Prawne i etyczne problemy współczesnej medycyny

Transkrypt

1 Prawne i etyczne problemy współczesnej medycyny

2

3 Prawne i etyczne problemy współczesnej medycyny Redakcja Paweł Polaczuk Aleksander Bauknecht Olsztyn 2016

4 Recenzent: dr. hab. Piotr Krajewski, prof. UWM dr hab. Oktawian Nawrot, prof. UG Prawne i etyczne problemy współczesnej medycyny Redakcja: Paweł Polaczuk, Aleksander Bauknecht Copyright 2016 by Paweł Polaczuk, Aleksander Bauknecht and contributors Published by: epubli GmbH, Berlin ISBN: Wydanie 3, poprawione i uzupełnione

5 SPIS TREŚCI Koniec życia jako problem medyczny, etyczny i prawny Bogna Wach...7 Tajemnica lekarska prawo rodzące zaufanie Marek Olejniczak...38 Etyczne aspekty zastosowania narkoanalizy Edyta Sokalska...50 Bioetyka i utylitaryzm w medycynie Piotr Krajewski...66 Możliwość ingerencji państwa w sferę władzy rodzicielskiej w kontekście obowiązkowych szczepień ochronnych w Polsce zagadnienia prawne i etyczne Anna Kledyńska...88 Prawne i etyczne aspekty ksenotransplantacji Piotr Zmysłowski Co to jest off label use? Kilka uwag Paweł Polaczuk Aspekty prawne transplantacji narządów ex mortuo w Polsce Malwina Treder Kontrowersje wokół legalizacji medycznej marihuany Katarzyna Karwowska Prawne problemy stosowania leków poza zakresem dopuszczenia. Kilka uwag o prawie niemieckim Paweł Polaczuk Powództwo o ustalenie płci Maria Jasińska Stosowanie leków poza zakresem dopuszczenia a błąd w sztuce lekarskiej w prawie niemieckim. Kilka uwag Paweł Polaczuk...217

6 W drodze do urzędowego uzgodnienia płci kilka uwag Małgorzata Augustyniak Dziecko w fazie prenatalnej jako zmarły. Kilka uwag o wyroku Sądu Najwyższego z 9 marca 2012 r. (I CSK 282/11) Paweł Polaczuk...259

7 7 KONIEC ŻYCIA JAKO PROBLEM MEDYCZNY, ETYCZNY I PRAWNY BOGNA WACH PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA IM. JAKUBA Z PARADYŻA W GORZOWIE WIELKOPOLSKIM Abstrakt: Celem artykułu jest przybliżenie problemów etycznych, medycznych i prawnych związanych z końcem życia. W wyniku rozwoju technik medycznych powstaje pytanie czy życie ludzkie należy ratować w każdych okolicznościach. Z jednej strony nie wolno prosić o przyspieszenie śmierci nawet w przypadku trudnego do zniesienia cierpienia natomiast wolno przerwać leczenie nawet jeśli oznacza to śmierć przez zagłodzenie. Niektóre państwa decydują się na legalizację eutanazji i wspomaganego samobójstwa powstaje problem czy zasada nienaruszalności życia zostanie zastąpiona przez zasadę autonomii. Dyskusja nad tym problemem pozostaje ciągle aktualna. Słowa kluczowe: koniec życia, zabić czy pozwolić umrzeć, eutanazja czynna i bierna, wspomagane samobójstwo, niepodejmowanie i zaprzestanie leczenia, rozwiązania prawne. The End of Life as a Medical, Ethical and Legal Problem Abstract: The aim of this essay is approach ethical, medical and moral aspects the end of life. As result of development of medical techniques the question is to save the lives in all circumstances. On the one hand request for hasten the death is not allowed, even in the case of unbearable physical and mental suffering, but withhold and withdraw life saving treatment including discontinue of artificial nutrition and hydration is permissible. Euthanasia and physician assisted suicide is legal in same countries the problem is: does the principle of inviolability of life substitute for principle of individual autonomy? The discussion on this issue is still open. Key words: end of life, kill or letting die, euthanasia active and passive, physician assisted suicide, withhold and withdrawal treatment, legal regulations/ legislation.

8 8 Wprowadzenie Problemy związane z zakończeniem życia pozostają przedmiotem niesłabnących sporów, zwłaszcza w sytuacji gdy kolejne państwa decydują się na legalizację eutanazji i wspomaganego samobójstwa. W wyniku rozwoju technologii medycznych pod znakiem zapytania stanął podstawowy cel medycyny za jaki uważa się bezwzględne ratowania życia ludzkiego. Pojawiły się nowe pytania: czy w każdych warunkach należy ratować życie nawet, gdy chory znajduje się w agonii lub cierpi nieznośny ból, czy należy utrzymywać przy życiu osoby z ciężkimi uszkodzeniami mózgu znajdujące się w stanie minimalnej świadomości, czy należy ratować dzieci, które urodziły się z ciężkimi wadami, pomimo że szanse ich przeżycia są niewielkie? Czy możemy zatem mówić o wyjątkach od fundamentalnej zasady ochrony życia, która jest podstawą funkcjonowania społeczeństwa? W wyniku stosowania zaawansowanych technik medycznych ulega zatarciu granica między śmiercią spowodowaną a naturalną. Należy zaznaczyć, że bardzo ważną kwestią jest zakreślenie różnicy pomiędzy tym co jest niedozwolonym przerwaniem życia, w tym przypadku poprzez eutanazję i pomoc w samobójstwie, a przyzwoleniem na śmierć, np. w wyniku niepodejmowania czy przerwania leczenia. Czy jednak taka różnica istnieje, rezultat bowiem jest ten sam: śmierć osoby chorej. Dlaczego bowiem odłączenie respiratora, niepodawanie antybiotyków w przypadku infekcji u ludzi nieuleczalnie chorych, nierozpoczynanie reanimacji, ma być uważane za dozwolone, pomimo że może skazywać pacjenta na umieranie w mękach. Natomiast podanie zastrzyku jako czynna forma eutanazji oraz pomoc w samobójstwie poprzez dostarczenie środków farmakologicznych jest niedopuszczalne. Próbując odpowiedzieć na pytanie czym jest eutanazja należy pamiętać, że znaczenie tego słowa przeszło ewolucję i używane w bardzo różnych kontekstach 1. Dla podkreślenia medycznego kontekstu zagadnienia proponuję przyjęcie następujących przykładów definicji tego pojęcia. Według Oks- 1 Na ten temat zob. J. Malczewski, Eutanazja. Gdy etyka zderza się z prawem., Warszawa 2012, Wolters Kluwer, s. 27 i n., i s. 77 oraz K. Nazar-Gutowska, Pojęcie i rodzaje eutanazji, w: Eutanazja, pod redakcją M. Mozgawy, Warszawa 2015, Wolters Kluwer, s. 13 i n.

