Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z bratem lub siostrą u zdrowego rodzeństwa osób chorych psychicznie
|
|
- Alojzy Maj
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Psychiatr. Pol. 2014; 48(2): PL ISSN Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z bratem lub siostrą u zdrowego rodzeństwa osób chorych psychicznie Sense of coherence and ways of coping in the relationship with brother or sister in healthy siblings of mentally ill persons Anna Osuchowska-Kościjańska 1, Katarzyna Charzyńska 1, Małgorzata Chądzyńska 1, Anna Drożdżyńska 1, Beata Kasperek-Zimowska 1, Agata Bednarek 1, Maryla Sawicka 2 1 Klinika Rehabilitacji Psychiatrycznej IPiN w Warszawie Kierownik: dr hab. n med. K. Kucharska 2 Instytut Psychologii Stosowanej, Katedra Psychologii Klinicznej, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. C. Czabała Summary Aim.The aim of the present study was to investigate sense of coherence in healthy siblings of persons suffering from schizophrenia as well as their ways of coping in the relationship with ill brother or sister. Methods. 40 healthy brothers and sisters of persons with ICD- 10 diagnosis of F20 to F29 participated in the present study. Orientation to Life Scale (SOC- 29) was used to assess sense of coherence and Ways of Coping with Stress questionnaire (SRSS) was used to examine stress coping strategies. Results. Mean global score of siblings of persons with schizophrenia was 111 points. Subjects used coping strategies focused on problem significantly more often than those focused on emotions. Conclusions. Therapeutic work with healthy siblings should focus on strengthening sense of personal competence, development of personal resources and different ways of coping with stress, investigation of emotions that healthy siblings experience in the relationship with ill brother or sister as well as supporting the process of accepting changes in the relationship with the ill sibling. Słowa klucze: schizofrenia, zdrowe rodzeństwo, poczucie koherencji Key words: schizophrenia, healthy siblings, sense of coherence Autorzy mieli równy udział w powstaniu publikacji. Badanie nie było sponsorowane.
2 372 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. Wstęp Relacje między rodzeństwem są zaliczane do najbardziej podstawowych i jednocześnie najbardziej skomplikowanych więzi międzyludzkich. Choroba psychiczna brata lub siostry nie może więc pozostać bez konsekwencji dla zdrowego rodzeństwa, które doświadcza w tym czasie wielu trudnych uczuć: smutku, bezradności, gniewu, zazdrości, winy i wstydu, ale także miłości. Jednak bracia i siostry chorych często pozostają niewidoczni dla systemu leczenia i opieki, jak również są pozbawieni informacji oraz wsparcia, tak istotnych dla lepszego radzenia sobie z chorobą rodzeństwa [1]. W wyniku dotychczasowych badań powstało kilka klasyfikacji stylów radzenia sobie stosowanych przez zdrowe rodzeństwo. Kinsella i wsp. podzielili je na pozytywne (zdrowe) i negatywne (niezdrowe). Przykłady stylu pozytywnego to konstruktywna ucieczka (np. w sport), poszukiwanie wsparcia, zbieranie informacji, rozwój duchowy. Te negatywne obejmują niekonstruktywną ucieczkę (blokowanie i unikanie bolesnych uczuć), cenzurowanie własnych zachowań, odizolowanie się [2]. Z kolei w badaniach Gerace i wsp. wyodrębniono trzy style radzenia sobie: współpraca (aktywne współdziałanie z profesjonalistami), zaangażowanie zorientowane na kryzys (interwencja w przypadku kryzysowej sytuacji, brak długofalowego planu), podejście zdystansowane (pośrednie zaangażowanie) [3]. W badaniach przeprowadzonych przez Barnable i wsp. zdrowe rodzeństwo podkreślało, że bliskie relacje wewnątrz rodziny są ważną pomocą w radzeniu sobie z chorobą brata lub siostry [4]. Według rodzeństwa uczestniczącego w innych badaniach kontrola objawów, wsparcie społeczne i korzystanie z najbardziej specjalistycznej pomocy to najlepsze strategie radzenia sobie [5]. Utrata i zmiany w relacji doświadczane przez rodzeństwo osób chorych zostały zaliczone przez Friedrich i wsp. do podstawowych źródeł stresu u zdrowego rodzeństwa. Zdrowi bracia i siostry byli narażeni na nadmierny stres również w obszarach wykraczających poza relacje rodzinne. Choroba wywarła wpływ na ich związki, pełnione przez nich role i zdrowie [6]. Zgodnie z koncepcją Antonovsky ego człowiek podlega oddziaływaniom różnych stresorów, które mobilizują organizm do sięgania po swoje zasoby, aby poradzić sobie z trudnymi sytuacjami. Jednym z nich jest poczucie koherencji, które pełni rolę metazasobu. Dobrze ukształtowany mobilizuje te pokłady, wpływa na ocenę sytuacji i pomaga w wyborze skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem. Poczucie koherencji badano m.in. w populacji osób chorych psychicznie [7] oraz wśród rodziców dorosłych dzieci przewlekle chorujących psychicznie [8]. Wśród doniesień naukowych znaleziono tylko jedną pracę badawczą, której celem była analiza porównawcza osób chorych na schizofrenię paranoidalną z ich rodzeństwem pod względem poczucia koherencji. Nie wykazano różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi grupami, jednak pokazano tendencję, w której każda miara poczucia koherencji była wyższa u zdrowego rodzeństwa niż u chorych braci i sióstr [9]. Celem obecnego badania była analiza poczucia koherencji i sposobów radzenia sobie w relacji z bratem lub siostrą u zdrowego rodzeństwa osób chorujących psychicznie oraz zbadanie związku między tymi właściwościami u badanych.
3 Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z rodzeństwem osób chorych psychicznie 373 Postawiono następujące pytanie badawcze: czy poziom poczucia koherencji będzie korelował z określonymi strategiami radzenia sobie ze stresem, a jeśli tak, to jaki będzie charakter tego związku? Metoda W badaniu wykorzystano następujące narzędzia: 1. Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) A. Antonovsky ego do badania poczucia koherencji. Składa się z 29 stwierdzeń oraz 3 podskal poczucia zrozumiałości, zaradności oraz sensowności. Osoba badana udziela odpowiedzi za pomocą 7-stopniowej skali Likerta, gdzie 1 oznacza, że dane nastawienie występuje zawsze, a 7 że nigdy. Oblicza się również wynik ogólny, czyli nasilenie poczucia koherencji u osoby badanej (wynik w przedziale ). 2. Sposoby radzenia sobie ze stresem (SRSS). W prezentowanym badaniu zastosowano polską adaptację kwestionariusza Ways of Coping Checklist skonstruowanego przez Folkman i Lazarusa w 1980 roku i następnie zrewidowanego w 1985 roku przez Folkman, Lazarusa, Dunkel-Schetter i wsp. pod nazwą Ways of Coping Questionnaire. Wybrano polską adaptację tej metody opracowaną przez Olesia w 1995 roku. Składa się ona z 80 twierdzeń, które opisują poznawcze i behawioralne sposoby radzenia sobie ze stresem. 4-stopniowa skala oceny uzyskanych odpowiedzi (od 0 do 3) odzwierciedla częstotliwość, z jaką osoby badane stosują różne strategie. Na bazie szczegółowych skal skonstruowano dwie ogólne skale ujmujące strategie zorientowane problemowo i strategie zorientowane emocjonalnie. Instrukcję kwestionariusza zmieniono w celu zbadania strategii radzenia sobie w relacji z psychicznie chorym rodzeństwem [10]. 3. Kwestionariusz danych społeczno-demograficznych dla osoby badanej w opracowaniu własnym. Zdrowe rodzeństwo pytano o wiek, płeć, wykształcenie, stan cywilny, wiek w chwili zachorowania brata/siostry, opis sytuacji rodzinnej i charakter relacji rodzeństwa. 4. Kwestionariusz danych społeczno-demograficznych dotyczących chorego brata lub siostry w opracowaniu własnym. Dla chorego rodzeństwa zebrano dane pozwalające scharakteryzować wiek, płeć, stan cywilny, rozpoznanie, czas trwania choroby, liczbę hospitalizacji. Badanie polegało na jednokrotnym wypełnieniu przez osoby badane zestawu kwestionariuszy. Obie ankiety wypełniało zdrowe rodzeństwo. Materiał W badaniu uczestniczyło 40 osób (zdrowi bracia i siostry osób chorujących psychicznie). Badani byli rekrutowani poprzez kontakt personelu z rodzinami pacjentów oddziałów psychiatrycznych i form pośrednich leczenia środowiskowego. Uczestnicy mieli powyżej 18 lat, posiadali rodzeństwo chorujące psychicznie z rozpoznaniem schizofrenii lub zaburzeń typu schizofrenicznego (F20 do F29 wg ICD-10). Zostali oni poinformowani o celach i przebiegu badania oraz podpisali zgodę na udział w badaniu.
4 374 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. Wyniki Charakterystyka demograficzna i kliniczna W badanej grupie było 27 sióstr (67,5%) i 13 braci (32,5%). Średni wiek osób badanych to 38 lat (od 20 do 63 lat). Badani byli średnio 2 lata młodsi od chorującego rodzeństwa (od 13 lat młodsi, do 10 lat starsi). Wśród badanych osób większość miała wykształcenie wyższe (28 osób; 70%) oraz średnie (11 osób; 27,5%). W badanej grupie 18 osób (45%) było samotnych, 22 (55%) w związku partnerskim, 21 osób (52,5%) było bezdzietnych, a 18 (45%) miało własne dzieci (od 1 do 3 dzieci). Większość 29 osób (72,5%) pracowała zawodowo, 4 osoby (10%) pozostawały na utrzymaniu rodziców. Z chorującym rodzeństwem mieszkało 10 osób (25% badanych), a pozostali osobno. Charakterystyki badanej grupy przedstawia tabela 1. Tabela 1. Charakterystyka demograficzna i kliniczna badanej grupy (n = 40) Zmienne Średnia SD Min Max Wiek osoby badanej (rodzeństwo) 37,70 12, Wiek pacjenta 39,18 11, Różnica wieku 1,69 5, Bezwzględna różnica wieku 4,66 3, Wiek zachorowania pacjenta 22,58 8, Czas trwania choroby (lata) 15,79 10,75 1,5 46 Liczba hospitalizacji 6,38 5, Chorujące rodzeństwo leczyło się przede wszystkim na oddziałach dziennych (20 osób, tj. 50%) lub uczestniczyło w warsztatach terapii zajęciowej (13 osób, tj. 32,5%). Chorujące rodzeństwo to zarówno kobiety (45%), jak i mężczyźni (55%), najczęściej z wykształceniem średnim (52,5%), w zdecydowanej większości samotni (87,5%). Średnia wieku wyniosła 39 lat, a średni czas trwania choroby 16 lat. Chorzy byli hospitalizowani średnio 6 razy, ok. 50% z nich było hospitalizowanych na oddziałach całodobowych do 4 razy. Poczucie koherencji Rodzeństwo osób chorych na schizofrenię uzyskało w skali globalnego poczucia koherencji 111 pkt, co jest wynikiem poniżej przeciętnej [11]. Szczegółowe wyniki pomiarów poczucia koherencji przedstawia tabela 2. Tabela 2. Średnie wyniki Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC-29 w grupie rodzeństwa osób chorych na schizofrenię Kwestionariusz Orientacji Życiowej (SOC-29) Zmienne średnia SD min. max. Poczucie zrozumiałości 44,38 8, Poczucie zaradności 36,70 3, dalszy ciąg tabeli na następnej stronie
5 Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z rodzeństwem osób chorych psychicznie 375 Poczucie sensowności 29,70 3, Poczucie koherencji SOC ,78 8, Sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z chorym rodzeństwem Wyniki dotyczące sposobów radzenia sobie ze stresem w relacji z bratem lub siostrą chorującą psychicznie zawiera tabela 3. Tabela 3. Średnie wyniki Skali Radzenia Sobie ze Stresem w grupie rodzeństwa osób chorych na schizofrenię Skala radzenia sobie ze stresem SRSS Zmienne średnia SD min. max. Opanowanie 2,11 0, Poszukiwanie rozwiązania 2 0,6 1 3 Mobilizacja do działania 2,07 0, Strategie skoncentrowane na problemie 6,2 1,44 2,98 8,61 Poszukiwanie informacji 1,44 0, Poszukiwanie wsparcia 1,24 0, Rezygnacja, bierność 0,71 0, Autoagresja, samoobwinianie 1,2 0, Dezorganizacja 0,95 0, Bagatelizowanie 0,93 0, Kompensowanie 1,48 0, Strategie zorientowane na emocje 7,94 2,27 2,96 13,33 Religijne 0,95 0,9 0 3 Optymizm 1,9 0, Dojrzewanie 1,73 0, W celu porównania częstości wybierania różnych strategii radzenia sobie ze stresem policzono średnie wyniki dla skal: strategie skoncentrowane na problemie i strategie zorientowane na emocje (ze względu na różną liczbę pytań w każdej podskali). W dalszej części artykułu, ze względu na ograniczony rozmiar publikacji, prezentowane są tylko zależności istotne statystycznie. Rodzeństwo istotnie częściej wybierało strategie radzenia sobie skoncentrowane na problemie niż zorientowane na emocje (średnie wyniki podtestów: skoncentrowane na problemie 2,07; SD = 0,47; zorientowane na emocje 1,12; SD = 0,35; test t-studenta, t = 8,49; df = 39; p < 0,0001). Ponadto odnotowano istotne różnice statystyczne między poziomami poszczególnych sposobów radzenia sobie ze stresem SRSS (F = 29,237; df1 = 12, df2 = 468; p < 0,0001). Rodzeństwo najczęściej wybierało następujące sposoby: opanowywanie emocji, poszukiwanie rozwiązania i mobilizacja do działania (zaliczane do strategii
6 376 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. skoncentrowanych na problemie), a najrzadziej takie strategie, jak rezygnacja, bagatelizowanie, dezorganizacja, strategie religijne (p < 0,05). Poczucie koherencji a radzenie sobie ze stresem w relacji z chorym bratem lub siostrą W celu odpowiedzi na pytanie, jak poczucie koherencji wpływa na radzenie sobie ze stresem w relacji z bratem lub siostrą chorującą na schizofrenię, zastosowano analizę regresji. Strategie skoncentrowane na problemie w relacji z leczącym się bratem/ siostrą były związane z niektórymi zmiennymi demograficznymi (F = 3,078; p = 0,013) i poczuciem koherencji (F = 4,227; p = 0,012), co przedstawiają tabele 4 i 5. Do analizy regresji wybrano zmienne demograficzne: wiek, płeć, stan cywilny osób badanych, bezwzględna różnica wieku między osobami badanymi a ich chorującym rodzeństwem, czas trwania choroby, liczba hospitalizacji, zamieszkanie (razem lub osobno). Tabela 4. Cechy społeczno-demograficzne a strategie skoncentrowane na problemie Zmienna zależna: Strategie skoncentrowane na problemie R 2 skorygowane = 0,322; F = 3,078; p = 0,013 Beta t p v (Constant) 2, , wiek osoby badanej 0, , , płeć osoby badanej 0, , , stan cywilny osoby badanej -0, , , różnica wieku -0, , , zamieszkanie -0, , , liczba hospitalizacji 0, , , czas trwania choroby 0, , , posiadanie dzieci osoby badanej -0, , , Zmienne demograficzne wyjaśniają 32,2% wariancji zmiennej Strategie skoncentrowane na problemie. Mężczyźni częściej je wybierali niż kobiety (beta = 0,346; t = 2,344; p = 0,027). Im mniejsza różnica wieku między pacjentem a jego bratem lub siostrą, tym częściej wybierane były strategie skoncentrowane na problemie (beta = -0,371; t = -2,069; p =0,048). Tabela 5. Poczucie koherencji a strategie skoncentrowane na problemie Zmienna zależna: Strategie skoncentrowane na problemie R 2 skorygowane = 0,199; F = 4,227; p = 0,012 Beta t p (Constant) 1, , SOC-29 Poczucie Zrozumiałości 0, , , dalszy ciąg tabeli na następnej stronie
7 Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z rodzeństwem osób chorych psychicznie 377 SOC-29 Poczucie Zaradności -0, , , SOC-29 Poczucie Sensowności -0, , , Wyniki składowych zmiennej Poczucie koherencji wyjaśniają 19,9% wariancji zmiennej Strategie skoncentrowane na problemie. Osoby o wyższym poczuciu zrozumiałości częściej wybierały strategie skoncentrowane na problemie (beta = 0,466; t = 3,222; p = 0,003). Ponadto wyniki zmiennej Strategie skoncentrowane na problemie korelowały dodatnio z globalnym poczuciem koherencji (r-pearsona = 0,343; p = 0,03). Strategie zorientowane na emocje w radzeniu sobie w relacji z leczącym się bratem/siostrą zależne były od jednego z wymiarów poczucia koherencji, tj. poczucia zrozumiałości (F = 7,065; p = 0,001). Tabela 6. Poczucie koherencji a strategie zorientowane na emocje Zmienna zależna: Strategie zorientowane na emocje R 2 skorygowane = 0,318; F = 7,065; p = 0,001 Beta t p (Constant) 0, , SOC-29 Poczucie Zrozumiałości -0, ,5366 0, SOC-29 Poczucie Zaradności 0, , , SOC-29 Poczucie Sensowności 0, , , Poczucie koherencji wyjaśnia 31,8% wariancji wyników zmiennej Strategie zorientowane na emocje. Rodzeństwo stosowało te strategie tym rzadziej, im wyższe było poczucie zrozumiałości (beta = -0,472; t = -3,537; p = 0,001). W badanej próbie nie zanotowano istotnych zależności zmiennej Poczucie koherencji, jak również jej składowych, od zmiennych demograficznych (przy zastosowaniu analizy regresji). Ponadto obserwowano istotne związki między skalami poczucia koherencji i częstością wyborów poszczególnych stylów radzenia sobie ze stresem w sytuacji kontaktu z rodzeństwem chorującym na schizofrenię. Przedstawia je tabela 7 na następnej stronie. Opanowanie i mobilizacja do działania dodatnio korelowały z poczuciem koherencji, jak i z jego podskalą, tj. poczuciem zrozumiałości. Natomiast strategie, tj. rezygnacja, bierność; autoagresja, samoobwinianie i dezorganizacja korelowały ujemnie z poczuciem koherencji, a także z jego podskalą, tj. poczuciem zrozumiałości. Zaskakujące jest istnienie dodatniej korelacji między poczuciem sensowności a wyborem strategii rezygnacji i bierności.
8 378 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. Tabela 7. Współczynniki korelacji między skalami Kwestionariusza Orientacji Życiowej (SOC-29) i Strategii Radzenia Sobie ze Stresem (SRSS) w grupie rodzeństwa osób chorych na schizofrenię Współczynniki korelacji r-pearsona (odpowiadający im poziom istotności: p) Strategie Radzenia Sobie ze Stresem (SRSS) Poczucie zrozumiałości Kwestionariusz Orientacji Życiowej Poczucie zaradności Poczucie sensowności Poczucie koherencji SOC-29 Opanowanie 0,525* (p = 0,001) -0,014 (p = 0,931) -0,089 (p = 0,584) 0,443* (p = 0,004) Mobilizacja do działania Rezygnacja, bierność Autoagresja, samoobwinianie 0,556* (p < 0,0001) -0,085 (p = 0,601) -0,206 (p = 0,202) 0,398* (p = 0,011) -0,599* (p < 0,0001) 0,055 (p = 0,735) 0,340* (p = 0,032) -0,397* (p = 0,011) -0,606* (p < 0,0001) 0,159 (p = 0,327) 0,293 (p = 0,067) -0,381* (p = 0,015) Dezorganizacja -0,629* (p < 0,0001) 0,263 (p = 0,101) 0,255 (p = 0,113) -0,377* (p = 0,017) Omówienie wyników Przedstawione w niniejszej pracy wyniki badań, podobnie jak wiele innych doniesień naukowych dotyczących rodzeństwa osób chorujących psychicznie, charakteryzują się licznymi ograniczeniami. Należy zachować dużą ostrożność w odnoszeniu uzyskanych rezultatów do całej populacji zdrowego rodzeństwa ze względu na niską liczebność badanej próby, jej nielosowy charakter oraz procedurę badawczą, która mogła skutkować nadreprezentacją rodzeństwa utrzymującego regularny kontakt z chorującym bratem lub siostrą i w mniejszym lub większym stopniu zaangażowanego w opiekę. Wydaje się, że zdrowemu rodzeństwu udało się zrealizować wiele celów życiowych charakterystycznych dla wczesnej i dojrzałej dorosłości (takich jak zdobycie wykształcenia, pracy oraz założenie rodziny), mimo że początek choroby brata/siostry przypada głównie na okres dojrzewania i wczesnej dorosłości zdrowego rodzeństwa i potencjalnie może znacznie ograniczyć realizowanie wyzwań rozwojowych w tym okresie [12]. Literatura przedmiotu opisuje wyniki badań, w których poszczególne wskaźniki poczucia koherencji istotnie statystycznie powiązane są ze wskaźnikami osobistych zasobów zdrowia człowieka. Poczucie zrozumiałości jest związane z poczuciem sprawstwa własnych działań, wewnętrznie umiejscowionej kontroli zdarzeń oraz poczuciem własnej skuteczności [13]. Jednocześnie im większe jest poczucie własnej zrozumiałości, tym rzadziej stosowane są strategie nastawione na redukowanie napięcia emocjonalnego i unikanie [14]. Poczucie zrozumiałości własnych działań to także identyfikowanie czynników zewnętrznych jako wyzwanie dla siebie [15]. W obszarze objawów klinicznych wszystkie podskale poczucia koherencji, tj. poczucie zrozumiałości, zaradności oraz poczucie sensowności, są negatywnie związane z występowaniem depresji, lęku, agresji [16, 17].
9 Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z rodzeństwem osób chorych psychicznie 379 Wynik ogólny poczucia koherencji w badanej grupie uplasował się na poziomie poniżej przeciętnej dla populacji zdrowych, dorosłych osób mieszkających w Polsce [11], co wskazuje na niższe w porównaniu z populacją ogólną osobowe zasoby pomocne w zmaganiu się ze stresem. Niskie poczucie koherencji badanego rodzeństwa może wypływać z poczucia ciągłej straty, utrudnionego procesu żałoby w związku z progresywnym charakterem choroby psychicznej, stygmatyzacji i niewspółmiernych do zasobów wymagań, np. oczekiwań formułowanych przez rodziców wprost lub pośrednio. Oczekiwania te mogą na przykład wyrażać potrzebę rodziców, aby rodzeństwo zajmowało się chorym bratem lub siostrą, także po ich śmierci. W prezentowanym badaniu otrzymane wyniki wskazują, że w przypadku analizowanych związków zmienne demograficzne wpływają na 33% zmienności w strategiach radzenia sobie ze stresem. W badanej grupie mężczyźni częściej wybierali strategię dążenia do rozwiązania zadania niż kobiety. Być może fakt wybierania strategii radzenia sobie poprzez rozwiązywanie problemów zaobserwowany w grupie przede wszystkim mężczyzn wynika z innych obciążeń i oczekiwań wobec sióstr i braci osób chorych psychicznie. Badania wskazują, że od kobiet wymaga się większego zaangażowania, także emocjonalnego, w opiekę nad członkami rodziny, co może skutkować przeciążeniem, konfliktami ról i wypracowywaniem strategii mniej adaptacyjnych [18]. Stwierdzony związek pomiędzy płcią męską i stosowaniem strategii radzenia sobie zorientowanych na rozwiązanie problemu można również próbować zrozumieć, odwołując się do teorii genderowych, które sugerują, że kobiety mają tendencję do większej świadomości emocjonalnej i bardziej otwartego wyrażania uczuć niż mężczyźni. Większe subiektywne poczucie brzemienia u zdrowych sióstr w porównaniu z braćmi może mieć związek z tym, że są one bardziej świadome emocjonalnego wymiaru procesu radzenia sobie w relacji z chorym rodzeństwem i dlatego też podczas badania pozwalają sobie na wyrażanie emocjonalnych aspektów radzenia sobie z chorobą psychiczną rodzeństwa [19]. Jednocześnie odnotowano istotne zależności pomiędzy składowymi poczucia koherencji a strategiami radzenia sobie ze stresem. Najwięcej istotnych statystycznie i dodatnich związków odnotowano pomiędzy poczuciem zrozumiałości własnych działań i takimi strategiami radzenia sobie, jak opanowanie i mobilizacja do działania. Jednocześnie korelacja ujemna dotyczyła takich strategii, jak dezorganizacja, autoagresja, samoobwinianie, rezygnacja i bierność. Dudek i Koniarek twierdzą, że u osób narażonych na chroniczny stres najistotniejszą rolę w radzeniu sobie odgrywa poczucie sensowności [20]. Stanowi ono emocjonalny odpowiednik poznawczego poczucia zrozumiałości oraz zaradności i decyduje o zaangażowaniu w proces radzenia sobie z wymogami sytuacji [15]. Rodzeństwo rozumie sytuację, w jakiej się znalazło, starając się opanowywać własne emocje i koncentrować na zadaniu. Niemniej jednak zanotowano dodatni związek korelacyjny poczucia koherencji poczucia sensowności z jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem ukierunkowanych na regulację emocji, polegającą na radzeniu sobie ze stresem poprzez rezygnację z wysiłku i bierne oczekiwanie. Poczucie sensowności jest motywacyjną częścią poczucia koherencji, które skłania osobę do działania, jeśli odpowiedź na pytanie, czy dane wyzwanie jest warte mojego wysiłku i zaangażowania,
10 380 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. jest pozytywna. Według Antonovsky ego człowiek, który ma poczucie sensu życia, czuje, że przynajmniej część wymagań stawianych mu przez życie jest warta zaangażowania, wysiłku i poświęcenia. Nie znaczy to jednak, że cieszy się, gdy spotykają go lub jego bliskich nieszczęśliwe wydarzenia [21]. I tak zdrowe rodzeństwo w obliczu choroby brata lub siostry, szczególnie gdy przebieg choroby ma charakter przewlekły i zaczyna brakować nadziei na zmianę sytuacji, może stosować sposoby radzenia sobie ze stresem ukierunkowane na złagodzenie skutków tej sytuacji, ochronę samooceny, a także pozwalające uniknąć negatywnych emocji. Być może zastosowanie tej strategii ma wartość ochraniającą poczucie sensowności w obliczu długoterminowego stresu związanego z chorobą bliskiej osoby. Bierność i rezygnacja mogą pojawić się w związku z uznaniem przez zdrowe rodzeństwo biologicznego wymiaru choroby brata lub siostry, a także ograniczeń i zmian w funkcjonowaniu rodziny wynikających z choroby. Z doświadczeń klinicznych wynika, że relacja z chorym rodzeństwem jest często dla zdrowego rodzeństwa źródłem konfrontacji z negatywnymi uczuciami, między innymi z poczuciem winy związanym z faktem, że los ich oszczędził i nie zachorowali psychicznie, a także z lękiem o swoje zdrowie i o zdrowie psychiczne własnych dzieci. Obciążenie związane z tą relacją może skutkować brakiem inicjatywy do działania i częściowym wycofaniem. Bierność i rezygnacja być może pozwala pozostać w relacji z chorym rodzeństwem i jednocześnie ochrania przed konfrontacją z silnymi negatywnymi emocjami. Torrey w doświadczeniach zdrowego rodzeństwa rozpoznaje tzw. syndrom ocalonego [1]. W tym kontekście rezygnację z wysiłku i bierność można rozumieć jako odpowiednik poczucia odrętwienia, które stanowi część tego syndromu. Stosowanie przez zdrowe rodzeństwo sposobu radzenia sobie ze stresem polegającego na rezygnacji z wysiłku i biernym oczekiwaniu można również wyjaśniać poprzez odwołanie się do wyzwań rozwojowych charakterystycznych dla wczesnej i dojrzałej dorosłości. Być może zdrowe rodzeństwo angażowało swój wysiłek i aktywność w realizowanie ważnych dla nich celów życiowych, które stanowiły o ich poczuciu sensu życia, a nie miały związku z chorym bratem lub siostrą. Wiadomo także, że zdrowe rodzeństwo często przeżywa konflikt ról związany z wyborem, czy poświęcić swoją energię chorobie brata lub siostry, czy nauce, pracy, związkom z partnerami lub innym członkom rodziny [19]. Wnioski Otrzymane wyniki pokazały, że osoby badane preferowały dwie strategie ukierunkowane na rozwiązywanie problemów: opanowywanie emocji i mobilizację do działania, wskazały również na związek pomiędzy poczuciem sensowności i pasywną strategią radzenia sobie ze stresem. Uzyskana wiedza może pozwolić na lepsze zrozumienie sytuacji zdrowego rodzeństwa i uwzględnienie w pracy terapeutycznej obszarów, takich jak wzmacnianie poczucia osobistej kompetencji, rozwijanie zasobów osobistych i różnych sposobów radzenia sobie ze stresem, badanie emocji, jakie przeżywa zdrowe rodzeństwo w re-
11 Poczucie koherencji i sposoby radzenia sobie ze stresem w relacji z rodzeństwem osób chorych psychicznie 381 lacji z chorym bratem lub siostrą, oraz wspieranie procesu akceptacji zmian w relacji z chorującym rodzeństwem. Piśmiennictwo 1. Riebschleger JL. Families of chronically mentally ill people: siblings speak to social workers. Health Soc. Work 1991; 16(2): Kinsella KB, Anderson RA. Coping skills, strengths, and needs as perceived by adult offspring and siblings of people with mental illness: a retrospective study. Psychiatr. Rehabil. J. 1996; 20(2): Gerace LM, Camilleri D, Ayres L. Sibling perspectives on schizophrenia and the family. Schizophr. Bull. 1993; 19(3): Barnable A, Gaudine A, Bennett L, Meadus R. Having a sibling with schizophrenia: A phenomenological study. Res. Theory Nurs. Pract. 2006; 20(3): Friedrich RM, Lively S, Rubenstein LM. Siblings coping strategies and mental health services: A national study of siblings of persons with schizophrenia. Psychiatr. Serv. 2008; 59(3): Friedrich RM, Lively S, Rubenstein L, Buckwalter K. The Friedrich-Lively Instrument to assess the impact of schizophrenia on siblings (FLIISS): Part I-Instrument Construction. J. Nurs. Meas. 2002; 10(3): Habrat E. Poczucie koherencji u osób z przebytym zespołem typu endogennego. Psychoter. 1997; 3: Kasperek- Zimowska B, Chądzyńska M. Poczucie koherencji i style radzenia sobie ze stresem wśród rodziców dorosłych dzieci z rozpoznaniem schizofrenii. Psychiatr. Pol. 2011; 45(5): Majdan-Chmielowiec M, Kopeć K, Grzesiak J, Śpila B. Poczucie koherencji (SOC) i stresowe czynniki życiowe u chorych na schizofrenię i ich rodzeństwa - analiza porównawcza. Badania nad Schizofrenią 2005; 6(6): Janowski K. Osobowościowe uwarunkowania radzenia sobie ze stresem łuszczycy. Lublin: Polihymnia; Mroziak B, Czabała JC, Zwoliński M. Poczucie koherencji (SOC) jako determinant zdrowia psychicznego młodzieży. W: Skłodowski H. red. Medycyna psychosomatyczna i psychologia chorego somatycznie wobec wyzwań cywilizacji współczesnego świata. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego; s Greenberg JS, Seltzer MM, Orsmond GI, Krauss MW. Siblings of adults with mental illness or mental retardation: current involvement and expectation of future caregiving. Psychiatr. Serv. 1999; 50(9): Rimm H. Sense of coherence and other personality dimensions. Pol. Psychol. Bull. 1999; 30(4): Sęk H, Pasikowski T. red. Zdrowie stres zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora; Pasikowski T. Stres i zdrowie. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora; Sęk H. Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji. W: Sęk H, Pasikowski T. red. Zdrowie stres zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora; s Kosińska-Dec K, Jelonkiewicz I. Poczucie koherencji a style radzenia sobie. Psychol. Wychow. 1997; 3:
12 382 Anna Osuchowska-Kościjańska i wsp. 18. Kramer BJ, Kipnis K. Elder care and work role strain: Toward and understanding of gender differences in caregiver burden. Gerontologist 1995; 35(3): Barak D, Solomon Z. In the shadow of schizophrenia: A study of siblings perceptions. Isr. J. Psychiatry 2005; 42(4): Dudek B, Koniarek J. Osobowościowe uwarunkowania rozwoju zaburzenia po stresie traumatycznym. W: Strelau J. red. Osobowość a ekstremalny stres. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; s Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Fundacja IPN; Adres: Katarzyna Charzyńska Instytut Psychiatrii i Neurologii Warszawa, ul. Sobieskiego 9 Otrzymano: Zrecenzowano: Otrzymano po recenzji: Przyjęto do druku:
Rola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową. Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem
Rola religii i duchowości w radzeniu sobie z chorobą nowotworową Opieka duszpasterska i wsparcie duchowe u pacjentów ze szpiczakiem Duchowość 1. Duchowość = religijność 2. Duchowość versus religijność
Dla ujęcia związków pomiędzy sferami przystosowania
ROZDZIAŁ VIII: WYNIKI BADAŃ ZWIĄZKI MIĘDZY ZASOBAMI PSYCHOSPOŁECZNYMI A PRZYSTOSOWANIEM OSOBISTYM W GRUPIE NIELETNICH Dla ujęcia związków pomiędzy sferami przystosowania osobistego a zmiennymi psychospołecznymi
Zaburzenia emocjonalne, behawioralne, poznawcze oraz jakość życia u dzieci i młodzieży z wrodzonym zakażeniem HIV STRESZCZENIE
Autor: Tytuł: Promotor: lek. Anna Zielińska Zaburzenia emocjonalne, behawioralne, poznawcze oraz jakość życia u dzieci i młodzieży z wrodzonym zakażeniem HIV dr hab. Anita Bryńska STRESZCZENIE WSTĘP: W
STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM
STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM Wstęp Choroby nowotworowe są poważnym problemem współczesnych społeczeństw. Rozpoznawanie trudności w funkcjonowaniu psychosomatycznym pacjentów jest konieczne do świadczenia
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LVIII, SUPPL. XIII, 252 SECTIO D 2003
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LVIII, SUPPL. XIII, 252 SECTIO D 2003 Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu AM w Lublinie Kierownik:
Psychologia kryzysu Wykład III Kryzys jako sytuacja stresowa. Michał Ziarko Poznań 2018/2019
Psychologia kryzysu Wykład III Kryzys jako sytuacja stresowa Michał Ziarko Poznań 2018/2019 Zmaganie się z krytycznymi wydarzeniami życiowymi w ujęciu interackycjnym Stres jako interakcja ujęcie fenomenologiczno
Agnieszka Skurzak WSPARCIE SPOŁECZNE, STRES I POCZUCIE SATYSFAKCJI Z ŻYCIA KOBIET CIĘŻARNYCH
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE Wydział Nauk o Zdrowiu Agnieszka Skurzak WSPARCIE SPOŁECZNE, STRES I POCZUCIE SATYSFAKCJI Z ŻYCIA KOBIET CIĘŻARNYCH Rozprawa na stopień doktora nauk o zdrowiu Promotor:
Czynniki kształtujące akceptację endometriozy wstępne wyniki
Czynniki kształtujące akceptację endometriozy wstępne wyniki Aleksandra Andysz andysz@imp.lodz.pl Zakład Psychologii Zdrowia i Pracy Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Szkoleniowa Jubileusz 40-lecia Wydziału
PSYCHOLOGIA KARTA PRZEDMIOTU. CPS01c. polski. obowiązkowy. nauki podstawowe. studia magisterskie. II rok/semestr 4.
Projekt OPERACJA SUKCES unikatowy model kształcenia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Medycznego w Łodzi odpowiedzią na potrzeby gospodarki opartej na wiedzy współfinansowany ze środków Europejskiego
POROZUMIENIE CZY KONFLIKT? O AKCEPTACJI CHOROBY. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY NF1 W KONTEKŚCIE RODZINNYM
POROZUMIENIE CZY KONFLIKT? O AKCEPTACJI CHOROBY. PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY NF1 W KONTEKŚCIE RODZINNYM dr n. med. Magdalena Trzcińska Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza w Bydgoszczy NF1 W RODZINIE
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 144 SECTIO D 2004
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 144 SECTIO D 2004 Zakład Pielęgniarstwa Psychiatrycznego Wydział Opieki i Oświaty Zdrowotnej Śląskiej Akademii Medycznej*
Szanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm
Rodzeństwo dzieci niepełnosprawnych Szanse i ryzyka Psycholog - Edna Palm Tłumaczenie: Psycholog - Dorota Fedorowska (Fundacja EDUCO) Czynniki obciążające rodziny posiadające niepełnosprawne dziecko Obciążenie
Czy kryzys ma sens? Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak
Czy kryzys ma sens? Psycholog Konsultant dowódcy ds. profilaktyki psychologicznej Magdalena Michalak - Mierczak Definicja kryzysu Kryzys jest odczuwaniem lub doświadczaniem wydarzenia, bądź sytuacji, jako
Wsparcie społeczne. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Szeroko definiowane wsparcie społeczne to pomoc dostępna dla jednostki w sytuacjach trudnych (Saranson, 1982, za: Sęk, Cieślak, 2004), jako zaspokojenie potrzeb w
Kierunek studiów Poziom kształcenia Forma studiów. Zdrowie publiczne Studia II stopnia stacjonarne. Dr n. med. Beata Penar-Zadarko
Sylabus : PSYCHOLOGIA ZDROWIA Nazwa Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Psychologia zdrowia Wydział Medyczny, Instytut Pielęgniarstwa i Nauk o zdrowiu, Katedra i Zakład Zdrowia Publicznego Kod - Studia
SALUTOGENEZA co to takiego?
SALUTOGENEZA co to takiego? Jak powstawała salutogeneza? W okresie po II wojnie światowej Aaron Antonovsky, prowadził badania osób, które przeżyły horror nazistowskich obozów koncentracyjnych. Obserwacje
OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA: Promocja zdrowia psychicznego Kod
Standardowe techniki diagnostyczne
Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego Standardowe techniki diagnostyczne Zajęcia nr 13: Pomiar stylów radzenia sobie ze stresem Mgr Karolina Stala Co powinno znaleźć się w raporcie zbiorczym?
PODSTAWA PRAWNA : Działalność wychowawcza, edukacyjna, informacyjna i profilaktyczna szkoły w celu przeciwdziałania narkomanii.
Strategia działań wychowawczych, zapobiegawczych i interwencyjnych w Katolickim Zespole Edukacyjnym - Publicznej Katolickiej Szkole Podstawowej im. św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego w Ostrowcu Świętokrzyskim
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE. Wydział Nauk o Zdrowiu. Mariola Kicia
UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE Wydział Nauk o Zdrowiu Mariola Kicia OCENA POZIOMU LĘKU I STRESU W GRUPIE KOBIET HOSPITALIZOWANYCH Z POWODU PORONIENIA Rozprawa na stopień doktora nauk o zdrowiu Promotor:
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE
ŚLĄSKIE CENTRUM ZDROWIA PUBLICZNEGO Ośrodek Analiz i Statystyki Medycznej Dział Chorobowości Hospitalizowanej APETYT NA ŻYCIE Katowice 2007 Śl.C.Z.P Dział Chorobowości Hospitalizowanej 23 luty Ogólnopolski
Jak rozmawiać z rodziną po stracie osoby bliskiej? szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego
Jak rozmawiać z rodziną po stracie osoby bliskiej? szkolenie dla lekarzy i personelu medycznego Cele szkolenia Celem szkolenia jest przedstawienie lekarzom i personelowi medycznemu technik właściwej komunikacji
ZDROWIE I HIGIENA PSYCHICZNA
PRZEDMIOT: ZDROWIE I HIGIENA PSYCHICZNA I. Informacje ogólne Jednostka organizacyjna Nazwa przedmiotu Kod przedmiotu Język wykładowy Rodzaj modułu kształcenia (obowiązkowy/fakultatywny) Poziom modułu kształcenia
OPISU MODUŁU KSZTAŁCENIA (SYLABUS) Kierunek: Dialog i Doradztwo Społeczne ...
I. Informacje ogólne 1. Nazwa modułu kształcenia: Psychologia zdrowia 2. Kod modułu kształcenia 3. Rodzaj modułu kształcenia: wykład nieobowiązkowy, ćwiczenia obowiązkowe 4. Kierunek studiów: Dialog i
Opis modułu kształcenia
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie Instytut Zdrowia Publicznego Opis modułu kształcenia Nazwa modułu (przedmiotu) Psychologia Kod podmiotu Kierunek studiów Ratownictwo medyczne Profil kształcenia
Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości
Poczucie bezpieczeństwa i prężność osobowa a umiejscowienie kontroli zdrowia u osób w okresie późnej dorosłości Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II Konferencja Międzynarodowa Zdrowie
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 2005
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 5 1 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Białej Podlaskiej Instytut Pielęgniarstwa Higher State Vocational School
Psychologia zdrowia i choroby S T R E S I R A D Z E N I E S O B I E Z E S T R E S E M
Psychologia zdrowia i choroby S T R E S I R A D Z E N I E S O B I E Z E S T R E S E M Skala zdarzeń życiowych (Holmes i Rahe, 1967) 150 punktów kryzys życiowy 300 punktów bardzo poważny kryzys życiowy
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2014/2015 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
DIAGNOZA I CO DALEJ? Hanna Wiśniewska-Śliwińska
DIAGNOZA I CO DALEJ? Hanna Wiśniewska-Śliwińska KRYZYS stan dezorganizacji, w którym ludzie doświadczają frustracji ważnych celów życiowych lub naruszenia cyklów życiowych, a także zawodności metod
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 14/2012 S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu S-PRP Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów
Aneks do Programu Wychowawczo Profilaktycznego Szkoły Podstawowej im. Jana Długosza w Piekarach opracowany na podstawie
Aneks do Programu Wychowawczo Profilaktycznego Szkoły Podstawowej im. Jana Długosza w Piekarach opracowany na podstawie Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 stycznia 2018 r. zmieniającego
Załącznik nr 2 SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI
Załącznik nr 2 SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI 1 1. Szkoła prowadzi systematyczną działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i profilaktyczną wśród uczniów, ich rodziców oraz nauczycieli, wychowawców
Porównanie jakości życia u chorych z zespołami depresyjnymi i białaczkami
Piotr Magiera, Miko/aj Majkowicz, Iwona Trzebiatowska, Krystyna de Walden-Ga/uszko Porównanie jakości życia u chorych z zespołami depresyjnymi i białaczkami Katedra i I Klinika Chorób Psychicznych AM w
Grupy psychoedukacyjno-wsparciowe oraz indywidualne wsparcie psychologiczno-terapeutyczne dla rozwodzących się rodziców
Grupy psychoedukacyjno-wsparciowe oraz indywidualne wsparcie psychologiczno-terapeutyczne dla rozwodzących się rodziców Karolina Budzik psycholog, psychoterapeuta, seksuolog kliniczny ul. Oleandrów 6,
Dr Sztembis. Dr Sztembis. Rok akademicki 2015/2016. (1) Nazwa przedmiotu Psychologia kliniczna (2) Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot
(1) Nazwa przedmiotu Psychologia kliniczna (2) Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Rok akademicki 2015/2016 Wydział Medyczny Instytut Położnictwa i Ratownictwa Medycznego Katedra: Położnictwa (3) Kod
OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA:. Podstawy Kod przedmiotu: 104 Rodzaj
Podkowiańska Wyższa Szkoła Medyczna im. Z. i J. Łyko. Syllabus przedmiotowy 2017/ /22 r.
Podkowiańska Wyższa Szkoła Medyczna im. Z. i J. Łyko Syllabus przedmiotowy 2017/18-2021/22 r. Wydział Fizjoterapii Kierunek studiów Fizjoterapia Specjalność ----------- Forma studiów Stacjonarne Stopień
Edukacja terapeutyczna Therapeutic Education
Nazwa pola Nazwa (w języku polskim oraz angielskim) Jednostka oferująca przedmiot Jednostka, dla której przedmiot jest oferowany Kod Kod ERASMUS Liczba punktów ECTS Sposób zaliczenia Język wykładowy Określenie,
Cz. II. Metodologia prowadzonych badań. Rozdz. 1. Cele badawcze. Rozdz. 2. Metody i narzędzia badawcze. Celem badawczym niniejszego projektu jest:
Cz. II. Metodologia prowadzonych badań Rozdz. 1. Cele badawcze Celem badawczym niniejszego projektu jest: 1. Analiza zachowań zdrowotnych, składających się na styl życia Wrocławian: aktywność fizyczna,
PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1
Załącznik nr 1 do Uchwały nr 164 A/09 Senatu WUM z dnia 30 listopada 2009 r. PROGRAM STUDIÓW PODYPLOMOWYCH Z PSYCHOLOGII KLINICZNEJ 1 I. ZAŁOŻENIA ORGANIZACYJNO-PROGRAMOWE ZAKRES WIEDZY TEORETYCZNEJ 1.
Terapeutyczna rola wsparcia społecznego w okresie wczesnej, średniej i późnej dorosłości
Terapeutyczna rola wsparcia społecznego w okresie wczesnej, średniej i późnej dorosłości Ks. dr Paweł Brudek Katedra Psychologii Klinicznej Instytut Psychologii Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła
Leczenie w domu pacjenta - praca w Zespole Leczenia Środowiskowego
Leczenie w domu pacjenta - praca w Zespole Leczenia Środowiskowego Zespół Leczenia Środowiskowego Wieliczka Paweł Sacha specjalista psychiatra Idea psychiatrycznego leczenia środowiskowego, a codzienna
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu. Karta przedmiotu. obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 2010/2011
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Karta przedmiotu Instytut Pedagogiczny obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 010/011 Kierunek studiów: Pedagogika Profil: Ogólnoakademicki
[5ZSTZS/KII] Psychologia stresu
1. Ogólne informacje o module [5ZSTZS/KII] Psychologia stresu Nazwa modułu PSYCHOLOGIA STRESU Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil kształcenia Semestr
ZAKRES PRZEDMIOTOWY PROGRAMU SZKOLENIOWEGO
Załącznik nr 1 ZAKRES PRZEDMIOTOWY PROGRAMU SZKOLENIOWEGO I Program szkolenia w zakresie podstawowych umiejętności udzielania profesjonalnej pomocy psychologicznej obejmuje: 1) Trening interpersonalny
1. Sylabusy przedmiotów/modułów zajęć
1. Sylabusy przedmiotów/modułów zajęć Lp. Element Opis 1 Nazwa Psychologia kliniczna 2 Typ do wyboru 3 Instytut Nauk o Zdrowiu 4 Kod PPWSZ-RM-1-113B 5 Kierunek, kierunek: Ratownictwo medyczne specjalność,
Psychologia kliniczna i zdrowia Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny
Psychologia kliniczna i zdrowia Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny Program ogólny Rodzaj zajęć Liczba modułów Liczba godzin Rok Moduł wspólny ogólnoszkolny a 1
Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Zakład Nauczania Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, WUM Klinika Chirurgii Ogólnej i Transplantacyjnej, SKDJ Psychologiczne problemy kwalifikacji pacjenta do przeszczepienia nerki.
