Szlachta i magnateria białoruska wobec unii lubelskiej

Transkrypt

1 Eugeniusz Mironowicz (Białystok) Szlachta i magnateria białoruska wobec unii lubelskiej Literatura na temat unii lubelskiej jest niezwykle bogata i różnorodna. Temat ten budził żywe zainteresowanie historyków polskich, białoruskich, litewskich, rosyjskich i radzieckich. W większości przypadków dominuje ton obrony własnej racji stanu, wzbogacony aktualnymi potrzebami ideologicznymi i politycznymi. Dla większości historyków polskich był to akt dobrowolnego zjednoczenia politycznego dwóch państw, dwóch narodów polskiego i litewskiego w jeden organizm,lepiejodpowiadającypotrzebomchwili 1.Wocenieczęścihistoryków białoruskich była to inkorporacja WKL przez Polskę wskutekzdradywielkiegoksięciazygmuntaaugusta 2.Historycywszystkich opcji narodowych i politycznych zazwyczaj starali się znaleźć logiczne uzasadnienie dla zjawisk, które moim zdaniem nie zawsze można racjonalnie objaśnić. Genezy postaw szlachty białoruskiej wobec aktu zjednoczenia państwowego z 1569 roku należy szukać w prawodawstwie wynikającym z unii horodelskiej z 1413 r. Unia ta ustanowiła porządek prawny kształtujący wzajemne relacje litewskich i ruskich elit społeczno-politycznych oparte na sprzeczności interesów i zmuszające obie grupy do poszukiwania sojuszników poza granicami państwa. Unia horodelska 1 J.Gierowski,HistoriaPolski ,Warszawa1979,s HistoryjaBiełarusiudwuchczastkach,cz.I,red.J.Nowikowa,G.Marcula, Minsk 1998, s

2 dawała władzę, przywileje i możliwości bogacenia się magnatom wyznania katolickiego. Obóz ten w zdecydowanej większości stanowili Litwini. Stare ruskie rody na Białorusi pozostawały w zdecydowanej większości przy obrządku bizantyjskim. Obóz władzy w WKL, reprezentowany przez mniejszość litewsko-katolicką, miał gwaranta swoich interesów w Polsce. Bardzo wyraźnie relacje te stały się widoczne po śmierci Witolda, podczas wojny domowej na Litwie w pierwszej połowielattrzydziestychxvw. 3 ZabójstwoZygmuntaKiejstutowicza, symbolizującego politykę prowadzącą do nadmiernego uzależnienia od Polski, wskazywało na to, że litewski obóz władzy nie zamierzał wnajmniejszymstopniudzielićsięniątakżezpolskimsojusznikiem 4. Uprzywilejowanie magnatów wyznania katolickiego dawało im nie tylko większy dostęp do stanowisk państwowych, lecz także ułatwiałogromadzeniedóbr.dlategowxvixviw.dośćszybkorosły fortuny rodów pochodzenia litewskiego. Hienadź Sahanowicz pisze: Chociaż panowie litewscy nie stanowili większości narodu politycznego WKL, rozmiary ich latyfundiów wielokrotnie przekraczały włości ziemskie wszystkich innych magnatów.(...) Latyfundium magnata litewskiego było przeciętnie dwukrotnie większe niż latyfundium magnata białoruskiego.(...) Struktura wielkiej własności ziemskiej w państwie decydowała o składzie etnicznym Rady hospodarskiej. Ze względu na to, że panowie pochodzenia litewskiego tworzyli podstawę arystokracji, to oni także dominowali w Radzie hospodarskiej, gdyż tylko wielkim właścicielom ziemskim powierzano najwyższeurzędywpaństwie 5. Wśród średnich i drobnych właścicieli dominowała szlachta pochodzenia białoruskiego, w pełni zależna od litewskich elit możnowładczo-urzędniczych. System władzy w WKL był zbudowany tak, że najbardziej utalentowanym przedstawicielom stanu szlacheckiego umożliwiał służbę nie państwu, lecz magnatom i dzięki ich wsparciu był możliwy dalszy awans. System zależności klienta od patrona stanowił podstawę władzy w państwie. Po unii lubelskiej w ciągu kilkudziesięciu lat zostanie on przeniesiony do Polski, doprowadzając demokracjęszlacheckądokarykaturalnejformy 6. 3 J. Nikodem, Wyniesienie Świdrygiełły na Wielkie Księstwo Litewskie, Białoruskie Zeszyty Historyczne, t. 19, Białystok J.Nikodem,PrzyczynyzamordowaniaZygmuntaKiejstutowicza, Białoruskie Zeszyty Historyczne, t. 17, Białystok 2002, s H.Sahanowicz,HistoriaBiałorusidokońcaXVIIIwieku,Lublin2001, s A.Mączak,Klientela:Nieformalnesystemy władzywpolsceieuropie XVI XVIII w., Warszawa 1994, s

