PROMYK. Gazetka szkolna Szkoła Podstawowa w Wąpielsku II WOJNA ŚWIATOWA NA TERENIE GMINY WĄPIELSK W 70. ROCZNICĘ ZAKOŃCZENIA KONFLIKTU ( )

Transkrypt

1 PROMYK Gazetka szkolna Szkoła Podstawowa w Wąpielsku II WOJNA ŚWIATOWA NA TERENIE GMINY WĄPIELSK W 70. ROCZNICĘ ZAKOŃCZENIA KONFLIKTU ( ) Wydanie specjalne 2014/2015 1

2 SPIS TREŚCI» Wstęp» Półwiesk Mały: Nauczyciele na śmierć poszli razem» Półwiesk Mały: Tragiczny koniec senatora więzień nr 23747» Wąpielsk: Do Wąpielska przyjechał patrol niemiecki na motorach» Wąpielsk: Król zginął w Katyniu» Radziki Duże: W cieniu Holocaustu» Radziki Duże: Więzień nr księdzem pozostał do końca» Długie: Świadek Powstania Warszawskiego» Wojenne zagadki 2

3 WSTĘP Przypadająca w tym roku 70. rocznica zakończenia II wojny światowej ( ) stwarza doskonały pretekst do przypomnienia w formie krótkiego przeglądu wybranych epizodów wojennych rozgrywających się na terenie gminy Wąpielsk. Wprawdzie poważniejsze działania zbrojne omijały naszą okolicę lub dotykały ją w niewielkim stopniu, lecz nie zmienia to faktu, że walec wojenny pozostawił tutaj trwały ślad. Niniejszy przegląd ma ograniczony zasięg. Obejmuje tylko niektóre, najbardziej charakterystyczne, wojenne wydarzenia rozgrywające się w okolicach Wąpielska, ale niczym w kalejdoskopie wiernie oddaje powszechność zjawisk zachodzących podczas okupacji w całym regionie Ziemi Dobrzyńskiej. Wystarczy wspomnieć patriotyzm mieszkańców, szykany ze strony hitlerowców, aresztowania wśród nauczycieli, ziemian i duchowieństwa, zbrodnicze akcje Selbstschutzu czy ponurą sławę podziemi rypińskiego Domu Kaźni. Jak widać, problem dotyczy okupacji niemieckiej, co jest zrozumiałe ze względu na terytorialny zasięg hitlerowskiej agresji. Jednak to nie wszystko, bo pojawia się też wątek związany z okupacją radziecką, a dokładnie z odległym Katyniem. Dziwne są koleje historii Oto wybór wojennych epizodów, ciekawych wydarzeń i okupacyjnych losów. 3

4 PÓŁWIESK MAŁY NAUCZYCIELE NA SMIERĆ POSZLI RAZEM W drugiej połowie lat trzydziestych XX w. w szkole w Półwiesku Małym pracowało czterech nauczycieli. Znane są ich nazwiska: Andrzej Domeradzki (Domaradzki), Zofia Domeradzka (Domaradzka), Mieczysław Malinowski i Feliks Jakubowski. Andrzej Domeradzki, ur. 5 marca 1893 r., zasłużył się dla półwieskiej szkoły w sposób szczególny. Był kierownikiem placówki w latach Aktywnie działał w komitecie rozbudowy i przyczynił się do gruntownej modernizacji budynku szkolnego w 1937/1938 r. Zofia Domeradzka, żona Andrzeja, z domu Kozakiewicz, ur. 7 stycznia 1900 r., pracowała w szkole w Półwiesku w okresie r., podobnie jak mąż. Wcześniej, wkrótce po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, była zatrudniona w szkole w Lamkowiźnie. Z tego okresu zachował się piękny, wzruszający list do bliskich, napisany przez Zofię Kozakiewicz w grudniu 1918 r. Nauczycielka pisze, że jest zadowolona ze swej pracy, a okoliczni mieszkańcy traktują ją niezwykle serdecznie, niczym członka rodziny. Mieczysław Malinowski, ur. 20 września 1912 r., zatrudniony w Półwiesku od 1936 r. Feliks Jakubowski pracę w tamtejszej szkole rozpoczął w 1938 r. Jako jedyny z grona pedagogicznego przeżył wojnę. Pozostali nauczyciele zginęli jesienią 1939 r. z rąk okupanta hitlerowskiego. Jak do tego doszło? Po zajęciu ziemi dobrzyńskiej Niemcy przystąpili do eksterminacji miejscowej elity, w tym nauczycieli. Sądzili, że likwidując inteligencję, pozbawią naród polski warstwy przywódczej i łatwiej go sobie 4