9 fordzkiego słownika filozofii eutanazja to działanie polegające na bezpośrednim spowodowaniu czyjejś szybkiej śmierci albo powstrzymanie się od działań w celu przyniesienia ulgi osobie cierpiącej, w sytuacji gdy śmierć postrzegana jest jako mniejsze zło lub lepsze rozwiązanie 2. K. Sanders i C. Chaloner określają eutanazję jako działanie lub zaniechanie zawierające intencję przyspieszenia końca życia w celu przerwania niedającego się uśmierzyć bólu lub cierpienia 3. Rozważając problem eutanazji należy wyróżnić przynajmniej ogólne jej typy. Najczęściej spotykany podział uwzględnia sposób zamierzonego spowodowania śmierci, i tak: jeśli polega na działaniu sprawcy np. poprzez podanie zastrzyku, mamy wówczas do czynienia z eutanazją czynną. Natomiast jeśli śmierć następuje w wyniku celowego zaniechania procedur medycznych i pielęgnacyjnych, w tym zaprzestania nawadniania i odżywiania, mamy do czynienia z eutanazją bierną. Kolejnym kryterium podziału jest wola chorego, który ma być poddany eutanazji. I tak wyróżniamy eutanazję dobrowolną, która jest wykonywana na żądanie zdolnego do podjęcia takiej decyzji pacjenta, niedobrowolną (adobrowolną) wykonywaną w przypadku gdy osoba nie może wyrazić swojej woli oraz eutanazję przymusową wykonywaną wbrew woli pacjenta 4. Od eutanazji należy odróżnić wspomagane samobójstwo. W tej sytuacji lekarz dostarcza pacjentowi informacji oraz środków potrzebnych do zakończenia życia np. leków wraz ze sposobem ich dawkowania. Lekarz nie bierze udziału w akcie odebrania życia 5. Ponieważ eutanazja i wspomagane samobójstwo stanowią wyjątki od powszechnie obowiązującej zasady zakazującej zabijania, budzą tak 2 S. Blackburn, Oksfordzki słownik filozoficzny, Warszawa 1997, Książka i Wiedza, s K. Sanders, C. Chaloner, Voluntary euthanasia : ethical concepts and definitions, [w:] Nursing Standard 2007, tom 21 nr 37, s T. Pietrzykowski Etyczne problemy prawa, Katowice 2005, Naukowa Oficyna Wydawnicza, s. 194 i n., oraz J. Stelmach, B. Brożek, M. Soniewicka, W. Załuski, Paradoksy bioetyki prawniczej, Warszawa 2010, Wolters Kluwer, s K. Sanders, Ch. Chaloner, op. cit., s. 41 oraz M. Szeroczyńska, Eutanazja i wspomagane samobójstwo na świecie, Kraków 2004, Universitas, s

10 10 ożywioną dyskusję. Każda decyzja dotycząca zakończenia życia, niezależnie od tego czy mówimy o dozwolonym pozwolić umrzeć czy zakazanym zabić, jest nieodwracalna i wymaga dobrego uzasadnienia oraz przedstawienia odpowiednich argumentów. Jak silne są kontrowersje wokół zagadnień dotyczących zakończenia życia pokazują przykłady spraw sądowych oraz rozwiązania legislacyjne będące swoistymi kamieniami milowymi w dyskusji o śmierci i umieraniu. Poniżej przedstawione zostały najważniejsze z nich. Sprawy sądowe i rozwiązania prawne Przerwanie leczenia Pierwszą sprawą wywołującą szeroką dyskusję stał się przypadek Karen Ann Quinlan z 1975 roku. Karen znalazła się w trwałym stanie wegetatywnym po tym jak zażyła leki wraz z alkoholem, a jej życie było podtrzymywane za pomocą respiratora. Ponieważ szpital nie zgodził się na przerwanie terapii sprawa znalazła swój finał w Sądzie Najwyższym stanu New Jersey. Sąd zezwolił na odłączenie aparatury uzasadniając swoją decyzję wywiedzionym z konstytucji prawem do prywatności, przyjmując że Karen zrezygnowałaby z leczenia. Po odłączeniu od respiratora dziewczyna zaczęła samodzielnie oddychać i żyła jeszcze 10 lat 6. Kolejnym problemem dla rodzin, szpitali i sądów okazała się sytuacja pacjentów, którzy znaleźli się w stanie trwale wegetatywnym, stan ich nie wymagał podtrzymywania funkcji życiowych za pomocą aparatury, potrzebowali jednak pielęgnacji oraz podawania napojów i pokarmów za pomocą sądy. Takim przypadkiem była sprawa Nancy Cruzan znajdującej się w stanie trwale wegetatywnym od 1983 roku. W tej sprawie Sąd Najwyższy USA uznał prowadzenie nawadniania i odżywiania w sposób sztuczny za środek terapeutyczny, z którego można zrezygnować tak jak z każdej innej formy leczenia. Opierając się na zeznaniach świadków, którzy twierdzili, że Nancy nie chciałaby być podtrzymywana przy życiu w tym stanie, sąd wydał decyzję o zaprzestaniu nawadniania i odżywania. Pacjentka zmarła 26 grudnia 1990 roku 7. Liczne kontrowersje wywołało skojarzenie takiego zakończenia życia z zagłodzeniem. W podobnym 6 J. Hołówka, Etyka w działaniu, Warszawa 2001, Prószyński i spółka, s. 113 oraz M. Szeroczyńska, op. cit., s

11 11 przypadku Tonego Blanda, który miał miejsce w Wielkiej Brytanii Izba Lordów pełniąca rolę Sądu Najwyższego orzekła, że w najlepszym interesie pacjenta, ze względu na stan trwale wegetatywny, w którym znalazł się w 1989 roku, będzie przerwanie dalszego nawadniania i odżywiania. Nie próbowano w tym przypadku ustalić woli pacjenta, a kryterium którym posłużono się uzasadniając decyzję była jego jakość życia. Izba Lordów w uzasadnieniu swojej decyzji o zaprzestaniu nawadniania i odżywiania stwierdziła, że w pewnych warunkach życie nie jest korzystne i można je skrócić Tony zmarł 3 marca 1993 roku 8. Ostatnimi głośnymi sprawami, w których na podstawie decyzji sądów zaprzestano sztucznego nawadniania i odżywiania były przypadki Terri Schiavo w Stanach Zjednoczonych 9 w roku 2005 oraz Eluany Englaro we Włoszech 10 w roku Obie pacjentki znajdowały się w stanie trwale wegetatywnym, według sądów nie było perspektyw na poprawę ich stanu. Sądy uznały za wystarczające zeznania osób bliskich, że pacjentki nie chciałyby być utrzymywane przy życiu w takim stanie, swoje werdykty oparły na prawie do rezygnacji z leczenia. Z kolei sprawa Lambert i inni v. Francja z 2014, którą również rozstrzygnął Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasbourgu, dotyczyła pacjenta znajdującego się w stanie trwale wegetatywnym, który był odżywiany i nawadniany w sposób sztuczny. Lekarze podjęli decyzję o zaprzestaniu odżywiania i nawadniania, czemu sprzeciwiła się rodzina chorego 11. Trybunał w tym przypadku nie uznał tego postępowania za eutanazję lecz za zaprzestanie terapii. Analizując prawo francuskie w tym zakresie Try- 7 Zob. m.in M. Szeroczyńska, op. cit., s. 288 oraz M.I. Urofsky, Lethal Judgments. Assisted Suicide & American Law, Kansas 2000, University Press of Kansas, 2000, s Zob. M. in. M. Warnock, E. Macdonald, Easeful Death, Oxford 2008, Oxford University Press, s , a także G. Tulloch, Euthanasia Choice and Death, Edinburgh 2005, Edinburgh University Press, s R. Fenigsen, Przysięga Hipokratesa, Warszawa 2010, Świat Książki, s. 224 i P. Kowalczuk, Rząd ratuje Eluanę, [w:] Rzeczpospolita r., P. Kowalczuk, Włochy: spory o śmierć, Rzeczpospolita , P. Kowalczuk, Spory o słodką śmierć i testament biologiczny, [w:] Rzeczpospolita Lambert i inni v. Francja, wyrok Wielkiej Izby z dnia r., skarga nr 46043/14.

