Style architektoniczne w Gdańsku

Transkrypt

1 Olejrn ❸ b ny Trg Ry b Motł w ❹ M ri e lesz K let K D eln k ❶ C gi T rg rn lebnic hmi z Łw nic Dłu tłw ług z nic ck zeż n edm iejs kie u l. C hmi ick zeźn Podw le P skie Ls O wsi ❸ ńsk owocnych poszukiwń życzą: miej td Żb ❶ T oru rzed i ik ruk R cy ❹ e ln ❷ ej T rój iewn ❺ n W spo rnik ow z prtnermi: J gl Dofinnsowno ze środków Ministr Kultury i Dziedzictw Nrodowego n ptroni medilni: ul.t or uń s ie m ln ro bl Szopy Prz rn NOWA MOTŁAWA le Stąg Po wr oź Pod w Og nic z Og Motł w Dłu rsk h ❷ rzeże gie Pob ogi Min Tn św. Duc Ch go k ni Piw tow kie ńsk Mo krs L ekty le Poc z sł ws det II Grobl III zero Ołowink Szfrni gu ❺ iętoj Gr I rsk ul.p Bo Św k ck Tk G rb ług ie P obr WĘ TARG GLO WY ry nirsk S Podkrm D Tobisz Tok ch K ozi św. Du obl k Złotników zero obl Świętojńsk k S ndow Gro bl IV Lwe Lwendow k r s sk rn c zero Pń G S jskie tromie Style rchitektoniczne w Gdńsku Str brok g l w d Po TARG DRZEWNY om r t es iejskie Gr lsk Kow u l. ie sk iej z nnic ukie wle S zk Grod Strom wle Pod Pod S K ch Pisk Trtczn n f Ktrzynki ki zyn tr k k zen Kor ro.p ul N k rs o es

2 2 QUIZ 1. Cokoły (czyli podstwy) dwóch środkowych pilstrów, zdobiących fsdę kmienicy przy Długim Trgu 20 udekorowno:. mszkronmi (rzeźbmi w ksztłcie głowy ludzkiej, zwierzęcej lub fntzyjnej) b. festonmi (elementmi dekorcyjnymi przedstwijącymi tkninę lub wieniec z kwitów, roślin bądź owoców, swobodnie zwieszjący się z dwóch punktów zczepieni) c. medlionmi 2. Sień Gdńsk odzncz się brdzo ozdobnymi koszmi rynnowymi, czyli zbiornikmi n deszczówkę, z których wod spływ do rynien. Jki mją ksztłt?. smoków b. węży c. ryb 3. N Kplicy Królewskiej umieszczono tblicę upmiętnijącą Jn III Sobieskiego. Z okzji jkiej rocznicy zostł ufundown?. urodzin król b. objęci tronu c. zwycięstw pod Wiedniem 4. Jednym z elementów dekorcji szczytu Kmienicy pod Żółwiem są głowy zwierząt. Jkie to zwierzęt?. orły b. konie c. lwy 5. N zejściu do krypty grobu Ntniel Schröder znjduje się symbol śmierci. Co przedstwi?. szkielet z kosą b. czszkę z piszczelmi c. czszkę z wężem i ropuchą

3 Style rchitektoniczne w Gdńsku brok kludiusz grbowski Brok to kolejny po renesnsie i mnieryzmie styl epoki nowożytnej, któr nstąpił po średniowieczu. Obejmowł wiele dziedzin kultury: rchitekturę, rzeźbę, mlrstwo, muzykę, literturę, rzemiosło, modę, nwet styl życi. Rozpoczął się n dobre pod koniec XVI wieku i trwł w niektórych pństwch prwie do końc XVIII. Artyści tworzący w tym okresie uwżli się z kontynutorów twórców renesnsowych. Używli podobnych elementów, przetwrzjąc je tylko, by osiągnąć silniejszy efekt. Ich celem było zrobienie n widzu jk njwiększego wrżeni. Wchodzący do brokowego wnętrz mieli być oszołomieni i zskoczeni. Szczególną dekorcyjnością odznczły się świątynie, co wiązło się z kontrreformcją ruchem, który rozpoczął się po soborze trydenckim. Wiek XVI był przełomowy dl Kościoł ktolickiego i większości Europejek i Europejczyków. Dotychczs dostojnicy kościelni, biskupi, krdynłowie, le tkże zwykli księż i zkonnicy dopuszczli się wielu ndużyć. Wstępowli do stnu duchownego, by się wzbogcić i zrobić krierę. Pomimo zkzów zkłdli rodziny i zpisywli swoim dzieciom mjątki kościelne. Symbolem zepsuci i ndużyć stł się ppież Aleksnder VI z rodu Borgiów. Aleksnder, którego pontyfikt (czyli okres, w którym był ppieżem) trwł od 1492 do 1503 roku, mił liczne kochnki i potomstwo, o które troszczył się brdziej niż o swoich wiernych. Tki sposób postępowni duchowieństw wzbudzł ogólny sprzeciw. W 1517 roku Mrcin Luter przybił n drzwich kościoł w Wittenberdze (obecnie Niemcy) dziewięćdziesiąt pięć tez, które wzywły do nprwy Kościoł ktolickiego. Pomysł Mrcin Lutr rozpętł burzę. Europ podzielił się n zwolenników reformcji czyli głębokich zmin orz n pozostjących przy ppieżu ktolików. Zwolenników Lutr zczęto nzywć luternmi. Wkrótce pojwiły się osoby głoszące potrzebę jeszcze dlej idących zmin. Njwiększą populrność wśród nich zyskł Jn Klwin. Wszystkich wyznwców nowo utworzonych Kościołów, powstłych po 1517 roku możemy nzywć protestntmi. Mnogość wyznń sprwił, że Europ w XVI wieku pogrążył się w krwwych wojnch religijnych. Szczególnie długotrwłe konflikty przetoczyły się przez Frncję i Niemcy. Ppież i dostojnicy ktoliccy zdwli sobie sprwę, że ich Kościół potrzebuje zmin. Dltego w 1545 roku ppież Pweł III, pochodzący z rodu Frnese zwołł do włoskiego Trydentu wielki zjzd biskupów, czyli sobór. Obrdowł on z przerwmi wiele lt, jego postnowieni zpoczątkowły kontrreformcję ruch mjący n celu odnowę i nprwę Kościoł ktolickiego. Uwżno, że jednym ze sposobów wlki z protestntyzmem może być sztuk. Świątynie protestnckie miły być jk njprostsze, pozbwione zbędnych ozdób, tk by wierni skupili się wyłącznie n modlitwie. Z kolei wnętrz kościołów ktolickich miły dziłć n wiernych zupełnie inczej. Miły ich przyciągć i spr- 1 2