5 podporządkują. Polskie szkoły zostały pozamykane albo zamieniono je na placówki niemieckie (Volksschule), bądź nawet na koszary dla wojska. Takie rozwiązanie zastosowano również w Półwiesku, gdzie w czasie wojny działała edukacyjna placówka niemiecka, z niemieckim językiem wykładowym, prowadzona przez miejscowych kolonistów ( r.). W pierwszych miesiącach wojny zajęcia uruchomiono i dla Niemców, i dla Polaków. Później uczęszczali wyłącznie Niemcy oraz te polskie dzieci, których rodzice zostali zmuszeni do podpisania tzw. volkslisty, niemieckiej listy narodowej (Deutsche Volksliste). Obie społeczności uczniowskie, Niemcy i stosunkowo nieliczni zniemczeni Polacy, były nastawione wobec siebie niechętnie, tworząc odrębne grupy bez możliwości szerszej integracji. Pod koniec okupacji (1944 r.) zaprzestano nauczania z powodu zbliżającego się frontu. Gmach szkoły zajął Wehrmacht. Na strychu znajdował się magazyn broni i amunicji strzeleckiej. Ponieważ dolina rzeki Drwęcy stanowiła naturalny pas obronny przed nadchodzącymi oddziałami radzieckimi i polskimi, Niemcy skoncentrowali w pobliżu duże ilości sprzętu wojskowego, pocisków oraz zbudowali system fortyfikacyjny. Dlatego jeszcze wiele lat po zakończeniu działań zbrojnych w sąsiedztwie półwieskiej szkoły i w okolicznych miejscowościach często znajdowano niewybuchy. Wprawdzie teren został gruntownie oczyszczony przez patrole saperskie, jednak niebezpieczeństwo, niechciane dziedzictwo wojny, nadal może być realne. Miejscem gehenny nauczycieli z powiatu rypińskiego był budynek w Rypinie przy ul. Warszawskiej 20. Przed wojną funkcjonowała tam siedziba komendy Policji Państwowej, a podczas wojny kwatera niemieckiej tajnej policji, Gestapo. Jesienią 1939 r. w podziemiach budynku miały miejsce drastyczne sceny. Dlatego miejsce to zyskało ponurą nazwę Domu Kaźni. Przywożeni tutaj przez Niemców ludzie byli głodzeni, brutalnie przesłuchiwani, bici i na koniec mordowani tylko za to, że są Polakami. Dziś na gruzach dawnej hitlerowskiej katowni znajduje się Muzeum Ziemi Dobrzyńskiej. 5

6 Hitlerowcy mieli istotną pomoc ze strony ludności niemieckiej, licznie zamieszkującej Ziemię Dobrzyńską, zwłaszcza jej północną część, w pobliżu dawnej granicy z Prusami, jaką stanowiła Drwęca. Przykładowo na terenie gminy Płonne Niemcy tworzyli ok. 10% ludności (1918 r.), a w gminie Wąpielsk 15% (1933 r.). Wskaźniki te znacznie przewyższały średnią krajową, gdyż w skali ogólnej mniejszość niemiecka w czasach II Rzeczypospolitej tworzyła nie więcej niż 3,9% społeczeństwa (1921 r.). Tuż po rozpoczęciu wojny wielu dobrzyńskich Niemców wstępowało do Selbstschutzu (Samoobrona), organizacji paramilitarnej wspierającej niemieckie siły porządkowe i oddziały wojska. Ludzie ci, wychowani na polskiej ziemi, korzystający z jej dobrodziejstw i mający polskie obywatelstwo, skutecznie przyczyniali się do eksterminacji rodowitych Polaków, celowo wyolbrzymiając rzeczywiste lub częściej przedstawiając urojone krzywdy doznane z ich strony w okresie poprzedzającym wybuch wojny. Członek Selbstschutzu potrafił zemścić się na Polaku choćby dlatego, że ten niegdyś pozwolił sobie wobec niego na zupełnie niewinny żart. Jak wiadomo, zbrodnicze działania podejmowane przez niemieckich oprawców nie ominęły również Półwieska Małego. Tamtejszych nauczycieli Andrzeja Domeradzkiego, Zofię Domeradzką i Mieczysława Malinowskiego Selbstschutz aresztował w październiku 1939 r. Więziono ich w rypińskim Domu Kaźni, gdzie zostali zamordowani 2 listopada tegoż roku. Zwłoki wywieziono do lasów skrwileńskich. Podobny los miał były uczeń wspomnianych pedagogów, Eugeniusz Stachowicz (Stachewicz). Urodził się on w 1925 r. Mieszkał w Półwiesku i ukończył tamtejszą szkołę. W momencie wybuchu wojny był kilkunastoletnim chłopcem, uczniem gimnazjum w Brodnicy. Syn Gustawa Stachowicza, który aktywnie działał w komitecie rozbudowy szkoły w 1937/1938 r. W pierwszej połowie października Eugeniusz odważnie zamanifestował swój patriotyzm. Jadąc furmanką przez wieś, wymachiwał biało-czerwoną chorągiewką i raz po raz wołał: Niech żyje Polska! 6