12 12 bunał stwierdził, że jego uregulowania nie naruszają prawa do życia chronionego art. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Powstaje pytanie czy mamy w tym przypadku do czynienia z zaprzestaniem terapii (chory nie był uzależniony od aparatury podtrzymującej życie, wymagał jedynie podawania pokarmów i napojów przez sondę oraz pielęgnacji), czy też z eutanazją bierną. Jak zatem ostatecznie ukształtuje się linia orzecznicza Trybunału w zakresie art. 2? Należy zaznaczyć, że kwestia regulacji eutanazji i pomocy w samobójstwie, podobnie jak regulacje dotyczące rezygnacji z leczenia leżą w gestii poszczególnych państw członkowskich Rady Europy. Jednak czy w swoim orzecznictwie Trybunał nie otworzy legitymizacji do stosowania eutanazji biernej? Dzieci z nieuleczalnymi wadami Trochę inne pytania rodzą przypadki dzieci, które urodziły się z ciężkimi wadami. Czy w każdym przypadku należy je ratować nawet jeśli szanse takiego dziecka na przeżycie są niewielkie. Czy też należy dokonywać w każdym przypadku oceny jaka będzie spodziewana jakość życia takiego dziecka. Znamiennym przypadkiem stała się sprawa Baby Doe w Stanach Zjednoczonych z 1982 roku. Dziecko urodziło się z wadą przełyku, która była łatwa do wyleczenia oraz z zespołem Downa. Rodzice dziecka ze względu na jego upośledzenie umysłowe, któremu nie sposób było zaradzić, nie chcieli poddać go operacji ratującej życie, która była standardową procedurą. Sąd Najwyższy stanu Indiana przychylił się do ich wniosku. Dziecko zmarło zanim sprawę rozpatrzył Sąd Najwyższy USA 12. Inaczej postanowił sąd brytyjski w sprawie in Re B z 1981 roku, który nakazał przeprowadzenie operacji ratującej życie dziecka z zespołem Downa wbrew woli rodziców, stwierdzając w uzasadnieniu, że nikt nie jest w stanie ocenić ani przewidzieć, jaki będzie stopień niepełnosprawności tego dziecka i czy będzie ono cierpiało, czy też jego życie będzie szczęśliwe 13. Podobny przypadek miał miejsce w Kolumbii Brytyjskiej dotyczącej 7-letniego niepełnosprawnego Stephena Dawsona. Sąd nakazując operację chłopca orzekł, że kryteria oparte na ocenie jakości życia dokonane przez rodziców oraz lekarzy, to zbyt mało by decydować 12 M. Warnock, E. Macdonald, op. cit., s oraz M. Szeroczyńska, op. cit., M. Szeroczyńska, op. cit., s. 320.

13 13 o życiu i śmierci 14. Natomiast w dwóch brytyjskich sprawach z roku 1997 sądy zdecydowały o zaprzestaniu terapii nieuleczalnie chorych dzieci na podstawie oceny spodziewanej jakości ich życia 15. W sprawie Glass v. Zjednoczone Królestwo z 2004 roku doszło do przerwania leczenia ciężko upośledzonego małoletniego chłopca poprzez wpisanie do dokumentacji klauzuli o nie podejmowaniu reanimacji oraz podawaniu morfiny bez zgody rodziców. Europejski Trybunał Praw Człowieka rozstrzygnął sprawę na korzyść opiekunów prawnych chłopca twierdząc, że doszło do naruszenia prawa do prywatności oraz integralności fizycznej dziecka na podstawie art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Trybunał stwierdził ponadto, że w przypadku tak istotnej różnicy stanowisk między rodzicami a szpitalem spór powinien rozstrzygnąć sąd 16. Holandia stała się pierwszym państwem, które opracowało reguły dopuszczalności eutanazji nowonarodzonych dzieci z nieuleczalnymi wadami (tzw. eutanazja neonatalna) w tzw. protokole z Groningen z 2004 roku. Reguły zawarte w protokole mają zastosowanie do trzech kategorii przypadków. Pierwsza z nich obejmuje te przypadki, w których dzieci nie mają szansy na przeżycie i prawdopodobnie umrą niedługo po porodzie. Druga kategoria dotyczy dzieci, których długość życia będzie dłuższa, ale będą one wymagały intensywnej opieki medycznej, a ich spodziewana jakość życia będzie bardzo niska. Trzecia to te przypadki, w których nowo narodzone dzieci nie wymagają intensywnej opieki medycznej lub wymagają jej tylko w określonym czasie lecz według opinii lekarzy i rodziców doznają na skutek schorzeń ogromnych cierpień, co powoduje niską 14 M. Szeroczyńska, op. cit., s Zob. Child: Discontinuation of Treatment (Re C) [w:] Medical Law Review 1997, t. 5, s oraz United Kingdom Child: Terminally Illness Withdrawal of Treatment, [w:] Medical Law Review 1998, t. 6, s Glass v. Zjednoczone Królestwo, wyrok z dnia r., skarga nr 61827/00. Według A. Śledzińskiej-Simon dziecko było poddane ukrytej eutanazji przez lekarzy. Po interwencji matki zostało w dobrym stanie wypisane do domu. (zob. A. Śledzińska- Simon, Rola Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w kształtowaniu standardów w zakresie bioetyki i biotechnologii,w: Prawa człowieka wobec biotechnologii, pod redakcją L. Kondratiewy- Bryzik, K. Sękowskiej- Kozłowskiej, Warszawa 2013, Wolters Kluwer, s. 96.

14 14 jakość ich życia i nie ma szans na poprawę ich stanu. Warunki wykonania procedury są następujące: diagnoza nie może budzić wątpliwości i musi być potwierdzona przez niezależnego specjalistę, nie ma perspektyw na wyleczenie lub złagodzenie cierpień, obydwoje rodzice wyrażają zgodę, natomiast sama procedura musi być przeprowadzona zgodnie z medycznymi standardami. Każdy przypadek musi być odpowiednio udokumentowany i zgłoszony prokuratorowi. Należy dodać, że protokół z Groningen nie jest aktem prawnym lecz zbiorem wytycznych, które określają warunki, po spełnieniu których lekarz w sposób aktywny może przyczynić się do śmierci noworodka, aby mógł spodziewać się odstąpienia od wymierzenia kary 17. Pomoc w skróceniu życia na żądanie Innym problemem jest walka osób nieuleczalnie chorych o prawo do śmierci jak w przypadku Kanadyjki Nancy B., która będąc osobą sparaliżowaną i podłączoną do respiratora zażądała jego odłączenia. Kanadyjski Sąd Najwyższy w decyzji z 1993 roku przychylił się do tej prośby uznając ją za dozwoloną rezygnację z leczenia, nie zaś za eutanazję czy pomoc w samobójstwie 18. Z tym problemem zwracano się również do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W sprawie Pretty v. Zjednoczone Królestwo z 2002 roku 19 skarżąca, całkowicie sparaliżowana na skutek śmiertelnej choroby neurologicznej, wniosła sprawę w związku z odmową wydania przez władze krajowe zapewnienia o niepociąganiu do odpowiedzialności karnej męża, który miał pomóc skarżącej w samobójstwie, ponieważ nie mogła popełnić go samodzielnie. Trybunał odrzucił skargę uzasadniając decyzję tym, że państwo jest zobowiązane do ochrony życia, nie zaś pomocy w jego zakończeniu. Osoba dorosła może zrezygnować z leczenia ratują- 17 E. Verhagen, P. J. Sauer, The Groningen Protocol: Euthanasia in Severely Ill Newborns, [w:] New England Journal of Medicine 2005, nr 352, s oraz E. Verhagen, The Groningen Protocol for newborn euthanasia; whitch way did the slippery slope tilt?, [w:] Journal of Medical Ethic 2013, tom 39, nr 5, s M. Szeroczyńska, op. cit., s oraz P. Morgan, K. Veith, Being Ms B., Autonomy and the Nature of Legal Regulation, [w:] The Sydney Law Review 2004, t. 26, nr 1, s i Pretty v. Zjednoczone Królestwo wyrok z dnia , skarga 2346/02.

