Analiza cech użytkowości mlecznej oraz cech reprodukcyjnych i funkcjonalnych krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej należących do różnych rodzin

Transkrypt

1 Analiza cech użytkowości mlecznej oraz cech reprodukcyjnych i funkcjonalnych krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej należących do różnych rodzin Błażej Nowak 1, Wojciech Kruszyński 1, Justyna Piksa 1, Martyna Lasoń 2 1 Katedra Genetyki, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu 2 Zakład Hodowli Drobiu, Instytut Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu blazej.nowak@up.wroc.pl Streszczenie Badania przeprowadzono na 299 krowach rasy holsztyńsko fryzyjskiej pochodzących z jednego gospodarstwa hodowlanego. Porównano parametry użytkowości mlecznej krów oraz cechy reprodukcyjnei funkcjonalne z uwzględnieniem przynależności do danej rodziny oraz poziomu wydajności życiowej mleka. Stwierdzono różnice między poszczególnymi rodzinami krów pod względem badanych cech. Poziom wydajności krów wpływał istotnie na długość ich użytkowania i długość życia oraz negatywnie oddziaływał na płodność. Najwyższe wydajności mleka na dzień użytkowania osiągały krowy, których wydajność życiowa nie przekraczała kg mleka. Krowy o wydajności powyżej kg cechowały się najwyższą wydajnością mleka w przeliczeniu na dzień życia. Wraz ze wzrostem wydajności mleka zaobserwowano pogorszenie indeksu inseminacyjnego. Krowy cielące się po raz pierwszy w wieku 25 miesięcy produkowały najwięcej mleka,jednak różnice te nie były istotne statystycznie. Słowa kluczowe: bydło, wydajność mleka, płodność, inseminacja Analysis of milk, reproductive and functional traits in Polish Holstein- Friesian cowsin different families Summary The aim of the study was to compare the parameters of milk yield, reproduction and functional traits in Holstein- Friesian cows (N=299) from one breeding farm. Analyzed the influence of family of cows and level of life milk yieldon cows longevity, age at first calving and the value of insemination index. It was found differences between families of cows in terms of the studied traits. The level of productivity of cows affected significantly extending the length of their use and life and adversely affected fertility. The highest milk yields per day was observed in cows which produced less than kg of milk. Cows with a capacity of more than kg characterized highest milk yield and fat and protein content on day life. High milk performance was negatively correlated with insemination index. The highest milk yield reached cows calving for the first time atage of 25 months. Key words: cattle, milk yield, fertility, insemination Wstęp W ostatnich kilkudziesięciu latach doskonalenie bydła europejskiego odbywa się przy udziale rasy holsztyńsko-fryzyjskiej.według Treli i Choroszego (1995) dzięki krzyżowaniu bydła holsztyńsko-fryzyjskiego z rodzimym bydłem polskim uzyskano zwiększenie wydajności mlecznej oraz poprawę budowy ciała krów. Negatywną konsekwencją tego jest jednak pogorszenie płodności (Krzyżewski i in. 2004). W hodowli zwierząt od lat można zaobserwować pojawianie się osobników wybitnych, które wiernie przekazują potomstwu swój typ, budowę czy wysoką produkcyjność. Zwierzęta takie są wysoko cenione w hodowli i intensywnie użytkowane rozpłodowo. W hodowli bydła nie uwzględnia się jednak zbyt często rodzin krów, co związane jest z różnym udziałem ojców i matek w przekazywaniu 224