Cechy osobowości a style radzenia sobie ze stresem w okresie wczesnej starości. Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II
Cechy osobowości a style radzenia sobie ze stresem w okresie wczesnej starości Ks. dr Paweł Brudek Instytut Psychologii KUL Jana Pawła II Starość wyzwaniem współczesności Demograficzne starzenie się społeczeństw
Poczucie koherencji a stan posiadanej wiedzy o schorzeniu u pacjentów po przebytym ostrym zespole wieńcowym
PRACA ORYGINALNA Folia Cardiologica Excerpta 2012, tom 7, nr 2, 78 83 Copyright 2012 Via Medica ISSN 1896 2475 Poczucie koherencji a stan posiadanej wiedzy o schorzeniu u pacjentów po przebytym ostrym
OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA
Załącznik nr 9 do Zarządzenia Rektora ATH Nr 514/2011/2012z dnia 14 grudnia 2011 r. Druk DNiSS nr PK_IIIF OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA NAZWA PRZEDMIOTU/MODUŁU KSZTAŁCENIA: Pielęgniarstwo specjalistyczne - Psychiatria
Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO
SAMOTNE OJCOSTWO Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006 Copyright by Anna Dudak Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006 Recenzent: prof. zw. dr hab. Józef Styk Redakcja
Żałoba i strata. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ
Żałoba i strata Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ Żałoba Proces psychologicznej, społecznej i somatycznej reakcji, będącej odpowiedzią na utratę i jej konsekwencje. Spełnia prawie wszystkie kryteria
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 243 SECTIO D 2005
ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 243 SECTIO D 2005 Samodzielna Pracownia Wirusologii 1 Katedry i Kliniki Chorób Zakaźnych Akademii Medycznej w Lublinie
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU. Instytut Psychologii/Uniwersytet Medyczny, Katedra i Klinika Psychiatrii 4. Kod przedmiotu/modułu
1. Nazwa przedmiotu w języku polskim SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU Psychopatologia - aspekt medyczny 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Psychopathology - medical perspective 3. Jednostka prowadząca przedmiot
Priorytety promocji zdrowia psychicznego dla Powiatu Kieleckiego na lata 2012 2015
Załącznik nr 1 do Programu Ochrony Zdrowia Psychicznego Powiatu Kieleckiego na lata 2012-2015 Priorytety promocji zdrowia psychicznego dla Powiatu Kieleckiego na lata 2012 2015 Na podstawie Rozporządzenia
Orientacja życiowa a style radzenia sobie ze stresem w rodzinach pacjentów. w terminalnej fazie choroby nowotworowej.
Współczesna Onkologia (2008) vol. 12; 6 (283 289) Śmierć bliskiej osoby stanowi traumatyczne przeżycie, a świadomość zbliżającej się śmierci jest związana z odczuwaniem silnego stresu zarówno przez osobę
Psychologia - opis przedmiotu
Psychologia - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Psychologia Kod przedmiotu 14.4-WP-PielP-CHOL-Sk-S14_pNadGenUY423 Wydział Wydział Lekarski i Nauk o Zdrowiu Kierunek Pielęgniarstwo Profil
Rehabilitacja chorych po interwencji chirurgicznej
Rehabilitacja chorych po interwencji chirurgicznej Natura zdrowia udana regulacja Udana regulacja stosunków człowieka z otoczeniem zależy od zasobów biologicznych człowieka, właściwości otoczenia oraz
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2016/2017 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU OBOWIĄZKOWEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2016/2017 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY dla STUDENTÓW II ROKU STUDIÓW 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychologia lekarska 2. NAZWA JEDNOSTKI
STRATEGIE REGULACJI EMOCJI. Według Strelaua (2008) żyjemy w czasach radykalnie postępujących zmian
STRATEGIE REGULACJI EMOCJI Według Strelaua (2008) żyjemy w czasach radykalnie postępujących zmian cywilizacyjnych, które niosą za sobą na przykład niepewność przyszłości, zagrożenia życia i zdrowia, brak
Wykłady: 20 godziny Seminaria: 10 godzin Ćwiczenia: 10 godzin
Jednostka prowadząca kierunek: Zakład Zdrowia Publicznego Kierunek: Zdrowie publiczne Promocja zdrowia i edukacja zdrowotna III rok I 0 studia stacjonarne Pedagogika zdrowia Punkty ECTS: Wykłady: 20 godziny
Projekt z dnia 25 czerwca 2015 r. z dnia... 2015 r.
Projekt z dnia 25 czerwca 2015 r. ROZPORZĄDZENIE MINISTRA EDUKACJI NARODOWEJ 1) z dnia... 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej,
Załącznik nr 6. Lp. Profil oraz rodzaj komórki organizacyjnej Warunki realizacji świadczenia gwarantowanego
Załącznik nr 6 WYKAZ ŚWIADCZEŃ GWARANTOWANYCH REALIZOWANYCH W WARUNKACH AMBULATORYJNYCH PSYCHIATRYCZNYCH I LECZENIA ŚRODOWISKOWEGO (DOMOWEGO) ORAZ WARUNKI ICH REALIZACJI Lp. Profil oraz rodzaj komórki
Towarzyszenie rodzinom z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju. Ewa Reczek
Towarzyszenie rodzinom z małymi dziećmi o zaburzonym rozwoju Ewa Reczek Powstanie Centrum Zespół wczesnej interwencji działający w ramach ChSON Ognisko wizyty domowe 1995-2006 Struktura Centrum Maltański
Zarządzanie emocjami
Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Zarządzanie emocjami Beata Skowrońska Uniwersytet w Białymstoku 9 grudnia 2010 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTET-DZIECIECY.PL Co to jest inteligencja
SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU
1. Nazwa przedmiotu w języku polskim SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU Psychologia radzenia sobie ze stresem 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Psychology of coping with stress 3. Jednostka prowadząca przedmiot
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 14/2012 S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa
PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012
PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012 Instytut Zdrowia Kierunek studiów: Pielęgniarstwo Kod kierunku: 12. Specjalność: pielęgniarstwo 1. PRZEDMIOT
Psychologia jako dziedzina nauki i praktyki
Psychologia jako dziedzina nauki i praktyki Plan Co to jest psychologia Cele psychologii Nauki powiązane z psychologią Czym zajmuje się psychologia (psycholog) Psychologia jako nauka - problemy etyczne
Edukacja terapeutyczna Therapeutic Education
1 Nazwa pola Nazwa (w języku polskim oraz angielskim) Jednostka oferująca przedmiot Jednostka, dla której przedmiot jest oferowany Kod Kod ERASMUS Liczba punktów ECTS Sposób zaliczenia Język wykładowy
Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny
Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny Kod przedmiotu
M1_W04 M1_W10 K_W 01 M1_W01 M1_W02 M1_W10 K_W 02 M1_W05 M1_W03 K_W 03 M1_W08 M1_W11, M1_W12 M1_W01 M1_W02 M1_W03 M1_W07 M1_W10 M1_W01 M1_W07 M1_W10
TABELA ODNIESIENIA EFEKTÓW KIERUNKOWYCH DO EFEKTÓW OBSZAROWYCH KIERUNEK FIZJOTERAPIA POZIOM KSZTAŁCENIA - studia i stopnia PROFIL KSZTAŁCENIA - praktyczny OBSZAR KSZTAŁCENIA - obszar nauk medycznych, nauk
Psychologia Pozytywna to nurt psychologiczny, który co prawda ma. przedstawi obszary, w których psychologia pozytywna jest w Polsce
Psychologia pozytywna i jej rozwój w Polsce Psychologia Pozytywna to nurt psychologiczny, który co prawda ma niezbyt długą historię, jednak czerpie z dokonań psychologii na przestrzeni wielu dziesięcioleci.
