METODY BADAŃ EKOLOGICZNYCH (temat nr 03)

Transkrypt

1 UNIWERSYTET IM. A. MICKIEWICZA WYDZIAŁ BIOLOGII Zajęcia terenowe METODY BADAŃ EKOLOGICZNYCH (temat nr 03) PROGRAM ZAJĘĆ CZĘŚCI ZOOLOGICZNEJ KIERUNEK BIOLOGIA II rok KOORDYNATOR DR ANDRZEJ NOWOSAD POZNAŃ

2 Z O O L O G I A WARUNKI ZALICZENIA ĆWICZEŃ 1. Aktywne uczestnictwo w zajęciach wprowadzających (zajęcia w laboratorium) i na powierzchniach badawczych (zajęcia w terenie). 2. Opracowanie wyników badań i ich prezentacja na seminarium (tylko dla wybranych grupy kończących cykl zajęć). 3. Udział w podsumowaniu wyników badań. 4. Pozytywna ocena uzyskana na końcowym kolokwium zaliczeniowym. WYMAGANA WIEDZA OGÓLNA Z ZAKRESU - Botaniki systematycznej - Zoologii systematycznej - Hydrobiologii - Ekologii ogólnej UWAGA MoŜliwe są nieznaczne odstępstwa od podanego programu, wynikające z indywidualnego sposobu prowadzenia zajęć przez poszczególnych prowadzących. 2

3 TEMAT: METODY OCENY LICZEBNOŚCI WYBRANYCH GRUP STAWONOGÓW (PAJĄKI, KLESZCZE, ROZTOCZE ROŚLINOśERNE, FAUNA GLEBOWA) ORAZ NIESPORCZAKÓW dr Anna Skoracka, dr Ziemowit Olszanowski, dr Łukasz Kaczmarek Zakład Taksonomii i Ekologii Zwierząt UAM 1. Rozmieszczenie i zagęszczenie wybranych grup pajęczaków (roztocze, pająki, fauna glebowa) oraz niesporczaków w róŝnych typach siedlisk. 2. Wpływ wybranych czynników fizykochemicznych (np. światło, temperatura) oraz biologicznych (zaleŝności wewnątrzgatunkowe i międzygatunkowe) na zagęszczenie i rozmieszczenie pająków, kleszczy i roztoczy roślinoŝernych. 3. Aktywność dobowa pająków i kleszczy. 4. Strategie Ŝyciowe pajęczaków. 5. Znaczenie badanych grup zwierząt w ocenie stanu środowiska (np. poziomu zanieczyszczeń, ocieplania się klimatu) oraz w epidemiologii (przenoszenie chorób zakaźnych). 1. Metody pobierania prób jakościowych i ilościowych metody transektowe i punktowe wyszukiwanie bezpośrednie: a) w jednostce czasu; b) na jednostkę roślinności; c) na jednostkę powierzchni czerpakowanie flagowanie pułapki przesiewki próby glebowe 2. Analiza zagęszczenia i rozmieszczenia wybranych grup pajęczaków. 3. Techniki ekstrakcji fauny glebowej. 4. Wybrane aspekty metodyki laboratoryjnej. 5. Obserwacja zachowania się przedstawicieli mezofauny glebowej w preparatach przyŝyciowych oraz obserwacja morfologii przedstawicieli wybranych grup roztoczy. - W. J. Sutherland. Ecological Census Techniques. A handbook Cambridge University Press. - Rosenzweig M.L Species diversity in space and time. Cambridge University Press. - Górny M., Grum L Metody stosowane w zoologii gleby. PWN, Warszawa. - Krebs C. J Ekologia. PWN, Warszawa. 3

