Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski. Co to jest zbieg przestępstw?

Transkrypt

1 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski ZBIEG PRZESTĘPSTW ORAZ ŁĄCZENIE KAR I ŚRODKÓW KARNYCH. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliŝenie i wyjaśnienie tematyki związanej z karą łączną, wyrokiem łącznym oraz łączeniem kar i środków karnych. Autorzy podjęli się omówienia powyŝszych kwestii ze względu na często zadawane im pytania odnośnie wspomnianych instytucji przez więźniów Zakładu Karnego w Zamościu. Opracowanie dokonane zostało w ten sposób, iŝ omówiono poszczególne artykuły z rozdziału IX Kodeksu Karnego Zbieg przestępstw oraz łączenie kar i środków karnych, zamieszczając do nich stosowne objaśnienia, przykłady i uwagi. Autorzy mają nadzieję, Ŝe opracowanie okaŝe się pomocne w szczególności dla osadzonych w Zakładzie Karnym. Stosowany w pracy skrót KK oznacza Kodeks karny z r. (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) Co to jest zbieg przestępstw? Zgodnie z Kodeksem Karnym, jeŝeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociaŝby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa. Kodeks karny traktuje jako zbieg przestępstw tylko taką sytuację, w której ten sam sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw w określonym czasie, tzn. przed wydaniem pierwszego z wyroków, nawet nieprawomocnego, za którekolwiek z tych przestępstw. 136

2 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw Zbieg taki zachodzi wówczas, gdy ten sam sprawca popełnił 2 lub więcej przestępstw, które podlegają rozpoznaniu w pierwszym postępowaniu karnym. Warunkiem łącznego rozpoznania jest, aby sprawca za Ŝadne ze zbiegających się przestępstw nie był osądzony Ŝadnym wyrokiem skazującym (choćby nieprawomocnym). Trzeba pamiętać, Ŝe zwrot zanim zapadł pierwszy wyrok skazujący odnosi się do pierwszego wyroku, który zapadł przed popełnieniem przez sprawcę kolejnego (kolejnych) przestępstw. Przykład: X dopuszcza się kradzieŝy z włamaniem r. i rozboju r. Po rozprawie sądowej w dniu r., w trakcie której został skazany nieprawomocnie za kradzieŝ z włamaniem, niezadowolony z wyroku X zniewaŝył sędziego. W przykładzie tym w zbiegu pozostają tylko kradzieŝ z włamaniem i rozbój, natomiast zniewaga sędziego pozostaje poza zbiegiem, bo popełniono ją po wydaniu pierwszego wyroku. Jakie wyróŝniamy modele łączenia kar jednostkowych? Współcześnie przewiduje się róŝne rozwiązania dotyczące wymiaru kary w przypadku popełnienia przez tego samego sprawcę wielu przestępstw pozostających w zbiegu. Cechą wspólną tych rozwiązań jest zasada zastąpienia pojedynczych kar wymierzonych za zbiegające się przestępstwa jedną karą orzekaną na podstawie wszystkich orzeczonych kar pojedynczych. Zasady łączenia kar wymierzonych za pozostające w zbiegu przestępstwa są róŝne. WyróŜniamy cztery modele łączenia kar jednostkowych: a) system kumulacji kar polegający na zwykłym zsumowaniu kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa, a następnie wykonaniu jednej skumulowanej kary; 137

3 Vademecum prawno-administracyjne b) system absorpcji kar polegający na przyjęciu załoŝenia, Ŝe najsurowsza kara wymierzona za pozostające w zbiegu przestępstwa pochłania kary łagodniejsze, co prowadzi do tego, iŝ tylko kara najsurowsza podlega wykonaniu; c) system asperacji polegający na zaostrzeniu, w sposób przewidziany w Kodeksie Karnym, najsurowszej z wymierzonych kar, a następnie wykonaniu tylko tej kary gdyŝ zastępuje ona wszystkie inne orzeczone kary; d) system mieszany występujący w dwóch odmianach: - system mieszany redukcyjny - polegający na obniŝeniu kary ustalonej w wyniku zsumowania kar pojedynczych przewidzianych za poszczególne przestępstwa; - system mieszany wykorzystujący elementy asperacji podstawą wymiaru kary łącznej w tym przypadku jest zaostrzenie najsurowszej z wszystkich orzeczonych kar i jej wykonanie po odrzuceniu pozostałych mniej surowych. Jaki model łączenia kar obowiązuje w polskim ustawodawstwie karnym? Kodeks karny z 1997 r. opiera się co do zasady na systemie mieszanym, nazywanym teŝ niekiedy systemem kary łącznej. NaleŜy podkreślić, Ŝe przepisy jednoznacznie nie wskazują modelu wymierzania kary łącznej. Jej wybór zaleŝy od okoliczności sprawy oraz od sądu, który wybiera te metodę. W jaki sposób wymierza się karę łączną? Kara łączna wymierzana jest w dwóch etapach. Punktem wyjścia przy określaniu wymiaru kary łącznej są kary wymierzone z osobna za zbiegające się przestępstwa. Tak teŝ w pierwszej kolejności sąd zobowiązany jest do wymierzenia kar jednostkowych za poszczególne pozostające w zbiegu 138