15 15 cego życie, nie może jednak żądać pomocy w jego zakończeniu. Zakaz pomocy w samobójstwie obowiązujący w Wielkiej Brytanii jest proporcjonalny do chronionego dobra jakim jest życie szczególnie w przypadkach osób wrażliwych i słabszych jakimi są osoby ciężko chore, stanowi barierę przed nadużyciami ze strony innych 20. Podobnie w sprawie Haas v Szwajcaria z 2011 roku, w której skarżący cierpiący na chorobę dwubiegunową domagał się przepisania śmiertelnej dawki środków farmakologicznych ze względu na nieuleczalność schorzenia. Ponieważ kolejni specjaliści odmówili jego prośbie, sprawa znalazła swój finał przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, skarżący powołał się na art. 8 Konwencji twierdząc, że państwo odmawia mu prawa do prywatności poprzez uniemożliwienie zdobycia środków służących do popełnienia samobójstwa. Trybunał odrzucając skargę w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że z Konwencji Europejskiej nie wynika prawo do pomocy w samobójstwie, ani też obowiązek państwa polegający na umożliwieniu swojemu obywatelowi śmierci bez bólu i cierpienia 21. W najnowszej sprawie dotyczącej pomocy w samobójstwie Gross v. Szwajcaria z 2013 roku 22 Trybunał uznał, że prośba 83- letniej skarżącej, która nie cierpiała na terminalną czy nieuleczalną chorobę, o dostarczenie śmiertelnej dawki pentobarbitolu sodu w celu zakończenia życia leży w zakresie prawa do prywatności, gwarantowanego przez art. 8 Konwencji. Podstawą stał się brak precyzyjnej regulacji, pod jakimi warunkami skarżąca mogła otrzymać śmiertelną dawkę leku. W orzeczeniu nie 20 Tamże, por. także J. Makarczyk, Sprawa Dianne Pretty v. Wielka Brytania przed ETPCz, w Prawo, społeczeństwo, jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Leszkowi Kubickiemu, pod redakcją A. Łopatki, Warszawa 2003, Dom Wydawniczy ABC, s Haas v. Szwajcaria, wyrok z dnia , skarga nr 31322/07. S.H.E. Hormon, N. Sethi, Preserving Life and Facilitating Heath: What Role for Government after Haas v. Switzerland?, w:] European Journal of Health Law 2011, t. 18, s. 356 i Wyrok z dnia r., skarga nr 67810/10. Należy zaznaczyć, że na skutek śmierci skarżącej Wielka Izba Trybunału orzekła o niedopuszczalności sprawy z powodu nadużycia do skargi indywidualnej, przytoczone ustalenie pochodzą z wyroku wydanego przez Izbę Trybunału w maju 2013 roku.

16 16 zawarto stwierdzenia czy skarżąca powinna być uprawniona do otrzymania pomocy w samobójstwie pozostawiając to prawu szwajcarskiemu 23. Legalizacja eutanazji i wspomaganego samobójstwa Kraje Beneluksu Pierwszym państwem, które zalegalizowało pomoc w umieraniu jest Holandia 24. Uchwalenie ustawy zostało poprzedzone długą dyskusją publiczną, którą wywoływały kolejne sprawy sądowe. Jednym z głośniejszych procesów była sprawa z 1974 roku dotycząca lekarki Gertruidy Postmy, która na wielokrotnie powtarzaną prośbę wykonała śmiertelny zastrzyk morfiny u swojej 78-letniej sparaliżowanej matki. Warto dodać, że w tym przypadku pacjentka nie była chora terminalnie i mogła żyć w nieakceptowanym przez siebie stanie jeszcze wiele lat. Sąd uznał dr Postmę winną dokonania eutanazji, który to czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności, wymierzył jednak symboliczną karę tygodnia więzienia w zawieszeniu na rok 25. W tym wyroku sąd jednocześnie stwierdził, że dopuszczalne jest podanie przez lekarza środków przeciwbólowych, których użycie może doprowadzić do przyspieszenia śmierci chorej osoby. Warunkami dopuszczalności takiego postępowania są: wystąpienie nieuleczalnej choroby, doznawanie przez chorego nieznośnych cierpień fizycznych lub psychicznych, sporządzenie przez pacjenta pisemnego oświadczenia z żądaniem skrócenia życia. W podobny sposób wypowiedziało się Holenderskie Królewskie Towarzystwo Medyczne stwierdzając, 23 Podaję za M. Wąsek-Wiaderek, Prawo do godnej śmierci w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w: Eutanazja, pod redakcją M. Mozgawy, Warszawa 2015, Wolters Kluwer, s W tym miejscu należy wyjaśnić, że można spotkać stwierdzenia na temat legalizacji eutanazji w Albanii. Jednak pogląd ten jest nietrafny. Zob. S. Hypś, Eutanazja jako okoliczność wyłączająca odpowiedzialność karną w wybranych państwach w: Eutanazja, pod redakcją M. Mozgawy, Warszawa 2015, s oraz por. G. Boçari, E. Shaquiri. G. Vyshka, The actuality and the historical background of covert Euthanasia in Albania, [w:] Journal of Medical Ethics 2010, t. 36, nr 12, s M. Szeroczyńska, op. cit., Kraków 2004, s. 202 oraz M. I. Urofsky, Justifying assisted suicide: comments on the going debate, [w:] Notre Dame Journal of Law, Ethics & Public Policy 2000, vol.14, s. 924.