4 - Weiner J śycie i ewolucja biosfery. PWN, Warszawa. - Grabda E. (red.) Zoologia - Bezkręgowce. Tom 2 (Charakterystyka poszczególnych grup (Acari, Araneae, Tardigrada) STRONA INTERNETOWA: - (strona internetowa Tardigrada) TEMAT: ŚLIMAKI LĄDOWE I PARECZNIKI dr Małgorzata Leśniewska, dr Krystyna Szybiak, dr Bartłomiej Gołdyn Zakład Zoologii Ogólnej UAM 1. Ilościowe i jakościowe metody odłowu makrofauny glebowej - próby glebowe - przesiewki ze ściółki - pułapki Barbera - wypatrywanie 2. Pomiary czynników fizycznych i chemicznych (temperatura, wilgotność, ph) 3. Badanie preferencji pokarmowej Helix pomatia. 4. Badania wybiórczości siedliskowej Arianta arbustorum 5. Badania zmienności fenotypowej Cepaea nemoralis 1. Wydobywanie zwierząt z prób przy pomocy ręcznego sortowania 2. Konserwowanie i oznaczanie zebranych gatunków 3. Badanie składu gatunkowego malakofauny glebowej róŝnych środowisk 4. Określenie struktur wiekowej i przestrzennej populacji i wyznaczanie wskaźników ekologicznych - Górny M., Grum L Metody stosowane w zoologii gleby. PWN, Warszawa. - Kaczmarek J Pareczniki (Chilopoda) Polski. UAM Seria Zoologia. - Urbański J Klucz do oznaczania krajowych ślimaków i małŝy. PWSz. - Urbański J Typ: Mięczaki Mollusca [W:] Grabda E. Zoologia Bezkręgowce. Tom I. PWN. - Wiktor A Ślimaki krajowe Polski. Mantis. 4

5 TEMAT: MIĘCZAKI SŁODKOWODNE dr Bartłomiej Gołdyn Zakład Zoologii Ogólnej UAM 1. Ilościowe i jakościowe metody odłowu makrofauny bentosowej 2. Mięczaki słodkowodne jako bioindykatory 3. RóŜnorodność typów zbiorników wodnych a skład zgrupowań mięczaków 4. Okresowe zbiorniki wodne i ich specyficzna fauna bentosowa 1. Wydobywanie zwierząt z prób przy pomocy ręcznego sortowania 2. Konserwowanie i oznaczanie zebranych gatunków 3. Badanie składu gatunkowego malakofauny wodnej róŝnych środowisk 4. Pomiary podstawowych czynników fizycznych i chemicznych (temperatura, ph, przewodnictwo, tlen rozpuszczony) 5. Określenie struktur wiekowej i przestrzennej populacji - Jackiewicz M Błotniarki Europy. Wydawnictwo Kontekst, Poznań - Kołodziejczyk A., Koperski P Bezkręgowce słodkowodne Polski. Wyd. UW. - Piechocki A Mięczaki (Mollusca); ślimaki (Gastropoda). Fauna słodkowodna Polski, Zeszyt 7, PWN - Piechocki A., Dyduch-Falniowska A Mięczaki małŝe. Fauna słodkowodna Polski, Zeszyt 7A, PWN - Stańczykowska A Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. WSiP, Warszawa - Urbański J Klucz do oznaczania krajowych ślimaków i małŝy. PWSz. - Urbański J Typ: Mięczaki Mollusca [W:] Grabda E. Zoologia Bezkręgowce. Tom I. PWN. - Williams D.D The biology of temporary waters. Oxford Univ. Press. 5

6 TEMAT: OCENA STANU RZEK NA PODSTAWIE MAKROBEZKREGOWCOW dr hab. Adam Głazaczow ZAGADNIENIA 1. Omówienie wskaźników BMW-PL i wskaźnika bioróŝnorodności do oceny i klasyfikacji stanu czystości rzek 2. Omówienie strefowego podziału biocenoz wodnych 3. Omówienie typów siedlisk i powiązanych z nimi zespołów zoobentosu 4. Przegląd taksonów indykatorowych 5. Rozpoznawanie podstawowych makrobezkręgowców wodnych 6. Metodologia pobierania i analizowania materiału METODYKA 1. Odławianie czerpakiem hydrobiologicznym i siatką Surbera przebieranie i analiza taksonomiczna prób LITERATURA A. Kownacki, H. Soszka: Wytyczne do oceny stanu rzek na podstawie makrobezkregowcow oraz do pobierania prób makrobezkregowcow w jeziorach. Warszawa F. R. Hauer, G. A. Lamberti: Methods in Stream Ecology. Elsevier J. D. Allan: Ekologia wód płynących. PWN, Warszawa TEMAT: RÓśNORODNOŚĆ ZGRUPOWAŃ CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) ZWIĄZANYCH ZE ŚRODOWISKIEM WODNYM mgr Marek Przewoźny - podział na grupy ekologiczne chrząszczy związanych z wodą ze względu na stopień powiązania z tym środowiskiem - podział na grupy ekologiczne ze względu na typ środowiska wodnego 6