4 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw przestępstwa, w drugim natomiast etapie, a więc juŝ po orzeczeniu kar jednostkowych, na ich podstawie dokonuje się określenia wymiaru kary łącznej. Podstawą wymiaru kary łącznej stają się więc kary wymierzone z osobna za poszczególne zbiegające się przestępstwa. Popełnienie więcej niŝ dwóch przestępstw wpływa na orzeczenia kary łącznej surowszej od wynikającej z modelu absorpcji. NaleŜy podkreślić, Ŝe wymiar kary łącznej jest obowiązkiem, a nie jedynie uprawnieniem sądu. W orzecznictwie zaznacza się, Ŝe kara łączna nie musi przynosić skazanemu korzyści, tzn. Ŝe orzeczenie kary łącznej w wymiarze niŝszym od sumy poszczególnych kar, czy teŝ zastosowanie zasady absorpcji nie stanowi dla sądu obowiązku. Przepisy zamieszczone w Kodeksie karnym oraz przepisy Kodeksu postępowania karnego nie zawierają normy nakazującej traktować karę łączną jako instytucję mającą na celu łagodzenie prawno karnych konsekwencji sprawcy kilku przestępstw nie zawierają takŝe zakazu pogarszania sytuacji prawnej sprawcy. Głównym celem wymierzenia kary łącznej jest przekształcenie orzeczonych kar jednostkowych w jedną całość. W art. 86 KK ustawodawca wskazuje na maksymalną granicę kary łącznej. Jest nią najwyŝsza kara wymierzona za poszczególne przestępstwo, albo suma kar, nie przekraczająca 540 stawek dziennych grzywny, 18 miesięcy kary ograniczenia wolności, albo 15 lat pozbawienia wolności. Przykład: X popełnił 4 przestępstwa, za które został skazany na 4 lata, 3 lata, 5 lat i 2 lata pozbawienia wolności. Kara łączna w tym przypadku nie moŝe być niŝsza od 5 lat (najwyŝsza z kar wymierzonych), nie moŝe być wyŝsza od 14 lat (suma kar wymierzonych), nie moŝe być teŝ wyŝsza niŝ 15 lat (ta granica w podawanym przykładzie nie ma znaczenia, moŝe być jednak 139

5 Vademecum prawno-administracyjne inaczej przy wyŝszych karach pojedynczych). W sumie więc kara łączna musi się mieścić w granicach od 5 do 14 lat. Z treści art wynika, Ŝe orzeczenie łącznej kary grzywny wygląda następująco: a) jeŝeli sprawca skazany jest na dwie lub więcej grzywny, to maksymalna granica kary łącznej nie moŝe przekraczać 540 stawek dziennych, b) jeŝeli dwie lub więcej grzywien orzeczono na podstawie art. 71 KK, tj. obok kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem, to górna granica grzywny orzeczona w ramach kary łącznej nie moŝe być podniesiona ponad te granice, tj. 180 stawek dziennych, c) jeŝeli kara grzywny jest związana z wykonaniem kary ograniczenia wolności, to jej górna granica nie moŝe wykraczać ponad 90 stawek dziennych. Szczególne postanowienia co do orzeczenia o wymiarze grzywny w ramach kary łącznej lub wyroku łącznego wprowadza art KK. Istotną cechą tego wymiaru jest to, Ŝe orzeczenia o grzywnie występujące w poszczególnych wyrokach za pojedyncze przestępstwa podlegają określeniu na nowo. Grzywna nie moŝe być łączona z innym rodzajem kary. Orzekana jest ona oddzielnie, a jej granice przebiegają w zaleŝności od tego, czy występuje samodzielnie, jako zasadnicza kara grzywny, czy teŝ obok zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności albo obok kary ograniczenia wolności. Zasady wyŝej wymienione nie dotyczą grzywny orzekanej za przestępstwa karno skarbowe i wykroczenia. JeŜeli sąd orzeka ograniczenie wolności za dwa lub więcej przestępstw popełnionych w zbiegu, to wówczas zgodnie art KK sąd określa na nowo wymiar czasu pracy na cele społeczne albo wysokość potrąceń. W ramach kary łącznej moŝe być tylko przedłuŝony czas trwania tej kary z 12 do 18 miesięcy. Nie moŝna 140