4 wić, żeby nie chcieli wychodzić z kościoł, tkże by prgnęli do niego wrcć. Oszłmijące były zwłszcz wnętrz rzymskich kościołów, które zczęto nśldowć w innych częścich Europy, nwet n innych kontynentch. Architektur brokow zwędrowł bowiem wrz z Europejczykmi do Ameryki. W wielu mistch Ameryki Łcińskiej (Ameryki Południowej i Środkowej, w których używ się języków romńskich: hiszpńskiego, portuglskiego, frncuskiego), n przykłd w Meksyku (zdjęcie nr 1), możemy podziwić brokowe ktedry w specyficznym iberyjskim wydniu. Architekci stosowli wiele zskkujących rozwiązń, jk choćby studnie świetlne, czyli niewidoczne okn, które z góry oświetlły umieszczoną w kplicy rzeźbę bądź ołtrz. Do njbrdziej znnych przykłdów sztuki brokowej nleży rzeźb przedstwijąc ekstzę św. Teresy (zdjęcie nr 2) z kościoł Snt Mri dell Vittori w Rzymie utorstw jednego z njsłynniejszych rchitektów i rzeźbirzy epoki Giovnniego Lorenz Berniniego. Inne znne obiekty brokowe to kościół św. Andrzej n Kwirynle w Rzymie (zdjęcie nr 3), tmtejszy kościół św. Agnieszki (zdjęcie nr 4) przy Plcu Nvon czy kościół Snt Mri dell Slute w Wenecji (zdjęcie nr 5). W stylu brokowym budowno oczywiście również płce, dwory, domy i kmienice.

5 Styl szybko przyjął się w Polsce, któr był wówczs zmożnym pństwem, o czym świdczą liczne brokowe zbytki, zchowne zrówno w dużych mistch, jk i w misteczkch orz wsich. Jko 10 njbrdziej znne przykłdy brokowych budowli możn wymienić płc w Wilnowie (zdjęcie nr 6), kościół Skrmentek (zdjęcie nr 7) i kościół Wizytek (zdjęcie nr 8) w Wrszwie, kościół św. Anny w Krkowie (zdjęcie nr 9) orz kościół św. św. Piotr i Pwł n Antokolu w Wilnie (Litw) (zdjęcie nr 10), którego wnętrze wypełnione jest wspniłymi sztukterimi. Sztukteri to dekorcje wykonne z gipsu zmiesznego z brwnikiem, które zdobiły ściny i sufity. Chętnie stosowno je we wnętrzch płcowych. Brok chrkteryzuje się obfitością form, zmiłowniem do krzywizn i nietypowych rozwiązń, tkich jk studnie świetlne czy zmskowne wejści. Nzw stylu pochodzi prwdopodobnie od portuglskiego słow brocco, oznczjącego znieksztłconą, wynturzoną perłę. W trkcie szóstego już spceru w rmch Gdńskich Minitur będziecie mogli smi ocenić brokową rchitekturę nszego mist.

