje, wówczas dopuszczano możliwość chrztu z wody w domu, ale skala tego zjawiska nie jest znana (informacje na ten temat podano jednie 25 razy, co stanowi 0,7% ogółu). Niekiedy chrztu w domu udzielał duchowny i po jakimś czasie uroczystość ponawiano w kościele (zalecano, by doszło do tego jak najszybciej) 10. Raz zaznaczono, że chrztu takiego udzieliła kobieta (najprawdopodobniej była to położna). Informacje o dacie chrztu pozwalają przyjrzeć się na ich rozkład w poszczególne miesiące, a co za tym idzie również na miesiąc poczęcia. Nie widać wyraźnej dominacji któregoś z miesięcy. Najwięcej odnotowano ich w lipcu (9,8%), marcu (9,4%), listopadzie (9,2%), maju (9,1%), październiku (8,7%), lutym (8,6%), styczniu (8,3%) bez 1796 r., kwietniu (7,8%), grudniu (7,7%), wrześniu (7,2%), czerwcu (6,7%), sierpniu (6,4%). Różnica pomiędzy miesiącem z największą i najmniejszą liczbą chrztów wynosi 3,4%. W przypadku chrztów chłopskich wielkość ta sięga 2,19%, a u mieszczan 3,4%. Nie widać dużych różnic wśród chrztów chłopskich 11 i mieszczańskich 12. Wśród szlachty zdecydowanie wybija się czerwiec (20,5%), wrzesień (17,6%), październik 7 C. Kuklo, Dzieci nieślubne i podrzutki w warszawskiej parafii św. Krzyża w XVIII wieku, Roczniki Humanistyczne, t. 35, z. 2, 1987, s. 308, s M. Surdacki, Dzieci porzucone w społeczeństwach dawnej Europy i Polski [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1, Od średniowiecza do wieku XVIII, praca zbiorowa pod redakcją Marii ej i Andrzeja Kolndera, Warszawa 2002, s B. Kumor, Przepisy prawne w sprawie chrztu dzieci w XVI XVIII w., [w:] Przeszłość Demograficzna Polski, t. 9, 1976, s ; J. Kracik, Chrzest w staropolskiej kulturze duchowej, Nasza Przeszłość, t. 74, 1990, s. 194; M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty w siedemnastowiecznej Warszawie (czas i miejsce), [w:] Od narodzin..., s J. Kracik, Chrzest, s. 194; M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty, s U chłopów najpopularniejsze miesiące to: styczeń (9,09%), marzec (9,3%), listopad (9,1%), maj (8,9%), październik (8,8%), grudzień (8,6%), luty (8,4%), wrzesień (8%), kwiecień (8,1%), lipiec (7,6%), sierpień (7,4%), czerwiec (6,9%). 12 Wśród mieszczan najwięcej chrztów było w lutym (10,2%), marcu (9,5%), listopadzie (9,5%), październiku (9,1%), maju (9%), styczniu (8,5%), kwietniu (8,4%), grudniu (7,9%), lipcu (7,1%), sierpniu (7%), czerwcu (6,8%). 6

7 (11,7%), pozostałe miesiące są na zbliżonym poziomie (7-8%). Biorąc pod uwagę ogół chrztów można stwierdzić, że do poczęcia dochodziło odpowiednio w październiku, czerwcu, lutym, sierpniu, styczniu, maju, kwietniu, lipcu, marcu, grudniu, wrześniu, listopadzie. Imiona wybierano z kalendarza kościelnego, niekiedy kierując się tradycjami rodzinnymi, lokalnymi albo wolą proboszcza. Pierwszych imion męskich było więcej (104) niż kobiecych (53) 13. W 18 przypadkach (0,5% ogółu) z nieznanych przyczyn nie podano imienia dziecka. W liczbie tej 6 dzieci pochodziło ze związków pozamałżeńskich. Największa różnorodność pierwszych imion męskich była wśród chłopów (93) 14, dalej mieszczan (81) 15 i najmniej szlachty (16) 16. Rozkład ogółem najpopularniejszych imion męskich utrzymuje się na w miarę równym poziomie. Najpopu- 13 Jako osobne imię traktowałem np. Jana i Jana z Dukli, Jana Nepomucena itp., bo dotyczyły innego świętego. Podobnie było wśród kobiet, którym nadawano imię Katarzyna, ale także Katarzyna Sieneńska. Obliczając najpopularniejsze imiona pod uwagę wziąłem także te z drugim członem, np. Adam Stefan czy Elżbieta Barbara. Zdarzały się przypadki, że imię wybierano od patrona konkretnego kościoła (np. Marię Magdalenę z Paryża czy Katedry św. Piotra - w katedry św. Piotra ) lub święta (np. Paweł w nawrócenie św. Pawła ). 14 U chłopów najpopularniejsze imiona zamykały się w przedziale 3-4,3% ogółu imion chłopskich synów: Antoni, Franciszek, Jan,, Kazimierz, Piotr, Tomasz,, Wojciech. Pozostałe to: Paweł (2,7%), Maciej (2,1%), Michał (2,1%), Jakub (2%), Kacper (2%), Łukasz (2%), Adam (1,8%), Marcin (1,8), Ignacy (1,8%), Jan Nepomucen (1,8%), Stanisław Kostka (1,8%), Stefan (1,8%), Grzegorz (1,5%), Mikołaj (1,5%), Nereriusz (1,4%), Mateusz (1,3%), Feliks (1,2%), Szymon (1,2%), Wawrzyniec (1,2%), Mikołaj z Tolentino (1,1%), Błażej (1%), Jan Kanty (1%), Jan z Dukli (1%), Klemens (1%), Lambert (1%). Poniżej 1% (w nawiasie liczba wyborów): Aleksy (7), Andrzej (10), Antoni (3), Augustyn (11), Bartłomiej (9), Baltazar (9), Benedykt (3), Bernard (1), Bonawentura (6), Bonifacy (1), Bruno (1), Chryzostom (1), Dionizy (3), Dominik (10), Egidiusz (5), Fabian (3), Felicjan (3), (9), Franciszek z Padwy (2), Franciszek Ksawery (4), Franciszek Salezy (8), Franciszek a Paulo (9) Franciszek Borgiasz (6), Gwidon (1), Hiacynt (9), Hieronim (1), Izydor (2), Jan Chryzostom (6), Jan Gwalbert (1), Jan z Mathea (1), Jan od Krzyża (1), Jan Pustelnik (4), Jan Kapistran (1), Joachim (1), Kajetan (2), Karol (3), Karol Boromeusz (9), Krzysztof (1), Leonard (8), Lew (2), Ludwik (3), Maksymilian (1), Marek (1), Paweł Pustelnik (9), Piotr w Okowach (2), Piotr z Nolasco (1), Rafał (1), Roch (11), Sebastian (11), Sylwester (1), Szymon z Lipnicy (4), Tomasz Kantuaryjski (1), Tomasz z Akwinu (2), Teodor (7), Urban (6), Walerian (3), Wincenty a Paulo (2), Wincenty Ferreriusz (5), Władysław (1). 15 Wśród radomszczan najpopularniejsze imiona stanowiły 2-4% ogółu imion mieszczańskich: Andrzej, Antoni, Grzegorz, Jakub, Jan, Jan Nepomucen,, Kazimierz, Łukasz, Mikołaj, Stanisław, Tomasz,, Wojciech. Pozostałe to (w nawiasie liczba wyborów): Aleksy (2), Ambroży (1), Augustyn (1), Bartłomiej (2), Baltazar (1), Benedykt (2), Błażej (6), Bonawentura (1), Dominik (3), Egidiusz (2), Feliks (2), (3), Florian (2), Franciszek (9), Franciszek Salezy (4), Franciszek a Paulo (3), Franciszek Borgiasz (3), Fryderyk Wilhelm (2), Hiacynt (7), Hieronim (1), Hilary (1), Ignacy (6), Izydor (1), Jan Kanty (6), Jan z Dukli (3), Jan Chryzostom (2), Jan Gwalbert (1), Jan z Mathea (1), (1), z Kupertynu (1), Kacper (8), Kajetan (1), Karol (1), Karol Boromeusz (7), Klemens (2), Konstanty (3), Ksawery (1), Lambert (2), Leonard (6), Lew (2), Ludwik (3), Maciej (9), Marek (1), Mateusz (8), Marcin (2), Melchior (1), Michał (5), Mikołaj z Tolentino (6), Paweł (8), Piotr (9), Roch (4), Sebastian (5), Stanisław Kostka (3), Stefan (5), Sylwester (1), Szymon (9), Teodor (1), Tomasz Kantuaryjski (2), Tomasz z Akwinu (2), Urban (5), (1), Wawrzyniec (4), Wilhelm Fryderyk (1), Wincenty (4), Wincenty a Paulo (1), Wincenty Ferreriusz (2). 16 Wszystkie występowały pojedynczo: Aleksander, Andrzej, Andrzej Wincenty Wojciech, Daniel Hieronim, Feliks Antoni,, Wojciech, Andrzej, Kajetan, Lambert Antoni, Ludwik, Maciej, Mateusz Antoni Michał, Melchior, Piotr Kalasanty, Rupert Izydor, Stanisław, Szymon Jan Kanty. 7