7 Niestety, incydent ten zauważył jeden z miejscowych Niemców, nazwiskiem Klamer, członek Selbstschutzu. Spowodował, że chłopiec został aresztowany, wywieziony do Rypina i wkrótce zamordowany. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu w Radzikach Dużych, w pobliżu mogił najbliższych. Ofiary hitlerowskiej zbrodni z Półwieska Małego. Nauczyciele i ich uczeń: Andrzej Domeradzki (Domaradzki), Zofia Domeradzka (Domaradzka), Mieczysław Malinowski, Eugeniusz Stachowicz (Stachewicz). Źródło: Archiwum Szkoły Podstawowej w Półwiesku Małym, Zbiór Fotografii (dalej: ASPPM, ZF). Mord dokonany na nauczycielach szkoły w Półwiesku i ich byłym uczniu nie pozostał bez echa. Wydarzenie to na stałe utkwiło w świadomości miejscowych ludzi, dlatego postanowili je upamiętnić w hołdzie pomordowanym. Po wojnie przy wejściu do półwieskiej szkoły została wmurowana pamiątkowa tablica, a na niej wyryty niezwykle wymowny napis: Ś.P. Nauczyciele tut. szkoły zamordowani w r przez Niemców: Domaradzki Andrzej, Domaradzka Zofia, Malinowski Mieczysław oraz ich uczeń, Stachewicz Eugeniusz. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI. 7

8 Tablica upamiętniająca tragiczne dzieje szkoły w Półwiesku Małym podczas II wojny światowej (fot r.) Hitlerowcy zamordowali nauczycieli z Półwieska i ich ucznia. Nie zdołali jednak zniszczyć ani tamtejszej szkoły, ani szerzonego przez nią ducha polskości. Szkoła w Półwiesku odrodziła się na nowo po kilku latach okupacji niemieckiej. 8

9 PÓŁWIESK MAŁY TRAGICZNY KONIEC SENATORA WIĘZIEŃ NR Jan Rudowski ( ), herbu Prus II, był człowiekiem wszechstronnym, znanym w regionie, w Polsce i za granicą. Prowadził szeroką działalność obejmującą rozmaite dziedziny życia. Zasłynął jako ostatni właściciel folwarku w Półwiesku Małym; dobrodziej tamtejszej szkoły, przekazał działkę gruntową pod budowę placówki; dobry gospodarz, ziemianin, który pierwszy w powiecie rypińskim zastosował ciągnik do uprawy roli; publicysta, autor publikacji poświęconych zwłaszcza problematyce rolniczej; działacz społeczny, samorządowy i gospodarczy; pilot sportowy i prezes Aeroklubu Warszawskiego; oficer rezerwy Wojska Polskiego, członek Armii Krajowej; polityk, poseł i senator Rzeczypospolitej Polskiej. Sprawowanie mandatu senatora, który traktował bardzo poważnie w charakterze służby na rzecz kraju było wspaniałym uwieńczeniem całokształtu jego kariery. Dlatego Rudowski jest znany i identyfikowany przede wszystkim jako senator. Senator Jan Rudowski, właściciel folwarku w Półwiesku Małym. Źródło: ASPPM, ZF. 9

10 Kiedy wybuchła wojna i Wehrmacht zajął Ziemię Dobrzyńską, Rudowski znalazł się na celowniku niemieckich organów ścigania. Nie opuścił rodzinnych stron. Nigdzie nie wyjechał, choć mógł zapewnić sobie bezpieczeństwo. Pozostał na miejscu. Uważał to za swój obowiązek. W ten sposób wiele ryzykował, narażał życie. Ponieważ był postacią zasłużoną dla regionu i dla Polski, w opinii hitlerowców zasługiwał na odosobnienie, a nawet śmierć. Początkowo nie został aresztowany i nie podzielił tragicznego losu nauczycieli z Półwieska, którzy zostali zamordowani jesienią 1939 r. Stało się tak dlatego, ponieważ podczas rewizji we dworze hitlerowcy przypadkowo znaleźli wspólną fotografię Rudowskiego i Göringa (marszałek lotnictwa III Rzeszy), zrobioną niegdyś na zawodach lotniczych. Zdjęcie, obejmujące w rzeczywistości całą grupę lotników, powstało zupełnie przypadkowo. Było okazjonalną pamiątką, jakich wiele. W każdym razie spełniło swój cel, gdyż uratowało senatorowi życie. Göring, hitlerowski zbrodniarz wojenny, przynajmniej raz, choć nieświadomie, ocalił ludzkie istnienie. Ponadto istotną rolę odegrał tutaj fakt, że Jan Rudowski zawsze utrzymywał dobre stosunki z miejscową mniejszością niemiecką. Nikt z okolicznych Niemców nie miał żadnych podstaw, aby wysunąć przeciwko niemu jakiekolwiek oskarżenie. Jednak Rudowski został ukarany. Odebrano mu Półwiesk i wysiedlono. Z łaski zatrudniono jako zarządcę pobliskiego majątku Łubki, chyba tylko w tym celu, aby będąc upokorzony, mógł z żalem patrzeć na położoną po sąsiedzku swoją niedawną własność. Było to tzw. wewnętrzne przesiedlenie (Interne Umsiedlung), które polegało na usunięciu właściciela folwarku z rodzinnej posiadłości i osadzeniu go w pobliżu dotychczasowego miejsca zamieszkania, zwykle na gospodarstwie gorszym, o niższym standardzie. Rudowskiemu nie pozwolono też zaopiekować się dziećmi aresztowanych ziemian z terenu powiatu rypińskiego, choć ciągle usilnie o to zabiegał. Mimo ciężkich doświadczeń życiowych, Rudowski nie tracił ducha i nie rezygnował z szerokiej aktywności. Przyłączył się do walki z okupantem. 10