6 6 ❶ Kmienic, Długi Trg 20 Przykłdem kmienicy z bogtą, efektowną dekorcją fsdy jest dom przy Długim Trgu 20. Kmienic wyróżni się wielkością jest szersz i wyższ od większości zbudowń Głównego Mist. Wcześniej stły tu po prostu dwie mniejsze kmieniczki. Wschodni (czyli położon bliżej Motłwy) nleżł n początku XV wieku do Gert von der Beke, bogtego kupc, który zostł burmistrzem. Beke wspierł Krzyżków, pnujących n Pomorzu Gdńskim od 1308 roku, i czerpł z tego wiele korzyści. Otrzymł od zkonu między innymi wieś Wrzeszcz, obecnie dzielnicę Gdńsk, orz szereg przywilejów, mógł n przykłd bez opłt trnsportowć Motłwą towry, korzystć z łąki w miejscowości Krępiec orz wybudowć tm krczmę. Jk wiecie z Gdńskich Minitur poświęconych gotykowi, gdńszcznie nie sprzyjli Krzyżkom, którzy nkłdli wysokie podtki i rządzili twrdą ręką. W 1416 roku wybuchł bunt, w trkcie którego mieszcznie zdemolowli Rtusz Głównego Mist orz dom burmistrz przy Długim Trgu. Gert, obwijąc się o swoje życie, schronił się w krzyżckim zmku nd Motłwą. Do końc swoich dni pozostł lojlny wobec rycerzy noszących n płszczch czrne krzyże. Kmienic, Długi Trg 20 Dzieci burmistrz nie podzielły symptii ojc. W czsie wojny trzynstoletniej syn Gert Jochim stnął po stronie Polski, z co uzyskł od król Kzimierz Jgiellończyk wiele przywilejów. Zngżownie po stronie włdcy Polski skończyło się trgicznie dl Hermn Strgrd, zięci Gert, męż jego córki Gertrudy. Hermn tkże był burmistrzem, brdzo ktywnie wspierł Kzimierz Jgiellończyk, pożyczjąc mu pieniądze i biorąc udził w oblężeniu krzyżckiej stolicy Mlbork. W 1461 roku, gdy jechł z Gdńsk n spotknie z królem Polski, zostł pojmny przez Krzyżków. Po przewiezieniu do zmku w Gniewie poddno go torturom i zbito przez wrzucenie do studni. W niecłe dwieście lt po tych wydrzenich włścicielem obu kmienic zostł Edurd Schlieff. Rodzin Schlieffów, jk pmiętcie, posidł tkże njpiękniejszą gotycką kmienicę, znjdującą się przy ulicy Chlebnickiej 13. Wspnił brokow fsd, ozdob Długiego Trgu, pochodzi z 1680 roku, kiedy to n połączonych dziłkch postwiono dom. Pomiędzy oknmi prteru widzimy pilstry hermowe. Pilster, znny już w rchitekturze strożytnej, przypomin płski filr dostwiony do ściny. Skłd się tk jk kolumn z bzy, trzonu i głowicy. W kmienicy przy Długim Trgu pilstry są dodtkowo ozdobione hermmi, czyli półpostcimi ludzkimi podtrzymującymi głowicę. Pozostłą część trzonu wypełniją owoce i kwity. Zmist bz pilstry mją mszkronowe konsole. Jk zpewne pmiętcie, mszkrony to mski o groteskowych rysch twrzy. Pojwiły się już we wcześniejszych stylch, ich zdniem było odstrsznie złych mocy. Tutj pełnią funkcje konsoli, czyli ozdobnego podprci. Konsole mogą tkże podpierć blkony, gzymsy i kolumny. Powyżej, nd hermmi, widzimy proste pilstry przebiegjące przez dw piętr. Gdy kolumn, pilster lub półkolumn obejmuje więcej niż dwie kondygncje, nzywmy to wielkim porządkiem. Wielki porządek możemy zobczyć tkże n innych gdńskich kmienicch i budowlch. Pomiędzy pilstrmi znjdują się festony, czyli ozdoby w postci owocowo-kwitowej girlndy, upiętej w dwóch miejscch. Szczyt fsdy m

7 7 formę schodkową, zwężjącą się ku górze. Uskoki, czyli schodki szczytu, ozdobione są wolutmi ornmentmi w ksztłcie spirli (stąd ich drug nzw: ślimcznice, nwiązując do skorupy mięczków), tkże owocowymi girlndmi. Po bokch okn n poddszu umieszczono dwie podobizny w postci medlionów. Prwdopodobnie przedstwiją włdców Polski. N prwym medlionie ukzno Jn III Sobieskiego. Łtwo go rozpoznć dzięki chrkterystycznym wąsom i fryzurze. Król Jn lubił przyjeżdżć do Gdńsk wrz z liczną rodziną i dworem. W dodtku pnowł w 1680 roku, czyli wtedy, gdy budowno kmienicę. Trudniej rozpoznć drugą postć. Przypuszcz się, że jest to jeden z poprzedników Sobieskiego Jn Kzimierz Wz. Szczyt kmienicy wieńczy metlow rzeźb orł. W XIX wieku przebudowno prter domu, by urządzić tm sklep. Portl z drzwimi wejściowymi przesunięto w lewo, po prwej stronie wybito duże okno witrynę sklepową. Przy powiększniu okn trzeb było usunąć jeden z mszkronów. Udło się go jednk zchowć, zostł wmurowny w tylną elewcję kmienicy przy ulicy Powroźników 3. W 1921 roku prter ponownie przebudowno, tym rzem n potrzeby bnku. W 1945 roku kmienic zostł splon, le jej fsd w większości oclł. W trkcie odbudowy uzupełniono brkujące elementy. Wyrzeźbił je Mri Przyłusk. Autorzy projektu odbudowy postnowili przywrócić wygląd kmienicy z XVII wieku. Przesunięto więc portl z powrotem n środek fsdy i wyrzeźbiono brkujący mszkron, wzorując się n oryginlnym, który od pond stu lt znjduje się n kmienicy przy ulicy Powroźników. ❷ Sień Gdńsk, Długi Trg 43 Styl, w jkim zostły zbudowne niektóre zbytki, jest trudny do określeni, to z tej przyczyny, że część obiektów był kilkkrotnie przebudowywn. Dobrym tego przykłdem jest kmienic stojąc po prwej stronie Dworu Artus. Nzywn jest Sienią Gdńską lbo Nowym Domem Łwy. N pierwszy rzut ok wygląd n budynek brokowy, tk podpowid nm szczyt fsdy. Kiedy jednk podejdziemy bliżej, zobczymy, że przestrzeń między oknmi jest nieotynkown i m gotyckie profilowni (czyli przebiegjące przez cłą długość fsdy ceglne włki i listwy). Możn by więc powiedzieć, że budynek jest brokowo-gotycki, gdyby nie mnierystyczny portl. Czy ztem możemy stwierdzić, że budynek jest brokowo-gotycko-mnierystyczny? Rczej nie. Przy określniu stylu nleży brć pod uwgę cechy dominujące. W wypdku Sieni Gdńskiej są one niewątpliwie brokowe, le występują tu tkże wyrźne elementy gotyckie. Dltego w odniesieniu do tej budowli możemy mówić o tych dwóch stylch. Pod koniec XV wieku kmienic nleżł do bogtej kupieckiej rodziny Niederhofów. Reinhold, Sień Gdńsk żyjący w ltch , był burmistrzem przez pond trzydzieści lt. Sprwowł urząd w trudnym okresie wojny trzynstoletniej, w trkcie której misto przeszło spod włdzy krzyżckiej we włdnie królów Polski. Włśnie Niederhof negocjowł przywileje dl mist w zmin z poprcie w wlkch z zkonem. Gdńsk mocno wspierł król Polski podczs wojny, przekzując duże kwoty n wojsko i uzbrojenie. Kzimierz Jgiellończyk odwdzięczył się mistu, poszerzjąc jego przywileje i ndjąc je również njbrdziej zsłużonym