8 larniejsze to: Wojciech (4,3%), Antoni (3,9%), Tomasz (3,2%), Piotr (3,2%), (3,%), Franciszek (3,1%), Kazimierz (3,1%), (3,06%), Paweł (3%), Stanisław (3%) 17. Inaczej było u kobiet, jedno imię zdominowało pozostałe i to we wszystkich stanach społecznych. Zdecydowanie dominowała Marianna (24,8%), dalej Agnieszka (5,3%), Katarzyna (4,4%), Franciszka (3,5%), Zofia (3,5%), Tekla (3,5%), Małgorzata (3,2%), Barbara (2,6%), Urszula (2,6%), Katarzyna Sieneńska (2,6%), Salomea (2,4%), Gertruda (2,2%), Helena (2,2%), Julianna (2,2%), Kunegunda (2,2%), Pelagia (2%), Anna (1,9%), Elżbieta (1,9%), Marcjanna/Martianna (1,8%), Rozalia (1,6%), Róża (1,6%), Wiktoria (1,3%) 18. U mieszkanek wsi w użyciu było 50 imion 19, u mieszczanek i u szlachcianek 16. Te ostatnie zazwyczaj miały dwa luba nawet trzy imiona, reprezentowane przeważnie pojedynczo Pozostałe miały poniżej 3%: Jan (2,8%), Piotr (2,5%), Jakub (2,2%), Łukasz (2,2%), Maciej (2,2%), Jan Nepomucen (1,9%), Kacper (1,9%), (1,8), Michał (1,8%), Szymon (1,8%), Mikołaj (1,8%), Grzegorz (1,8), Andrzej (1,7%), Ignacy (1,7%), Mateusz (1,5%), Marcin (1,5%), Stefan (1,6%), Stanisław Kostka (1,5%), Szymon (1,5%), Karol (1,2%), Mikołaj z Tolentino (1,2%), Wincenty (1,2%), Jan Kanty (1,1%), Lambert (1,1%), Wawrzyniec (1,1%), Jan z Dukli (1,04%). Poniżej 1% (w nawiasie liczba wyborów): Adam (13), Aleksander (1), Aleksy (9), Ambroży (1), Augustyn (13), Bartłomiej (11), Baltazar (9), Benedykt (5), Bernard (1), Błażej (18), Bonawentura (7), Bonifacy (1), Bruno (1), Chryzostom (1), Daniel (1), Dionizy (1), Dominik (13), Egidiusz (7), Fabian (3), Feliks (18), Felicjan (3), Florian (4), Franciszek z Padwy (2), Franciszek Ksawery (2), Franciszek Salezy (12), Franciszek a Paulo (12), Franciszek Borgiasz (9), Fryderyk Wilhelm (2), Gwidon (2), Hiacynt (16), Hieronim (2), Hilary (1), Izydor (3), Jan Chryzostom (8), Jan Gwalbert (2), Jan z Mathea (2), Jan od Krzyża (1), Jan Pustelnik (2), Jan Kapistran (2), Joachim (1), (6), Kalasanty (5), z Kupertynu (4), Kajetan (4), Klemens (14), Konstanty (3), Krzysztof (1), Ksawery (1), Leonard (14), Lew (4), Ludwik (7), Maksymilian (1), Marek (2), Melchior (2), Piotr z Nolasco (1), Piotr w Okowach (3), Rafał (1), Roch (15), Rupert (1), Sebastian (16), Sylwester (2), Teodor (6), Tomasz Kantuaryjski (3), Tomasz z Akwinu (4), Teodor (3), Urban (11), Walerian (3), Wilhelm Fryderyk (1), Wincenty a Paulo (3), Wincenty Ferreriusz (7), Władysław (1). 18 Pozostałe to (w nawiasach liczba wyborów): Agata (9), Anastazja (18), Antonina (9), Apolonia (22), Balbina (14), Brygida (23), Cecylia (5), Dorota (14), Ewa (18), Jadwiga (19), Joanna (5), a (2), Justyna (21), Klara (5), Konstancja (23), Krystyna (7), Ludwina (1), Łucja (14), Magdalena (23), Magdalena z Paryża (17), Małgorzata Szkocka (16), Magdalena (7), Marta (1), Monika (9), Pelagia (1), Regina (3), Scholastyka (1), Teodora (1), Teodozja (2), Teresa (15), Zuzanna (13). 19 Dominowały: Marianna - 24,3%, Agnieszka -5,7%, Katarzyna - 2,8%, Tekla - 2,8%, Franciszka - 3,9%, Małgorzata - 3,1%, Katarzyna Sieneńska -2,1%, Barbara -1,8%, Marcjanna -1,8%, Urszula -1,8%. Pozostałe poniżej 3% (w nawiasie liczba wyborów): Agata (5), Anna (23), Anastazja (12), Antonina (6), Apolonia (16), Balbina (12), Brygida (16), Cecylia (4), Dorota (8), Elżbieta (27), Ewa (17), Gertruda (18), Helena (29), Jadwiga (16), Joanna (5), a (1), Julianna (25), Justyna (14), Katarzyna Sieneńska (3), Klara (4), Konstancja (16), Krystyna (5), Kunegunda (25), Łucja (12), Magdalena (18), Magdalena z Paryża (7), Małgorzata Szkocja (9), Magdalena (3), Marta (1), Monika (7), Pelagia (1), Petronela (16), Regina (1), Salomea (24), Rozalia (16), Róża (16), Teodozja (1), Teresa (11), Wiktoria (17), Zuzanna (10). 20 Dominowały: Marianna - 21,5%, Agnieszka - 5,7%, Gertruda - 4,1%, Franciszka - 3,9%, Salomea - 3,7%, Małgorzata -3,1%. Pozostałe poniżej 2% (w nawiasie liczba wyborów): Agata (3), Anna (6), Anastazja (6), Antonina (2), Apolonia (6), Balbina (2), Barbara (7), Brygida (7), Cecylia (1), Dorota (6), Elżbieta (4), Ewa (1), Gertruda (16), Helena (6), Jadwiga (3), a (1), Julianna (8), Justyna (7), Katarzyna (11), Katarzyna Sieneńska (8), Klara (1), Konstancja (7), Krystyna (2), Kunegunda (8), Ludwina (1), Łucja (2), Magdalena (5), Małgorzata Szkocka (4), Magdalena z Paryża (6), Magdalena (4), Marcjanna (7), Monika (2), Petronela (12), Regina (2), Scholastyka (1), Rozalia (9), Tekla (11), Teodozja (1), Teresa (4), Urszula (7), Wiktoria (3), Zofia (7), Zuzanna (3). 8