11 Z dawnych, studenckich czasów pozostała mu doskonała znajomość języka niemieckiego oraz tamtejszych realiów i mentalności rzecz niezwykle przydatna w walce z wrogiem. Działał w szeregach ZWZ, a następnie AK. Wchodził w skład struktur Okręgu Pomorze AK. Pełnił funkcję kwatermistrza obwodu AK w Rypinie. Używał pseudonimów Klimek i Czarny. Był przewidziany do objęcia stanowiska delegata powiatowego do rządu Rzeczpospolitej Polskiej. Współpracował z siatką wywiadowczą Zagajnik. W swoim mieszkaniu na Łubkach stworzył punkt kontaktowy, prowadził też nasłuch radiowy. Sprawił, że rejon Półwiesk Mały-Tomkowo-Łubki był obszarem aktywnej działalności AK. Działalność ta miała charakter dobrze zorganizowanej konspiracji. Nie prowadzono natomiast akcji zbrojnych ze względu na szczupłość uzbrojenia i niesprzyjające warunki terenowe. Brak rozległych kompleksów leśnych (z wyjątkiem doliny Drwęcy) ułatwiał wykrycie przez wroga, dodatkowo wspomaganego przez dobrze znających miejscowe realia kolonistów niemieckich. Rudowski kontaktował się m.in. z Gustawem Stachowiczem (kapral rezerwy, uczestnik wojny 1920 r.) z Półwieska, który też działał w ruchu oporu. Rudowski i Stachowicz znali się doskonale z czasów przedwojennych, współpracując w komitecie rozbudowy szkoły. Łączyło ich również sąsiedztwo, zamiłowanie do ziemi, problematyki rolniczej oraz tradycji wojskowych i niepodległościowych. Można tylko wyobrazić sobie determinację obu tych ludzi, spośród których pierwszy stracił na rzecz Niemców majątek, a drugi syna, Eugeniusza, zakatowanego przez hitlerowców na śmierć. W maju 1943 r. spotkał ich los podobny do tragedii wszystkich, którzy działali na rzecz niepodległej Polski i wpadli w ręce okupanta. Obydwaj zostali aresztowani wraz z wieloma innymi członkami AK z terenu powiatu rypińskiego ( wsypa majowa ). Początkowo byli przesłuchiwani w Rypinie, następnie przewieziono ich do więzienia śledczego w Grudziądzu, a stamtąd do okrytego złą sławą obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Rudowski był 11

12 oznaczony numerem Zyskał powszechne uznanie wśród obozowych towarzyszy. Nawet w trudnym położeniu pomagał innym, mając wrodzoną skłonność niesienia pomocy potrzebującym. Nie przeżył wojny. Zmarł 2 lutego 1945 r., podczas ewakuacji obozu przez Niemców, osłabiony dyzenterią (czerwonka bakteryjna), zastrzelony przez funkcjonariusza Gestapo niedaleko wsi Bukowina pod Lęborkiem. Będąc wycieńczony chorobą i forsownym marszem, w pewnym momencie mimowolnie odsunął się na bok. Pragnął nieco odpocząć. Nie chciał zarazem sprawiać kłopotu współwięźniom. Być może nie miał już siły dalej żyć w ciągłym stresie, poniżeniu i pogardzie. Zginął niepotrzebnie, śmiercią męczeńską, na krótko przed wyzwoleniem terenów, gdzie przebywał. Niemcy bowiem ewakuowali obóz z powodu zbliżającego się szybkimi krokami natarcia Armii Radzieckiej i Ludowego Wojska Polskiego. W tym nieludzkim marszu śmierci zginęło wielu, nie tylko dziedzic z Półwieska. Niejeden znalazł swój grób na szlaku. Rudowski został pogrzebany naprędce, w przydrożnym rowie; tam, gdzie przewrócił się z wycieńczenia i dosięgła go kula niemieckiego oprawcy. Wkrótce jednak tamtejszy sołtys odnalazł jego ciało i urządził mu w tym samym miejscu godny, cywilizowany pochówek. Po wojnie, w styczniu 1946 r., ekshumowany i pochowany przez rodzinę na cmentarzu w pobliskich Sierakowicach. Pamiątkowy monument i zbliżenie tablicy poświęconej Janowi Rudowskiemu przed budynkiem szkoły w Półwiesku Małym (fot r.) 12