17 17 że eutanazja jest zabroniona na mocy art. 293 kodeksu karnego, natomiast walka z bólem, a także przerwanie opieki medycznej, która jest daremna jest usprawiedliwione, nawet wtedy gdy pacjent umrze w wyniku działania lub zaniechania 26. Innym przełomowym przypadkiem był sprawa dr. Chabota z 1991 roku. Lekarz ten przepisał śmiertelną dawkę leków pacjentce chorej na depresję. Sąd w uzasadnieniu wyroku stwierdził, że istotny jest w tym przypadku wymiar cierpienia pacjenta, nie zaś jego przyczyna. Lekarz został uznany za winnego, gdyż nie przeprowadził terapii antydepresyjnej u pacjentki, odstąpiono jednak od wymierzenia kary. Warto zauważyć, że w tym przypadku choroba nie była terminalna, nie była też powodem fizycznego bólu, powodem decyzji o zakończeniu życia stało się cierpienie psychiczne 27. Kolejną znamienną sprawą stał się proces dr. Sutoriusa z 2000 roku. Lekarz dokonał eutanazji na prośbę 70-letniego byłego senatora Edwarda Brogersmy. Cierpienia pacjenta miały charakter tylko i wyłącznie egzystencjalny, gdyż twierdził on, że jest zmęczony życiem. W tym przypadku kluczowe stało się jedynie żądanie pacjenta stanowiące wyraz jego autonomii. Sąd uznał lekarza winnym odstępując jednak od wymierzenia kary kwietnia 2001 roku parlament holenderski przyjął Ustawę o kontroli zakończenia życia na żądanie. W ustawie nie używa się słowa eutanazja, a jedynie zakończenie życia na żądanie 29. Precyzuje ona tzw. zasady ostrożnej praktyki medycznej stanowiące okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną lekarza w przypadku udzielenia pomocy w zakończeniu życia. Kluczowym elementem jest dobrowolna i trwała prośba wyrażona przez pełnoletniego pacjenta. Jednakże prośba o pomoc 26 K. Green, Physician assisted suicide and euthanasia safeguarding against the slippery slope the Netherlands versus the United States, [w:] Indiana International & Comparative Law Review 2003, vol. 13, s M. Szeroczyńska, op. cit., s M. Szeroczyńska, op. cit., s. 212 A. Mullock, Pushing the Boundaries of Lawful Assisted Dying in the Netherlands. Existential Suffering and Lay Assistance, [w:] European Journal of Health Law 2011, t. 18, s Tłumaczenie tekstu ustawy w tłumaczeniu P. Morcińca, w: Eutanazja prawo do życia, prawo do wolności, pod redakcją B. Chyrowicz, Lublin 2005, Towarzystwo Naukowe KUL, s

18 18 w zakończeniu życia może być wyrażona już przez osobę 12 letnią, wymagana jest jednak zgoda rodziców. Pacjent proszący o skrócenie życia musi być poinformowany o dostępnych sposobach leczenia, jego stan nie rokuje poprawy, a odczuwane cierpienie jest nie do zniesienia. Decyzja podejmowana jest po konsultacji z drugim specjalistą. Kontrolą procedury zajmują się tzw. komisje regionalne, które jeśli dojdą do wniosku, że nie zostały spełnione warunki ostrożnej praktyki medycznej, mają obowiązek przekazania sprawy do prokuratury. Na prokuraturze spoczywa obowiązek udowodnienia winy lekarzowi 30. Warto zauważyć, że uregulowania w ustawie nie precyzują rodzaju choroby, np. czy jest ona terminalna, przewlekła czy też nieuleczalna, mówią jedynie o cierpieniu odczuwanym przez pacjenta. Kluczowe jest zatem żądanie osoby chorej oraz jej subiektywne odczucie własnego stanu. Można stwierdzić, że powyższe uregulowanie jest wyrazem ewolucji jaka nastąpiła w postrzeganiu praktyk zakończenia życia na prośbę pacjenta. Kolejnym państwem, które zalegalizowało eutanazję jest Belgia. Ustawodawca wzorował się na doświadczeniach holenderskich. Ustawa belgijska weszła w życie 23 września 2002 roku. W przeciwieństwie do rozwiązania holenderskiego, które dopuszcza także wspomagane samobójstwo, ustawa belgijska dotyczy tylko eutanazji, która jest definiowana jako celowe przerwanie życia na prośbę pacjenta (art. 2) 31. Procedura skrócenia życia może być dokonana jedynie przez lekarza, pacjent musi odczuwać stałe cierpienie o charakterze fizycznym lub psychicznym, które jest dla niego nie do zniesienia, a jest skutkiem choroby lub odniesionych w wyniku wypadku obrażeń, a zatem choroba nie musi być terminalna. Zadaniem lekarza jest upewnienie się, że prośba pacjenta ma trwały charakter oraz omówienie dostępnych perspektyw leczenia. Kolejnym warunkiem jest konsultacja z niezależnym specjalistą, w razie potrzeby także psychiatrą. Ustawa przewiduje także możliwość sporządzenia tzw. testamentu życia, który jest ważny 5 lat od momentu utraty możliwości wyrażania swojej woli 32. W wyniku przyjętej 13 lutego 2014 nowelizacji ustawy, 30 Por. art. 2 oraz 8 i 9 ustawy o kontroli zakończenia życia na żądanie. 31 Tekst ustawy belgijskiej w języku angielskim [w:] The Belgian Act of Euthanasia of May, 28 th 2002, [w:[ European Journal of Health Law 2003, t. 10, s Art.3 i 4.

19 19 o przeprowadzenie eutanazji może prosić także dziecko. Procedura może być wykonana po akceptacji przez rodziców i personel medyczny. Ustawodawca nie określił dolnej granicy wieku 33. Następczą kontrolą przestrzegania warunków procedury zajmuje się Federalna Komisja ds. Kontroli i Ewaluacji, która w przypadku stwierdzenia nieprawidłowości kieruje sprawę do prokuratury 34. W Luksemburgu ustawę o legalizacji eutanazji i wspomaganego samobójstwa przyjęto 9 marca 2009 roku 35. Ustawa określa następujące warunki wykonywania tych procedur: prośba o pomoc w skróceniu życia musi być dobrowolna, wyrażona przez osobę pełnoletnią, sporządzona w formie pisemnej. Konieczną przesłanką jest występowanie cierpień fizycznych lub psychicznych o trwałym charakterze, które są nie do zniesienia dla pacjenta, a jego sytuacja medyczna jawi się jako beznadziejna. Lekarz ma obowiązek poinformowania pacjenta o jego stanie oraz dostępnym leczeniu, a ponadto ma obowiązek upewnić się czy prośba o pomoc w skróceniu życia ma trwały charakter, uwzględniając aktualny stan chorego. Niezbędna jest konsultacja drugiego specjalisty. Organem kontrolnym jest Narodowa Komisja do spraw Kontroli i Ewaluacji, która w przypadku wątpliwości może przekazać sprawę samorządowi lekarskiemu 36. Przesłanki do dokonania eutanazji lub wspomaganego samobójstwa zawarte w wyżej wymienionych uregulowaniach mają charakter subiektywny. Opierają się na oświadczeniu woli pacjenta oraz opinii lekarza. Główną przesłanką jest cierpienie odczuwane przez pacjenta niezależnie od tego czy ma ono charakter fizyczny czy psychiczny oraz poczucie nieodwracalności sytuacji, warto zwrócić uwagę, że choroba nie musi być terminalna, a co najwyżej przewlekła. 33 Na ten temat m. in. (dostęp ). 34 Art Tekst ustawy luksemburskiej zawarty na stronie: (dostęp ). 36 Zob. art. 2, 4 i 8.