8 8 gdńszcznom. Wśród nich był włśnie Reinhold Niederhof, który otrzymł od król kilk wsi. W 1434 roku ożenił się z Młgorztą Schlechter, któr po czterech ltch urodził syn Henryk. Henryk okzł się równie przedsiębiorczy jk ojciec, le nie ngżowł się w sprwy polityczne. Był współwłścicielem jednego z njwiększych sttków, jki w XV wieku pływł po morzch. Krwel Pierre de L Rochelle zostł zbudown w Bretnii (krin w północnej Frncji) i służył do przewożeni między innymi soli (Bretni słynęł wówczs z produkcji soli pozyskiwnej z wody morskiej). Krwel to typ szybkiego sttku, który umożliwił długie podróże. Pierre de L Rochelle w czsie wpływni do gdńskiego portu w 1462 roku zostł uszkodzony przez piorun. Włściciel nie było stć n kosztowny remont i jednostk zostł przejęt przez misto. Zmieniono jej nzwę n Peter von Dnczk (Piotr z Gdńsk). Sttek zostł uzbrojony, był wtedy njwiększą jednostką pływjącą po Błtyku i wielokrotnie służył do celów wojennych. Brł udził w wojnie prowdzonej przez Hnzę (związek mist kupieckich, do którego nleżł Gdńsk) z Anglią. W 1472 roku zmożni kupcy, w tym Niederhof, odkupili sttek od Rdy Mist. Rok później krwel ztkowł i ogrbił sttek hndlowy Sn Andre. N jego pokłdzie znjdowł się wspniły obrz Sąd Ostteczny, nmlowny przez Hns Memling n zmówienie włoskiego bnkier Angelo Tniego. O zwrot dzieł i zrbownych towrów upominli się ppież i książę Burgundii (obecnie region we Frncji), pod którego bnderą pływł Sn Andre. Sąd Ostteczny pozostł jednk w Gdńsku, przekzno go kościołowi Mrickiemu. Do dziś jest njcenniejszym obrzem w zbiorch mist i jednym z dwóch njsłynniejszych w zbiorch polskich (obok Dmy z łsiczką Leonrd d Vinci). Możn go oglądć w Muzeum Nrodowym w Gdńsku. Niederhofowie, dbjąc o splendor i prestiż, przebudowli tkże swój dom przy Dworze Artus. Późnogotyck fsd przypominł dom Schlieffów, który poznliście w trkcie Gdńskich Minitur poświęconych gotykowi. Kmienic splił się w pożrze w 1617 roku. Zostł wtedy przebudown, drzwi wejściowe ozdobiono pięknym, mnierystycznym portlem. W 1709 roku kmienicę przejęło misto. Ponownie przebudown, stł się siedzibą Łwy orgnu sądowniczego mist. Zsidjący w niej łwnicy rozstrzygli różnego rodzju spory, tkże rejestrowli wszystkie umowy, jkie zwierno w mieście. Jednk njwżniejsze sprwy, dotyczące n przykłd zdrdy i przestępstw przeciw mistu, rozptrywł Rd Mist. Łw mił siedzibę w rtuszu, le z czsem, gdy liczb zgłsznych do niej sprw zncznie wzrosł, w 1549 roku sąd łwniczy przeniesiono do kmienicy stojącej po lewej stronie Dworu Artus przy Długim Trgu 45. Poniewż jednk dom ten był zbyt mły, n potrzeby łwy zdptowno włśnie kmienicę stojącą po drugiej stronie Dworu Artus. W trkcie przebudowy, trwjącej od 1710 do 1712 roku, zmieniono cłkowicie fsdę, którą pokryto tynkiem. N brokowym terz szczycie umieszczono rzeźbę sprwiedliwości, którą rozpoznjemy po trybutch: mieczu i wdze. N portlu ustwiono rzeźby lwów trzymjących herb mist. W XIX wieku po zlikwidowniu sądu łwniczego przez Prusków, którzy zjęli Gdńsk w 1793 roku, ulokowno tu sąd hndlowy. N początku XX wieku pod wpływem zinteresowni historią i sztuką włdze mist postnowiły urządzić w Sieni Gdńskiej swego rodzju muzeum. Obiekt jednk nigdy by nie powstł, gdyby nie zngżownie i inicjtyw Lesser Giełdzińskiego. Giełdziński był synem kupc i brdzo zrdnym przedsiębiorcą, przy tym znnym i mjętnym kolekcjonerem dzieł sztuki. Od 1860 roku prowdził w Gdńsku firmę hndlującą zbożem. Dzieł prezentowno w siedzibie firmy przy Długim Trgu 18, lecz wkrótce było ich zbyt dużo i Lesser udostępnił do zwiedzni swój dom przy Długiej 29. Nie było to uciążliwe dl rodziny Lesser, gdyż jego żon Juli wrz z synmi (strszy urodził się w Gdńsku, młodszy we Wiedniu) od 1870 roku mieszkł głównie w stolicy Austrii. Zbiory prezentowł sm Giełdziński, słynący z gościnności i poczuci humoru. Część swojej cennej kolekcji przekzł włdzom Gdńsk, które po przebudowie umieściły je w sieni Nowego Domu Łwy. Giełdziński, który był Żydem, zbierł tkże judic, czyli wytwory i pmiątki kultury żydowskiej. Te zbiory z kolei przekzł Wielkiej Syngodze w Gdńsku, gdzie ekspozycję otwrto w 1904 roku. Tk powstło pierwsze muzeum sztuki żydowskiej w Europie! Po śmierci Lesser jego rodzin w 1912 roku urządził w Berlinie ukcję, n której sprzedno pozostłą część kolekcji, liczącą jeszcze 2380 okzów. Sień Gdńsk jest obecnie częścią Muzeum Historycznego Mist Gdńsk i możn ją zwiedzić przy okzji wizyty w Dworze Artus. Obecne wyposżenie pochodzi w dużej mierze z wnętrz kmienicy przy ulicy Łwniczej 10, wcześniejsze w większości przepdło.