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Psychiatria i pielęgniarstwo psychiatryczne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 14/2012 Kod PNS modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Nazwa modułu I nforma cje ogólne Psychiatria i pielęgniarstwo psychiatryczne
Liczba godzin Punkty ECTS Sposób zaliczenia
Wydział: Psychologia Nazwa kierunku kształcenia: Psychologia Rodzaj przedmiotu: specjalnościowy Opiekun: prof. dr hab. Gabriela Chojnacka-Szawłowska Poziom studiów (I lub II stopnia): Jednolite magisterskie
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY
PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTU FAKULTATYWNEGO NA WYDZIALE LEKARSKIM I ROK AKADEMICKI 2015/2016 PRZEWODNIK DYDAKTYCZNY 1. NAZWA PRZEDMIOTU : Psychiatria w pytaniach i odpowiedziach. 2. NAZWA JEDNOSTKI (jednostek
Stres, sytuacje trudne i wypalenie zawodowe Kod przedmiotu
Stres, sytuacje trudne i wypalenie zawodowe - opis przedmiotu Informacje ogólne Nazwa przedmiotu Stres, sytuacje trudne i wypalenie zawodowe Kod przedmiotu 14.4-WP-PSChM-SStiWZ-W-S14_pNadGenFWT0D Wydział
POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STAN POCZUCIA POSIADANEJ WIEDZY O CHOROBIE U OSÓB Z ROZPOZNANIEM PRZEWLEKŁEJ NIEWYDOLNOŚCI ŻYLNEJ
Nowiny Lekarskie 2009, 78, 1, 30 34 KRYSTYNA KUROWSKA, JUSTYNA JOŃCZYK POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A STAN POCZUCIA POSIADANEJ WIEDZY O CHOROBIE U OSÓB Z ROZPOZNANIEM PRZEWLEKŁEJ NIEWYDOLNOŚCI ŻYLNEJ THE
Dr A. Wołpiuk- Ochocińska. Dr A. Wołpiuk- Ochocińska
(1) Nazwa przedmiotu Psychologia stosowana (2) Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot Wydział Medyczny Instytut Położnictwa i Ratownictwa Medycznego Katedra: Położnictwa (3) Kod przedmiotu - () Studia Kierunek
Rola psychologa w podmiotach leczniczych
Rola psychologa w podmiotach leczniczych Podstawowym celem działań podmiotów leczniczych było i jest zdrowie pacjentów. Ponieważ jednak zdrowie według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) to stan cechujący
Wykłady: Literatura. Nazwa kursu: Promocja zdrowia Autor: prof. dr hab. Władysława Pilecka mgr Stanisław Bobula
Nazwa kursu: Promocja zdrowia Autor: prof. dr hab. Władysława Pilecka mgr Stanisław Bobula Wykłady: 1. Pojęcie promocji zdrowia i zjawisk pokrewnych: jakość życia, prewencja zaburzeń, edukacja zdrowotna
Milena Pyra Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny
Milena Pyra Samodzielny Publiczny Dziecięcy Szpital Kliniczny 1. Stres jako reakcja na wymagania stawiane organizmowi 2. Stres jako układ warunków stanowiących obciążenie człowieka 3. Stres jako specyficzny
I nforma cje ogólne. jednolite X I stopnia II stopnia
Załącznik Nr do Uchwały Nr S YL AB US MDUŁ U ( PRZEDMITU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu Rodzaj modułu/przedmiotu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Psychologia lekarska
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu. Karta przedmiotu. obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 2010/2011
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Karta Instytut Pedagogiczny obowiązuje studentów rozpoczynających studia w roku akademickim 010/011 Kierunek studiów: Pedagogika Profil: Ogólnoakademicki
Załącznik nr 6 do Uchwały nr 18/2012/2013 Senatu Akademickiego Ignatianum dnia 21 maja 2013 r.
Specjalności w ramach studiów na kierunku psychologia studia jednolite magisterskie Program kształcenia przewiduje dwie specjalności do wyboru przez studentów począwszy od 6 semestru (3 roku studiów).
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu Promocja zdrowia przedmiot do
SYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU
SYLABUS/OPIS PRZEDMIOTU 1. Nazwa przedmiotu/ moduł (w języku polskim) Potencjały zdrowia i szczęścia człowieka./ Moduł 102..: Człowiek w zdrowiu i chorobie 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim The stress
I nforma cje ogólne. - zaliczenie
Załącznik Nr do Uchwały Nr S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Nazwa modułu Podstawy zdrowia psychicznego r.a. 208-209 cykl 206-209 Rodzaj modułu/przedmiotu Obowiązkowy Wydział PUM Kierunek
JAKOŚĆ ŻYCIA DZIECI Z ADHD W ŚWIETLE BADAŃ. mgr Katarzyna Naszydłowska-Sęk
JAKOŚĆ ŻYCIA DZIECI Z ADHD W ŚWIETLE BADAŃ mgr Katarzyna Naszydłowska-Sęk Wstęp Problematyka jakości życia dzieci i młodzieży, mimo iż niezwykle istotna z perspektywy zarówno teoretycznej jak i aplikacyjnej,
Projekt okładki: Katarzyna Juras Zdjęcie na okładce Nebojsa Markovic, Fotolia # Copyright 2016 by Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.
Recenzje: prof. dr hab. Aleksandra Łuszczyńska prof. d r hab. Włodzimierz Oniszczenko Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja i korekta: Magdalena Pluta Projekt okładki: Katarzyna Juras Zdjęcie na
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA 11, 2007 CHOROBA NOWOTWOROWA W OBLICZU ZAGROŻENIA ŻYCIA
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA 11, 2007 Katedra Nauk Humanistycznych Wydział Organizacji i Zarządzania PŁ JOANNA PAUL-KAŃSKA CHOROBA NOWOTWOROWA W OBLICZU ZAGROŻENIA ŻYCIA WPROWADZENIE
ROZWOJOWE UWARUNKOWANIA STOSUNKU DO JEDZENIA
ROZWOJOWE UWARUNKOWANIA STOSUNKU DO JEDZENIA Rozważania na bazie badań sondażowych Dr Beata Ziółkowska Instytut Psychologii, UAM Klasyfikacja potrzeb psychicznych POTRZEBA: to siła wewnętrzna, która pod
Psychologia kształtowania i modyfikacji zachowania Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny
Psychologia kształtowania i modyfikacji zachowania Program studiów jednolitych dla licencjatów i magistrów tryb niestacjonarny Program ogólny Rodzaj zajęć Liczba modułów Liczba godzin Rok Moduł wspólny
WYZNACZNIKI STANU ZDROWIA FUNKCJONARIUSZY POLICJI
ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA PSYCHOLOGICA 8, 2004 NINA OGIŃSKA-BULIK Zakład Psychoprofilaktyki Instytutu Psychologii UŁ WYZNACZNIKI STANU ZDROWIA FUNKCJONARIUSZY POLICJI WPROWADZENIE Funkcjonariusze
Załącznik nr 1, Punkt 4 Tabeli str. 3
Uwagi do projektu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie wykazu szczegółowych kryteriów wyboru ofert wraz z wyznaczającymi je warunkami oraz przypisaną im wartością w rodzaju rehabilitacja lecznicza
Profilaktyka uzależnień?
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Krzysztof Ostaszewski Profilaktyka uzależnień? Co to jest profilaktyka? Profilaktyka to zapobieganie problemom zanim one wystąpią Dlatego, profilaktyka ma