6 141 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw natomiast, w związku z omawianą karą, zwiększyć obciąŝeń skazanego, o czym mówią art. 34 i 35 KK, a dotyczą one obowiązku pracy w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie a obowiązek ten nie jest powiększany przez karę łączną. To samo dotyczy kary wykonywanej poprzez potrącenia z uposaŝenia. Wysokość potrąceń nie zwiększa się, zwiększa się natomiast czas trwania potrąceń z 12 do 18 miesięcy. Sędziowski wymiar kary łącznej ograniczenia wolności przebiega na zasadach ogólnych. Kara łączna nie moŝe być w tym wypadku niŝsza od najwyŝszej kary orzeczonej za poszczególne przestępstwa. Tak więc, w ramach kary łącznej nie moŝna przekroczyć wysokości zobowiązań określonych obowiązkiem pracy do 40 godzin w skali miesięcznej lub potrąceń z uposaŝenia (dochody plus majątek ogólnie) ponad 25% i nie moŝe przekraczać 18 miesięcy ograniczenia wolności. Jak łączy się kary pozbawienia i ograniczenia wolności? Przy łączeniu kary pozbawienia wolności z karami ograniczenia wolności, stosuje się prosty rachunek, wynikający z art. 87 KK, a mianowicie: 1 miesiąc ograniczenia wolności = 15 dniom pozbawienia wolności. JeŜeli sprawca, który odpowiada jednocześnie za kilka przestępstw został skazany na kary róŝnego rodzaju, w tym na karę pozbawienia i ograniczenia wolności, to sąd sprowadza te wyroki do jednolitej kary pozbawienia wolności. Wtedy, tak jak juŝ wskazano wyŝej, karę ograniczenia wolności przelicza się według przelicznika 1 miesiąc kary ograniczenia wolności = 15 dniom pozbawienia wolności, bez względu na to, czy dotyczy to miesiąca o 28, 29, 30 czy 31 dniach. Nie ma więc znaczenia, ile dni liczy miesiąc. Obowiązki orzeczone w ramach kary ograniczenia wolności zostają zwykle pochłonięte przez karę pozbawienia wolności. Skazany jest zwolniony od ich

7 Vademecum prawno-administracyjne wykonywania przez sam fakt zamiany kar ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności. Jak łączone są kary najsurowsze? W wypadku, gdy najsurowszą karą orzeczoną za jedno ze zbiegających się przestępstw jest kara 25 lat pozbawienia wolności lub doŝywotniego pozbawienia wolności, jako karę łączną sąd orzeka karę doŝywotniego pozbawienia wolności. Natomiast, jeŝeli sprawcy groŝą dwie lub więcej kar 25 lat pozbawienia wolności, sąd moŝe orzec karę doŝywotniego pozbawienia wolności, jako karę łączną. Nie moŝna wymierzyć kary 25 lat pozbawienia wolności na podstawie zsumowania kilku kar orzeczonych na określony czas, jeŝeli tylko suma tych kar sięga lub przekracza 25 lat pozbawienia wolności, a Ŝadna z jednostkowych kar, kary tej nie wprowadza. Natomiast, w wypadku, gdy sprawca zostanie skazany na karę 25 lat pozbawienia wolności, to inne kary zostają przez tę karę pochłonięte. W przypadku orzeczenia kary 25 lat pozbawienia wolności pochłanianie się kar uzasadnione jest tym, Ŝe niemoŝliwe byłoby wykonanie najpierw wszystkich innych kar orzeczonych za inne zbiegające się przestępstwa przed wykonaniem tejŝe kary. To samo dotyczy zbiegu kary pozbawienia wolności z karą ograniczenia wolności. Wykonanie najpierw kary ograniczenia wolności, w przypadku osoby skazanej równolegle na karę pozbawienia wolności byłoby nielogiczne i niesłuszne, a takŝe wymagałoby wzmoŝonej ochrony przed ucieczką takiego skazanego w trakcie wykonywania kary ograniczenia wolności. KaŜda z tych kar opiera się na innej logice, innych kryteriach kary. W przypadku zbiegu kary doŝywotniego pozbawienia wolności oraz innych kar wymierzonych za zbiegające się 142