3 Utrudniony dostęp magnatom białoruskim do godności państwowych spychał ich do różnego rodzaju nurtów opozycyjnych, także o charakterze antypaństwowym. W 1481 r. na stronę Moskwy przeszli Michał Olelkowicz i Fiodor Bielski, zaś w latach kniaziowie Boratyńscy, Bielawscy, Mireccy, Wiaziemscy. Apogeum konfliktu wewnętrznego stanowił bunt Michała Glińskiego w 1507 r. zażegnany przy udziale wojsk polskich. Od początku XVI wieku orientacja promoskiewska wśród magnatów białoruskich traciła na znaczeniu. Moskwa częściej kojarzona była jako agresor, zaś stanowiony tam ład prawny był znacznie mniej atrakcyjny dla szlachty niż wzorzec polski. Ponadto za panowania Kazimierza Jagiellończyka, Aleksandra I i Zygmunta Starego ograniczenia w dostępie do stanowisk państwowych uległy znacznemu złagodzeniu. W latach kasztelanem wileńskim był kniaź Aleksander Holszański, w latach wojewodą trockim Aleksander Chodkiewicz, zaś w latach Konstanty Ostrogski. Na wschodzie Białorusi zdarzało się, że możnowładcy prawosławni zajmowali stanowiska namiestników, lecz i w tym przypadku dominowali katoliccy Litwini. Dwa czynniki doprowadziły do zburzenia istniejącego systemu władzy w WKL, którego podstawą były podziały wyznaniowe i etniczne. Były to reformacja oraz skutki ruchu egzekucyjnego w Polsce. Oba przyniosły gwałtowne poszerzenie polskich wpływów wśród szlachty białoruskiej oraz popularności polskich rozwiązań ustrojowych. Zmiana wyznania przez znaczną część elit litewskich z katolicyzmu na protestantyzm spowodowała, że ze zwolenników utrzymania uprzywilejowanej roli katolicyzmu w państwie stali się oni rzecznikami wolności religijnej. Powołując się na zapisy unii horodelskiej na początku XVI w. Radziwiłłowie i Gasztołdowie wielokrotnie próbowali odsuwać od wpływowych stanowisk magnatów prawosławnych Hlebowiczów,Ostrogskich,Hornostajów 7.W1563r.królZygmuntAugust, przy braku jakichkolwiek protestów ze strony litewskiej, wydał przywilej znoszący wszelkie ograniczenia dla prawosławnych w dostępie do stanowisk państwowych. Większość litewskich magnatów była już protestantami. W XVI w. protestantami lub katolikami coraz częściej stawali się także magnaci prawosławni. Utracił na znaczeniu kilkuwiekowy podział wyznaniowo-etniczny determinujący postawy polityczne elit WKL. Przedstawiciele rodów ruskich Sapiehowie, 7 T.Kempa,Magnateriaruskawobecuniilubelskiej(1569), Białoruskie Zeszyty Historyczne, t. 16, Białystok 2001, s