20 20 Stany Zjednoczone Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w swoim orzecznictwie przyjął rozróżnienie między rezygnacją z opieki medycznej, a pomocą w samobójstwie i eutanazją. Wolno zatem zrezygnować z terapii także w sytuacji gdy służy ona podtrzymaniu życia, np. wyłączając respirator, nie wolno natomiast prosić o pomoc w zakończeniu życia np. poprzez podanie środków farmakologicznych. Wyłączenie aparatury to usunięcie środków technicznych opóźniających śmierć. W sprawie Vacco v. Quill z 1997 roku przyjęto argumentację, że w przypadku zaprzestania leczenia przyczyną śmierci jest choroba, na którą cierpi pacjent. Natomiast przyjęcie środków farmakologicznych w przypadku pomocy w samobójstwie przyczyną śmierci są dostarczone pacjentowi leki 37. W sprawie Wahington v. Glucsberg z 1997 roku stwierdzono, że konstytucja Stanów Zjednoczonych nie zawiera prawa do pomocy w popełnieniu samobójstwa. Rezygnacja z leczenia nie jest traktowana jako chęć popełnienia samobójstwa w wyniku zaniechania. Zatem rezygnacja z leczenia jest czymś innym niż samobójstwo. Ważnym interesem społecznym jest zapobieganie samobójstwom, dotyczy to zwłaszcza osób chorych w tym nieuleczalnie, terminalnie czy cierpiących na depresję. Ta grupa osób jest bezbronna i szczególnie podatna na naciski ze strony innych. Podkreślona została rola opieki paliatywnej oraz szczególna pozycja lekarza, którego zadaniem jest leczenie chorych, nie zaś wyrządzanie im krzywdy. Nie wyklucza to jednak możliwości odmowy niechcianego przez pacjenta leczenia 38. Żaden z tych wyroków nie zamknął prawa poszczególnych stanów do legalizacji praktyki wspomaganego samobójstwa. Niektóre stany zalegalizowały wspomagane samobójstwo przy jednoczesnym zakazie eutanazji. Przypomnijmy, że pomoc lekarza w samobójstwie 37 M. I. Urofsky, Lethal Judgments, s. 135, zob. także G. Tulloch, op. cit., s. 55 oraz L. Yount, Right to Die and Euthanasia, New York 2007, Facts on File, s L. Yount, op. cit., s , M. I. Urofsky, Lethal Judgments, s i 148.

21 21 polega na przepisaniu terminalnie choremu pacjentowi środka farmakologicznego oraz dostarczeniu informacji o jego dawkowaniu. Pacjent decyduje w jakich okolicznościach i czasie skorzysta z przepisanych leków, natomiast lekarz nie bierze udziału w akcie zakończenia życia. Ustawy legalizujące pomoc lekarza w samobójstwie obowiązują w stanach Oregon (1994) 39, Waszyngton (2009) 40, Vermont (2013) 41 oraz Kalifornia (2015) 42. Warto zauważyć, że kolejne legislatury stanowe wzorowały się na rozwiązaniach obowiązujących w Oregonie, różnice pomiędzy poszczególnymi aktami prawnymi są minimalne 43. Procedura wymaga, aby pacjent był pełnoletni, zamieszkiwał stan, w którym obowiązuje zalegalizowana procedura oraz cierpiał na chorobę terminalną, przy czym nie musi to być ostatnie stadium choroby, wystarczy aby śmierć była spodziewana w ciągu sześciu miesięcy. Ustawa wymaga, aby dobrowolna prośba chorego była najpierw sformułowana ustnie w obecności lekarza, następnie po 15 dniach pacjent powinien ją powtórzyć na piśmie w obecności dwóch świadków. Lekarz powinien dostarczyć pacjentowi wyczerpujących informacji o jego stanie, spodziewanych rokowaniach, a ponadto uświadomić choremu konsekwencje jego decyzji oraz skierować chorego do konsultanta, a w razie potrzeby także do psychiatry 44. Stan Montana stał się kolejnym stanem, w którym została otwarta droga do legalizacji wspomaganego samobójstwa. Sąd Najwyższy tego stanu w orzeczeniu z 31 grudnia 2009 stwierdził, że prawo stanowe nie zakazuje 39 Tekst uregulowania obowiązującego w stanie Oregon na stronie: /DeathwithDignityAct/Pages/ors.aspx (dostęp ) 40 Tekst uregulowania obowiązującego w stanie Waszyngton na stronie: (dostęp ). 41 Tekst uregulowania obowiązującego w stanie Vermont: (dostęp ). 42 Tekst uregulowania obowiązującego w stanie Kalifornia na stronie: bill_id= sb128&search_keywords (dostęp ) 43 Zestawienie dotyczące uregulowań wspomaganego samobójstwa w USA dostępne na stronie: resourceid= (dostęp ) Death Dignity Act. Tekst The Oregon Death Dignity Act

22 22 wspomaganego samobójstwa pomimo, iż z konstytucji stanowej nie można wyinterpretować prawa do śmierci. Tym samym lekarze przepisujący śmiertelnie dawki leków pacjentom pragnącym umrzeć mogą być zwolnieni od odpowiedzialności. W uzasadnieniu stwierdzono, że to pacjenci przyjmując dawkę leku są odpowiedzialni za swoją śmierć 45. Argumentacja używana w dyskusji związanej Świętość życia z zakończeniem życia Jak już wspomniano decyzje związane z zakończeniem życia mają charakter nieodwracalny dlatego muszą być dobrze uzasadnione i uargumentowane. Według Barbary Chyrowicz od przedstawicieli nauk biologicznych i medycznych należy oczekiwać odpowiedzi na pytanie co dana interwencja oznacza dla życia i zdrowia ludzkiego, od etyka oceny tych faktów i zaproponowania założeń etycznych, od prawnika skonstruowania norm prawnych uwzględniających fakty przedstawione przez naukę i normy etyczne 46. Problemy bioetyczne domagają się bowiem regulacji prawnych. Podstawowym problemem w dyskusji dotyczącej zakończenia życia ludzkiego jest jego nienaruszalność. Jest to jedna z fundamentalnych zasad, na której oparty jest porządek społeczny. Norma nie zabijaj ma szczególną doniosłość, dlatego życie podlega ochronie zarówno w systemie prawa krajowego jak i międzynarodowego. Czy jednak ta ochrona ma swoje granice i nie dopuszcza żadnych wyjątków? W kontekście bioetycznym pojawia się pytanie kiedy życie się kończy i czy za wszelką cenę musi być przedłużane, czy można je skrócić? W dyskusji podnoszony jest argument o świętości życia. W wersji religii objawionych dawcą życia jest Bóg i człowiek nie może dysponować nim w dowolny sposób. Jest ono darem, za który człowiek ponosi szczególną odpowiedzialność. Stąd zakaz samobójstwa, ale także eutanazji i pomocy w samobójstwie, ponieważ nie są one niczym innym jak formami zabój- 45 Tekst orzeczenia w sprawie Baxter v Montana dostępny na stronie: (dostęp ). 46 Zob. B. Chyrowicz, Bioetyka. Anatomia sporu., Kraków 2015, Znak, s. 74.