2 genetycznej przewagi z pokolenia na pokolenie. Samce pozostawiają więcej potomstwa niż samice, ponadto od buhajów zależy około 70% postępu hodowlanego, ponieważ selekcja prowadzona jestostrzej wśród samców. Należy jednak pamiętać, że jeśli chodzi o małe populacje zwierząt (zamknięte stada do 100 krów) postęp można uzyskać tylko poprzez wybór krów na matki buhajów i matki krów (Filistowicz i in. 2004). W mniejszych stadach prowadzenie dokumentacji dotyczącej rodzin i linii krów w znacznym stopniu może ułatwić pracę hodowlaną i dobór zwierząt do rozrodu.wyniki licznych prac wskazują na negatywne zjawisko, jakim jest pogorszenie płodności u mieszańców o wysokim udziale genów rasy hf (Juszczak i in 2001, Gnyp i in. 1995, Jasiorkowski 1994, Pawlina 1991, Ziemiński i in. 1991). Wraz ze wzrostem udziału genów bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej w genotypie mieszańców, wydłużeniu ulega okres miedzywycieleniowy oraz obniża się wiek pierwszego wycielenia (Gnyp i in. 1995, Hibner 1991, Krzyżewski 2004).Dane dotyczące indeksu inseminacyjnego również dowodzą negatywnego związku między wydajnością krów a ich płodnością (Bogucki 2008).Wiek przy pierwszym ocieleniu jest jednym z czynników wpływających na wyniki produkcyjne krów (Hibner i in. 1993), ponieważ wpływa on nie tylko na płodność ale i na wydajność krów, a tym samym na efektywność ekonomiczną produkcji mleka (Piech i Tarkowski 2003). Krowy wycielone po raz pierwszy między 24. a 27. miesiącem życia charakteryzują się wyższą produkcją mleka na dzień życia, dzień użytkowania i dłuższym okresem doju (Nogalski 2004), natomiast krowy cielące się po 27. miesiącu wykazują sukcesywny spadek życiowej wydajności mleka i tłuszczu (Bogucki i in. 2007). Należy pamiętać, że zbyt wczesne ( 22 miesięcy) oraz zbyt późne ( 30 miesięcy) rozpoczęcie użytkowania mlecznego skutkuje znacznym obniżeniem efektywności życiowej oraz zwiększeniem brakowań krów z powodu niskiej mleczności i chorób wymienia (Krężel- Czopek i in. 2008). Celem pracy było porównanie parametrów użytkowości mlecznej oraz cech reprodukcyjnych i funkcjonalnych krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej z uwzględnieniem przynależności do danej rodziny oraz poziomu wydajności życiowej mleka. Materiał i metody W pracy wykorzystano dokumentację hodowlaną krów rasy polskiej holsztyńskofryzyjskiej odmiany czarno-białej z trzech obiektów inwentarskich, należących do jednego ośrodka hodowlanego w województwie wielkopolskim. We wszystkich trzech oborach krowy były utrzymywane w systemie wolonstanowiskowym z nieograniczonym dostępem do paszy. Wszystkie dane pochodziły z kart jałówek/krów ogólnie przyjętych i stosowanych w oborach. 225

3 Dane do badań zawierały informacje o datach urodzenia, wycielenia, unasieniania krów, a także dane rodowodowe i informacje dotyczące użytkowości mlecznej. Do analiz wykorzystano dane z laktacji trwających co najmniej 240 dni. Na podstawie zebranych informacji oszacowano wskaźniki cech produkcyjnych (wydajność mleka, liczba laktacji), cech reprodukcyjnych (wiek pierwszego wycielenia, indeks inseminacyjny) oraz funkcjonalnych (długość życia, długość użytkowania). W celu charakterystyki rodzin rasy holsztyńsko-fryzyjskiej przyjęto, że w co najmniej dwóch obiektach inwentarskich znajdowały się minimum dwie przedstawicielki z danej rodziny. Kryterium to spełniło 28 rodzin krów (N=299 osobników). Najliczniejsza rodzina liczyła 27, a najmniej liczna 5 osobników.w rodzinach do kojarzeń używano tych samych buhajów. Analiz dokonano w