4 Chodkiewiczowie, Hlebowiczowie, Iliniczowie, Sołtanowie często nazywali siebie Litwinami, co oznaczało raczej poczucie przynależności do narodu politycznego. WpierwszejpołowieXVIw. piszehienadźsahanowicz system polityczny WKL był bardziej podobny do ładu państwowego Moskwy 8.WsąsiedniejPolscetymczasemszlachta,zjednoczonapodhasłem egzekucji praw, domagała się zrównania prawnego z magnatami, zmniejszenia obciążeń na rzecz państwa, zwrotu przez magnatów dóbr państwowych nadanych im najczęściej za wsparcie finansowe przez Jagiellonów. Sukcesy szlachty koronnej w walce z obozem magnackim zachęcały do podobnych kroków szlachtę WKL. Po raz pierwszy ta szlachta wystąpiła jako zorganizowana siła i postawiła własne postulaty na sejmie w Brześciu w 1544 r. domagając się zmniejszenia podatków, reform sądowych, a przede wszystkim wybieranych przez naród(szlachtę) sędziów. Popularyzacja idei polskiego ruchu szlacheckiego na Białorusi dokonywała się głównie za sprawą studiującej w Krakowie młodzieży. W latach pięćdziesiątych powszechne ze strony szlachty stało się dążenie do zmiany treści obowiązującego prawa wewnętrznego zapisanego w I Statucie. Nowy kodeks praw, uchwalony przez poszerzoną o przedstawicieli szlachty Radę panów, zwany II Statutem uwzględniał rosnące znaczenie tej grupy społecznej oraz umacniał tendencje do zachowania samodzielności państwowej WKL. Szlachta zarówno białoruska, jak i litewska, zaczynała wychodzić z cienia magnatów. Proces ten zbiegł się z wydarzeniami, których logika prowadziła do konieczności uporządkowania związku Korony i WKL. Brak potomstwa u ostatniego z Jagiellonów Zygmunta Augusta oznaczał zanik podstawowego czynnika łączącego przez półtora wieku oba państwa. Król i znaczna część magnatów polskich(lub spolonizowanych) byli zainteresowani zachowaniem związku łączącego Koronę i WKL. Ci ostatni byli właścicielami wielkich latyfundiów, zwłaszcza na Wołyniu i Podolu, nadanych im przez Jagiellonów. Powodzenie tych planów potrzebowało jednak pozyskania poparcia przynajmniej części elit WKL. Temat unii państwowej był obecny na każdym zgromadzeniu sejmu od początku lat sześćdziesiątych. Problem ten umiejętnie był przedstawiany szlachcie białoruskiej i litewskiej jako panaceum nawszystkieproblemywewnętrzneizewnętrznepaństwa 9. 8 H.Sahanowicz,HistoriaBiałorusi...,s A.Januszkiewicz,DapytanniaabcharaktarypalitycznahapracesuuWialikim Kniastwie Litouskim u siaredzinie XVI st., Białoruskie Zeszyty Historyczne, t. 19, Białystok 2003, s

5 Okoliczności zewnętrzne sprzyjały kształtowaniu się takiego obozunalitwie 10.Uwagętamtejszychelitabsorbowałabowiemtzw.wojna inflancka, która rozpoczęła się w 1558 r. Konflikt z Moskwą okazał się mocno wyczerpujący dla Litwy, przynosił straty terytorialne i spustoszenia znacznych obszarów państwa. W 1562 r. zebrana w obozie pod Witebskiem szlachta białoruska wystosowała petycję do króla popierającą zawarcie unii Litwy z Polską. Niektórzy historycy białoruscy tłumaczą ten fakt jako wynik antyradziwiłłowskiej akcji młodego iambitnegoorazpopularnegowśródszlachtyjanachodkiewicza 11. Radziwiłłowie bowiem byli ostoją litewskiego obozu władzy przejawiającego głęboki sceptycyzm wobec wszelkich pomysłów utrwalaniazwiązkupaństwowegomiędzykoronąilitwą 12.Wydajesięjednak, że niezależnie od występowania faktów manipulacji nastrojami szlachty białoruskiej, wola zawarcia unii wynikała z przekonania, że państwo litewskie, mając gwarancje pomocy z Polski, przyjmie na siebie obowiązek obrony terytorium bez absorbowania pospolitego ruszenia. Szlachta nie kwapiła się ani do wojny, ani płacenia podatków. W relacjach z magnatami oczekiwano podobnych rezultatów, jakie w Polsce dał ruch egzekucyjny. Zaakceptowanie przez antyunijny obóz magnacki w 1566 r. II Statutu dawało szlachcie białoruskiej podobne przywileje i wolności, jakie miała szlachta koronna. Odpadł zatem istotny argument, przemawiający za poszukiwaniem przez szlachtę WKL gwaranta swoich interesówwpolsce 13.Uniaprzestawałabyćpanaceumnarozwiązanie problemów wewnętrznych. Prawdopodobnie ustępstwa magnatów były obliczone na odciągnięcie szlachty od tendencji prounijnych. Ze względu na otwarty konflikt terytorialny z Moskwą zarówno szlachta, jak i magnaci zainteresowani byli zachowaniem jakiegoś związku państwowego z Polską bez naruszania samodzielności państwowej WKL. Otwarta pozostawała kwestia zasad integracji obu państw. Maksymalistyczne plany króla i magnatów polskich do utworzenia jednolitego organizmu państwowego popierała jedynie szlachta województwa podlaskiego oraz część spolonizowanych magnatów ruskich z Wołynia i Podola. Elity białoruskie i litewskie zespolenie państw chciały ogra- 10 A.Januszkiewicz,Upłyuinflanckajwajnynakształtawannieunutranajpalityki Wialikaha Kniastwa Litouskaha, Białoruskie Zeszyty Historyczne, t. 17, Białystok 2002, s A.Januszkiewicz,Dapytannia...,s H.Wisner,Unia:ScenyzprzeszłościPolskiiLitwy,Warszawa1988,s J.Bardach,Statutylitewskiewichkręgukulturowym,[w:]Odawnejiniedawnej Litwie, Poznań 1988, s