8 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw przestępstwa przepis art. 88 KK nakazuje wymierzyć jako karę łączną karę doŝywotniego pozbawienia wolności. W tym wypadku wymiar kary łącznej jest takŝe oparty na zasadzie absorpcji (pochłaniania się kar), niezaleŝnie od tego, ile kar doŝywotniego pozbawienia wolności orzeczono za pozostające w zbiegu przestępstwa. Wymierzona jako kara łączna kara doŝywotniego pozbawienia wolności pochłania wszystkie kary orzeczone za pozostające w zbiegu przestępstwa, a więc zarówno karę 25 lat pozbawienia wolności, karę pozbawienia wolności, ograniczenia wolności i grzywny. W takim przypadku karę łączną, jako karę doŝywotniego pozbawienia wolności sąd moŝe orzec wtedy, gdy za Ŝadne ze zbiegających się przestępstw kara ta nie została orzeczona. Czy moŝna warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej? Tak, moŝna warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jednak po spełnieniu określonych przesłanek. W razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny, gdy przynajmniej jedna z nich orzeczona została z warunkowym zawieszeniem wykonania, sąd moŝe warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeŝeli zachodzą warunki określone w art. 69 KK. Wówczas sąd na nowo określa okres próby i związane z nim obowiązki. Ponadto sąd moŝe orzec grzywnę w wymiarze do 180 stawek, jeŝeli zawieszenie dotyczy łącznej kary pozbawienia wolności, a do 90 stawek, gdy orzeka zawieszenie łącznej kary ograniczenia wolności. Grzywna wymierzona w ten sposób moŝe być orzeczona takŝe wówczas, gdy Ŝadne z przestępstw, których sprawca się dopuścił tą karą zagroŝone nie było. 143

9 Vademecum prawno-administracyjne W jaki sposób łączone są okresy próby? W myśl art KK, w razie zbiegu orzeczeń o okresach próby, sąd orzeka ten okres na nowo. Okres ten nie moŝe przekraczać czasu jego trwania ponad ten, który jest wskazany w art. 70 KK. Na nowo określane są takŝe obowiązki związane z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. JeŜeli sąd w kaŝdym z wyroków wydanych za poszczególne przestępstwa, zawieszając wykonanie kary, nałoŝył obowiązek powstrzymywania się od naduŝywania alkoholu, czy łoŝenia na utrzymanie innej osoby, to obowiązki te naleŝy sprowadzić do jednego mianownika. Nie moŝna ich wielokrotnie wykonywać tylko dlatego, Ŝe zostały orzeczone w róŝnych wyrokach, chyba, Ŝe obowiązki nałoŝone w poszczególnych wyrokach dotyczą innej osoby. Zbieg środków karnych. Jak wynika z treści przepisu art KK, przepisy o karze łącznej stosuje się równieŝ do środków karnych tego samego rodzaju wymierzanych w czasie, czyli do pozbawienia praw publicznych i zakazów wymienionych w art. 39 pkt. 1 3 KK (tj. zakazu zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej; zakazu prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi; obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu oraz zakazu prowadzenia pojazdów). Oznacza to, Ŝe w razie orzeczenia za zbiegające się przestępstwa środków niewymiernych w czasie (art. 39 pkt. 4 8 KK: przepadek; obowiązek naprawienia 144

10 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw szkody; nawiązka; świadczenie pienięŝne, podanie wyroku do publicznej wiadomości) albo środków w czasie wymierzalnych, ale róŝnorodzajowych (np. pozbawienia praw publicznych i zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych), muszą być one orzekane osobno. Zasada ta odnosi się takŝe do środków zabezpieczających, które stosuje się, chociaŝby zostały orzeczone tylko za jedno ze zbiegających się przestępstw. NaleŜy podkreślić, Ŝe sąd nie moŝe zrezygnować przy wymierzaniu kary łącznej z orzeczonego środka karnego, środka zabezpieczającego czy dozoru. Kiedy mamy do czynienia z ciągiem przestępstw? Ciągiem przestępstw nazywamy sytuację, która została unormowana w art. 91 KK, a mianowicie taką, gdzie sprawca popełnia w podobny sposób, w niewielkich odstępach czasu dwa lub więcej przestępstw. Sytuacja ta ma jednak miejsce wtedy gdy nie zapadł Ŝaden z wyroków skazujących, chociaŝby nieprawomocny. Sąd w takiej sytuacji orzeka jedną karę na podstawie przepisu, którego znamiona kaŝde z tych przestępstw wyczerpuje, jednakŝe zaostrza górną granicę kary przewidzianą w normie o połowę. Zasad wymierzania kary łącznej nie stosuje się do tak zwanego ciągu przestępstw. Ciąg przestępstw polega na tym, Ŝe: a) sprawca popełnia dwa lub więcej przestępstw, b) w krótkich odstępach czasu, c) w podobny sposób, d) zanim zapadł pierwszy wyrok, chociaŝby nieprawomocny za którekolwiek z tych przestępstw. 145

11 Vademecum prawno-administracyjne Jaka jest róŝnica między ciągiem a zbiegiem przestępstw? Od zwykłego zbiegu przestępstw ciąg przestępstw róŝni podobny sposób popełnienia poszczególnych przestępstw i krótki odstęp czasu między nimi. Podobny sposób popełnienia polega nie tylko na tym, Ŝe chodzi o tę samą czynność czasownikową, np. nie moŝe jeden czyn polegać na kradzieŝy, drugi na przywłaszczeniu, a trzeci na kradzieŝy z włamaniem, czyli konieczne jest tu zastosowanie tej samej kwalifikacji prawnej. Jednak obok toŝsamości kwalifikacji prawnej istnieć musi podobieństwo faktycznego sposobu popełnienia, np. sposób nie jest faktycznie podobny, jeŝeli jedna kradzieŝ jest kradzieŝą kieszonkową, a druga kradzieŝą towaru w sklepie samoobsługowym. Nie ma jednoznacznego wyjaśnienia pojęcia krótkich odstępów czasu zarówno w kodeksie karnym jak i w innej tego rodzaju literaturze prawniczej. Jeśli zachodzi ciąg przestępstw, sąd orzeka jedna karę na podstawie przepisu, którego znamiona kaŝde z tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagroŝenia zwiększonego o połowę. Kara łączna orzekana jest natomiast w razie zbiegu ciągów przestępstw lub zbiegu ciągu przestępstw z innymi przestępstwami. Wyrok łączny. Wyrok łączny wydaje się z urzędu lub na wniosek skazanego albo prokuratora. Właściwym sądem do wydania wyroku łącznego jest sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący w pierwszej instancji. W razie zbiegu wyroku powszechnego z wyrokiem wydanym przez sąd szczególny o karze łącznej orzeka ten z sądów, który wymierzył karę surowszą podlegającą 146

12 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw łączeniu, a jeŝeli w pierwszej instancji orzekały sądy róŝnego rzędu, wyrok łączny wydaje sąd wyŝszego rzędu. Z chwilą uprawomocnienia się wyroku łącznego, wyroki podlegające połączeniu nie podlegają wykonaniu w zakresie objętym wyrokiem łącznym. Kary te stanowią integralną część kary łącznej. W wypadku wymierzenia w wyroku łącznym kary niŝszej od okresu odbytych i połączonych juŝ kar pozbawienia wolności lub równej temu okresowi, przewodniczący niezwłocznie zarządza zwolnienie skazanego, jeŝeli nie jest on pozbawiony wolności w innej sprawie. W wyroku łącznym naleŝy oznaczyć w miarę potrzeby datę, od której naleŝy liczyć początek odbywania kary orzeczonej wyrokiem łącznym oraz wymienić okresy zaliczone na poczet kary łącznej. Wymierzając karę łączną w oparciu o wyroki wydane w pojedynczych sprawach sąd w miarę potrzeby zwraca się do zakładów karnych, w których skazany przebywał o nadesłanie opinii o zachowaniu się skazanego w okresie odbywania kary, jak równieŝ informacji o warunkach rodzinnych, majątkowych i co do stanu zdrowia skazanego oraz danych o odbyciu kary z poszczególnych wyroków. Na podstawie Art. 92 orzeczeniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie fakt, Ŝe poszczególne kary wymierzone za naleŝące do ciągu przestępstw lub zbiegające się przestępstwa zostały juŝ w całości albo w części wykonane. 147

13 Vademecum prawno-administracyjne Literatura źródłowa: 1. Ustawa z dnia r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). 2. Buchała K., Zoll A., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Kraków Bieńkowska E., Kunicka- Michalska B., Rejman G., Wojciechowska J., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa Gardocki L., Prawo karne, Warszawa Marek A., Prawo karne, Warszawa Wyr. S.A w Lublinie z 12 XI 1996, II Aka 174/

14 149 Ewa Wiater, Tomasz Ferona, Wojciech Samborowski Zbieg przestępstw