oparciu o kryterium przynależności do rodziny (od 1 do 28) oraz poziomu życiowej wydajności mleka (1 - < kg; do 30000kg; do kg oraz kg). Obliczenia statystyczne wykonano z wykorzystaniem modelu linowego z procedury GLM SAS (2009) uwzględniającego następujące efekty: gdzie: y ijk obserwowana wartość cechy µ- średnia cechy w populacji a i efekt ojca b j efekt poziomu wydajności e ijk błąd y ijk =µ+a i +b j + e ij, Istotność różnic statystycznych weryfikowano testem Duncana. Wyniki Średnie wartości analizowanych cech przedstawiono w tabeli 1, natomiast średnią długość życia, długość użytkowania oraz liczbę laktacji analizowanych rodzin uwzględnia tabela 2. Tabela 1 Średnie wartości analizowanych cech w badanym gospodarstwie (opracowanie własne) Cecha N x SD min. max. Długość życia [mies.] ,6 20,5 23,00 133,00 Długość użytkowania [mies.] ,8 20,4 1,2 108,3 Liczba laktacji [n] 301 2,48 1,46 1,00 9,00 Wydajność życiowa mleka [kg] , ,91 382, ,00 Wydajności mleka na dzień życia [kg] ,24 7,45 0,46 50,34 Wydajności mleka na dzień użytkowania [kg] ,55 6,78 11,62 49,60 Wiek przy pierwszym wycieleniu [mies.] ,21 2, ,40 Całkowita liczba zabiegów inseminacyjnych [dni] 298 6,87 4,17 1,00 24,00 226

4 Tabela 2 Średnia długość życia, długość użytkowania oraz liczba laktacji analizowanych rodzin(opracowanie własne) Długość życia Długość użytkowania Liczba laktacji Rodzina [mies.] [mies.] N x SD x SD x SD ,9 21,3 20,3 23,6 2,14 1, ,3 25,5 27,1 22,3 2,41 1, ,2 29,6 31,4 28,2 2,86 2, ,1 18,3 30,2 20,2 2,56 1, ,9 13,1 15,9 11,9 2,00 1, ,8 22,2 23,1 12,9 2,43 1, ,4 16,5 32,9 21 2,92 1, ,3 14,5 21,5 15,6 1,92 1, ,7 20,6 23,9 17,3 2,36 1, ,8 23,3 30,2 25,0 2,78 1, ,6 22,0 25,0 22,0 2,55 1, ,0 18,6 27,7 20,7 2,40 1, ,0 24,8 23,9 25,3 2,17 1, ,0 25,1 30,9 29,9 2,60 1, ,2 39,4 29,9 38,9 2,86 3, ,1 14,1 23,1 16,2 2,25 0, ,5 17,7 28,5 25,1 2,60 1, ,7 17,6 19,9 20,2 2,00 1, ,0 14,3 20,1 15,3 1,80 1, ,7 18,9 26,5 17,6 2,50 1, ,0 19,1 36,7 19,3 3,17 1, ,3 11,8 19,6 10,8 1,89 0, ,7 34,4 32,4 19,4 3,00 1, ,3 21,9 25,7 20,8 2,45 1, ,2 17,8 27,5 18,4 2,60 1, ,2 17,9 34,6 19,6 3,29 1, ,7 22,4 38,4 21,0 3,20 1, ,1 14,1 30,4 18,6 2,89 1,17 Średnia długość życia wybrakowanych krów w gospodarstwie wynosiła 46,6 miesięcy, przy średniej długości użytkowania 26,8 miesięcy. Liczba laktacji wynosiła średnio 2,48, przy średniej wydajności życiowej 19316,32 kg mleka. Krowy cieliły się przeciętnie w wieku 26,21 miesięcy. Najdłużej żyły przedstawicielki rodziny 21. (58 miesięcy), z kolei najkrótszą długość życia (37 miesięcy), przy jednocześnie najmniejszej liczbie laktacji odnotowano u krów z rodziny 19 (1,8). Różnice w analizowanych cechach nie okazały się jednak istotne statystycznie. Rodzina 27 charakteryzowała się najwyższą wydajnością życiową mleka (tab.3), natomiast w rodzinach 5., 18. i 22. zaobserwowano najniższe wartości tej cechy. 227

5 Tabela 3 Średnia wydajność życiowa mleka, wydajność na dzień użytkowania i dzień życia analizowanych rodzin(opracowanie własne) Rodzina N Wydajność życiowa mleka [kg] Wydajności mleka na dzień użytkowania [kg] Wydajności mleka na dzień życia [kg] x SD x SD x SD , ,15 28,83 7,59 10,21 6, , ,91 27,37 8,57 13,02 6, , ,39 26,32 6,78 13,97 4, , ,22 24,89 6,20 12,80 4, ,44 b 7293,82 24,76 7,81 8,50 4, , ,23 23,58 5,70 12,22 5, , ,54 25,57 4,12 16,11 6, , ,82 28,11 8,24 14,26 10, , ,87 25,89 4,88 14,06 11, , ,98 27,18 6,41 13,56 5, , ,25 26,42 6,64 13,76 11, , ,18 28,04 8,06 14,42 8, , ,32 25,91 8,14 10,05 6, , ,21 24,14 5,99 12,06 6, , ,28 