7 - róŝnorodność gatunkowa poszczególnych zgrupowań chrząszczy związanych z wodą - przystosowania chrząszczy do Ŝycia w środowisku wodnym - nauka rozpoznawania chrząszczy wodnych do rodzin - nauka preparowania chrząszczy i oznaczania z klucza - odłów chrząszczy czerpakiem hydrobiologicznym i róŝnymi sitami - odłów chrząszczy na upatrzonego - Buczyński P., Przewoźny M Wodne chrząszcze (Coleoptera) Krzczonowskiego parku Krajobrazowego. Parki nar. Rez. przyr., 21(3): Galewski K Pływakowate Dytiscidae. W: «Klucze do oznaczania owadów Polski», XIX, 7. Warszawa, 112 pp. - Galewski K Flisakowate Haliplidae, Hygrobiidae. W: Klucze do oznaczania owadów Polski, XIX, 5-6. Warszawa, pp. - Galewski K Chrząszcze (Coleoptera) Rodzina: KałuŜnicowate (Hydrophilidae). W: «Fauna Słodkowodna Polski», 10A, Warszawa, 261 pp. - Galewski K., Tranda E Chrząszcze (Coleoptera) Rodziny: Pływakowate (Dytiscidae), Flisakowate (Haliplidae), Mokrzelicowate (Hygrobiidae), Krętakowate (Gyrinidae). W: «Fauna Słodkowodna Polski», 10, Warszawa, 396 pp. - Jäch M.A Annotated check list of aquatic and riparian beetle families of the world (Coleoptera). [W:] Jäch M.A. & Ji L. (red.). Water Beetles Of China. Vol II: Klausnitzer B Käfer im und am Wasser. Die Neue Brehm-Bücherei. A. Ziemsen Verlag. 148 pp. - Rybak J.I Bezkręgowce. Zwierzęta słodkowodne. Przewodnik do rozpoznawania. PWN, Warszawa, 85 pp. - Tranda E Krętakowate Gyrinidae. W: Klucze do oznaczania owadów Polski, XIX, 8. Warszawa, 19 pp. - Więźlak W. W Parnidae, Limniidae, Psephenidae. W: «Klucze do oznaczania owadów Polski», XIX, Warszawa, 67 pp. 7

8 TEMAT: RÓśNORODNOŚĆ ZGRUPOWAŃ CHRZĄSZCZY LĄDOWYCH (COLEOPTERA) mgr Marek Przewoźny - róŝnorodność gatunkowa poszczególnych zgrupowań chrząszczy lądowych - róŝnorodność środowisk Ŝycia chrząszczy - nauka rozpoznawania chrząszczy rodzin - nauka preparowania chrząszczy i oznaczania z klucza - odłów chrząszczy czerpakiem, sitem entomologicznym - odłów chrząszczy na upatrzonego - Bily S Leksykon przyrody chrząszcze. Delta, Warszawa, 223 pp. - Reichholf-Riehm H Leksykon Przyrodniczy Owady. GeoCenter, Warszawa,288 pp. - Zahradnik J Przewodnik Owady. Multico, Warszawa, 328 pp. - Zahradnik J Przewodnik Kózkowate. Multico, Warszawa, 143 pp. TEMAT: OWADY LĄDOWE dr hab. Edward Baraniak 1. Analiza uszkodzeń drzew i krzewów oraz reakcje owadów na róŝne zakresy widma świetlnego. 2. Metody badań chrząszczy lądowych 1. Segregowanie i oznaczanie zebranego materiału w oparciu o klucze do oznaczania uszkodzeń drzew i krzewów 2. Analiza materiału zebranego w pułapki świetlne 3. Segregacja zebranego materiału do poziomu rzędów i rodzin 4. Metody preparowania owadów z róŝnych grup systematycznych 8