23 23 stwa, których nie usprawiedliwia cierpienie związane z nieuleczalną chorobą 47. Argument ze świętości życia w wersji religijnej warto krótko przedstawić w ujęciu prezentowanym przez Kościół katolicki, gdyż to jego stanowisko jest najszczegółowiej udokumentowane. Zasadą jest tutaj szacunek do życia ludzkiego poprzez niepodejmowanie działań prowadzących do śmierci. Katechizm Kościoła Katolickiego z 1992 roku zawiera sformułowanie, według którego eutanazja bezpośrednia, niezależnie od motywów i środków, stanowi postać zabójstwa i dlatego jest moralnie niedopuszczalna 48. Dokument Papieskiej Rady Cor Unum, zatytułowany Niektóre kwestie etyczne odnoszące się do ciężko chorych i umierających z 27 lipca 1981 roku, podkreśla nieprecyzyjność terminu eutanazja oraz postuluje, by zrezygnować z podziału na eutanazję czynną i bierną, gdyż są to terminy wieloznaczne i zbyteczne w odniesieniu do postępów współczesnej medycyny 49. Akceptowane jest stosownie środków w celu uśmierzenia bólu i cierpienia, nawet jeśli pociąga to za sobą ryzyko przyspieszenia śmierci, natomiast przerwanie życia nie może być celem zastosowania tych środków 50. Stanowisko Kościoła katolickiego nie oznacza witalizmu, w którym biologiczne trwanie jest wartością samą w sobie. Wolno zrezygnować z tzw. środków nadzwyczajnych oraz przesadnych. Katechizm Kościoła Katolickiego zawiera stwierdzenie, że rezygnacją z uporczywej terapii jest 47 Zob. np. Ch.M. Puchalski, E. O Donnell, Religious and spirituals beliefs in end of life care: how major religions view death and dying, [w:] Techniques in Regional Anesthesia and Pain Management 2005, t. 9, s.116 oraz H. Markwell, End of Life: a Catholic View, [w:] Lancet 2005, t. 366, s. 1132, H. T. Engelhardt Jr, A. Smith Iltis, End of Life: the Traditional Christian View, [w:] Lancet 2005, t. 366, s. 1045, E.N. Dorff, End of life: jewish perspectives, [w:] Lancet 2005, t. 366, s. 862, A. Sachedina, End of life: the Islamic view, [w:] Lancet 2005, t. 336, s. 774, a także P. Morgan I C. Lawton, Problemy etyczne w tradycjach sześciu religii, Warszawa 2007, IW PAX. 48 KKK Papieska Rada Cor Unum, Niektóre kwestie etyczne odnoszące się do ciężko chorych i umierających ( ), 3.1, w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, pod redakcją K. Szczygła, Tarnów 1998, Biblos. 50 Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja o eutanazji. Iura et bona, r. 3, Jan Paweł II encyklika Evangelium Vitae 65

24 24 zaprzestanie zabiegów: kosztownych, ryzykownych, nadzwyczajnych oraz niewspółmiernych do stanu chorego. Nie wolno natomiast przerywać zwykłych zabiegów przysługujących choremu 51. Rezygnacja ze środków nadzwyczajnych oraz przesadnych nie jest eutanazją 52. W stanie terminalnym należy zastosować opiekę, która złagodzi ciężar umierania, w szczególności opiekę paliatywną oraz leczenie objawowe 53. Odnośnie osób, które znalazły się w stanie trwale wegetatywnym w Deklaracji o sztucznym przedłużaniu życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci, jest mowa, że w przypadku wystąpienia trwałej i nieodwracalnej śpiączki, jeśli stan takiego pacjenta daje nadzieję na wyleczenie, należy zapewnić mu pomoc lekarską. W przypadku, gdy leczenie nie przynosi żadnej poprawy, dozwolone jest jego przerwanie i kontynuacja jedynie opieki, w tym nawadniania i odżywiania 54. Papież Jan Paweł II uznał, że nawadnianie i odżywianie są środkami zwyczajnymi, a zatem mają charakter obowiązkowy 55. W przypadku dzieci urodzonych z nieuleczalnymi wadami stanowisko Kościoła zostało wyrażone w przemówieniu wygłoszonym na XI Międzynarodowym Kongresie Medycyny Perinatalnej przez papieża Jana Pawła II, który podkreślił, że życie noworodka obarczonego poważnym niedorozwojem lub kalectwem jest święte, tak jak każde inne. Niedopuszczalne jest poddawanie takich dzieci eutanazji, także poprzez zaniechanie lecze- 51 KKK , EV 65 i Szczegółowo na temat środków zwyczajnych i nadzwyczajnych oraz proporcjonalnych i nieproporcjonalnych np. w B. Chyrowicz, op. cit., s. 318 i n. 53 EV Papieska Akademia Nauk, Deklaracja o sztucznym przedłużeniu życia i dokładnym ustaleniu momentu śmierci ( ), w: W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, pod redakcją K. Szczygła, Tarnów 1998, Biblos, s Kongregacja Nauki Wiary, Odpowiedzi na pytanie dotyczące sztucznego odżywiania i nawadniania. i nawadniania.. Zagadnienie sztucznego odżywiania i nawadniania budzi kontrowersje także wśród duchownych katolickich, przykład takiej polemiki zawiera artykuł: M. Panicola, Catholic Teaching on Prolonging Life: Setting the Record Straight, [w:] The Hastings Center Report 2004, t. 34, nr 4 por także B. Chyrowicz, op. cit., s

25 25 nia czy zaprzestanie podawania pokarmów, terapia powinna być utrzymana we właściwych proporcjach 56. Wytyczne zawarte w dokumentach Kościoła katolickiego wyznaczają granice obowiązku utrzymania chorego przy życiu i są próbą odróżnienia rezygnacji z terapii od eutanazji biernej, chociaż jest to bardzo trudne. Stanowisko to stara się uwzględnić zmiany zachodzące we współczesnych naukach biologicznych i medycznych. Życie ludzkie jest wartością najwyższą, ale nie absolutną i nie ma obowiązku przedłużania go za wszelką cenę i w każdych warunkach, ważna jest ocena medyczna każdego przypadku. Natomiast eutanazja i pomoc w samobójstwie jest w żadnej formie niedopuszczalna. Norma nie zabijaj ma zastosowanie nie tylko jako norma religijna 57. W społeczeństwie nawet pluralistycznym istnieje silnie ugruntowany zakaz zabijania. Jest on podstawą do wydawania sądów moralnych. Odebranie życia drugiemu człowiekowi jest złem niezależnie od przesłanek religijnych 58. Norma ta ma umocowanie w porządku prawa naturalnego, który stanowi przeciwstawienie moralnemu relatywizmowi, według którego należałoby kierować się zastanymi w społeczeństwie konwencjamidopuszczalne zatem będzie każde postępowanie jakiego człowiek się podejmie, z zanegowaniem prawa do życia włącznie. To w prawie naturalnym znajdujemy uzasadnienie fundamentalnych praw i obowiązków wobec siebie i innych. Źródłem prawa naturalnego w laickich koncepcjach przyjmuje się rozum praktyczny, sumienie ludzkie oraz uniwersalne zasady moralne. Norma nie zabijaj ma zatem filozoficzne uzasadnienie, nie zaś tylko religijne 59. Nienaruszalność życia, jako jedna z najważniejszych zasad prawa naturalnego, powinna być podstawowym argumentem używanym w sporze zwią- 56 Jan Paweł II, Trzeba raz jeszcze stwierdzić: każde życie jest święte, przemówienie do uczestników XI Międzynarodowego Kongresu Medycyny Perinatalnej z dnia , [w:] W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej,pod redakcją K. Szczygła Tarnów, Biblos, s. 210 i Por. B. Chyrowicz, op. cit., s C. Paterson, Assisted Suicide and Euthanasia. Natural Law Approach, Hampshire 2008, Ashagate, s Por. M. Zirk- Sadowki, Wprowadzenie do filozofii prawa, Kraków 2000, Zakamycze, s