9 9 Z Sienią Gdńską związn jest jeszcze jedn postć, tym rzem literck. Z owlnego okienk n poddszu co jkiś czs wygląd młod kobiet w brokowej sukni. To Pnienk z okienk, tytułow bohterk książki dl młodzieży utorstw poetki i powieściopisrki Jdwigi Łuszczewskiej. Łuszczewsk pisł pod pseudonimem Deotym. Wychown zostł w ptriotycznej rodzinie, któr często podróżowł. W 1858 roku odwiedził Gdńsk, który wywrł n niej duże wrżenie. Łuszczewsk umieścił tu kcję swojej njpopulrniejszej powieści. Pnienk z okienk jest młodziutką gdńszcznką, któr zkochuje się z wzjemnością w poruczniku mrynrki. Drog do szczęści nie jest jednk prost... Akcj powieści rozgryw się w XVII wieku, zuwżcie więc, że pnienk nie mogł wyglądć z okienk Sieni Gdńskiej, gdyż zostło ono przebudowne dopiero n początku XVIII wieku. Powieść Deotymy zostł opublikown w 1898 roku w Wrszwie i cieszył się dużą poczytnością. N jej podstwie powstł sztuk tetrln, słuchowisko rdiowe, film orz oper. ❸ Kplic Królewsk, róg Podkrmrskiej i św. Duch Jednym z njbrdziej niezwykłych kościołów Gdńsk jest Kplic Królewsk. Wyróżni się zrówno bryłą, jk i historią. Ze względu n swoje hrmonijne proporcje i piękne dekorcje t nieduż brokow świątyni jest często nzywn perłą rchitektury Gdńsk. Większość kościołów w nszym mieście powstł jeszcze w okresie średniowiecz, są to więc obiekty gotyckie z elementmi dodnymi później. Kplic przy ulicy św. Duch zostł wzniesion dopiero w XVII wieku. Zbudowno ją Kplic Królewsk z inicjtywy smego król Polski, stąd wzięł się jej nzw. Stojąc n ulicy Grobl I, widzimy dwie dimetrlnie różniące się od siebie świątynie. Przytłczjąc ogromem Bzylik Njświętszej Mryi Pnny stnowi niezwykłe tło dl niedużej Kplicy Królewskiej. Budow świątyni nie był królewskim kprysem. Jk już wiecie, brok był odpowiedzią n reformcję. W Gdńsku luternizm brdzo szybko znlzł licznych wyznwców. Z czsem oprócz luternów zwolenników zyskł tkże Jn Klwin. Choć pomiędzy luternmi klwinmi dochodziło do npięć, ob protestnckie odłmy jednoczyły się przeciw ktolikom. Od XVI wieku przez kilk nstępnych stuleci protestnci stnowili w Gdńsku większość. Polsk pozostł jednk w przewżjącej części ktolick, podobnie jk jej włdcy. Królowie czuli się więc zobowiązni wspierć ktolików w protestnckich mistch, tkich jk Gdńsk, Elbląg czy Toruń. W Gdńsku wszystkie kościoły, oprócz trzech świątyń klsztornych, zostły przejęte przez protestntów. Przy ktolikch pozostły kościoły: św. Mikołj, nleżący do dominiknów, św. Józef, którym opiekowli się krmelici, orz św. Brygidy, przy którym mieszkły brygidki. Oficjlnie ktolick był również njwżniejsz świątyni w mieście, czyli kościół Mricki. Fktycznie jednk w kościele tym odbywły się wyłącznie nbożeństw protestnckie. Ktolicy urządzili sobie kplicę n plebnii przy kościele Mrickim. Otrzymł on wezwnie św. Andrzej. Poniewż nie było możliwości odzyskni kościoł, z inicjtywy król Jn III Sobieskiego zczęto budowć świątynię dl ktolików. Większość pieniędzy n budowę pochodził z mjątku przeznczonego n ten cel n mocy testmentu pryms Andrzej Olszowskiego. Olszowski był rcybiskupem gnieźnieńskim i prymsem Polski. Towrzyszył królowi w czsie jego wizyty w Gdńsku w 1677 roku. Przebywjąc w nszym mieście, niespodziewnie zniemógł, po sześciu dnich choroby zmrł, zpisując wcześniej swój mjątek wielkości złotych n budowę świątyni dl gdńskich ktolików. Król dołożył do tej sumy jeszcze złotych i w 1678 roku prce ruszyły. Trwły kilk lt, osttecznie powstł jeden z njciekwszych gdńskich kościołów. Kplic otrzymł ż trzy wezwni: św. Duch, św. Andrzej co nwiązywło do skromnej kplicy urządzonej n plebnii i do ptron fundtor orz św. Jn Chrzciciel, ptron król.