9 5. Obserwacje przelotu owadów do pułapek świetlnych emitujących światło o róŝnych zakresach widma 6. Metody zbioru chrząszczy w zaleŝności od typu badanego środowiska - łąka czerpakowanie i odławianie na upatrzonego - piaszczyska obserwacje chrząszczy z rodzin Carabidae, Cicindelidae, Tenebrionidae, Curculionidae, zakładanie pułapek Barbera - las przesiewanie ściółki, przeszukiwanie próchna, zakładanie pułapek Barbera, obserwacje fitofagów 7. Porównanie składu gatunkowego chrząszczy róŝnych środowisk - Beiger M Klucz do oznaczania owadów minujących roślin uŝytkowych, ozdobnych oraz chwastów polnych i ogrodowych. [W:] J. Boczek (red.), Diagnostyka szkodników roślin i ich wrogów naturalnych. Tom IV. Wydawnictwo SGGW. - Beiger M Owady minujące Polski. Klucz do oznaczania na podstawie min. Bogucki Wydawnictwo Naukowe. - Nunberg M Uszkodzenia drzew i krzewów leśnych wywołane przez owady. PWN. TEMAT: METODY OCENY LICZEBNOŚCI PTAKÓW I ICH ZASTOSOWANIE W BADANIACH EKOLOGICZNYCH dr Lechosław Kuczyński, dr Adrian Surmacki, dr Piotr Zduniak Zakład Biologii i Ekologii Ptaków UAM 1. rozpoznawanie pospolitych gatunków ptaków, 2. omówienie znaczenia śpiewu ptaków w ich biologii, 3. podstawy prowadzenia badań ilościowych (metoda liczeń punktowych, transektów liniowych i metoda kartograficzna), 4. róŝnice między względną i bezwzględną oceną liczebności populacji, 5. przykłady zastosowania róŝnych metod oceny liczebności ptaków w programach badawczych, 6. omówienie zachowania wybranych gatunków w okresie lęgowym oraz ich wybiórczości środowiskowej. 9

10 1. przegląd podstawowych metod stosowanych w badaniach ilościowych nad ptakami, 2. określanie liczebności wybranego gatunku. - Markowski J., Wojciechowski Z., Janiszewski T Vademecum obserwatora ptaków. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Łódź - Busse P. (red.) Mały słownik zoologiczny. Ptaki. Tom 1 i 2. Wiedza Powszechna, Warszawa - Czapulak A., Lontkowski J., Nawrocki P., Stawarczyk T ABC obserwatora ptaków. Muzeum Okręgowe w Radomiu, Radom - William J. Sutherland, Ecological Census Techniques: A Handbook. Cambridge University Press - William J. Sutherland, Ian Newton, Rhys Green, Bird Ecology and Conservation: A Handbook of Techniques. Oxford University Press - P. A. Henderson, Practical Methods in Ecology. Blackwell Publishing - Caryl L. Elzinga, Daniel W. Salzer, James P. Gibbs, John W. Willoughby, Monitoring Plant and Animal Populations: A Handbook for Field Biologists. Blackwell Publishing - Richard Southwood, P. A. Henderson, Ecological Methods. Blackwell Publishing TEMAT: NIETOPERZE dr Mirosław Jurczyszyn 1. Charakterystyka nietoperzy 2. Omówienie sprzętu i metod stosowanych podczas zajęć 3. Obserwacja wylotu nietoperzy na Ŝer 4. Określenie przynaleŝności gatunkowej nietoperzy polujących w róŝnych środowiskach przy pomocy detektora ultradźwięków 5. Omówienie sposobu lotu, Ŝerowania i wydawania ultradźwięków przez obserwowane gatunki 6. Nagrywanie wydawanych przez nietoperze ultradźwięków do późniejszej analizy komputerowej 1. Omówienie metod oraz celu rozwieszania w lasach skrzynek nietoperzowych 2. Kontrola strychów budynków mieszkalnych i gospodarczych 3. Przeprowadzenie komputerowej analizy głosów nietoperzy nagranych nocą 10