23,47 9,23 7,96 4, , ,49 31,19 4,42 14,00 7, , ,81 25,20 3,92 12,22 10, ,70 b 13252,18 27,90 5,70 9,25 6, , ,00 30,15 5,50 13,22 5, , ,62 25,70 7,40 12,41 6, , ,38 25,35 2,92 14,65 3, ,89 b 6505,72 24,89 5,03 12,12 3, , ,46 24,21 5,50 14,43 8, , ,83 26,40 7,79 13,79 11, , ,42 31,07 5,63 16,13 4, , ,08 25,75 8,33 15,40 7, ,00 a 18837,90 25,82 5,34 17,10 6, , ,77 25,57 7,21 14,45 7,83 a,b różnice istotne dla poziomu P 0,05; średnie z różnymi literami różnią się istotnie Różnice te okazały się istotne statystycznie (P 0,05).Nie wykazano natomiast związku między rodzinami pod względem średnich wartości wydajności mleka na dzień użytkowania. Rodzina 16 charakteryzowała się najlepszymi wynikami pod względem tej cechy. Nie stwierdzono wpływu rodziny na wydajności mleka na dzień życia. Najlepsze pod względem tej cechy okazały się jednak krowy z rodziny 25 o średniej dziennej wydajności 17,10 kg, które najgorszą pod tym względem rodzinę 15 przewyższały ponad dwukrotnie (7,96 kg). Zbadano również wpływ rodziny na wiek pierwszego wycielenia oraz liczbę zabiegów inseminacyjnych potrzebnych do skutecznego pokrycia krowy (tab. 4). 228

6 Tabela 4. Średnia liczba zabiegów inseminacyjnych oraz wiek pierwszego wycielenia w zależności o rodziny (opracowanie własne) Całkowita liczba zabiegów inseminacyjnych Wiek pierwszego wycielenia Rodzina N x SD x SD 1 7 5,14 4,18 26,43 1, ,35 4,33 26,61 3, ,43 4,36 25,24 2, ,00 3,95 25,98 1, ,11 3,72 25,36 1, ,00 2,45 25,29 1, ,83 3,61 25,39 2, ,23 4,07 25,93 3, ,45 4,18 25,56 2, ,06 4,78 26,38 2, ,09 3,48 25,26 2, ,60 5,08 27,51 3, ,50 5,89 25,90 1, ,60 5,86 27,54 4, ,00 6,16 25,59 1, ,75 2,63 27,05 3, ,75 4,79 27,55 2, ,70 3,91 25,70 1, ,40 2,70 26,10 1, ,79 2,29 26,62 3, ,17 8,01 27,60 3, ,33 3,39 25,91 4, ,75 3,01 25,24 1, ,64 6,09 27,20 2, ,30 4,00 26,40 3, ,29 3,15 27,34 3, ,80 3,56 25,72 1, ,38 2,56 26,43 1,92 Krowy we wszystkich analizowanych rodzinach cieliły się w podobnym wieku. Najwcześniej wycielenia występowały w rodzinach 3. i 23. (25,24 miesięcy) oraz 11. (25,26 miesięcy), najpóźniej w rodzinie 25. (27,60 miesięcy). Jednak różnice te nie okazały się istotne statystycznie, podobnie jak różnice w całkowitej liczbie zabiegów inseminacyjnych. W przypadku tej cechy średnie wartości mieściły się w przedziale od 4,70 w rodzinie 18 do 9,80 w rodzinie 27. Wyniki badań własnych przedstawione w tabeli 5 świadczą o tym, że poziom wydajności życiowej mleka istotnie różnicował krowy pod względem długość życia i użytkowania oraz pod względem liczby laktacji (P 0,05). Wszystkie cztery grupy różniły się istotnie pod względem długości życia i użytkowania. Najdłużej żyły (89,12 miesięcy) i były użytkowane (76,2 miesięcy) krowy z grupy czwartej. Krowy z tej grupy uzyskały wydajność życiową powyżej kg mleka. Najkrócej użytkowane były krowy z grupy pierwszej (6,8 mies.), których wydajność życiowa wynosiła < kg mleka.poziom wydajności życiowej mleka istotnie różnicował liczbę laktacji. Największą liczbą laktacji charakteryzowały się krowy, których wydajność przekraczała kg.wyniki badań własnych przedstawione w Tabeli 6 wskazują, że krowy 229