10 10 Kplic Królewsk, tk jk njwybitniejsze budowle brokowe, zskkuje widz. Wydje się, że głównym wejściem do świątyni są duże środkowe drzwi, le tk nprwdę to tylko przejzd prowdzący n dziedziniec prfii. Do kplicy, znjdującej się n piętrze, prowdzą drzwi po prwej stronie. Głównym kcentem jest kopuł. Jk pmiętcie z poprzednich Gdńskich Minitur, kopuł to rodzj nkryci dchu, który po rz pierwszy od strożytności zstosowno ponownie w XV wieku we włoskiej Florencji. Kopuł spoczyw tu n ośmiobocznej podstwie, którą nzywmy bębnem lbo tmburem. Bęben jest n tyle wysoki, że umieszczono w nim okn. Przed kopułą widzimy dwie ltrnie żurowe konstrukcje, złożone ze słupków, filrów bądź kolumienek nkrytych dszkiem. W tym wypdku ltrnie nkryte są kopułkmi. Ltrni z krzyżem wieńczy tkże kopułę Kplicy Królewskiej. Fsdę budowli zdobią pilstry w wielkim porządku orz festony. W zwieńczeniu widzimy ttykę, tutj w formie ozdobnej blustrdy, poniżej zś, nd środkowym oknem, umieszczono herb królestw podtrzymywny przez nioły. Jest n nim orzeł symbolizujący Polskę orz Pogoń godło Litwy. Pośrodku umieszczono Jninę herb rodu Sobieskich. ❹ Kmienic pod Żółwiem, św. Duch 111 W Gdńsku, jk zuwżyliście, znjduje się wiele brokowych kmienic. Jedną z nich jest dom przy ulicy św. Duch 111. N pierwszy rzut ok nie wyróżni się w tej pierzei ulicy (pierzej to zwrty ciąg domów), jest niewysoki, pozbwiony ozdobnego portlu. Zmienimy jednk zdnie, gdy przyjrzymy mu się bliżej. Kmienic powstł w 1650 roku. Fsd m skromną dekorcję, ozdobny jest tylko jej szczyt. Dtę budowy odnleźć możemy n krtuszu (krtusz to rodzj ozdobnej tbliczki), umieszczonym nd oknem poddsz. Do wnętrz prowdzi przedproże z jedną tylko płytą, poniewż dom jest wąski. N płycie widzimy dw putt, podtrzymujące krtusz z wzą i kwitmi. Putt to wyobrżeni ngich chłopców, njczęściej uskrzydlonych. Bwiącymi się puttmi chętnie dekorowno budynki renesnsowe i brokowe. Po bokch widzimy rzygcze, czyli ozdobne wykończeni rynien. W czsie deszczu i ulewy wypływ z nich obficie wod i stąd włśnie wzięł się ich nzw. Deszczówk spływł nstępnie do rynsztoków, które przebiegły wzdłuż cłej ulicy. Przy schodch ustwiono dwie duże grnitowe kule, które podtrzymują żelzne poręcze. Podobne kule możemy spotkć tkże przy innych domch. To, co wyróżni kmienicę, znjduje się n smej górze. Jk zuwżyliście, gdńskie budowle często są zwieńczone rzeźbmi, przedstwijącymi zzwyczj greckie lub rzymskie bóstw (tk jk n Kmienicy Schumnnów) bądź personifikcje (tk jk n Sieni Gdńskiej czy Złotej Brmie). Rzdziej pojwiły się zwierzęt: orły (kmienic przy Długim Trgu 20) lbo symbolizujące potęgę lwy (Brm Wyżynn). Kmienic pod Żółwiem

11 11 Tymczsem n kmienicy przy ulicy św. Duch widzimy żółwi. Niestety nie widomo, co chcił nm przekzć włściciel domu, umieszczjąc n nim wyobrżenie włśnie tego stworzeni. Żółwie, choć brdzo powolne, uchodziły z symbol wytrzymłości i cierpliwości. Być może pierwszy gospodrz kmienicy musił długo oszczędzć, by zbudowć uprgniony dom, lbo też chodziło o inny wżny dl niego cel, który dzięki żółwiemu uporowi udło mu się osiągnąć. Zncznie więcej możemy powiedzieć o późniejszych mieszkńcch i mieszknkch Kmienicy pod Żółwiem. Pond sto lt później posesję nbył zmożny kupiec Chrystin Henryk Trosiener. Tutj w 1766 roku jego żon Elżbiet urodził pierwszą z czterech córek: Jonnę Henriettę. Zdbno, by dziewczynk otrzymł strnną i wszechstronną edukcję. Jednym z jej nuczycieli był Richrd Jmeson, kznodziej kolonii ngielskiej mieszkjącej w Gdńsku. W 1785 roku z woli rodziców Jonn wyszł z mąż z bogtego kupc, Henryk Floris Schopenhuer. Młżeństwo było zmożne, więc często podróżowło. Lto spędzli w wygodnie urządzonym dworku przy dzisiejszej ulicy Polnki w Gdńsku Oliwie. Jonn po ślubie zmieszkł niedleko rodzinnego domu, w kmienicy przy ulicy świętego Duch 114 (obecnie numer 47). Tutj urodził syn Artur, znnego filozof. W 1793 roku Prusy zjęły Gdńsk, wskutek czego misto brdzo podupdło. Henryk i Jonn Schopenhuerowie nie mogli pogodzić się z pnowniem Prus i wyprowdzili się do niemieckiego Hmburg, gdzie urodził się ich córk Adel. W 1806 roku po śmierci męż Jonn wrz z córką przeniosł się do Weimru w Niemczech. Chcił poznć Johnn Goethego, jednego z njbrdziej znnych pisrzy tmtej epoki. Do dzisij jego dzieł są czytne i omwine n lekcjch litertury. Jonn spełnił swoje mrzenie. Goethe stł się częstym gościem w jej domu, Adel zprzyjźnił się z Otylią, synową pisrz, tkże gdńszcznką. Jonn prowdził slon litercki, w którym dw rzy w tygodniu spotykli się i dyskutowli twórcy. Mił jednk większe mbicje niż bycie dobrą gospodynią. Sm pisł i tworzył. Jej pierwszym dziełem był biogrfi jej przyjciel, filozof i bibliotekrz Crl Ludwig Fernow, który zmrł w Weimrze w 1808 roku. Jonn npisł tkże kilk poczytnych powieści, pondto tworzył poezje. Przez cły pobyt w Niemczech tęsknił z rodzinnym mistem. W roku 1829 zmieszkł w Bonn i zczęł pisć wspomnieni z młodzieńczych lt spędzonych w Gdńsku. Zmrł w 1838 roku, po jej śmierci niedokończone dzieło zostło wydne przez Adelę. W języku polskim Gdńskie wspomnieni młodości Jonny Schopenhuer opublikowno w 1959 roku i ponownie w ❺ Ngrobek Ntniel Schröder Centrum św. Jn, Świętojńsk 50 Jk pmiętcie, do XIX wieku wnętrz świątyń służyły jko cmentrze. Mieszcznie, by upmiętnić zmrłych, fundowli w kościołch epitfi (rodzj pomników). W Gdńsku populrne były epitfi obrzowe, które skłdły się z tblicy zwierjącej informcję o zmrłych (często tkże cytt z Biblii) orz z jednego lub kilku obrzów. Czsmi zmist obrzu umieszczno płskorzeźbę. Dodtkowym uzupełnieniem były rzeźby. Epitfi znjdowły się w miejscch dobrze widocznych, n ścinch i filrch. W kościołch spotkć możemy tkże płyty ngrobne z wyrytymi npismi inskrypcjmi. Część inskrypcji i zdobień płyt jest mocno wytrt i trudn do rozszyfrowni. Stnowiły one rodzj posdzki. Njbogtsi mieszcznie chcieli, by pmięć po nich i ich rodzinch trwł jk njdłużej, dltego zmwili okzłe epitfi. Nie wszystkich jednk to zdowlło. W gdńskich świątynich możemy odnleźć kilkumetrowe ngrobki odznczjące się przepychem. Do njwiększych i njpiękniejszych nleży grób Ntniel Schröder. Schröder urodził się w 1638 roku w bogtej rodzinie kupieckiej. Poniewż jko dziecko strcił rodziców, jego wychowniem zjął się wuj. Krewny nie szczędził pieniędzy n edukcję młodzieńc. Początkowo Ntniel ksztłcił się w njlepszej gdńskiej szkole, Gimnzjum Akdemickim, nstępnie ruszył w kilkuletnią podróż po Europie, w trkcie której zwiedził wiele pństw. Przez Dnię, Niemcy, Niderlndy (dzisiejsz Holndi i Belgi), Anglię orz Frncję dotrł do Włoch. Tu kontynuowł nukę w Genui i Pdwie. Studiowł prwo, filologię, mtemtykę i historię. Znł tkże kilk języków: niemiecki, łcinę, polski, frncuski i włoski. Schröder dobrze czuł się w słonecznej Itlii, zkochł się w sztuce włoskiej. Był wrżliwym odbiorcą, sm próbowł two-