9 Na rodziców chrzestnych (kobieta i mężczyzna) wybierano osoby z najbliższej rodziny (wnioskując po tych samych nazwiskach rodziców dziecka i chrzestnych) lub przyjaciół. Stopień pokrewieństwa lub typ znajomości rodziców chrzestnych z rodzicami jest bardzo trudny do ustalenia. Często chrzestnymi bywały osoby związane z kościołem: sami duchowni, mieszkańcy przytułku, nauczyciel, organista. W poprzedniej publikacji udało się ustalić, że osoby te stanowiły ok. 10%. W tej księdze bardzo rzadko podawano takie informacje. Duchowni w roli chrzestnych to nieco ponad 1% ogółu, nauczyciel wystąpił tylko 3 razy, a mieszkańcy przytułku w 5 przypadkach. Czasami przy chrzcie z wody była inna para chrzestnych niż później podczas ponownej ceremonii w kościele. Zdarzały się również przypadki, że obok rodziców chrzestnych wymieniano też osoby asystujące przy chrzcie. Proboszczami w tym czasie byli: bp Ignacy Augustyn Kozierowski (ur. w 1728 r. - zm. w 1791 r.), jako proboszcz radomszczański poświadczony od 1776 do 1789 r., oficjał radomszczański (1747 r.), prepozyt brzeźnicki ( ), prepozyt w Mstowie ( ), pleban w Brzeźnicy ( ?) i Kobielach ( ) 22. Zastąpił go Grzegorz Rzewuski, kanonik smoleński, dziekan kurzelowski oraz pleban w Ręcznie ( ). Proboszczem w Radomsku był w latach W parafii poświadczony jest od 23 stycznia 1791 r. 23 Wobec częstej nieobecności proboszczów w parafii ciężar pracy duszpasterskiej spadał na komendarzy, wikariuszy i prebendarzy (altarzystów). Obok kościoła parafialnego w mieście istniała świątynia pod wezwaniem św. Marii Magdaleny i kościół szpitalny św. Ducha. Prebenda znajdowała się też w Strzałkowie. Duchowni często łączyli różne beneficja, ale wpisy metrykalne rzadko wymieniają wszystkie pełnione funkcje czy posiadane beneficja. W tym czasie z parafią św. Lamberta w Radomsku związani byli następujący duchowni. Andrzej, pochodzenia mieszczańskiego, święcenia kapłańskie przyjął 3 kwietnia 1746 r. W parafii poświadczony był od 28 listopada 1746 r. do 12 listopada 1781 r. W tym czasie był wikariuszem (poświadczony w latach ), altarzystą św. Mikołaja (poświadczony od 1753 r. do 1779 r.), św. Katarzyny (16 września 1781 r.) oraz sekretarzem św. Kongregacji 24 (poświadczony 17 listopada 1758 r. 25 ). (święcenia kapłańskie przyjął 21 września 1776 r.) w parafii poświadczony od 28 stycznia 1777 r. do 1811 r.? Był wikariuszem, altarzystą 21 Były to: Agnieszka Weronika, Agata Dorota, Antonina Anna, Gertruda, Franciszka Brygida, Julianna, Kunegunda, Kunegunda Marianna Urszula, Marianna Salomea, Marianna Konstancja, Marianna Honorata, Magdalena z Paryża Anna Tekla, Tekla, Tekla Michalina, Teodora Salomea, Wiktoria), dwukrotnie (Marianna). 22 T. A. Nowak, Księgi metrykalne..., cz. II, s R. Hube, Kościół parafialny stary i nowy w Radomsku, Radomsko 1993, s. 31; T. A. Nowak, Księgi metrykalne..., cz. I, s Z takim tytułem wystąpił jako ojciec chrzestny pater Andreas secretarius sacre congregationis Siudzienski AACz, sygn. 4937, k. 144v. 25 M. Różański, Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010, s. 200, 221, 235, 331; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. II, s

10 Bożego Ciała, Św. Anny (poświadczony od 1777 r. do 1779 r.), św. Wojciecha i Wawrzyńca (poświadczony w latach ) 26. Prawdopodobnie A. ego zastąpił, który w parafii poświadczony jest od 4 września 1781 r. do 25 września 1795 r. Był altarzystą Najświętszego Szkaplerza Błogosławionej Maryi (1781 r.), św. Anny, św. Mikołaja i św. Katarzyny (17 września r.) 27. Prebendarzem kościoła św. Marii Magdaleny był Maksymilian Lisowski (poświadczony od 31 stycznia 1790 r. do 14 lutego 1798 r.) 28. Wojciech Nepomucen Adamski w parafii poświadczony jest od 23 stycznia 1785 r. do 1801 r. Pełnił funkcje prebendarza kościoła pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Radomsku ( ) oraz w Strzałkowie, proboszcza w Pławnie ( ), pisarza dekanatu radomszczańskiego (1791), był również kanonikiem jaworskim i brzeskim (1809), dziekanem radomszczańskim (od 1810 r.) 29. Funkcję kapelana w Strzałkowie oraz prepozyta radomszczańskiego szpitala łączył Jan Langwałt ( października 1781 r.) 30. Prepozytem szpitala ( ?) był również, pojawiający się w źródłach metrykalnych od 26 czerwca 1788 r. do 28 maja 1795 r. W późniejszym czasie był też komendarzem w Pławnie ( ) 31. Księży w pracy duszpasterskiej wspomagali też zakonnicy. Stanowisko wikariusza pełnił o. Romuald Karkoszyński, poświadczony w parafii od 18 lipca 1794 r. do 10 stycznia 1796 r.; pracował też w Chełmie w 1792 i 1793 r. i jako wikariusz w Pławnie ( ) 32. Licznie na kartach księgi metrykalnej występują radomszczańscy franciszkanie: Franciszek Chamalski, kaznodzieja św. Lamberta (21 maja 1780 r.), Bruno Biedreński (25 maja 1780 r.), Fortunat Biedroński (5 listopada -27 marca 1781 r.; pracował też w Chełmie i Niedośpielinie w 1787 r. 33 ), Czesław Ludwicki (20 marca 1781 r.), Elzeariusz Mozik (9 maja 1781 r.-11 września 1791 r.), Kasjan Skopkiewicz (24 czerwca 1781 r.), Piotr Jabłoński (20 lipca 1781 r.), Wacław Fiałkowski (30 marca-18 października 1782 r.), Michał Białkowski (12 stycznia 1783 r.-8 lutego 1784 r.), Zacheusz Kowalski (16 sierpnia 1783 r.-16 sierpnia 1787 r.), był też prepozytem szpitala (29 grudnia 1783 r.), Aleksander Orłowski kaznodzieja (8 października 1784 r.-13 listopada 1785 r.), Franciszek Domagalski (28 czerwca 1785 r.), Franciszek Lewandowski (10 października M. Różański, Duchowieństwo..., s. 53, 220, 332; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. II, s M. Różański, Duchowieństwo..., s. 332; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s M. Różański, Duchowieństwo..., s. 332; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s.13; tenże, Najstarsze dzieje kościoła pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Radomsku, Zeszyty Radomszczańskie:, t. II, 2008, s. 30; S. Zabraniak, Z dziejów parafii Pławno, Zeszyty Radomszczańskie, t. VII, 2013, s M. Różański, Duchowieństwo..., s. 227,331; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s M. Różański, Duchowieństwo..., s. 83, 192; S. Zabraniak, Z dziejów parafii..., s. 161; T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s T. A. Nowak, Chełmo. Zarys dziejów do 1945 roku, Radomsko 2005, s. 229; tenże, Księgi metrykalne, cz. I, s.12; S. Zabraniak, Z dziejów parafii, s T. A. Nowak, Chełmo..., s