26 26 zanym z eutanazją i wspomaganym samobójstwem, które są zniszczeniem życia człowieka i jego wartości. Normatywny status ludzkiego życia musi mieć obiektywnie uwarunkowane źródło i nie powinien być wynikiem konwencji czy subiektywnych opinii 60. Przestrzeganie zasady nienaruszalności życia stanowi gwarancje ochrony przed nadużyciami jednostek słabszych i wrażliwych, a za takie trzeba niewątpliwie uznać osoby kalekie, upośledzone, nieuleczalnie czy terminalnie chore 61. Takie założenie zostało przyjęte w przytoczonych orzeczeniach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Pretty v Zjednoczone Królestwo. Trybunał obawiał się stworzenia niebezpiecznego precedensu gdyby uznano prawo skarżącej do śmierci w połączeniu z prawem do prywatności, łatwo bowiem mogłoby dojść do nacisków na zakończenie życia przez osoby niepełnosprawne, chore a tym samym bezbronne 62. Podobnie w sprawie Haas v Szwajcaria uznano, że zadaniem państwa nie jest ułatwianie popełniania samobójstwa, gdyż mogłoby to przyczynić się do podejmowania przez jednostki zbyt pochopnych decyzji oraz możliwości nadużyć ze strony innych osób 63. Podobną argumentację przyjął Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w omawianych sprawach Vacco v Quill oraz Glucsberg v Washington. Eutanazja czy wspomagane samobójstwo są działaniami wymierzonymi w dobro podstawowe jakim jest życie, a ono dla każdego człowieka stanowi konkretny wymiar, nie zaś abstrakcyjną ideę. Życie stanowi wartość fundamentalną, to dzięki niemu możemy realizować inne wartości. Szacunek do życia powinien być zachowany nawet jeśli postrzegamy egzystencję osób niepełnosprawnych fizycznie czy umysłowo, osób w trwałym stanie wegetatywnym jako bardzo ubogą. Są to niezmiennie członkowie naszego gatunku bez względu na kondycję biologiczną C. Paterson, op. cit., s. 83 i Ibidem Pretty v. Zjednoczone Królestwo, wyrok z dnia r., skarga 2346/ Haas v. Szwajcaria, wyrok z dnia r., skarga 31322/ B. Chyrowicz, op. cit., s

27 27 Autonomia pacjenta jako podstawa żądania przerwania leczenia, pomocy w samobójstwie i eutanazji Zwolennicy legalizacji eutanazji i wspomaganego samobójstwa nie twierdzą, że człowieka można bezkarnie zabijać 65. Każdy ma prawo jednak zdecydować kiedy własne życie przestaje być dla niego wartością, w szczególności zaś w przypadku choroby i cierpienia, a zatem wybrać tzw. godną śmierć bez cierpienia i zależności od innych. Jeśli można w takiej sytuacji podjąć decyzję o zakończeniu życia nie należy tego zakazywać. Jest to bowiem wyraz szacunku do człowieka i dokonywanych przez niego wyborów oraz stanowi odpowiedź na biurokrację oraz paternalizm medyczny. Według A.R. Jonsena w zsekularyzowanym społeczeństwie zasada świętości życia miałaby powoli ustępować zasadzie autonomii 66. Dla J. F. Childressa i T. Beauchampa autorów słynnego amerykańskiego podręcznika Zasady etyki medycznej autonomia stanowi podstawową zasadę w bioetyce. W kontekście dopuszczalności eutanazji i wspomaganego samobójstwa twierdzą, że zabójstwo przestaje być złem, jeśli jest sposobem zakończenia życia w męczarniach 67. Zasada autonomii jest zatem szczególnie ważna w obliczu dokonywania ostatecznego wyboru jakim jest decyzja o zakończeniu życia. Eutanazja może być w pewnych przypadkach usprawiedliwiona, można opracować procedury, które zapobiegną nadużyciom. W państwach Beneluksu rozwiązania kształtują się następująco. Holandia W Holandii kładzie się nacisk na to, aby żądanie skrócenia życia pochodziło od pacjenta, natomiast lekarz zobowiązany jest do poinformowania pacjenta o dostępnych alternatywach leczenia. Jeśli chory stracił możliwość wyrażania swojej woli, procedurę skrócenia życia można podjęć na podstawie złożonego wcześniej oświadczenia. Ustawa holenderska nie precyzuje formy oświadczenia woli pacjenta, warto też zwrócić uwagę, że prośbę o eutanazję może wyrazić osoba, która ukończyła 12 lat po uzyska- 65 Ibidem, s Ibidem, s.116 i J. F. Childress, T. Beauchamp, Zasady etyki medycznej, Warszawa 1996, Książka i Wiedza, s. 112.

28 28 niu zgody rodziców. W ustawie nie ma też zapisu jaki okres powinien upłynąć od złożenia prośby do wykonania procedury 68. Należy zwrócić uwagę, że dokonanie eutanazji odbywa się w oparciu o żądanie pacjenta oraz opinię lekarza. Podstawy te mają zatem charakter subiektywny, gdyż rodzaj choroby czy cierpienia, których doznaje pacjent nie ma znaczenia. Belgia Z kolei w Belgii ustawa precyzuje jak ma wyglądać oświadczenie woli pacjenta, które musi być sporządzone własnoręcznie w formie pisemnej, opatrzone datą i podpisane. W przypadku utraty przytomności, procedurę można przeprowadzić tylko na podstawie złożonego wcześniej oświadczenia. Należy zauważyć, że ustawa belgijska nie precyzuje dolnej granicy wieku, od które można wyrazić prośbę o dokonanie eutanazji 69. Luksemburg W Luksemburgu pełnoletni pacjent składa oświadczenie w bardzo podobnej formie. W przypadku gdyby pacjent stracił zdolność pisania, oświadczenie składa wskazana przez niego osoba w obecności lekarza prowadzącego. W przeciwieństwie do ustawy holenderskiej oraz belgijskiej ważne jest by lekarz upewnił się czy prośba pacjenta ma rzeczywiście stały charakter biorąc pod uwagę aktualne cierpienia pacjenta, gdyż mogą mieć one wpływ na podjętą przez niego decyzję 70. Wyrazem uznania prymatu autonomii w kwestii decyzji o zakończeniu życia jest dopuszczenie w niektórych stanach USA wspomaganego samobójstwa przez lekarza, przy jednoczesnym zakazie eutanazji. W tym przypadku to osoba chora decyduje czy skorzysta ze środków i wskazówek dostarczonych przez lekarza, który nie bierze udziału w akcie zakończenia życia. Dzięki temu pacjent pozostaje wolny od nacisków i angażowania innych osób w spowodowanie swojej śmierci 71. Pozwala to jednocześnie 68 Ustawa o trybie kontroli pozbawienia życia na życzenie i wspomaganego samobójstwa, art The Belgian Act of Euthanasia of May, 28 th 2002 art. 3 i Loi du 16 mars 2009 sur l euthanasie et l assistance au suicide art Jak już wspomniano uregulowania odnośnie wspomaganego samobójstwa są w poszczególnych stanach, które je zalegalizowały, bardzo podobne. W tym miejscu jako przykład podaję ustawę stanu Oregon, który jako pierwszy