12 12 rzyć. Zchowł się dziennik z jego podróży wrz z włsnoręcznymi rysunkmi, tkże grfiki, w tym utoportret. Ntniel Schröder postnowił trwle upmiętnić siebie i swoich rodziców i w 1668 roku, czyli w wieku trzydziestu lt, zprojektowł wspniły grób. Skłd się on z trzech głównych części o łącznej wysokości 9 metrów. Jego podstwę stnowi potężn krypt, wykonn z cegły i obłożon szlchetnym kmieniem wpieniem olndzkim (jego nzw pochodzi od Olndii, szwedzkiej wyspy, n której znjdowły się kmieniołomy). W kościele św. Jn było wiele krypt, lecz do wszystkich trzeb było schodzić poniżej posdzki. W wypdku grobu Schröder krypt stnowił rodzj cokołu, czyli podstwy pod srkofg. Srkofg to miejsce przeznczone n trumnę. W średniowieczu, le tkże w epokch późniejszych, n bogto zdobionych srkofgch znjdowły się rzeźby wyobrżjące zmrłego. W gotyckich ktedrch Europy możemy podziwić srkofgi królewskie. W Polsce kilk tego typu ngrobków z różnych epok zobczymy n krkowskim Wwelu. Srkofg w kościele św. Jn zostł inczej ozdobiony. Umieszczono go n dużej płycie leżącej n siedmiu kulch. Znjduje Ngrobek Ntniel Schröder się n nim tblic z informcją o zmrłym, udekorown girlndmi z liści i żołędzi. Podtrzymują ją dw putt. Nd tblicą ujrzymy uskrzydloną głowę lw. Po bokch stoją dwie rzeźby legorie cnót. Po prwej widzimy Sprwiedliwość (niestety jej trybuty, czyli wg i przyrządy miernicze, zginęły), po lewej zś Męstwo, odzine w skórę dzikiego zwierzęci. N srkofgu leży uskrzydlony lew z księgą. Aby wyjśnić jego obecność, nleży powrócić do lt studiów Ntniel. Przebywjąc w Pdwie, Schröder brł czynny udził w życiu uczelni i z swoje zsługi otrzymł tytuł rycerz św. Mrk. Pdw bowiem nleżł w tym czsie do Wenecji, jednego z njbogtszych i njpotężniejszych mist we Włoszech. Zjmujący się głównie hndlem wenecjnie stworzyli włsne pństwo, z którym musieli się liczyć wszyscy w Europie. Ptronem mist, który jk wierzyli mieszkńcy zpewnił im tk wielkie powodzenie, był święty Mrek Ewngelist. Według trdycji symbolem Mrk jest włśnie lew. N srkofgu Ntniel widzimy ztem lw weneckiego, który trzym księgę z inskrypcją: PAX TIBI MARCE EVANGELISTA MEUS (Pokój tobie, Mrku, Ewngelisto mój). Nd lwem znjduje się obelisk-pirmid. Obeliski to smukłe, ostro zkończone pomniki, które wznoszono w strożytnym Egipcie. W epoce nowożytnej odkryto je ponownie, ndjąc im nowe znczenie. Obelisk stł się symbolem nieśmiertelnej słwy i splendoru. Tkie sme skojrzeni wiązno z pirmidą. Obelisk dodł więc splendoru pomnikowi Schröder, który kzł n nim umieścić swoją podobiznę. Po bokch popiersi widzimy herby rodzinne, nd nim osobisty herb Ntniel, złożony z trzech żuków i uskrzydlonego lw weneckiego. N obelisku znjduje się tkże rzeźb uskrzydlonego strszego mężczyzny z kosą i klepsydrą n głowie. To Chronos, czyli mityczny bóg czsu, przypominjący o jego upływie. Z kolei kos symbolizuje nieuniknioną śmierć. Schröder zmrł w 1674 roku w wieku trzydziestu sześciu lt, zledwie kilk lt po zprojektowniu pomnik. Centrum św. Jn czynne jest codziennie w godzinch Wstęp wolny. Kościół nie jest udostępniny do zwiedzni w trkcie niedzielnej mszy św. o godzinie orz w trkcie prób i imprez kulturlnych, więc znim zplnujecie wizytę, wrto zpoznć się z progrmem zmieszczonym n stronie Centrum (