6 niczyć jedynie do wspólnego władcy i polityki zagranicznej. Z taką instrukcją w 1563 r. wysyłał sejm litewski delegację do Polski na rozmowy w sprawie unii. W tym samym czasie pojawia się jednocześnie kilka faktów, na które istniejąca historiografia nie daje odpowiedzi. W czasie finalizacji procesu unijnego pełne zdecydowanie obrony samodzielności i integralności państwowej WKL wykazał jedynie obóz litewski skupiony wokół Radziwiłłów. Szlachta ruska i część magnatów okazywali znaczną wstrzemięźliwość oraz większą wolę do kompromisowych rozwiązań. Stanowisko magnatów białoruskich polski historyk Tomasz Kempa tłumaczy z jednej strony poczuciem trwającej dominacji politycznej i ekonomicznej Litwinów, z drugiej zaś daleko idącą polonizacją tego środowiska wskutek nader częstego zawierania związków małżeńskichzpolakami 14. W przypadku szlachty sprawa wydaje się bardziej skomplikowana. Być może odpowiedź znajduje się w dziele Stanisława OrzechowskiegoRozmowaPolakazLitwinem 15.WyłożonewRozmowie argumenty Litwina były argumentami Radziwiłłów, którzy inspirowali powstanie dzieła. Litwin przekonywał Polaka, że istniejący system w Polsce to anarchia, która prowadzi do zguby państwa. Szlachta, według Litwina, nie była zdolna do podejmowania żadnych rozsądnychdecyzji,animyśleniawkategoriachpaństwa 16.Bałaganibrak ośrodka decyzyjnego w Polsce sprawił, że Litwa nie doczekała się pomocy, gdy Moskale w 1563 r. zdobywali Połock. Przesłanie tej rozmowy było takie, że dla Litwy unia ze zanarchizowaną Polską była bardziej niebezpieczna niż wojna z Moskwą. Należy przypuszczać, że poglądy wszechwładnych przez długie lata magnatów litewskich na temat potencjału intelektualnego szlachty i jej zdolności politycznych były znane temu środowisku. Ze zrozumiałych względów szlachta starała się wykorzystać koniunkturę polityczną, aby spróbować uwolnić się spod kurateli oligarchów litewskich. Przy zachowaniu samodzielności państwowej polski czynnik mógł wydawać się szlachcie białoruskiej pożądanym zarówno ze względów polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Unia lubelska była niewątpliwie dziełem dwóch narodów politycznych polskiego i ruskiego, wbrew wyraźnej woli trzeciego litew- 14 T.Kempa,Magnateriaruska...,s S.Orzechowski,RozmowaPolakazLitwinem,Kraków I.Sawierczanka,Dyskusiiwakołdziarżauna-palitycznahasajuzapamiżWialikim Kniastwam Litouskim i Polszczaj u analitycznaj publicystycy 60-tych hadouxvist.,[w:]naszradawod,kniha8,red.d.karau,hrodna Biełastok 1999, s

7 skiego. Jako czynnik ruski przyjmuję szlachtę i magnaterię z Białorusi i Ukrainy. Otwartym pozostaje, zatem, pytanie: czy WKL stanowiło jednak tę samą wartość dla litewskich Radziwiłłów, Gasztołdów i ruskich Olelkowiczów, Tyszkiewiczów, Ostrogskich; czy wcześniejsze długotrwałe uprzywilejowanie elit litewskich nie miało wpływu na postawy elit białoruskich w chwili podejmowania najważniejszych decyzji o losach państwa; czy szlachta białoruska miała podstawy, tak jak polska, czuć się podmiotem gry politycznej, czy była już częścią narodu politycznego. To są pytania, na które nie ma jednoznacznych odpowiedzi w bardzo bogatej literaturze tego tematu. 154