11 16 sierpnia 1789 r.), Chryzostom Brzozowski (2 października 1786 r.), Kazimierz Paczewski (1 października 1786 r.), Franciszek Kępski kaznodzieja parafii (2 października 1786 r.-7 lutego 1788 r.), Romuald Michalski (16-19 sierpnia 1791 r.), Seweryn Brasiewicz kaznodzieja (26 grudnia 1791 r.), Otto Zagórski (28 lipca 1793 r.), Tomasz Gutwiński (20 stycznia 1796 r.). Poza nimi w parafii pojawiali się też dominikanie: Samuel (26 lipca 1787 r.), Dalmacjusz Haumer (20 sierpnia 1788 r.), Justyn Strąnkowski przeor (16 września 1789 r.), augustianie: Jakub Jarzębski (24 września 1781 r.). Obok nich również kanonik laterański Teodor Oleszkiewicz (20 lipca 1783 r.), premonstratens Teodor Kraszkowski (20 lutego 1794 r.) oraz Franciszek Halama SPFC/SPTC? (10 grudnia 1784 r.). Obok nich od czasu do czasu metryki wymieniają innych duchownych, udzielających sakramentów okazyjnie: Kacper Moszyński (Moczyński) kanonik regularny laterański, kapelan biskupa adriateńskiego (wymieniony 21 kwietnia 1769 r. 8 września 1781 r., 11 maja 1783 r., 9 października 1784 r., 21 stycznia 1787 r.) 34, Piotr Chrzanowski prepozyt w Kruszynie ( ?), w Radomsku występujący 6 marca 1784 r. 35, Dominik Doroziński/Dorożyński, wykształcenie zdobywał w Krakowie, potem był mansjonarzem w Młodzawach, proboszczem w Drużbicach ( ), sakramentu w Radomsku udzielił 5 lipca 1791 r. 36 Nic nie wiadomo o Ignacym Janiszewskim (8 września 1783 r.). Analizowana tu księga metrykalna, w przeciwieństwie do dwóch poprzednich, nie przynosi informacji o członkach miejscowych władz miejskich. Funkcję w radzie miejskiej określono tylko w przypadku Wojciecha Wideraka (19 czerwca 1784 r.), Kazimierza Walaszczyka (7 lipca 1792 r.), Ignacego Porembińskiego (27 kwietnia 1793 r.). Wspominano o wizytacjach i kongregacjach dekanalnych 37. Warte podkreślenia są informacje na temat altarii w radomszczańskim kościele, zamieszczone na okładce księgi T.A. Nowak, Księgi metrykalne, cz. I, s.13, cz. II, s M. Różański, Duchowieństwo..., s. 106, 113, M. Różański, Duchowieństwo..., s. 104, 110, 129,181, 187, 250, 257, Odbywały się: 14 maja 1782 r., 30 października 1783 r., 7 maja 1785 r. (Pławno, dziekan Nowina Borkowski), 5 czerwca 1786 r. (Pławno), 25 września 1786 r., 21 maja 1787 r., 6 maja 1788 r., 30 września 1788 r. (Dobryszyce), 26 maja 1789 (Grzymalina Wola), 29 października 1789 r. (Kamieńsk), 16 maja 1790 r. (Dmenin), 14 października (Kodrąb), 8 czerwca 1791 r. (Kobiele Wielkie, Wojciech Adamski pisarz dekanatu radomszczańskiego), 27 października 1791 r. (Żytno), 24 maja 1792 r. (Cielętniki), 2 czerwca 1794 r. (Kłomnice, podczas dzielenia Olei Świętych w siedzibie dekanatu), 20 maja 1795 r. (Kłomnice). 38 AACz, sygn. KM 4938, k.135. Według tych notatek kaplica św. Anny miała powstać w 1182 r. Taki przekaz, bez wskazania źródła pochodzenia, jest niestety mało wiarygodny. Dalej wymieniono kilka przywilejów wydanych w następnych stuleciach przez arcybiskupów gnieźnieńskich: Wawrzyńca Gębickiego w Skierniewicach w 1613 r., Jana Wężyka w Łowiczu 21 września 1630 r. Dziesięciny zatwierdził 31 lipca 1596 r. w Łowiczu arcybiskup Jan Karnkowski, a Maciej Łubieński w Klukach 22 marca 1649 r. Przywilej na nową fundację altarii Ciała Chrystusa wystawił król Zygmunt Stary w Stobiecku w 1532 r. Dokument oblatowano w Piotrkowie 11 stycznia 1773 r. 11

12 *** Przystępując do pracy postanowiłem utrzymać przyjętą poprzednio konstrukcję. Zrezygnowałem więc z dosłownego przytaczania poszczególnych wpisów na rzecz ujęcia tabelarycznego dla każdego roku. W tabelach (8 kolumn) najpierw zamieszczam liczbę porządkową, datę (jeśli w rubryce pojawią się dwie daty, pierwsza oznacza czas narodzin, druga datę chrztu), imię lub imiona dziecka (tu także zaznaczam bliźnięta), imiona i nazwiska rodziców (tu również informację o dziecku z nieprawego związku, informacje dodatkowe, poprzedzone słowem uwaga - wypis z aktu, miejsce i czas chrztu z wody), miejsce pochodzenia, imiona i nazwiska chrzestnych wraz z miejscem pochodzenia (pod mianem mieszczanie należy rozumieć mieszczan radomszczańskich), imię i nazwisko duchownego oraz stronę z oryginału. Przy nazwiskach kobiet w nawiasie kwadratowym podaję ich nazwiska panieńskie. Wiele wpisów opatrzono określeniami stanu społecznego wymienionych osób. Chłopów określano mianem pracowity (laboriosus) - pr., mieszczan: uczciwy (honestus) - ucz. lub sławetny (famatus) - sł. oraz szlachtę szlachetny (nobilis) - szl. i dla bardziej znamienitszych urodzony (dominus/domina, generosus/generosa) - ur. W tabelach posługuję się też skrótami: chrz. - chrzest, fran.- franciszkanin, ur. - urodzony, k - karta doklejona do księgi, ks. - ksiądz. W przypadku niemożności odczytania słowa miejsce takie oznaczam jako: [...]. Gdy nie jestem pewny odczytanego imienia bądź nazwiska zaznaczam to znakiem zapytania w nawiasie: (?). Uzupełnienia do wersji cyfrowej Dodano pominiętą pierwotnie pozycję W pozycji 3187 nazwisko chrzestnego powinno brzmieć: Baltazar Lubasiński (?). W pozycjach 3239 i 3240 (pierwotnie była to jedna pozycja) imię ojca powinno brzmieć. 12

13 Wstęp Zasób rejestrów metrykalnych parafii pod wezwaniem św. Lamberta w Radomsku rozpoczyna się w 1735 r. księgą zaślubionych 1. Prawie równolegle prowadzono wówczas księgę udzielonych chrztów (od 2 stycznia 1739 r. do 9 marca 1779 r.). Oryginał księgi o wymiarach 32 cm x 20,5 cm, spisany jest po łacinie i przechowuje go częstochowskie archiwum 2. Rejestry ochrzczonych nakazano w Kościele prowadzić w 1563 r. Przepisy metrykalne uszczegóławiano w dokumentach synodów kościelnych z XVI i XVII w. 3 W akcie chrztu należało podać jak najpełniejsze dane personalne wymienionych osób (imię dziecka, imiona i nazwiska rodziców, chrzestnych oraz duchownego), przynależność stanową, ewentualnie zawód i sprawowane funkcje, miejsce zamieszkania. W dokumencie powinna być również zawarta data i miejsce sakramentu oraz stwierdzenie, czy dziecko pochodziło z prawego związku 4. Nie zawsze jednak duchowni ściśle przestrzegali tych zaleceń i treść ksiąg ochrzczonych bywa różna. Obok takich treści wpisom metrykalnym często towarzyszą zapiski innego charakteru (inwentarze parafii, opisy obiektów, ciekawostki uznane przez duchownego za godne zapamiętania) 5. W prezentowanej tu księdze do tej kategorii zaliczyć należy zalecenia powizytacyjne z 1742 i 1765 r. 6 Dodatkowo zamieszczano in- 1 T. A. Nowak, Księgi metrykalne parafii św. Lamberta w Radomsku, cz. I: Księga zawartych małżeństw z lat , Radomsko Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej im. ks. Walentego Patykiewicza w Częstochowie (dalej AACz), Liber metrices baptisatorum ecclesiae parochialis Radomscensis sub anno 1739 mense januario, sygn. KM 4937 zob. W.P. Wlaźlak, Inwentarz ksiąg metrykalnych Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej im. ks. Walentego Patykiewicza w Częstochowie, Rocznik Towarzystwa Genealogicznego Ziemi Częstochowskiej, t. I, pod redakcją W. P. Wlaźlaka, Częstochowa 2011, s. 416, nr T. Moskal, Historia ksiąg metrykalnych kościoła katolickiego na ziemiach polskich, Archiwariusz. Biuletyn Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu 2005, nr 1, s ; R. Kotecki, Rejestracja metrykalna wiernych w świetle potrydenckiego ustawodawstwa Kościoła katolickiego (ze szczególnym uwzględnieniem prawodawstwa diecezji Chełmińskiej, Gnieźnieńskiej, Płockiej i Włocławskiej), Nasza Przeszłość, nr 112, 2009, s , ; C. Kuklo, Staropolska rejestracja metrykalna ślubów, chrztów i pogrzebów w warsztacie badawczym historyka, [w:] Człowiek w teatrze świata. Studia o historii i kulturze dedykowane Profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu z okazji siedemdziesiątych urodzin, pod redakcją Bożeny Popiołek, Kraków 2010, s T. Moskal, Historia ksiąg..., s. 60,64,68-69; C. Kuklo, Staropolska rejestracja..., s R. Jop, Metryki parafialne wyznania rzymsko-katolickiego - stan wiedzy i potrzeby badawcze, [w:] Dyplomatyka staropolska - stan obecny i perspektywy badań, red. Waldemar Chorążyczewski, J. Tandecki, Toruń 2011, s Dziękuję Panu Doktorowi za przekazanie mi swojej pracy oraz konsultacje. 6 AACz, sygn. KM 4938, k. 53v-54, 188v-192. Dokument z 1765 r. został już opublikowany T. A. Nowak, Zapomniany aneks z I wydania książki Romualda Hube Kościół parafialny stary i nowy w Radomsku, Zeszyty Radomszczańskie, t. I, pod redakcją T. A. Nowaka, Radomsko 2007, nr XII. 5

14 formacje o wizytacjach kościoła 7, zapiski informujące o wnoszonych opłatach za chrzest oraz adnotacje mówiące o dokonaniu wypisu z aktu 8. Przedmiotem głównej analizy były wpisy rejestrujące chrzty. Zamieszczone poniżej tabele zawierają 5428 wpisów, w nich mieszczą się 87 chrzty bliźniąt (1,6% ogółu) 9, które umieszczam w jednej rubryce, tak jak to miało miejsce w oryginale (sporadycznie każdemu z dzieci poświęcano osobny akt). Odnotowana tu liczba bliźniąt może być zaniżona. Jedno z bliźniąt mogło urodzić się martwe lub umrzeć przed chrztem, wówczas zarejestrowano tylko jedno dziecko 10. Od 2 stycznia 1739 do 9 marca 1779 r. udzielono więc 5515 chrztów, co daje średnią roczną 141,4 chrztów (bez niepełnego 1779 r.) 11. Liczba chrztów nie jest równa liczbie porodów. Najbiedniejsi z racji kosztów związanych z chrztem mogli nigdy nie ochrzcić dziecka, nie chrzczono również dzieci martwych 12. Informacji na temat zmarłych dzieci jest niewiele. W jednym przypadku zapisano, że dziecko zmarło (nr 3707), w innym przy akcie umieszczono dwa krzyżyki, także sugerujące śmierć (nr 1135). W zestawieniu nie uwzględniłem wszystkich wpisów. Pominąłem te wprowadzone dwa razy (dotyczy numeru 826), dwa wpisy zamazane (anulowane?) i przez to zupełnie nieczytelne (następowały po numerze 934). W innych przypadkach wymieniono tylko nazwę miejscowości: Młodzowy (po numerze 278), Bogwidzowy (po numerze 1982), Radziechowice (po numerze 3799), Bobry (po numerze 4518, 22 czerwca 1772 r. ochrzczono bezimienną dziewczynkę), Klekotowe (po numerze 4646). W żadnym z pominiętych wpisów nie można dokonać identyfikacji ochrzczonego dziecka ani jego rodziców, nie ma też pewności, czy faktycznie chrzest miał miejsce. Wymienione 7 Podczas tych wizytacji sprawdzano księgi metrykalne, zarówno małżeństw, jak i ochrzczonych. Daty i nazwiska wizytatorów podałem w poprzedniej publikacji - T. A. Nowak, Księgi metrykalne..., s Nigdy nie podawano celu dokonania wyciągu z aktu, ograniczając się jedynie do zapisania daty (w 3 przypadkach jej nie podano). Wypisów tych dokonywano w latach , jest ich 32, z tego 3 dotyczą szlachty. Przeważnie wystawiano je mężczyznom, tylko w 2 przypadkach kobietom. Wnioskując po dacie w pozostałych dotyczyły one osób dorosłych, mających po lat, a stopniowo coraz młodszym. Od 1762 r. rozpoczyna się przedział wiekowy od 24 do 45 lat. Najwięcej wyciągów miało miejsce dla urodzonych w 1777 r. 9 Wielkości takie nie odbiegają od ustaleń dla innych parafii C. Kuklo, Funkcjonowanie społeczności parafialnej na tle analizy rejestracji chrztów parafii Trzcianne , [w:] Społeczeństwo staropolskie. Studia i szkice, t. III, pod redakcją Andrzeja Wyczańskiego, Warszawa 1983, s. 192; M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty w siedemnastowiecznej Warszawie (czas i miejsce), [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1, Od średniowiecza do wieku XVIII, praca zbiorowa pod redakcją Marii ej i Andrzeja Kolndera, Warszawa 2002, s. 64; M. Żmijewska, Ludność parafii tyskiej od 1749 roku do połowy XIX wieku w świetle ksiąg metrykalnych. Studium demograficzno-społeczne, Katowice 2007, s. 128 praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Antoniego Barciaka. Rozprawa jest dostępna na stronach Śląskiej Biblioteki Cyfrowej; M. Wyżga, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011, s C. Kuklo, Demografia Rzeczpospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009, s Liczba chrztów w poszczególnych latach przedstawia się następująco: , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , C. Kuklo, Rodzina w osiemnastowiecznej Warszawie, Białystok 1991, s ; tenże, Funkcjonowanie społeczności..., s