11 - Struzik J Fizyczne podstawy echolokacji. Nietoperze 1 (1) - Nietoperze, tom 1, zeszyt 1 (2000) wszystkie pozostałe artykuły TEMAT: OCENA AREAŁU OSOBNICZEGO POPULACJI NA PRZYKŁADZIE DROBNYCH GRYZONI dr Andrzej Nowosad - Areał osobniczy. - Terytorializm (sens ekologiczny terytorializmu). - Przegląd metod oceny areału osobniczego drobnych gryzoni. - Sposoby zdobywania danych o areale osobniczym. - Znakowanie i wielokrotne odłowy w pułapki Ŝywolowne (metoda CMR). - Stała kontrola drogi przemieszczania osobnika. - Hipoteza ścieŝki olfaktorycznej. - Systematyka gryzoni (rozpoznawanie gatunków). - Metody opracowania wyników. - Metody kartograficzne (MA, BSE, BSI, ORL, ARL, Manville, Tanaka). - Porównanie róŝnych metod kartograficznych z punktu widzenia rzetelności oceny areału. - Metody statystyczne (centrum aktywności "+" lub "-"). - Wielkość próby i czas trwania badań. - Uruchomienie powierzchni badawczej. Pułapki Ŝywołowne i sposoby rozmieszczania pułapek w terenie. Prowadzenie notatek (formularze obserwacyjne). Zasady postępowania w trakcie badań. Andrzejewski R., Petrusewicz K. and Waszkiewicz-Gliwicz J The trappability of Clethrionomys glareolus (Schreber 1780) and other ecological parameters obtained by the CMR capture method. Ekologia Polska 15: Begon M., Mortimer M., Thompson D., Ekologia populacji studium porównawcze zwierząt i roślin. PWN, Warszawa. Bergstedt B Home ranges and movements of the rodent species Clethrionomys glareolus (Schreber), Apodemus flavicollis (Melchior) and Apodemus sylvaticus (Linné) in southern Sweden. Oikos 17:

12 Buchalczyk T Daily activity rhythm in rodents under natural conditions. Acta Theriologica 9: DroŜdŜ A Badania strawności i asymilacji pokarmu u gryzoni. Ekol. pol. B, 14 (2): Gliwicz J Prywatne Ŝycie myszy. Wiadomości Ekologiczne 25: Górecki A. i in Ćwiczenia do ekologii. Skrypt dla studentów Biologii Ogólnej i Biologii Środowiskowej. Uniwersytet Jagielloński. Skrypt nr 266. Kraków. Górny M.: Zooekologia gleb leśnych. PWRiL, Warszawa Górny M., Grüm L.(red.): Metody stosowane w zoologii gleby. PWN, Warszawa Krebs C.J Ekologia. Eksperymentalna analiza rozmieszczenia i liczebności. PWN Warszawa. Krebs J.R., Davies N.B Wprowadzenie do ekologii behawioralnej. PWN Warszawa. Mazurkiewicz M Spatial organization of the population. (In: Ecology of the bank vole. K. Petrusewicz, ed.). Acta Theriologica 28, Supplement 1: Odum E., Podstawy ekologii. PWRiL, Warszawa. Pucek Z. (red.) Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: Sadowski B Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. PWN Warszawa. Trojan P., Ekologia ogólna. PWN, Warszawa. Wójcik J Przegląd metod oceny areału osobniczego drobnych gryzoni. Przegl. zool. 26 (3-4): Zejda J. and Pelikan J Movement and home range of some rodents in lowland forests. Zoologiceske Listy 18: TEMAT: AKTYWNOŚĆ DOBOWA ZWIERZĄT NA PRZYKŁADZIE DROBNYCH GRYZONI dr Andrzej Nowosad - Aktywność organizmów w strefie tolerancji ekologicznej (termperatura, świtło, wilgotność, wiatr). - Aktywność organizmów a temperatura. - Światło a aktywność organizmów. Aktywność dzienna. Aktywność nocna. Aktywność całodobowa. Patrz temat poprzedni. 12

13 TEMAT: OBSERWACJE BEHAWIORALNE SSAKÓW dr Joanna Ziomek 1. Omówienie metod stosowanych w badaniach nad zachowaniami. 2. Omówienie kategorii zachowań wyróŝnionych dla gryzoni. 3. Charakterystyka obserwowanych gatunków ssaków. 1. Obserwacje ciągłe w terenie: Instantaneous and Scan Focal Animal Sampling, All occurrences of some behaviours. 2. Sporządzanie etogramów z obserwacji. 4. WyróŜnienie kategorii zachowań socjalnych i niesocjalnych w grupie oraz interakcje z innymi osobnikami. 5. Określenie czasu trwania poszczególnych typów zachowań. 6. Określenie tras przejść, miejsc Ŝerowania, okresów aktywności i spoczynku. 7. Uporządkowanie danych w formie tabel i wykresów. Altman J., 1974: Observational study of behaviour: sampling methods. Behaviour, 49: Gurnell J., 1977: Neutral cage behavioural interaction in wild wood mice Apodemus sylvaticus (L., 1758). Säugetierkundliche Mittelungen 25: KrebsJ.R., Davies N.B. 2001: Wprowadzenie do ekologii behawioralnej. PWN Warszawa. Pucek Z., 1984: Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa: