Postrzeganie procesu transformacji w Polsce przez zwolenników orientacji lewicowej i zwolenników orientacji prawicowej

Transkrypt

1 Tomasz Godlewski Postrzeganie procesu transformacji w Polsce przez zwolenników orientacji lewicowej i zwolenników orientacji prawicowej Słowa kluczowe: orientacja lewicowa, orientacja prawicowa, autoidentyfikacja ideologiczna, dychotomia lewicy i prawicy. Transformacja ustrojowa, której symbolicznym początkiem był rok 1989, oznacza proces przekształcenia polskiego systemu politycznego, gospodarki, a także daleko idących zmian stosunków społecznych. Tak głęboka i wielopłaszczyznowa transformacja nie pozostaje bez wpływu na życie obywateli. Przemiany ustrojowe w różnym stopniu objęły poszczególne grupy społeczne jedne znalazły się w centrum, inne poza nim lub wręcz na marginesie przemian. Społeczeństwo polskie w różny sposób ocenia minione kilkanaście lat przebudowy systemowej. Badacze z reguły biorą pod uwagę zróżnicowanie stosunku do transformacji systemowej w zależności od cech przynależności społecznej: płci, wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, dochodu czy też statusu społeczno-zawodowego. Na tym tle interesujące wydaje się spojrzenie na proces transformacji z punktu widzenia autoidentyfikacji i społeczeństwa polskiego. Przyjmując kryterium samookreślenia ideologicznego, należy liczyć się z dwiema zasadniczymi wątpliwościami funkcjonującymi od lat w polskim dyskursie politycznym: wątpliwość pierwsza dotyczy zasadności dychotomicznego podziału sceny politycznej po 1989 r. w Polsce i innych krajach postkomunistycznych. Druga wątpliwość związana jest z zacieraniem rozróżnień treści deskryptywnych lewicy i prawicy, a co za tym idzie rekompozycją syndromów lewicy i prawicy Wątpliwości te nie znajdują jednak potwierdzenia w wynikach opinii publicznej. Mimo strukturalnych i kulturowych zmian, jakie zaszły w naszym kraju w okresie ostatnich lat, dychotomia prawicy i lewicy jest aktualna i funkcjonuje w świadomości politycznej Polaków. W ujęciu Seymoura M. Lipseta dychotomia lewicy 1 M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s

2 i prawicy odgrywa ważną rolę w postrzeganiu przestrzeni politycznej Także Norberto Bobbio stwierdza, że: słowa lewica i prawica niosą tak wielki ładunek emocjonalny, że rozpalają serca i są używane przez każdą ze stron, by wynosić pod niebiosa siebie albo znieważyć przeciwników Analiza wyników badań przeprowadzonych w latach pokazuje, że co najmniej 80,0% badanych Polaków potrafi określić swoje przekonania i poglądy na skali lewica prawica Claus Offe wyróżnia trzy poziomy realizacji procesu transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej: polityczny, ekonomiczny oraz społeczno-kulturowy W każdym z tych poziomów można badać zróżnicowanie odniesień do transformacji w zależności od poglądów bądź. Zróżnicowanie tych odniesień przedstawione zostało w trzech płaszczyznach: 1) ustrojowej, zawierającej opinie Polaków na temat minionego ustroju oraz zmiany systemowej, 2) gospodarczej, obejmującej ocenę przemian w sferze ekonomicznej wraz z oddziaływaniem transformacji gospodarczej na życie obywateli oraz 3) społecznej, będącej próbą ujęcia przekształceń w zakresie kształtowania się tożsamości obywatelskiej i wyznaczania nowych wzorów kulturowych będących podstawami kształtowania się nowej obywatelskiej kultury politycznej. W analizie wykorzystano zbiory cyklicznych badań sondażowych prowadzonych w Polsce. Pierwszy cykl badań przeprowadzony został w ramach Polskiego Generalnego Sondażu Społecznego w latach , drugi w ramach Polskiego Generalnego Sondażu Wyborczego z lat 2003 i 200 Dodatkowo w pracy wykorzystano wyniki badań Diagnoza Społeczna oraz dane z cyklicznych badań Centrum Badania Opinii Społecznej. Wyniki sondaży przeprowadzanych przez różne ośrodki badawcze w Polsce wskazują na przewagę deklaracji nad lewicowymi. Społeczeństwo polskie w chwili obecnej pod względem deklaracji ideologicznych jest zorientowane na prawicowe wartości. Dominują one znacząco nad lewicowym światopoglądem. Poglądy prawicowe deklaruje co czwarty Polak, lewicowe co szósty mieszkaniec naszego kraju (tabela 1) S.M. Lipset, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa 199 N. Bobbio, Prawica i lewica, Znak, Kraków 1996, s. 2 Analizowano badania PGSS z lat , badania PGSW z lat oraz badania Instytutu Socjologii UW z lat C. Offe, Drogi transformacji, Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, PWN, Warszawa-Kraków, 1999, s

3 Tabela Dynamika zmian autoidentyfikacji i Autoidentyfikacja lewicowa prawicowa 16,5 26,3 18,0 23,6 23,5 22,4 19,6 27,5 19,2 31,6 27,6 21,3 27,7 18,9 16,4 25,8 Rok badania Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny. Podstawowe cechy socjodemograficzne takie jak płeć, wiek, wykształcenie, wielkość miejsca zamieszkania czy region w sposób istotny nie wpływają na tożsamość lewicową lub prawicową. Tadeusz Szawiel, który dokonał systematycznej analizy identyfikacji ideologicznych społeczeństwa polskiego w latach konkluduje: [ ] najważniejsze wymiary obiektywnego położenia społecznego są nieczynne w określaniu charakteru własnych poglądów. Lewicowe bądź prawicowe tożsamości w Polsce po 1992 r. znajdują się poza oddziaływaniem podstawowych czynników społeczno-demograficznych Źródło podziału na lewicę i prawicę w polskim społeczeństwie tkwi zatem w sferze wartości, ocenie przeszłości oraz stosunku do przyszłości7. Na tym tle tym ważne jest pytanie: czy i w jaki sposób osoby o i poglądach postrzegają proces transformacji, jego sukcesy i porażki? Ocena przemian ustrojowych Jednym z podstawowych wymiarów transformacji systemowej jest całkowita przebudowa systemu politycznego oraz przechodzenia od monocentrycznego modelu państwa centralnie sterowanego do policentrycznego, pluralistycznego modelu III RP. Ocena tego wymiaru transformacji ustrojowej jest ważnym wskaźnikiem postaw Polaków wobec transformacji systemowej. 6 7 T. Szawiel, Podział lewica-prawica w polityce oraz w szerszym kontekście kulturowym [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s Więcej informacji na ten temat oraz szczegółową analizę zróżnicowania lewicy i prawicy w sferze wartości znaleźć można w w/w artykule. 44

4 Pierwszym wskaźnikiem tych postaw jest stosunek Polaków do minionego ustroju politycznego w Polsce. Warto zatem postawić pytanie, czy stosunek do socjalizmu nadal jest zróżnicowany między osobami o poglądach i. Z oczywistych powodów socjalizm jako ustrój polityczny częściej akceptują osoby o przekonania w ich świadomości socjalizm kojarzy się częściej w sposób pozytywny (33,8%). Osoby o prawicowej tożsamości częściej negatywnie (46,1%) odnoszą się do tego ustroju (tabela 2). Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wraz z upływem czasu maleje odsetek ocen krytycznych wobec socjalizmu wśród osób o poglądach (tabela 3). Może to być efektem zacierania się negatywnych doświadczeń wyniesionych z systemu realnego socjalizmu, a także skutkiem rozczarowania do obecnego systemu politycznego. Tabela Stosunek Polaków do socjalizmu8 Oceny wśród osób o poglądach N = 179 N = 281 9,0 2,1 24,8 7,8 44,3 35,3 14,2 26,8 5,2 19,3 2,5 8,7 zdecydowanie za socjalizmem raczej za socjalizmem ani za ani przeciw raczej przeciw zdecydowanie przeciw nie wiem Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r. Tabela Stosunek do socjalizmu porównanie * Osoby o poglądach: ,96 3, ,90 3, ,87 3,59 Rok badania ,92 2,83 3,75 3, ,89 3, ,71 3, ,81 3,58 * Średnia wskazań na skali 1-zdecydowanie za socjalizmem, 5 zdecydowanie przeciw socjalizmowi Komplementarny wskaźnik oceny przemian ustrojowych dotyczy porównań systemów politycznych PRL i III RP. Porównanie to dokonano na podstawie odpowiedzi na pytanie: Gdyby zachciał(a) Pan(i) porównać poprzedni ustrój to znaczy ten sprzed 1989 roku z obecnym, to czy powiedział(a)by Pan(i), że obecny jest znacznie lepszy, nieco lepszy, taki sam, nieco gorszy, czy też znacznie gorszy? 8 Pytanie brzmiało: Ludzie mają różne poglądy wobec socjalizmu. A jaki jest Pana(i) stosunek do socjalizmu? 45

5 Uzyskane wyniki wskazują na zdecydowane zróżnicowanie opinii Polaków w zależności od poglądów i wyznawanych wartości. Osoby o poglądach pozytywniej oceniają obecny ustrój polityczny. Jako lepszy od czasów PRL uznaje go ponad połowa (53,9%) osób posiadających prawicowe poglądy. Niejednoznaczne wyniki przynosi porównanie systemów wśród osób o poglądach. Ustrój III RP jako lepszy od poprzedniego uznaje co trzecia osoba o tych poglądach (38,9%) Jednocześnie miniony ustrój jako lepszy uznaje 31,6% osób o preferencjach (tabela 4). Tabela Ocena przez Polaków systemów politycznych istniejącego przed 1989 r. oraz obecnego Oceny wśród osób o poglądach N = 339 N = 935 obecny ustrój jest znacznie lepszy od poprzedniego nieco lepszy ani lepszy, ani gorszy nieco gorszy obecny ustrój jest znacznie gorszy od poprzedniego trudno powiedzieć 10,2 22,2 28,5 23,7 19,1 31,7 19,6 10,6 12,5 7,8 6,1 8,1 Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r. Ocena przemian gospodarczych Przekształcenie niewydolnej gospodarki centralnie zarządzanej w gospodarkę kierującą się zasadami wolnego rynku to niewątpliwie jeden z wielkich sukcesów polskiej transformacji. Czy także po upływie kilkunastu lat od czasów szokowej terapii Leszka Balcerowicza Polacy niezależnie od wyznawanej opcji politycznej są zadowoleni z tych zmian, czy też zauważyć możemy zróżnicowanie w opiniach na temat przemian gospodarczych? Wskaźnikiem empirycznym oceny przemian gospodarczych są odpowiedzi na pytanie: Czy obecnie nasza gospodarka funkcjonuje lepiej czy gorzej niż w czasie poprzedniego ustroju, to znaczy przed 1989 rokiem? Zmiany gospodarcze odmiennie oceniają osoby o poglądach i poglądach. Zwolennicy prawicy w większości (52,0%) pozytywnie oceniają zmiany w sferze gospodarczej. Lewica wykazuje w tym względzie większy krytycyzm. Co trzeci (31,4%) jej przedstawiciel jest zdania, że transformacja ustrojowa odbiła się negatywnie na polskiej gospodarce (tabela 5). Zwolennicy lewicy z biegiem czasu stają się coraz mniej krytyczni wobec 46

6 przemian gospodarczych, odwrotnie dzieje się wśród osób o poglądach zwiększa się odsetek niezadowolonych z przemian gospodarczych zachodzących w naszym kraju (tabela 6). Ten pozorny paradoks może być odzwierciedleniem strategii partii politycznych dominujących na polskiej scenie politycznej. PiS i LPR są bowiem największymi krytykami procesu transformacji gospodarczej, a w szczególności procesu prywatyzacji gospodarki. Z drugiej zaś strony, to właśnie lewica przypisuje swoim rządom wzrost gospodarczy oraz stwarzanie udogodnień przedsiębiorcom. Tabela Ogólna ocena przemian gospodarczych Oceny wśród osób o poglądach N = 339 N = ,8 17,9 29,2 34,1 16,5 13,6 20,9 15,1 11,5 9,7 9,1 9,6 znacznie lepiej niż przed 1989 r. nieco lepiej ani lepiej, ani gorzej nieco gorzej znacznie gorzej niż przed 1989 r. trudno powiedzieć Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r. Tabela Ogólna ocena przemian gospodarczych porównanie * Osoby o poglądach: Rok badania ,33 3,69 2,90 3, ,18 2, ,46 3,04 * średnia wskazań na skali 1-5 Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, r. Ocena przemian gospodarczych możliwa jest także na płaszczyźnie odniesień do gospodarki wolnorynkowej. Lewica doktrynalnie utożsamiana jest z niechęcią do modelu liberalnej, wolnorynkowej gospodarki, przedkładając kolektywizm oraz centralne zarządzanie zasobami gospodarczymi państwa. Zaskakiwać może zatem poparcie modelu gospodarki wolnorynkowej przez blisko dwie trzecie osób (63,2%) o poglądach. Nie różnią się oni znacząco pod tym względem z ocenami (64,2%) zwolenników prawicy (tabela 7). Silne zakorzenienie gospodarki rynkowej w świadomości Polaków może się wiązać z postrzeganiem pozytywnych efektów przemian polskiej gospodarki. 47

7 Tabela 7. Stosunek Polaków do gospodarki rynkowej9 Oceny wśród osób o poglądach N = 179 N = ,5 25,7 46,7 38,5 13,4 10,5 5,3 6,2 3,8 1,6 14,2 17,5 zdecydowanie zgadzam się raczej zgadzam się ani się zgadzam ani nie zgadzam raczej nie zgadzam się zdecydowanie nie zgadzam się nie wiem Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r. Warto w tym miejscu postawić pytanie: czy transformacja gospodarcza jest równie pozytywnie oceniana na poziomie mikrospołecznym obywateli i ich gospodarstw domowych? Janusz Czapiński w Diagnozie społecznej w ocenie procesu transformacji przyjmuje wskaźnik osobistego bilansu korzyści i strat, jakie w swoim odczuciu obywatele wiążą ze zmianą ustroju. Bilans ten, pisze autor, nie jest pozytywny. Na pytanie, czy zmiana systemu miała wpływ na życie respondentów 63,0% badanych odpowiada twierdząco. Jeśli jednak zapytać, jakie są to skutki, przeważają oceny negatywne (56,0%) nad pozytywnymi (26,0%)10. Stan ten pogłębia się wraz z upływem czasu. Najnowsza fala badania wskazuje, że zaledwie 53,1% badanych zauważa jakikolwiek wpływ reform na własne życie (spadek o 9,9 p.p. w stosunku do roku 2005), przy jednoczesnym dalszym wzroście ocen negatywnych (57,5%) nad pozytywnymi (35,4%)1 Polacy jednak nie są tak jednoznaczni w negatywnej ocenie wpływu transformacji na poziom życia swoich rodzin. Subiektywną ocenę determinują w istotnym stopniu wyznawane poglądy polityczne. Odpowiadając na pytanie: Czy w porównaniu z sytuacją sprzed 1989 roku Panu(i) i Pana(i) rodzinie żyje się obecnie lepiej czy gorzej blisko połowa (48,8%) osób o autoidentyfikacjach zauważa istotne pogorszenie poziomu życia. Poprawę warunków życia deklaruje zaledwie co piąty (21,4%) zwolennik lewicy. Jeszcze większe wewnętrzne zróżnicowanie opinii w tym zakresie występuje wśród osób o poglądach. Co prawda poprawę poziomu życia Pytanie brzmiało: Proszę powiedzieć w jakim stopniu zgadza się Pan(i) z następującym stwierdzeniem: Gospodarka rynkowa ma podstawowe znaczenie dla rozwoju ekonomicznego naszego kraju? Diagnoza społeczna 2005, Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2005, s. 182 i n. Diagnoza społeczna 2007, Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.), Warszawa 2007, s

8 stwierdza co trzeci (35,8%) zwolennik prawicy, ale jednocześnie blisko co czwarty (23,4%) przedstawiciel tego nurtu ideowego boleśnie odczuwa ekonomiczne skutki transformacji gospodarczej (tabela 8). Tabela 8. Wpływ transformacji na poziom życia Polaków znacznie lepiej niż przed 1989 r. nieco lepiej ani lepiej, ani gorzej nieco gorzej żyje się znacznie gorzej niż przed 1989 r. trudno powiedzieć Oceny wśród osób o poglądach N = 339 N = 935 4,3 10,8 17,1 25,0 22,3 22,4 26,0 18,3 22,8 15,6 7,5 7,8 Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r. Ocena przemian społecznych Proces transformacji wywarł także istotny wpływ na proces kształtowania się tożsamości obywatelskiej. W Polsce realnego socjalizmu życiem społecznym sterował jeden ośrodek decyzyjny, a nad realizacją centralnie podejmowanych decyzji czuwała sformalizowana organizacja1 Oceniając PRL, jako ustrój autorytarny, możemy przyjąć, że społeczeństwo obywatelskie nie istniało w Polsce, a wszystkie formy instytucji mediujących pomiędzy jednostką a państwem były całkowicie podległe aparatowi państwowemu. Miało to w założeniu prowadzić do eliminowania napięć i konfliktów w sferze publicznej. I chociaż w praktyce utajone konflikty były obecne, to wyeliminowano je całkowicie ze sceny publicznej. Przez czterdzieści lat rządy komunistyczne wkładały wiele wysiłku, by ukryć lub stłumić konflikty posługując się systemem centralnego planowania, administracji oraz odgórnego podziału produktu społecznego1 Działania te pozostawiły trwałe ślady w świadomości społecznej. Transformacja ustrojowa zniosła bariery rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Możliwy stał się rozwój struktur społecznych oraz silniejsze zaangażowanie obywateli na polu zawodowym i społecznym. Stworzenie możliwości wywierania przez obywateli wpływu na J. Garlicki, Społeczeństwo przyszłości. Reformy systemowe i perspektywy kraju w świadomości młodego pokolenia Polaków, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 1995, s T. Szawiel, Społeczeństwo obywatelskie [w:] M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce, PWN, Warszawa 2001, s

9 sprawy publiczne, a więc na to, co się dzieje zarówno w kraju, jak i w miejscu zamieszkania mieście czy gminie było jedną z najważniejszych zdobyczy transformacji. Wpływ obywateli na bieg spraw w kraju urzeczywistnia się przede wszystkim poprzez uczestnictwo w wyborach. Nasuwa się więc pytanie: w jakim stopniu osoby o poglądach i współuczestniczą w budowaniu tego społeczeństwa? Przejawem obywatelskości społeczeństwa jest uczestnictwo obywateli w życiu politycznym. Partycypacja polityczna jest bowiem, jak pisze Jan Garlicki, niezwykle ważnym czynnikiem niezbędnym dla efektywnego funkcjonowania systemu demokratycznego, bowiem trudno mówić o istnieniu rozwiniętej, skonsolidowanej demokracji bez rzeczywistego zaangażowania uczestników systemu w życie publiczne i procedury wyłaniania przedstawicieli1 Ważnym aspektem oceny transformacji w sferze społecznej jest stosunek obywateli do demokracji. Zastąpienie autokratycznych rządów totalitarnych systemem demokratycznym jest bez wątpienia niekwestionowaną zdobyczą przemian ostatnich osiemnastu lat. W celu odtworzenia stosunku Polaków do demokracji posłużono się w badaniu następującym pytaniem wskaźnikowym: Chciał(a)bym zapytać o demokrację w Polsce. W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(a) lub niezadowolony(a) z demokracji, takiej jaka istnieje w Polsce? Osoby o poglądach i wyrażają odmienne opinie na temat demokracji. Satysfakcję z funkcjonowania systemu demokratycznego w obecnej formie częściej deklarują osoby o poglądach (51,8%) niż (32,7%). Jednocześnie dwie trzecie osób o poglądach (64,2%) ocenia demokrację w Polsce krytycznie (tabela 9). Tabela 9. Satysfakcja Polaków z demokracji Oceny wśród osób o poglądach N = 179 N = 281 0,0 1,1 6,3 11,7 26,4 39,0 32,2 21,8 18,6 10,5 13,5 8,6 0,0 2,0 3,0 5,2 bardzo zadowolony zadowolony raczej zadowolony raczej niezadowolony niezadowolony bardzo niezadowolony nie ma demokracji nie wiem Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, 2005 r. 14 J. Garlicki, Demokracja i integracja europejska studium osobistych i politycznych orientacji dwóch pokoleń Polaków, Wyd. Adam Marszałek, Warszawa 2005, s

10 Lewicowo-prawicowa polaryzacja w zakresie oceny funkcjonowania demokracji jest zjawiskiem trwałym. Analizując wyniki badań z lat można zauważyć, że poziom satysfakcji z demokracji osób o poglądach jest niezmiennie niższy niż osób o autoidentyfikacjach (tabela 10). Tabela 10. Satysfakcja Polaków z demokracji porównanie * Osoby o poglądach: ,45 4, ,34 4, ,90 3,89 Rok badania ,00 3,72 3,85 3, ,81 3, ,81 3, ,07 3,80 * średnia wskazań na skali 1-5 Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny. Wraz z rozwojem demokracji zapoczątkowany został proces kształtowania się kultury obywatelskiej jako niezbędnego czynnika w procesie formowania się społeczeństwa obywatelskiego. Stanowi ona bowiem kulturowy fundament uczestnictwa obywateli w polityce, przejawiający się między innymi w zainteresowaniu obywateli polityką oraz ich zachowaniami w sferze polityki. W ujęciu empirycznym można je mierzyć stopniem zainteresowania Polaków polityką. Jest to ważny czynnik determinujący zachowania w życiu publicznym. Z badań wynika, że zainteresowanie problemami polityki częściej deklarują osoby o (63,9%) niż (54,8%) tabela 1 Co więcej, analiza porównawcza danych zebranych w pierwszych latach transformacji pokazuje wzrost zainteresowania polityką wśród osób o identyfikacjach, a przeciwnie spadek zainteresowania nią wśród zwolenników lewicy. Tabela 1 Zainteresowanie polityką porównanie rok 2005 i w bardzo dużym stopniu w dużym stopniu średnio w małym stopniu w ogóle nie interesuje się trudno powiedzieć N = 179 N = 281 N = 230 N = 367 3,1 2,6 3,5 2,1 9,7 10,7 7,7 10,7 42,0 50,6 48,2 44,5 31,5 25,4 26,0 31,5 13,8 9,8 14,1 11,2 0,0 0,8 0,4 0,0 Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, lata 2005 i Pytanie brzmiało: W jakim stopniu interesuje się Pan(i) polityką? 51

11 W analizie uwzględniono także inne przejawy partycypacji politycznej: uczestnictwo w wyborach oraz zaangażowanie w pracę w organizacjach obywatelskich. Uczestnictwo w wyborach wpisuje się w nurt klasycznego pojmowania demokracji. Jak bowiem pisał Robert Dahl: Demokracja w jej klasycznym rozumieniu oznaczała przede wszystkim bezpośredni udział obywateli; demokracja albo jest partycypacyjna, albo jej w ogóle nie ma 1 Analiza deklaracji uczestnictwa w wyborach parlamentarnych wśród osób o i poglądach pokazuje, że poziom mobilizacji elektoratów jest silnie uzależniony od bieżącej sytuacji politycznej. W latach 1997 oraz 2005 zdecydowanie wyższą mobilizację wykazuje elektorat o poglądach. Przekłada się to na zwycięstwo partii AWS w 1997 r. oraz PiS w roku 200 Z kolei silniejsza mobilizacja elektoratu lewicowego w latach 1993 oraz 2001 przekłada się na zwycięstwo SLD (tabela 12). Partycypacja wyborcza w Polsce ma zatem, charakter płynny, różnicując w równym stopniu elektoraty lewicowy i prawicowy. Tabela 1 Uczestnictwo w wyborach parlamentarnych odsetek osób deklarujących uczestnictwo Wśród osób o poglądach: ,7 64, ,8 72, ,2 64, ,7 64,8 Źródło: Polski Generalny Sondaż Społeczny, Wielkim problemem polskiej transformacji jest uczestnictwo obywateli w wyborach. Frekwencja w wyborach parlamentarnych systematycznie spada osiągając w 2005 roku najniższy poziom od czasu zmiany systemowej roku 1989 r. Frekwencja wyborów parlamentarnych z października 2007 roku może na pierwszy rzut oka wydawać się podważeniem postawionej powyżej tezy lecz interpretując ją należy pod uwagę wziąć co najmniej dwa zastrzeżenia. Po pierwsze przekroczenie poziomu 50% ostatni raz miało miejsce blisko piętnaście lat temu. Wątpić należy zatem w tezę głoszącą znaczący wzrost świadomości obywatelskiej oraz zaangażowania się Polaków w życie polityczne przejawiające się w partycypacji wyborczej skłaniając się raczej ku tezie silnej, ale niestety jednorazowej mobilizacji politycznej Polaków. Interpretując aktywność wyborczą obywateli należy także mieć na uwadze, że frekwencja wyborcza, wysoka jak na polskie warunki, w porównaniu z okrzepłymi demokracjami nadal pozostaje stosunkowo niska. Fakty te świadczą o słabości tworzącego się społeczeństwa obywatelskiego, która to 16 R.A Dahl, Demokracja i jej krytycy, Kraków 2005, s

12 słabość, co jest warte podkreślenia, w wymiarze rzeczywistych, konkretnych działań, nie jest ani bardziej lewicowa, ani bardziej prawicowa (tabela 13). Tabela 1 Frekwencja obywateli w wyborach parlamentarnych , , , , ,88 Źródło: Państwowa Komisja Wyborcza. Ważnym wymiarem kształtowania się tendencji demokratycznych oraz budowy społeczeństwa obywatelskiego jest zaangażowanie obywateli w organizacjach pozarządowych. W 2006 roku w Polsce zarejestrowanych było 45 tys. stowarzyszeń i 7 tys. fundacji. Według danych CBOS stosunkowo niewielu Polaków wykorzystuje możliwość społecznego działania w organizacji obywatelskich. W ostatnich sześciu latach Polacy najczęściej poświęcali swój wolny czas kształceniu, związkom zawodowym, organizacjom religijnym, sportowym, charytatywnym, a także ochotniczym organizacjom ratowniczym. Dotychczas jednak liczba osób deklarujących udział w pracy którejkolwiek z tych organizacji nie przekroczyła 5,5%17. Czy zatem orientacja polityczna wpływa na zaangażowanie w działalność społeczną? Odpowiedź na to pytanie mogą dać wyniki cyklicznego monitoringu stanu społeczeństwa obywatelskiego prowadzonego przez CBOS. Autorzy badań posługują się w nich syntetycznym zbiorczym wskaźnikiem zaangażowania w pracę społeczną. Uwzględnia on wszelką deklarowaną przez badanych aktywność, tzn. dobrowolną i nieodpłatną pracę wykonaną w 2005 roku (lub latach ubiegłych przyp. TG) na rzecz swojej społeczności lokalnej lub osób potrzebujących oraz działalność w organizacjach obywatelskich. Wskaźnik ten zatem jest dobrym wyznacznikiem zaangażowania obywatelskiego osób o i poglądach. Wyniki analiz świadczą o braku zróżnicowania w aktywności obywatelskiej ze względu na wyznawane poglądy polityczne (tabela 14). Analizując szczegółowo pola aktywności społecznej osób o i poglądach zauważyć możemy w chwili obecnej większą aktywność w organizacjach obywatelskich osób o poglądach (32,0%) niż (25,0%) Stan ten utrzymuje się od z małymi wahnięciami już blisko dziesięć lat. Wynikać to może z silniejszego nastawienia na współdziałanie i współpracę wśród osób o przekonaniach, niż przejawiających postawy indywidualistyczne osób o poglądach. Czy zatem polskie społeczeństwo obywatelskie będzie ukształtowane na lewicowym fundamencie? czas pokaże. 17 Stan społeczeństwa obywatelskiego w latach , BS 19/2006, CBOS, Warszawa

13 Tabela 1 Zaangażowanie w działalność społeczną18 Zbiorczy wskaźnik zaangażowania w pracę społeczną w latach ,0 42,0 42,0 38,0 38,0 40,0 Poglądy polityczne lewicowe prawicowe Źródło: CBOS. Podsumowanie Mimo upływu blisko dwudziestu polskie społeczeństwo nadal pozostaje dychotomicznie podzielone, a podział polskiej sceny politycznej na lewicę i prawicę pozostaje nadal aktualny mobilizując elektoraty oraz narzucając niejako postrzeganie zmian zachodzących w naszym kraju. Ocena transformacji systemowej zależy bowiem w dużej mierze od filtru, jakim jest autoidentyfikacja ideologiczna obywateli. Osoby o poglądach w większości analizowanych wymiarów pozostają bardziej krytyczne w ocenie procesu transformacji, przy jednoczesnej skłonności do dostrzegania pewnych korzystnych aspektów systemu PRL, niż czynią to osoby o przekonaniach. Tezę tę potwierdza ogólna ocena procesu transformacji przez społeczeństwo Polskie. Proces przekształceń zapoczątkowany w 1989 roku negatywnie ocenia ponad połowa (53,4%) osób o oraz 37,4% o poglądach. Pozytywne oceny zmian podkreśla połowa (50,5%) osób deklarujących poglądy prawicowe i zaledwie 37,7% osób o poglądach (tabela 15). Tabela 1 Ogólna ocena procesu transformacji ( )19 Oceny wśród osób o poglądach N = 179 N = 281 0,9 1,9 36,8 48,6 45,9 31,8 7,5 5,6 8,8 12,0 bardzo dobrze raczej dobrze raczej źle bardzo źle trudno powiedzieć Źródło: Polski Generalny Sondaż Wyborczy, 2005 r Stan społeczeństwa..., cyt. wyd., s. 1 Pytanie brzmiało: Gdyby zachciał(a) Pan(i) ocenić ogólnie okres ostatnich 16 lat, tzn. lata , to czy powiedział(a)by Pan(i), że ocenia ten okres...? 54

14 Warto jednak zaakcentować dwa odstępstwa od tej zasady. Po pierwsze zwolennicy zarówno opcji lewicowej, jak i prawicowej silnie akceptują model gospodarki wolnorynkowej jako podstawę gospodarki naszego kraju. Jest to istotny sukces procesu transformacji gospodarczej. Druga kwesta związana jest z transformacją w sferze społecznej. W wymiarze tym rozpatrywanym zarówno pod względem partycypacji wyborczej, jak i aktywności w szeroko rozumianej sferze obywatelskiej zauważyć możemy daleko posuniętą bierność obywateli zarówno identyfikujących swoje przekonania jako lewicowe, jak i prawicowe. Brak aktywności obywatelskiej pozostaje w chwili obecnej jednym z największych zagrożeń procesu polskiej transformacji. Tomasz Godlewski LEFT-WING AND RIGHT-WING VOTERS PERCEPTION OF THE POLISH TRANSFORMATION PROCESS The transformation process includes changes in political and economical areas, it also evokes changes in social area and in citizens lives. The transformation process has differently affected various social groups some of them are in the center of this process, some outside of it or on its margins. It seems to be very interesting to analyze a perception of the Polish transformation process by using left-wing and right-wing autoidentifications of a Polish society. This analysis may be conducted in three dimensions: in the political system dimension, which includes opinions of the Polish people about a previous system and the transformation itself; an economical dimension, which includes assessments of a transformation of the economy and its influences on citizens lives; a social dimension, which includes changes in citizens identity, new cultural patterns that form a new political culture. Results of these analysis show a left-wing and a right-wing dichotomy of a Polish political scene and its influence on the perception of changes taking place in our country. Persons with left-wing autoidentification are mostly highly critical of the transformation results. Nevertheless it s not a coherent sight. Some aspects of the Polish transformation by left-wing voters and right-wing voters are seen in the same way. 55