13 WĄPIELSK DO WĄPIELSKA PRZYJECHAŁ PATROL NIEMIECKI NA MOTORACH Tak wskazują relacje okolicznych mieszkańców pamiętających czasy okupacji i początek wojny do Wąpielska przyjechał patrol niemiecki na motorach. Była to swego rodzaju awangarda, forpoczta poprzedzająca przybycie większych sił wojskowych. Scena niczym w filmie fabularnym. Oto na drodze nagle pojawia się budzący grozę charakterystyczny motocykl Wehrmachtu z uzbrojoną po zęby załogą. Żołnierze mają butne miny i nie znoszą sprzeciwu Patrol niemiecki na motocyklu. Źródło: Wikimedia Commons. Jednak to nie film ani pokaz kostiumów. Tak było naprawdę, zaś atmosfera strachu spowiła okolicę niczym mgła. Trafnie oddaje ten stan rzeczy A. Witkowski w znanej książce Mordercy z Selbstschutzu, opisując podobny przypadek w innej miejscowości naszego regionu (str. 84): Usłyszeliśmy krzyk przerażonej kobiety: Antychrysty jadą! ( ) Żołnierzy niemieckich, jadących 13

14 na motorach, tak nazwała. Ubrani byli w hełmy, na kolanach opierali karabiny, pędzili ( ) aż się kurzyło. Wkrótce zaczęła się eksterminacja. Niemcy, którzy dokładali starań, aby przede wszystkim zniszczyć polską inteligencję, w pierwszym rzędzie skupili się na nauczycielach. W Wąpielsku ich ofiarą padł kierownik tamtejszej szkoły, Edward Górny ( ). Kierował placówką od 1930 r. do momentu wybuchu wojny. Ostatnie chwile jego życia pokrywają się z losami innych okolicznych nauczycieli. W październiku 1939 r. został zatrzymany przez oprawców z organizacji Selbstschutz. Następnie trafił do rypińskiego Domu Kaźni, gdzie był więziony i poddawany brutalnemu traktowaniu. Zginął na początku listopada 1939 r. Edward Górny. Źródło: P. Gałkowski, Z. Żuchowski, Wąpielsk i okolice, s Tablica pamiątkowa poświęcona Edwardowi Górnemu w szkole w Wąpielsku (fot r.). Klementyna Górna, żona Edwarda, również nauczycielka z Wąpielska, uniknęła aresztowania i prześladowań, zmieniając miejsce zamieszkania. Wyprowadziła się, przeżyła wojnę, a po jej zakończeniu nadal pracowała w oświacie, po śmierci pochowana w Wejherowie. 14

15 WĄPIELSK KRÓL ZGINĄŁ W KATYNIU Karol Król ( ), bo o nim mowa, w latach pracował jako nauczyciel Publicznej Szkoły Powszechnej w Kiełpinach. Urodził się niedaleko Przemyśla, w miejscowości Kniażyce. W Przemyślu ukończył Seminarium Nauczycielskie. W dalszej kolejności odbył służbę wojskową, przeszkolony w Szkole Podchorążych Piechoty w Zambrowie. Prawdopodobnie w tych okolicznościach, przebywając w pobliżu Ziemi Dobrzyńskiej, poznał Stanisławę, siostrę Edwarda Górnego, która wkrótce została jego żoną. Położone po sąsiedzku Kiełpiny, gdzie niebawem przyjął posadę nauczyciela, pozwalały na bliskie kontakty, zacieśnianie współpracy zawodowej i związków rodzinnych ze szwagrem, E. Górnym. W 1938 r., na rok przed wojenną katastrofą, na świat przyszedł Witold syn Karola i Stanisławy. Tę idyllę, dobrze poukładane i z rozmysłem zaplanowane życie, przerwała hitlerowska, a potem radziecka agresja na Polskę. Karol Król przepadł podczas wojny, ale przez długi czas okoliczności jego śmierci pozostawały zagadką. Jeszcze do niedawna sądzono, że podzielił los licznego grona pedagogicznego i poniósł śmierć z rąk Niemców, zamordowany standardowo przez Selbstschutz w Rypinie. Tymczasem najnowsze badania pozwoliły ponad wszelką wątpliwość ustalić, że K. Król nie zginął jako nauczyciel w 1939 r., ale dopiero w następnym roku w Katyniu, jako jeden z wielu tysięcy polskich oficerów zgładzonych przez NKWD. 15