15 tu skreślenia, podwójne wpisy, to nie jedyne ślady niestarannego prowadzenia księgi. Dobrze widać to po zachwianiach w chronologii wpisów, sięgające niekiedy kilku tygodni czy nawet miesięcy. Prawdopodobnie duchowny udzielający sakramentu zapisywał na brudno potrzebne informacje, a następnie wpisywano je do czystopisu, niejednokrotnie po długim czasie. Nie zawsze czynił to duchowny udzielający sakramentu. Być może inna osoba nie zawsze mogła odczytać notatki, stąd luki we wpisach, nigdy nie uzupełnione. Do stosunkowo częstych przewinień w tym względzie zaliczyć należy brak dat, nazw miejscowości, imion dzieci, a w przypadku rodziców także dodatkowo nazwisk (tu zaznaczyć należy, że niekiedy podawano też nazwisko panieńskie matki). Na szczególną uwagę zasługuje wpis nr 1018, bowiem dotyczy 1747 r., ale wystawiono go w 1760 r. W niektórych przypadkach decydowano się zamieścić wpis na marginesie lub na wklejenie karteczki. Liczba ochrzczonych chłopców (51,55%) nieznacznie przewyższała liczbę dziewcząt (48,44%), co jednak nie mieści się w przyjętej normie 13. Parafia św. Lamberta była parafią miejskowiejską 14, stąd spotykamy tu przedstawicieli wszystkich ówczesnych stanów społecznych. Najliczniejsze były chrzty chłopskie (75,2%), dalej mieszczańskie (22,5%), szlacheckie (2%) oraz kilka przypadków konwersji z judaizmu (0,1%). Wśród ochrzczonych znalazło się 6 osób pochodzenia żydowskiego, które zdecydowały się na przyjęcie chrztu. W 1745 r. Anna (lat 12) ze Strzałkowa i Teresa (lat 14) z Sanik, w 1754 r. Teresa Aleksandra z Płoszowa, w 1758 r. Piętkowski i Marianna Kunegunda Dąbrowska, oboje z Radomska, a w 1774 r. Zuzanna (lat ok. 22) z Sanik. Trudno odgadnąć powody przejścia na chrześcijaństwo, czy były wynikiem zorganizowanej misji, czy może wybór spowodowany był chęcią zawarcia związku małżeńskiego z katolikiem 15. Należy podkreślić, że tylko w jednym przypadku na zmianę wyznania zdecydował się mężczyzna. 13 I. Gieysztorowa, Niebezpieczeństwa metodyczne polskich badań metrykalnych XVII-XVIII wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 19, 1971, nr 4, s. 591; taż, Od metryk do szacunków ludności, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,, t. 12, 1964, nr 2, s. 290 podaję za M. Żmijewska, Ludność parafii tyskiej..., s W literaturze tematu przyjmuje się, że na 100 urodzonych chłopców powinno przypadać ok. 105 dziewczynek, z możliwymi odchyleniami Większe odchylenia świadczyć mogą o niedbale prowadzonej rejestracji metrykalnej, na przykład poprzez pomijanie rejestracji dziewczynek zmarłych krótko po porodzie. 14 Na kartach księgi pojawia się 46 nazw miejscowości: wsi, przysiółków, osad młyńskich i karczem wchodzących w skład parafii. Były to: Bartodzieje, Bogwidzowy, Borowe-młyn, Brodowe, Bugaj, Brylisko (Brelsko), Buławy, Cerkawizna, Dąbrówka, Dziepółć, Folwarki (Wieżny, Cholwarki), Galonki, Grzebień, Kamionka młyn, Kietlin, Klekowiec, Klekotowe młyn, Klęk, Kościelec, Kowalowiec karczma, Ładzice, Młodzowy, Okrajszów, Orzechów (Orzechowo), Orzechówek, Papiernia, Piaszczyce, Pietrowek, Płoszów-Ostoja, Pokraka karczma, Radomsko, Radziechowice, Robak młyn, Rożny, Saniki, Stobiecko, Stobiecko Szlacheckie (Pańskie, Marczychowo), Strzałków, Sucha Wieś, Szczepocice, Świerznica (Świernica), Wrony młyn, Wygoda, Zakrzówek (Zakrzewek), Zawada pod Kietlinem, Zdania. Chrztów spoza radomszczańskiej parafii było niewiele: Bobry (Rybaki) w parafii Pławno, Szeczówka w parafii Kobiele Wielkie, z odleglejszych miejsowości wymieniono Kalwarię i Ujazd. 15 J. Goldberg, Żydowscy konwertyci w społeczeństwie staropolskim, [w:] Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczpospolitej szlacheckiej, Kraków 2012, s

16 Duchowny z obowiązku informował o pochodzeniu dziecka z nieprawego związku. Chrzty dzieci nieślubnych stanowiły 1,6% ogółu. Wśród nich zdecydowanie dominowały te z nieznanym ojcem (86%), co wynikało z konieczności otrzymania zgody ojca na podanie jego nazwiska w metryce 16. Zdarzyło się, że wpisano nazwisko ojca, ale potem je przekreślono (nr 2252, 3115). Nieślubne potomstwo miały zarówno panny, jak i wdowy. We wszystkich trzech stanach społecznych odsetek urodzeń pozamałżeńskich był podobny. Najwięcej wśród chłopów (1,7%) i nieznacznie mniej u mieszczan i szlachty (po 1,5%). Przy tak niewielkiej różnicy nie potwierdza się tendencja podawana w literaturze, że zazwyczaj narodzin takich było więcej w mieście 17. Osobną kategorię stanowią podrzutki (0,6% ogółu). Do porzucania potomstwa dochodziło we wszystkich stanach społecznych. Dzieci takie pochodziły przeważnie ze związków pozamałżeńskich. Mogły być także urodzone legalnie, ale kalekie, których rodzice nie chcieli wychowywać. Powodem porzucenia dziecka mogły być także względy materialne 18. Przyjmuje się, że wśród podrzutków dominowały dziewczynki 19, ale w analizowanym tu materiale nie widać dominacji płci żeńskiej, obie reprezentowane są mniej więcej po równo. Chrzty dzieci nieznanych rodziców zdarzyły się 34 razy i spotykamy je przede wszystkim w pierwszych dwóch dziesięcioleciach omawianej księgi. Kumulacja ta jest widoczna zwłaszcza w Radomsku, gdzie do 1746 r. odnotowałem ich 12 i ostatni w 1751 r. 20 Być może duża liczba dzieci porzuconych wiązała się z trudnymi warunkami materialnymi wielu rodziców, co było skutkiem dużego pożaru miasta w 1742 r. Bardzo rzadko podawano informacje na temat daty urodzin (2,1%), a tylko w 3 przypadkach zanotowano godzinę narodzin (działo się tak w przypadku chrztów szlacheckich). Na podstawie tych nielicznych wpisów można sądzić, że z chrztem nie zwlekano 21 i dochodziło do niego czasami nawet tego samego dnia (17%), częściej nazajutrz (39%), po dwóch (15,5%) lub trzech dniach (8%). W świetle tych zestawień można stwierdzić, że 80% chrztów następowało w ciągu 3 dni po narodzinach, ale ze względu na skromną podstawę źródłową, do tych wyników należy podchodzić ostrożnie 22. Pojedyncze przypadki odnotowałem w przypadku 4-7 oraz 10 dni po narodzinach. Zdarzały się przypadki, że na przestrzeni kilku dni lub tygodni (nr 2757 i 2762) 16 C. Kuklo, Dzieci nieślubne i podrzutki w warszawskiej parafii św. Krzyża w XVIII wieku, Roczniki Humanistyczne, t. 35, z. 2, 1987, s. 308, s Tamże, s. 308; tenże, Funkcjonowanie społeczności..., s M. Surdacki, Dzieci porzucone w społeczeństwach dawnej Europy i Polski, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego..., s A. Karpiński, Wbrew prawu i moralności. Dziecko jako ofiara przemocy, agresji i deprawacji w miastach polskich w XVI-XVIII wieku, [w:] Od narodzin do wieku dojrzałego..., s W roku 1740 i 1745 zdarzyło się po 7 takich przypadków, w , 1741, 1744 i po 3, 1740 i po 2, w pozostałych latach pojedyncze (1747, 1748, 1750, 1751, 1753, 1756, 1766). 21 M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty..., s S. Zabraniak, Stan duchowieństwa a religijność w archidiakonatach: kaliskim, uniejowskim i wieluńskim ( ), Rzeszów 2012, s. 287; C. Kuklo, Demografia, s Podobne wielkości zaobserwował w Warszawie C. Kuklo, Rodzina, s