7 o najniższej wydajności życiowej mleka (grupa I) istotnie różniły się pod względem wydajności na dzień użytkowania (P 0,05) z pozostałymi grupami krów. Tabela 5. Średnia długość życia, długość użytkowania i liczba laktacji krów o różnym poziomie wydajności życiowej(opracowanie własne) Długość użytkowania Długość życia [mies.] Liczba laktacji [mies.] Cecha [kg] N x SD x SD x SD I < ,2 b 6,8 6,8 d 4,8 1,13 d 0,34 II ,4 c 13,3 26 c 9,6 2,47 c 0,85 III ,4 d 21,1 52,7 b 13,8 4,20 b 1,15 IV > ,12 a 18,5 76,2 a 16,7 5,80 a 1,48 a,b różnice istotne dla poziomu P 0,05; średnie z różnymi literami różnią się istotnie Tabela 6 Średnie wydajności mleka na dzień użytkowania i dzień życia krów o różnym poziomie wydajności mleka(opracowanie własne) Wydajności mleka na dzień Wydajności mleka na dzień życia użytkowania [kg] [kg] Cecha N x SD x SD I < ,30 a 8,50 5,70 c 3,20 II ,92 b 5,80 14,78 b 4,94 III ,08 b 4,79 20,22 a 7,93 IV ,37 b 3,96 20,87 a 3,51 a,b różnice istotne dla poziomu P 0,05; średnie z różnymi literami różnią się istotnie Najniższa wydajność życiowa przekładała się na średnią wydajność mleka na dzień użytkowania wyższą o blisko 5 kg w porównaniu do krów najbardziej wydajnych. Odwrotną sytuację stwierdzono w analizie wydajności mleka na dzień życia. Krowy o najwyższej wydajności (grupa III i IV) miały blisko czterokrotnie wyższe wydajności na dzień życia niż krowy o wydajności poniżej kg. Ostatnią analizowaną cechą był wpływ wydajności na wiek przy pierwszym wycieleniu oraz łączną liczbę zabiegów inseminacyjnych (Tab. 7). Tabela 7 Średnia liczba zabiegów inseminacyjnych oraz średni wiek pierwszego wycielenia krów o różnym poziomie wydajności mleka(opracowanie własne) Cecha [kg] N Całkowita liczba zabiegów inseminacyjnych Wiek pierwszego wycielenia [mies.] x SD x SD I < ,64 2,56 26,44 3,05 II ,94 2,81 25,94 2,65 III ,68 4,44 26,76 2,52 IV > ,80 2,90 25,21 1,34 230

8 W badaniach własnych krowy cielące się najwcześniej (grupa IV 25,21 miesięcy) osiągnęły najwyższą wydajność mleka (powyżej kg). Różnice pomiędzy grupami nie były jednak istotne, podobnie jak dane dotyczące liczby zabiegów inseminacyjnych. Dyskusja Przemiany gospodarcze, koncentracja produkcji oraz rozwój nowych technologii utrzymania bydła i pozyskiwania mleka spowodowały zmianę w doskonaleniu bydła z typu mięsno-mlecznego na typ jednostronnie mleczny (Kuczaj, 2001).Zmiany te wpływają jednak na pogorszenie wskaźników zdrowotności i rozrodczości krów, którewiążą się ze skróceniem okresu ich użytkowania (Miciński 2006). Wyniki badań własnych przedstawione w tabeli 5 świadczą o tym, że poziom wydajności życiowej mleka istotnie różnicował krowy pod względem długość życia, użytkowania i liczby laktacji (P 0,05). Wszystkie cztery grupy różniły się istotnie pod względem długości życia i użytkowania. Najdłużej żyły i były użytkowane krowy, które uzyskały wydajność życiową powyżej kg mleka. Badania Reklewskiego i in. (2004) potwierdzają, że na skrócenie długości życia w znacznym stopniu wpływa niska wydajność. Podobne wyniki uzyskali w swoich badaniach Miciński (2006), Nogalski (2004) oraz Zwolińska-Bartczak i in. (2002). Szarek (1998) podaje, że długość użytkowania krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej ulega znacznemu skróceniu, czego powodem może być wzrost wydajności z jednoczesnym obniżeniem zdrowotności zwierząt (Ziemiński i Hibner 1991). Poziom wydajności życiowej mleka istotnie różnicował liczbę laktacji. Największą liczbą laktacji charakteryzowały się krowy, których wydajność przekraczała kg.wyniki badań własnych wskazują, że krowy o najniższej wydajności życiowej mleka osiągały najwyższe wydajności mleka na dzień użytkowania. Natomiast z badań Micińskiego (2004) wynika, że krowy o najwyższej wydajności życiowej posiadły najlepsze wydajności na dzień użytkowania. Wiek w dniu pierwszego ocielenia wpływa nie