16 Karol Król jako podporucznik Wojska Polskiego. Źródło: P. Gałkowski, Z. Żuchowski, Wąpielsk i okolice, s W jaki sposób stał się ofiarą zbrodni katyńskiej? Otóż po wybuchu wojny, na początku września 1939 r. Karol Król otrzymał powołanie do 63. Pułku Piechoty we Lwowie, w stopniu podporucznika. Po klęsce Polski w wojnie obronnej dostał się do niewoli, będąc więziony przez Rosjan. Osadzony był w obozie w Kozielsku. Stamtąd w dniu 20 stycznia 1940 r. wysłał ostatni list do rodziny. Wkrótce ślad po nim zaginął. Na wiosnę tegoż roku został przetransportowany do Katynia, gdzie zginął. Karol Król (w centralnej części) na zbiorowym zdjęciu wśród innych polskich oficerów i funkcjonariuszy zamordowanych w Katyniu. Fragment fotografii. Źródło: Focus Historia, nr 6,

17 RADZIKI DUŻE W CIENIU HOLOCAUSTU Holocaust, czyli zagłada Żydów dokonana przez Niemców podczas II wojny światowej, nie ominęła również okolic Wąpielska. Sprawa dotyczy żydowskiej rodziny Kohn (Cohn), będącej od 1919 r. właścicielem folwarku w Radzikach Dużych. Byli to jedyni ziemianie obcego pochodzenia w okolicy, gdzie ziemiaństwo pod względem narodowym tworzyło grupę polską. W momencie rozpoczęcia niemieckiej agresji na Polskę radzikowski majątek należał Maurycego, Izydora, Jakuba, Etel, Daniela i Stefana Kohnów. Dwór w Radzikach Dużych w okresie międzywojennym. Źródło: P. Gałkowski, Z. Żuchowski, Wąpielsk i okolice, s Wspólni właściciele Radzik z pochodzenia byli Żydami, ale to właśnie Polskę uważali za swoją ojczyznę. Jak wiadomo, II Rzeczpospolita była w dużym stopniu krajem wielonarodowym, gdzie około 30% mieszkańców stanowiły tzw. mniejszości narodowe. Wśród nich wyróżniali się Żydzi, którzy nie mieli wówczas własnego państwa, lecz zamieszkiwali w różnych krajach świata i Europy, w tym w Polsce. Rodzina Kohn uchodziła dobrych gospodarzy i szanowanych obywateli Radzik. Pozostawili po sobie pozytywne wspomnienia wśród okolicznej 17

18 ludności. Utrzymywali dobre stosunki z Polakami, ale jako żydowscy właściciele majątku nie do końca byli akceptowani przez okoliczne polskie, rodowe ziemiaństwo. Kontakty ograniczały się raczej tylko do płaszczyzny gospodarczej, na gruncie handlowym, rzadziej zaś obejmowały spotkania towarzyskie. Pewien rodzaj nieufności towarzyszył też relacjom Kohnów z Kościołem, miejscową parafią katolicką. Generalnie jednak atmosfera pozostawała poprawna, daleka od przejawów wrogości, zadrażnień czy niechęci. Miejscowy proboszcz, ks. Teodor Mateuszczyk, choć niezwykle zasadniczy w kwestiach wiary, kierował się wyrozumiałością wyznaniową. Taka postawa tolerancji wynikała z dawnej tradycji wielonarodowej Rzeczypospolitej, miała rację bytu w równie wieloetnicznej odrodzonej Polsce i co najważniejsze, bo dotyczące bezpośredniego otoczenia sprawdzała się w najbliższej okolicy, gdzie przecież mieszkał znaczny odsetek kolonistów niemieckich, wyznania ewangelickiego. Problemy rodziny Kohn zaczęły dopiero na początku II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., kiedy do Radzik wkroczyli Niemcy, hitlerowcy. Wówczas zbrodniarze zwrócili uwagę na żydowskie pochodzenie właścicieli Radzik. W kręgu zainteresowań oprawców znaleźni się przebywający na miejscu czterej bracia: Jakub, Moszek, Izydor i Maurycy. Podczas wojennej zawieruchy niemieccy okupanci uruchomili straszliwy proces znany jako Holocaust. Będąc zaślepieni nienawiścią, chcieli zniszczyć wszystkich Żydów. Najczęściej umieszczali ich w gettach, czyli zamkniętych dzielnicach miast, lub w obozach śmierci. Podobny los dotknął wspomnianych braci Kohn. Niemcy zamordowali ich lub walnie przyczynili się do śmierci rodzeństwa. Maurycy (ur. w 1897 r.) i Jakub (ur. w 1894 r.) zostali zamęczeni w rypińskim Domu Kaźni jesienią 1939 r. Pozostali trafili do getta w Płońsku, gdzie wkrótce też odeszli z tego świata. Moszek (ur. w 1884 r.) zmarł w 1940 r., a Izydor (ur. w 1892 r.) w następnym roku, na tyfus. 18