17 ochrzczono dzieci tych samych rodziców. Przypuszczać można, że były to bliźnięta, z których jedno ochrzczono szybko, a w przypadku drugiego zwlekano zapewne ze względu na jego stan zdrowia. Najdłuższe okresy obserwuje się głównie u szlachty (miesiąc lub nawet rok czy dwa lata), ale tu prawdopodobnie zaraz po narodzinach odbył się chrzest z wody. Kościelne przepisy nakazywały, by chrzest odbywał się w kościele parafialnym 23. Gdy obawiano się, że dziecko nie przeżyje, wówczas dopuszczano możliwość chrztu z wody w domu (0,4% ogółu). Tak sakramentu udzielała osoba świecka (często akuszerka) 24 lub duchowny. Dbałość o szybki chrzest widać przede wszystkim w rodzinach szlacheckich 25, wśród których chrzty z wody stanowiły połowę wszystkich odnotowanych, dalej plasowali się mieszczanie i na końcu chłopi. Jeśli dziecko przeżyło, sakrament należało powtórzyć w kościele 26. Nie widać jednak pośpiechu i do ponownego chrztu czasami dochodziło nawet po kilku miesiącach. Po udzieleniu sakramentu w świątyni obchodzono z dzieckiem ołtarz i uroczyście przekraczano próg domu. Potem urządzano ucztę, zwaną chrzcinami 27. Liczba chrztów rozkłada się mniej więcej równo w poszczególne miesiące. Najwięcej odnotowałem ich w marcu i kwietniu (10,6%), listopadzie (9,5%), lutym (9,2%), maju (8,7%), styczniu (8,6%), październiku (8,1%), grudniu (7,7%), lipcu (7%), najmniej w czerwcu (6,7%), wrześniu (6,6%) i sierpniu (6,5) 28. Różnica pomiędzy miesiącem z największą i najmniejszą liczbą chrztów wynosi 4,1% na wsi oraz 6% w mieście 29. Oznacza to, że do poczęcia dochodziło odpowiednio w czerwcu i lipcu, lutym, maju, sierpniu, kwietniu, styczniu, marcu, październiku, wrześniu i grudniu. Przeanalizowałem również daty chrztów rodzin mieszczańskich. Ich wyniki nie odbiegają wiele od ogółu 30. Imiona wybierano z kalendarza kościelnego, niekiedy kierując się tradycjami rodzinnymi, lokalnymi albo wolą proboszcza 31. Największa różnorodność pierwszych imion męskich była wśród 23 B. Kumor, Przepisy prawne w sprawie chrztu dzieci w XVI XVIII w., [w:] Przeszłość Demograficzna Polski, t. 9, 1976, s ; J. Kracik, Chrzest w staropolskiej kulturze duchowej, Nasza Przeszłość, t. 74, 1990, s. 194; M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty..., s. 58. Po pożarze miasta 25 sierpnia 1742 r. przez jakiś czas korzystano z kościoła szpitalnego pod wezwaniem św. Ducha. Spłonął wówczas kościół wraz z dzwonnicą a na niej dzwon o wielkim głosie - AACz, sygn. KM 4938, k. 26v J. Kracik, Chrzest..., s C. Kuklo, Demografia, s B. Kumor, Przepisy prawne, s. 48; M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty..., s S. Zabraniak, Stan duchowieństwa..., s. 287; C. Kuklo, Demografia, s M. Sierocka-Pośpiech, Urodzenia i chrzty..., s. 63. Najwięcej chrztów w okresie stycznia-kwietnia i października-listopada obserwowano również w Warszawie i Poznaniu. 29 W parafii tyskiej różnica ta wynosiła 2% - M. Żmijewska, Ludność parafii tyskiej..., s Dominował marzec (11,8%), luty (10,1%), styczeń i listopad (9,9%), kwiecień (8,8%), październik (8,1%), lipiec (7,8%), czerwiec (7,5%), grudzień (6,9%), wrzesień (6,8%), maj (6,2%), sierpień (5,8%). Do poczęcia w rodzinach miejskich dochodziło w czerwcu, maju, kwietniu, lutym, lipcu, styczniu, październiku, wrześniu, marcu, grudniu, sierpniu, listopadzie. 31 S. Zabraniak, Stan duchowieństwa..., s. 287; C. Kuklo, Demografia, s

18 chłopów (94), dalej mieszczan (74) i najmniej szlachty (36). U mieszkanek wsi były 54 imiona, u mieszczanek 47 i u szlachcianek 25. W ok. 30 przypadkach (0,5% ogółu) z nieznanych przyczyn nie podano imienia dziecka. Ogółem w użyciu było 106 pierwszych imion męskich i 60 żeńskich. Jako osobne imię traktowałem np. Jana i Jana z Dukli, Jana Nepomucena itp., bo dotyczyły innego świętego. Podobnie było wśród kobiet, którym nadawano imię Katarzyna, ale także Katarzyna Sieneńska czy Katarzyna z Ricci. Obliczając najpopularniejsze imiona pod uwagę wziąłem także te z drugim członem, np. Adam Stefan czy Elżbieta Barbara. Rozkład najpopularniejszych imion męskich utrzymuje się na w miarę równym poziomie. Pięć najpopularniejszych (Jan,, Wojciech,, Tomasz) stanowiły od 3,5 do 5,8% ogółu 32. Inaczej było u kobiet, jedno imię zdominowało pozostałe. Imię Marianna wybierano w ponad 27% przypadków, dalej była Katarzyna (7,2%), Agnieszka (7,1%), Gertruda (5,1%), Franciszka (4,3%), Małgorzata (3,9%) i Elżbieta (3,6%) 33. Widoczna jest zależność między miesiącem narodzin a nadanym dziecku imieniem. Wybierano imię patrona najbliższego dacie narodzin 34, stąd często jedno imię występuje kilka razy z rzędu. Można zauważyć zainteresowanie imionami świętych, których kult zaczęto propagować w pierwszej połowie XVIII w.: św. Jana Nepomucena (1,3%) 35 i Wincentego Ferreriuszsza (0,36%) 36. Natomiast Lambert to patron radomszczańskiego kościoła parafialnego 37. Trudno stwierdzić, czy wybór takich imion jak Wojciech, Mikołaj, Katarzyna, Anna był spowodowany istnieniem w kościele farnym ołtarzy pod wezwaniem tych świętych 38. Na preferencje imionowe spojrzałem także z podziałem na klasy społeczne. Popularność męskich imion mieszczańskich 39 i chłopskich Wśród ogółu nadawanych imion męskich najczęściej wybierano: Jan (5,8%), (4,9%), Wojciech (4,7%), (3,8%), Tomasz (3,6%), Antoni (3,5% ogółu), Franciszek (3,3%), Andrzej (2,9%), Łukasz (2,9%), Maciej (2,8%), Marcin (2,8%), Kazimierz (2,6%), Piotr (2,6%), Paweł (2,4%), Grzegorz (2,1%), Stanisław (2,1%), Stanisław Kostka (2,1%), Jakub (2%), Mikołaj (1,9%), Wincenty (1,7%), Szymon (1,5%), Wawrzyniec (1,4%), Jan Nepomucen (1,3%), Hiacynt (1,2%), Franciszek z Pauli (1,1%), Ignacy (1,1%), pozostałe poniżej 1%. 