tylko na płodność ale i wydajność krów (Hibner i in 1993). W badaniach własnych krowy cielące się w 25. miesiącu życia osiągnęły najwyższą wydajność mleka (>50000kg). Zbliżone wyniki badań uzyskał Brzozowski i in. (2001). Za najkorzystniejszy termin pierwszego wycielenia krów, uważają oni wiek miesięcy. Potwierdzają to również badania Litwińczuka i Borkowskiej (1987), którzy stwierdzili, że najlepsze wskaźniki pod względem życiowej wydajności, uzyskały krowy wycielone po raz pierwszy w wieku miesięcy. Sobczyńska (1989) natomiast podaje, że optymalny wiek przy pierwszym wycieleniu przypada na miesięcy. Tymczasem Piechi Tarkowski (2003) twierdzą, że największą wydajność 231

9 życiową i najdłuższy okres użytkowania cechuje krowy, które cieliły się po raz pierwszy przed 24 miesiącem życia. Jak wskazują obserwacje Krężel Czopek (2008), im młodszy wiek pierwszego wycielenia, tym większa wydajność życiowa, na co wskazują również wyniki badań własnych. Analizując wpływ wydajności na całkowitą liczbę zabiegów inseminacyjnych nie stwierdzono istotnych różnic między grupami krów. Według Litwińczuka i in. (1999) optymalna wartość indeksu inseminacyjnego powinna wynosić 1,6. W badaniach własnych najbardziej zbliżone wartości, do wymienionej wcześniej, miały krowy osiągające wydajność nieprzekraczającą kg mleka. Wraz ze wzrostem wydajności mlecznej można zaobserwować pogorszenie się wartości indeksu inseminacyjnego. Wartość tego wskaźnika wynosząca powyżej 2,5 uznaje się za negatywną (Kruszyński i Pawlina 2011). Bogucki wswoich badaniach stwierdza, że na skuteczne pokrycie krów o najniższej wydajności zużyto istotnie mniej nasienia w porównaniu do krów o najwyższej wydajności. Podobne wyniki uzyskał Studer (1998), który w badaniach prowadzonych w USA stwierdził, że skuteczność pierwszego zabiegu inseminacyjnego zmniejsza się z do 45 50%, przy jednoczesnym znacznym wzroście wydajności mleka. W dostępnym piśmiennictwie nie odnaleziono informacji dotyczących wpływu przynależności krowy do danej rodziny na cechy produkcyjne i rozrodcze. Dlatego dyskusja w tym zakresie jest trudna do przeprowadzenia. Słuszne wydaje się jednak śledzenie rodzin krów, w celu ustalenia ich charakterystyki oraz zwrócenia większej uwagi na ich konsolidację pod względem cech użytkowych. Dokładniejsze poznanie i prześledzenie przynależności krowy do danej rodziny, może pomóc w ustaleniu charakterystyki danej linii krów, a tym samym ułatwić zachowanie przez kilka pokoleń wybitnych cech założycielki linii. Wnioski 1. Przeprowadzone badania nie wykazały wpływ rodziny na większość analizowanych cech produkcyjnych, reprodukcyjnych i funkcjonalnych, z wyjątkiem życiowej wydajności mleka. 2. W badanej populacji wraz ze wzrostem wydajności krów istotnie wydłużyła się długość ich użytkowania i życia, a pogorszeniu ulegała płodność. Stwierdzono, że krowy cielące się po raz pierwszy w 25. miesiącu życia osiągnęły najwyższą wydajność mleka. Literatura Bogucki M Analiza cech funkcjonalnych krów wysoko mlecznych. Rocz. Nauk. PTZ., 4, 4:

10 Bogucki M., Sawa A., Nejda W Zróżnicowanie wskaźników płodności krów mlecznych w związku ze wzrastająca wydajnością laktacyjną. Acta Sci. Pol., Zootechnica, 6: 3-10 Brzozowski P., Zdziarski K., Grodzki H Długość użytkowania, wydajność życiowa i płodność krów rasy czarno-białej, holsztyńsko-fryzyjskiej oraz mieszańców tych ras zależnie od wieku pierwszego ocielenia. Pr. Mater. Zoot., 59, 7: 1-77 Filistowicz A. [pod red.] Planowanie i organizacja hodowli zwierząt gospodarskich. AWA, Wrocław. Gnyp J., Truman J., Kamieniecki K Płodność i przyczyny brakowania krów mieszańców z różnym udziałem genów bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Med. Wet., 51, Hibner A Efektywność użytkowania w warunkach produkcyjnych krów rasy nizinnej czarno-białej w porównaniu z mieszańcami o udziale 50% i 25% genów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Zesz. Nauk. AR Wroc., 331, Hibner A., Ziemiński R., Sakowski T Próba określenia optymalnego terminu rozpoczęcia użytkowania mlecznego krów-mieszańców F1(cbxhf). Prac. Mater. Zoot., 44, Jasiorkowski J Kierunki doskonalenia bydła w Polsce na tle europejskich trendów produkcji mleka i wołowiny, Zesz. Nauk. AR Wroc., Konf. 2, Juszczak J., Hibner A., Tomaszewski A Dynamika zmian wskaźników użytkowanych w stadzie krów krzyżowanych z rasą holsztyńsko-fryzyjską. Med. Wet., 57, Juszczak J., Hibner A., Ziemiński R., Tomaszewski A Przyczyny i konsekwencje przedwczesnego brakowania krów. Med. Wet., 59(5), Krężel-Czopek S., Sawa A Wpływ wieku przy pierwszym wycieleniu na efektywność użytkowania krów. Rocz. Nauk. PTZ., 4-1, Kruszyński W., Pawlina E Wskaźniki rozrodu bydła mlecznego. Aktualności Małopolskiego Centrum Biotechniki Sp. Z o.o. w Krasnem 14, 4-5. Krzyżewski J., Strzałkowska N., Reklewski Z., Dymnicki E., Ryniewicz Z Wpływ długości okresów międzyciążowych u krów rasy hf na wydajność, skład chemiczny mleka oraz wybrane wskaźniki rozrodu. Med. Wet., 60, Kuczaj M., Wyniki krzyżowania bydła czarno- i czerwono-białego z rasą holsztyńskofryzyjską w Polsce w latach Med. Wet., 57, Litwińczuk Z., Borowska D Wpływ wieku pierwszego wycielenia na produkcyjność, płodność oraz długość użytkowania krów. Zesz. Nauk. Post. Nauk. Rol. 332,

11 Miciński J Produkcyjność krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej w zależności od ich wydajności życiowej. Rocz. Nauk. PTZ., 2-4, Nogalski Z Wpływ wieku przy pierwszym wycieleniu na efektywność użytkowania krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Zesz. Nauk. Przegl. Hod., 7, Pawlina E Efektywność krzyżowania bydła nizinnego czerwono-białego z holsztyńskofryzyjskim. Rozprawa habilitacyjna. Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej we Wrocławiu. Piech M., Tarkowski J Wpływ wieku pierwszego ocielenia na produkcyjność krów czarno-białych z różnym udziałem genów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Zesz. Nauk. Przegl. Hod., 68, 20-27, Reklewski Z., Łukaszewicz M., Dymnicki E., Oprzadek J Brakowanie a jakość genetyczna krów mlecznych. Prac. Mater. Zoot. 61, Sobczyńska R Referaty przeglądowe. Prz. Nauk. Lit. Zoot., 3/4, Studer R A veterinary perspective of on-farm evaluation of nutrition and reproduction. J. Dairy Sci., Szarek J Perspektywiczny cykl produkcyjny u krów mlecznych. Zesz. Nauk. Przgl. Hod., 38, Trela J., Choroszy Z., Hodowla bydła na tle uwarunkowań w kraju-doskonalenie w zakresie cech mlecznych. Materiały dydaktyczne programu szkoleniowo-doradczego Produkcja mleka w regionach Polski północno-wschodniej, Ziemiński R., Hibner A Długość użytkowania i wydajność życiowa krów mieszańców hf pokolenia F1 i R1. Rocz. Nauk Rol., 107, Zwolińska-Bartczak I., Pawlina E., Kruszyński W., Żuk B Charakterystyka użytkowości córek wysoko wydajnych krów rasy czerwono-białej. Rocz. Nauk. Zoot. Supl. 15: Artykuł współfinansowany ze środków Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego KNOW na lata dla Wrocławskiego Centrum Biotechnologii 234