19 RADZIKI DUŻE WIĘZIEŃ NR KSIĘDZEM POZOSTAŁ DO KOŃCA Ksiądz Teodor Mateuszczyk ( ), proboszcz parafii Radziki Duże w latach , zasłynął jako postać nietuzinkowa, kapłan zasłużony w rozmaitych formach działalności. Probostwo w Radzikach objął w 1925 r. Natychmiast z energią przystąpił do pracy. Cechował go nie tylko charakter wybitnego kaznodziei, ale też zmysł organizacyjny, łatwość nawiązywania kontaktów, a nawet niepospolita siła fizyczna. Dużo uwagi poświęcił sprawom gospodarczym. Nie zadowalał się półśrodkami, podejmując szereg inwestycji od podstaw. Niemal rokrocznie z pasją realizował kolejne wyzwania. W kościele zbudował nowy ołtarz główny (1927 r.), na kościelnej wieży umieścił dwa dzwony (1928 r.), następnie wystawił budynek gospodarczy (1929 r.) oraz dom parafialny, tzw. Dom Katolicki (1931 r.). Ks. Teodor Mateuszczyk. Źródło: P. Gałkowski, Z. Żuchowski, Wąpielsk i okolice, s Mając tak duże osiągnięcia w pracach inwestycyjnych, ks. T. Mateuszczyk nie zaniedbał też problematyki duszpasterskiej, będącej istotą jego posłannictwa. Nawet wspomniane wyżej działania budowlane służyły przecież pogłębianiu zasad życia religijnego. Dobrze układały się stosunki między parafią a okolicznymi mieszkańcami, w tym z ziemiaństwem, nie 19

20 wyłączając żydowskich właścicieli folwarku Radziki. Szczególnego rodzaju, bliskie kontakty proboszcz utrzymywał z Janem Rudowskim z Półwieska, który obok rozlicznych przejawów aktywności zasłynął również jako wieloletni prezes Akcji Katolickiej w powiecie rypińskim. W uznaniu zasług za gorliwe wypełnianie obowiązków duszpasterskich radzikowski proboszcz otrzymał w 1934 r. honorową kanonię kolegiaty pułtuskiej. Ksiądz-kanonik miał więc powody do dumy, aczkolwiek należał do osób skromnych, pracując dla dobra ogółu bez względu na zaszczyty. W następnych latach ks. Mateuszczyk podupadł na zdrowiu z powodu choroby serca. Dlatego zwrócił się do biskupa o rezygnację z probostwa. Będąc już zwolniony z obowiązków, przeszedł na emeryturę. Jako emeryt osiadł w majątku Żałe, który nabył w r. Jednak jeszcze przez pewien czas przebywał w Radzikach i nadal zarządzał parafią. W praktyce taki stan rzeczy trwał do momentu wybuchu wojny. Dalsze, wojenne już losy ks. Mateuszczyka potoczyły się tragicznie, szybko i zahaczyły o prawdziwy ciąg hitlerowskich miejsc kaźni. Jako osoba duchowna został aresztowany w Radzikach przez Selbstschutz w dniu 23 października 1939 r., po czym przewieziony wraz z wieloma innymi okolicznymi księżmi do Rypina, następnie zaś do klasztoru w Oborach, gdzie Niemcy stworzyli obóz przejściowy dla duchowieństwa. Dalszy szlak wiódł poprzez Grudziądz do Stutthofu, skąd w kwietniu 1940 r. trafił do Sachsenhausen, wreszcie na koniec do Dachau, gdzie otrzymał numer obozowy Tam zginął w komorze gazowej 18 maja 1942 r. Mimo pogarszającego się stanu zdrowia i częstej zmiany miejsca obozowej niedoli ks. Teodor Mateuszczyk do ostatnich chwil pozostał przede wszystkim kapłanem, zachował trzeźwy umysł i nie poddawał się tragizmowi sytuacji. Wręcz przeciwnie był podporą dla innych, bez przerwy dodawał otuchy współwięźniom, służył im duchowym wsparciem. 20