13 13 Czy wiesz, że: Żon król Jn Kzimierz Wzy, Ludwik Mri Gonzg, po przyjeździe z Frncji do Gdńsk nocowł w Zielonej Brmie. Pnienkę z okienk możemy zobczyć tkże n innej kmienicy. Wystrczy podejść n róg ulicy Krmrskiej i Długiego Trgu, obok Strego Domu Łwy, pod numerem 46. Od strony ulicy Krmrskiej n elewcji bocznej widzimy pnienkę w zielonej sukni, któr czesze swoje długie, ksztnowe włosy. Wizerunek ten nmlowł profesor Józef Wnukow, któr w czsie odbudowy kmienic przy Długiej i Długim Trgu wrz z innymi rtystmi ozdobił swoimi prcmi wiele fsd. Urod Kplicy Królewskiej zostł docenion po II wojnie świtowej. Gdy odbudowywno zniszczone Główne Misto, postnowiono odsłonić zbytek. Wcześniej Kplic był słbo widoczn w gąszczu kmienic. W związku z tym urbniści przesunęli pierzeję ulicy Grobl I w kierunku Motłwy, by cłkowicie odsłonić fsdę budowli. Demoet von Ummen, żon Gert von der Beke, i jej trzy córki to pierwsze gdńszcznki, których wizerunek zchowł się do nszych czsów. Kobiety zostły nmlowne około 1430 roku n epitfium poświęconym Demoet. Dzieło to do dzisij wisi w Bzylice Mrickiej przy Kplicy 11 Tysięcy Dziewic, gdzie spoczyw Demoet. Widzimy ją modlącą się wrz z córkmi Elżbietą i Gertrudą orz z trzecią osobą, której imieni nie znmy. Rodzinie towrzyszą Mtk Bosk i święt Brbr, ptronk spokojnej śmierci, której kult n Pomorzu i w wielu regionch Europy był brdzo populrny. Szczególną czcią otczli ją Krzyżcy. W orszku Ludwiki Mrii Gonzgi towrzyszącym jej w drodze do Polski przybył tkże ubog frncusk szlchcink Mri Kzimier d Arquien. Królow opiekowł się młą, bo zledwie czteroletnią Mrią Kzimierą, któr wyrosł n piękną i mądrą kobietę. W 1665 roku poślubił Jn Sobieskiego i u jego boku w 1676 roku zostł koronown n królową Polski. Do njwiększych ngrobków w Gdńsku, oprócz monumentu Schröder w kościele św. Jn, nleżą pomnik Szymon i Judyty Bhrów z kościoł Mrickiego orz grób rodziny Kosów z ktedry w Oliwie. Ntniel Schröder n swoim ngrobku w kościele św. Jn ukzny jest w obfitej lokownej fryzurze. To peruk. Zgodnie z ówczesną modą mężczyźni nosili obfite peruki, co możn też zobserwowć n brokowych portretch. Zdjęci: Wikipedi, Kludiusz Grbowski Redkcj, korekt: Ann Mckiewicz Oprcownie grficzne: Tomsz Pwluczuk Pomysłodwczyni projektu: Młgorzt Kmicińsk Koncepcj cyklu: Kludiusz Grbowski, Ryszrd Kopittke Koordyncj projektu: Ann Urbńczyk Bibliogrfi: Encyklopedi Gdńsk, red. B. Śliwiński, Gdńsk Ktlog zbytków sztuki Gdńsk Główne Misto, red. B. Roll, I. Strzeleck, Wrszw Koch W., Style w rchitekturze, Wrszw Kościół św. Jn w Gdńsku. W kręgu kultury sepulkrlnej, red. J. Szczepński, Gdńsk Mmuszk F., Drog Królewsk w Gdńsku, Gdńsk Poczet sołtysów, burmistrzów, ndburmistrzów, przewodniczących Miejskiej Rdy Nrodowej i prezydentów Gdńsk od XIII do XXI wieku, red. B. Możejko, Gdńsk 2015.

14 14 Smp J., Bedeker gdński, Gdńsk Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Wrszw Sztuk Broku. Architektur Rzeźb Mlrstwo, red. R. Tomn, Koloni Publikcj udostępnin jest n licencji Cretive Commons: Uznnie Autorstw, N Tych Smych Wrunkch 3.0 Polsk. Zezwl się n dowolne wykorzystnie treści pod wrunkiem wskzni utorów/ek Kludiusz Grbowski, Instytut Kultury Miejskiej, jko utorów/ek orz zchowni niniejszej informcji licencyjnej tk długo, jk tylko n utwory zleżne będzie udzieln tk sm licencj. Tekst licencji dostępny jest n stronie