33 Pozostałe imiona to: Magdalena (2,6%), Urszula (2,3%), Ewa (2,2%), Jadwiga (2,2%), Barbara (1,9%), Apolonia (1,9%), Rozalia (1,9%), Katarzyna Sieneńska (1,5%), Teresa (1,3%), Salomea (1,1%), pozostałe poniżej 1%. 34 M. Żmijewska, Ludność parafii tyskiej..., s J. Związek, Kult św. Jana Nepomucena na Górnym Śląsku i Zachodniej Małopolsce, Biuletyn Instytutu Filozoficzno-Historycznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie 19/6/99, s. 32, Mieszkańcy miasta brali udział w uroczystościach sprowadzenia relikwii do Gidel w 1742 r., złożyli przy tym obietnicę pielgrzymki w uroczystość św. Jacka. Obietnicy nie dotrzymali, za co karą był pożar miasta J. Jagla, Grzech i rytuał pielgrzymki pokutnej mieszkańców Radomska na XVIII-wiecznej plakiecie wotywnej, Zeszyty Radomszczańskie, t. V, pod redakcją T.A. Nowaka, Radomsko 2011, s Imię to spotyka się w Radomsku już znacznie wcześniej. W 1576 r. Lambert z Radomska ożenił się z mieszczką wieluńską Ewą Szarwą Archiwum Główne Akt Dawnych, Księgi miejskie, Wieluń 7, k R. Hube, Kościół parafialny stary i nowy w Radomsku, Radomsko 1993, s Spośród męskich imion mieszczańskich najpopularniejsze były: Jan (5,7%), (4,8%), Piotr (4,4%), Wojciech (4,2%), Antoni (4,1%), Łukasz (3,2%), Tomasz (2,7%), Kazimierz (2,7%), Marcin (2,6%), Maciej (2,3%), Mikołaj (2,3%), Andrzej (2,3%), Wincenty (2,06%), Franciszek (2,06%), Bonawentura (1,7%), Stanisław (1,7%), Szymon (1,7%), Ignacy (1,6%), Jakub (1,6%), Kacper (1,4%), Błażej (1,3%), Jan Nepomucen (1,1%), pozostałe poniżej 1%. 10

19 w zasadzie pokrywała się z imionami ogółu. Podobnie u kobiet chłopskiego 41 i mieszczańskiego 42 pochodzenia, u których także dominowała Marianna. Inaczej sytuacja przedstawia się z imionami szlacheckimi, zarówno u mężczyzn 43, jak i u kobiet 44. Dzieciom szlacheckim przeważnie nadawano dwa a nawet trzy imiona. Na rodziców chrzestnych (kobieta i mężczyzna) wybierano najczęściej osoby z najbliższej rodziny lub przyjaciół. Stopień pokrewieństwa lub typ znajomości rodziców chrzestnych z rodzicami jest bardzo trudny do ustalenia. Tego typu informacji nie ma w aktach chrztu. Można by je rozpoznać dopiero po sporządzeniu genealogii poszczególnych rodzin. Czasami wnioskując po takim samym nazwisku rodziców i jednego z chrzestnych, widać że mamy do czynienia z więzami pokrewieństwa. W kilku przypadkach wprost napisano, że ojcem chrzestnym jest dziadek lub babka dziecka. Obok członków rodziny chrzestnymi bywały osoby związane z Kościołem (niespełna 10% ogółu chrztów), w tym sami duchowni (4,8%), osoby związane z przytułkiem (3,7%), nauczyciel miejscowej szkoły (0,8%), organista (0,65%) 45. Po osoby te sięgano z prozaicznego powodu, prawie 40 Dla synów chłopskich najczęściej wybierano: Jan (5,5%), Wojciech (4,8%), (4,5%), Tomasz (3,8%), (3,7%), Franciszek (3,5%), Andrzej (3,2%), Antoni (3,1%), Maciej (2,9%), Marcin (2,9%), Łukasz (2,9%), Kazimierz (2,5%), Paweł (2,3%), Kacper (2,2%), Michał (2,2%), Stanisław (2,1%), Piotr (2,1%), Jakub (2,1%), Grzegorz (2%), Szymon (1,8%), Lambert (1,8%), Błażej (1,7%), Stanisław Kostka (1,6%), Mikołaj (1,6%), Wawrzyniec (1,5%), Wincenty (1,5%), Jan Nepomucen (1,3%), Hiacynt (1,3%), Franciszek z Pauli (1,3%), Stefan (1,2%), Sebastian (1,1%), Mateusz (1%), Leonard (1%), pozostałe poniżej 1%. 41 U córek chłopskich natomiast następujące: Marianna (28%), Agnieszka (6,9%), Katarzyna (6,8%), Gertruda (5,1%), Franciszka (4,1%), Elżbieta (3,8%), Małgorzata (3,6%), Zofia (3,3%), Magdalena (2,8%), Ewa (2,4%), Urszula (2,4%), Jadwiga (2,1%), Apolonia (1,8%), Barbara (1,7%), Anna (1,5%), Helena (1,4%), Katarzyna Sieneńska (1,4%), pozostałe poniżej 1%. 42 U mieszczanek najczęściej spotykamy: Marianna (24,5%), Katarzyna (8,2%), Agnieszka (7,3%), Gertruda (5,1%), Małgorzata (5,1%), Franciszka (3,2%), Elżbieta (3%), Barbara (2,6%), Helena (2,5%), Jadwiga (2,5%), Rozalia (2,5%), Apolonia (2,3%), Magdalena (2,1%), Julianna (1,9%), pozostałe poniżej 1%. 43 Dla synów szlacheckich wybierano imiona: Adam Jan, Adam Szymon, Andrzej, Andrzej Kazimierz, Antoni, Atanazy Piotr Wincenty, Baltazar, Baltazar Serafin, Bogumił, Bonawentura, Bonawentura Szymon Aleksander, Dionizy Franciszek, Dominik, Feliks Klemens, Franciszek, Franciszek z Pauli, Henryk Jan Nepomucen, Ignacy-2, Ignacy Melchior, Ignacy Wawrzyniec, Ignacy Wincenty Fereriusz, Jan-2, Jan Andrzej, Jan Kanty Tadeusz, Jan Nepomucen-2,, Paweł Longin, Wojciech, Wincenty, Jan, Michał, Michał Hieronim, Michał Stanisław, Maciej, Mikołaj-3, Marcin, Stanisław, Stanisław Kostka, Stanisław Grzegorz, Stefan, Stefan Dominik, Szymon, Tadeusz z Kupertynu, Tomasz, Urban Serwacy, Wacław Hieronim, Sylwester, Kajetan, Wincenty Kajetan, Wojciech-2, Wojciech Stanisław. 44 Były to: Agnieszka-2, Anastazja, Antonina Marianna, Balbina i Balbina Marianna, Dorota, Elżbieta, Gertruda, Franciszka i Franciszka Marianna, Helena, Katarzyna i Katarzyna Marianna oraz Katarzyna Ewa, Katarzyna Sieneńska, Kunegunda, Łucja, Magdalena de Paris, Marianna-6, Marianna Franciszka, Marianna Łucja, Marianna Rozalia, Marcjanna, Monika Agnieszka Katarzyna, Prakseda Anna Marianna, Salomea, Salomea Gertruda Tekla, Tekla Rozalia Barbara, Urszula, Wiktoria, Zofia -2, Zofia Wiktoria, Zuzanna Róża. 45 W XVII w. wiejskich parafiach w okolicach Radomska krąg rodziców chrzestnych był bardzo wąski, w większości dzieci do chrztu trzymali nauczyciel, organista bądź żebrak. Zauważyłem to w przypadku Chełma, Dobryszyc i Niedośpielina - T. A. Nowak, Ks. Leopold Paszkowski i jego Rocznik Kościoła w Chełmie od roku 1876, Zeszyty Wiejskie, z. XV, 2010, s. 225; tenże, Obraz rodziny w świetle ksiąg metrykalnych parafii Dobryszyce w XVII i XVIII wieku, [w:] Instytucja rodziny wczoraj i dziś. Perspektywa interdyscyplinarna, t. 2 Społeczeństwo i kultura, pod redakcją Justyny Kingi Stępkowskiej i Katarzyny Małgorzaty Stępkowskiej, Lublin 2012, s. 132; tenże, Najstarsza księga metrykalna parafii Niedośpielin, Zeszyty Radomszczańskie, t. VIII (w druku). 11