21 DŁUGIE ŚWIADEK POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Helena Królikowska, nauczycielka z Długiego, szczęśliwie przetrwała koszmar wojny, będąc w trakcie okupacji świadkiem powstania warszawskiego. To tylko jeden z wielu epizodów wojennej tułaczki, którą musiała podjąć z konieczności, w obawie przed hitlerowskimi siepaczami. Epizod jednak na tyle ważny, że nasza bohaterka z bliska oglądała ów przełomowy zryw narodowy Polaków. Sama Królikowska, choć pozostawiła po sobie cenne źródło historyczne w postaci szkolnej kroniki, będącej rodzajem jej wspomnień, tylko ogólnikowo napomyka o powstaniu. Być może nie chciała zamieszczać takich komunikatów w dokumencie poświęconym szkole; możliwe też, że zrezygnowała z szerszego komentarza ze względu na okropieństwo i tragizm powstania, wywołującego traumę i szereg nieprzyjemnych odczuć. Powstańcze doświadczenia mogły wręcz przesłonić swoim dramatyzmem wszystkie inne wojenne przeżycia Królikowskiej, o czym wolała nie wspominać. H. Królikowska zasłużyła się dla rozwoju szkoły w Długiem w sposób szczególny jako nieoceniony pedagog i wieloletni kierownik (dyrektor) placówki. W zawodzie nauczycielskim przepracowała pół wieku, od 1913 do 1963 r. Przeżyła 109 lat (ur zm. 1963). Jej zasługi dla miejscowego szkolnictwa są bezcenne. To postać-legenda, która poświęciła swoje życie i wykonała ogrom pracy na rzecz lokalnej oświaty, czyniąc to w ciągu czterech momentów historycznych obejmujących końcową fazę zaborów, okres międzywojenny, II wojnę światową i szereg lat powojennych. Dlatego na zawsze pozostanie symbolem szkoły w Długiem i niekwestionowanym, powszechnym wzorem dla każdego nauczyciela. 21

22 Helena Królikowska. Źródło: Archiwum Szkoły Podstawowej w Długiem, Kronika Szkolna. Zbrodnicze działania podejmowane podczas wojny przez niemieckich oprawców wobec polskiego nauczycielstwa ominęły, na szczęście, personel szkoły w Długiem. Helena Królikowska, jako jedyny nauczyciel tamtejszej placówki, znalazła się na liście hitlerowskich organów ścigania. Jednak zdołała uniknąć okrutnego losu, prawdopodobnie też śmierci. Będąc zagrożona aresztowaniem przez Niemców, ukrywała się przez cały okres okupacji. Kilkakrotnie zmieniała miejsce pobytu. Początkowo, przez ponad rok, nadal przebywała w Długiem, prowadząc nawet tajne nauczanie. Korzystała z gościnności i niezłomnej postawy życzliwych ludzi. Nie chcąc jednakże narażać miejscowej ludności, pod koniec 1940 r. znalazła schronienie w Skępem. Następnie opuściła ziemie polskie wcielone do Rzeszy i wyjechała do Warszawy, do Generalnego Gubernatorstwa, gdzie łatwiej było się ukryć. Tam właśnie, w 1944 r., była świadkiem powstania warszawskiego. Źródła milczą na temat jej zaangażowania. Trudno przyjąć, aby dobiegająca 60. roku życia kobieta brała czynny, bezpośredni udział w wydarzeniach, ale znając jej skłonność do działania i niesienia pomocy, można zakładać, że nie pozostawała obojętna na ludzkie cierpienie. Po upadku powstania przedostała się do 22

23 Piotrkowa Trybunalskiego. Tam zastało ją wyzwolenie. Kilkuletni szlak okupacyjny mógł być wreszcie zakończony. Ciągłe zmiany miejsca zamieszkania osiągnęły upragniony kres. W lutym 1945 r. Królikowska powróciła do Długiego. Po zakończeniu wojny nadal, przez kilkanaście lat, była zawodowo związana ze szkołą w Długiem. Po przejściu na emeryturę (1963 r.) zamieszkała w Rypinie. Tam żyła jeszcze długo, pielęgnując pamięć o minionych czasach i swym barwnym życiu. Zmarła w 1994 r., w wieku 109 lat. Być może ciągła, nieprzerwana praca z ludźmi i życzliwy stosunek do nich są prawdziwą tajemnicą długowieczności. 23

24 WOJENNE ZAGADKI 1. Podane skojarzenia połącz w logiczną całość: Długie Edward Górny Radziki Duże senator, więzień Stutthofu Półwiesk Mały rodzina Kohn (Cohn) Wąpielsk świadek Powstania Warszawskiego 1. Uzupełnij: Nauczyciel i oficer rezerwy Wojska Polskiego. Zginął w Katyniu. Zagłada Żydów dokonana przez Niemców podczas II wojny światowej. Więzień obozu koncentracyjnego w Dachau. Budynek w Rypinie przy ul. Warszawskiej 20, hitlerowska katownia.. Niemiecka organizacja paramilitarna, działająca na terenie Ziemi Dobrzyńskiej, złożona z miejscowych Niemców.. 24