Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu Radom University in Radom. Annual Reports of Education, Health and Sport

Transkrypt

1 Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu Radom University in Radom Annual Reports of Education, Health and Sport Edited by Iwona Czerwińska Pawluk Jan Falkowski Hanna Żukowska Mirosława Szark-Eckardt Wiesława Pilewska Walery Zukow Open Access Radom 2014

2 Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu Radom University in Radom Annual Reports of Education, Health and Sport Edited by Iwona Czerwińska Pawluk Jan Falkowski Hanna Żukowska Mirosława Szark-Eckardt Wiesława Pilewska Walery Zukow Open Access Radom

3 Scientific Council prof. zw. dr hab. geo. Z. Babiński (Poland), prof. zw. dr hab. med. T. Chumachenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. techn. R. Cichon (Poland), prof. zw. dr hab med. N. Dragomiretskaya (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Ezhov (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. J. Falkowski (Poland), prof. zw. dr hab. med. A. Gozhenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. M. Grodzynskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. I. Grygus (Ukraine), prof. zw. dr hab med. A. Gudyma (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. S. Gulyar (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. W. Hagner (Poland), prof. zw. dr hab. med. I. Karwat (Poland), prof. zw. dr hab. med. M. Kyryliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. Y. Limansky (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Mizin (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. B. Nasibullin (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. O. Obodovskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Samosiuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. L. Shafran (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Shmakova (Ukraine), prof. zw. dr hab. med.a. Svirskiy (Ukraine), prof. zw. dr hab. O. Sokolov (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Stebliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. S. Yermakov, (Ukraine), prof. dr hab. med. A. Avramenko, doc. PaedDr. Elena Bendíková, PhD. (Slovakia), prof. dr hab. K. Buśko (Poland), dr hab. med. E. Gozhenko (Ukraine), prof. dr hab. H. Knapik (Poland), dr hab. R. Muszkieta (Poland), prof. dr hab. med. W. Myśliński (Poland), prof. dr hab. M. Napierała (Poland), prof. dr hab. M. Pastuszko (Poland), prof. dr hab. K. Prusik (Poland), prof. dr hab. M. Zasada (Poland), dr med. L. Butskaia (Ukraine), dr I. M. Batyk (Poland), dr M. Cieślicka (Poland), dr med. M. Charzynska-Gula (Poland), doc. dr n. med. V. Cherno (Ukraine), dr med. K. Cywinski (Poland), dr med. I. Czerwinska Pawluk (Poland), dr biol. S. Dolomatov (Ukraine), dr med. M. Dzierzanowski (Poland), dr med. M. Hagner-Derengowska (Poland), dr med. B. Jędrzejewska (Poland), dr med. U. Kazmierczak (Poland), dr med. K. Kiczuk (Poland), dr Z. Kwaśnik (Poland), dr med. T. Madej (Poland), dr med. E. Mikolajewska (Poland), dr D. Mikolajewski (Poland), dr med. B. Muszynska (Poland), dr med. A. Nalazek (Poland), dr med. N. Novikov (Ukraine), dr med. K. Nowacka (Poland), dr med. G. Polak (Poland), dr med. P. Prokopczyk (Poland), dr med. A. Radziminska (Poland), dr med. L. Sierpinska (Poland), dr Daves Sinch (Republic of India), doc. dr A. Skaliy (Ukraine), dr T. Skaliy (Ukraine), dr B. Stankiewicz (Poland), dr med. E. Trela (Poland) Editorial Board Stefan Adamcak (Slovakia), Pavol Bartik (Slovakia), Elena Bend^kova (Czech Republic), Janusz Bielski (Poland), Krzysztof Buśko (Poland), Mirosława Cieślicka (Poland), Jerzy Eksterowicz (Poland), Włodzimierz Erdmann (Poland), Tomasz Frołowicz (Poland), Attila Gilanyi (Hungary), Igor Grygus (Ukraine), Halina Guła-Kubiszewska (Poland), Paweł Izdebski (Poland), Sergii Iermakov (Ukraine), Tetyana Iermakova (Ukraine), Jana Jurikova (Czech Republic), Vlastimila Karaskova (Czech Republic), Jacek Klawe (Poland), Mariusz Klimczyk (Poland), Alicja Kostencka (Poland), Frantisek Langer (Czech Republic), Eligiusz Madejski (Poland), Jiri Michal (Slovakia), Ludmila Miklankova (Czech Republic), Emila Mikołajewska (Poland), Viktor Mishchenko (Ukraine), Stanisław Mocek (Poland), Mirosław Mrozkowiak (Poland), Radosław Muszkieta (Poland), Anna Nalazek (Poland), Marek Napierała (Poland), Jerzy Nowocień (Poland), Piotr Oleśniewicz (Poland), Władysław Pańczyk (Poland), Wiesława Pilewska (Poland), Miroslava Pridalova (Czech Republic), Krzysztof Prusik (Poland), Krzysztof Sas-Nowosielski (Poland), Aleksandr Skaliy (Ukraine), Tetyana Skaliy (Ukraine), Ewa Sokołowska (Poland), Błażej Stankiewicz (Poland), Robert Stępniak (Poland), Aleksander Stuła (Poland), Naoki Suzuki (Japan), Mirosława Szark-Eckardt (Poland), Maciej Świątkowski (Poland), Hrychoriy Tereschuk (Ukraine), Hryhoriy Vasjanovicz (Ukraine), Mariusz Zasada (Poland), Tetyana Zavhorodnya (Ukraine), Walery Żukow (Poland), Hanna Żukowska (Poland) Advisory Board Zygmunt Babiński (Poland), Yuriy Briskin (Ukraine), Laszló Csernoch (Hungary), Kazimierz Denek (Poland), Miroslav Dutchak (Ukraine), Karol Gorner (Slovakia), Kazimierz Kochanowicz (Poland), Jerzy Kosiewicz (Poland), Stanisław Kowalik (Poland), Tadeusz Maszczak (Poland), Mikolaj Nosko (Ukraine), Jerzy Pośpiech (Poland), Eugeniusz Prystupa (Ukraine), Robert Szeklicki (Poland), Jitka Ulrichova (Czech Republic). Reviewers: prof. zw. dr hab. geo. Z. Babiński (Poland), doc. PaedDr. Elena Bendíková, PhD. (Slovakia), prof. zw. dr hab. med. T. Chumachenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. techn. R. Cichon (Poland), prof. zw. dr hab. med. N. Dragomiretskaya (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Ezhov (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. J. Falkowski (Poland), prof. zw. dr hab. med. A. Gozhenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. M. Grodzynskyi (Ukraine), prof. zw. I. Grygus (Ukraine), prof. zw. A. Gudyma (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. S. Gulyar (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. W. Hagner (Poland), prof. zw. dr hab. med. I. Karwat (Poland), prof. zw. dr hab. med. M. Kyryliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. Y. Limansky (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Mizin (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. B. Nasibullin (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. O. Obodovskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Samosiuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. L. Shafran (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Shmakova (Ukraine), prof. zw. dr hab. O. Sokolov (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Stebliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. S. Yermakov, (Ukraine), prof. dr hab. med. A. Avramenko, prof. dr hab. K. Buśko (Poland), dr hab. med. E. Gozhenko (Ukraine), prof. dr hab. H. Knapik (Poland), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. dr hab. R. Muszkieta (Poland), prof. dr hab. med. W. Myśliński (Poland), prof. dr hab. M. Napierała (Poland), prof. dr hab. M. Pastuszko (Poland), prof. dr hab. K. Prusik (Poland), prof. dr hab. M. Zasada (Poland), prof. dr hab. med. W. Zukow (Poland), dr I. M. Batyk (Poland), dr med. L. Butskaia (Ukraine), doc. dr n. med. V. Cherno (Ukraine), dr M. Cieślicka (Poland), dr med. I. Czerwinska Pawluk (Poland), dr biol. S. Dolomatov (Ukraine), dr med. N. Novikov (Ukraine), doc. dr A. Skaliy (Ukraine), dr T. Skaliy (Ukraine), dr B. Stankiewicz (Poland), dr med. E. Trela (Poland) E d i t o r s - i n - C h i e f Anatoliy Gozhenko Walery Zukow C o - e d i t o r s Radosław Muszkieta Marek Napierała A s s o c i a t e E d i t o r s Iwona Czerwinska Pawluk Mariusz Klimczyk Mirosława Cieślicka Adam Szulc S e c r e t a r y Bartłomiej Niespodziński The Author(s) This articles is published with Open Access at Annual Reports of Education, Health and Sport of Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Poska, Radom University in Radom, Poland Open Access This articles is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. Attribution You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Noncommercial You may not use this work for commercial purposes. Share Alike If you alter, transform, or build upon this work, you may distribute the resulting work only under the same or similar license to this one. Declaration on the original version. Because of the parallel version of the magazine publishing traditional (paper) and of electronic (online), Editors indicates that the main version of the magazine is to issue a "paper" Zawartość tegoż czasopisma jest objęta licencją Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-na tych samych warunkach 3.0 Publishing House: Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Radom University in Radom Str. Zubrzyckiego Radom Tel.: med.@rsw.edu.pl Printing House: Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Radom University in Radom Str. Zubrzyckiego Radom Tel.: med.@rsw.edu.pl ISBN DOI s. Liczba znaków: (ze streszczeniami i okładką). Liczba grafik: 172 x znaków (ryczałt) = znaków. Razem: Liczba znaków: (ze streszczeniami, okładką i grafikami) = 23,8 arkuszy wydawniczych. 348 p. Number of characters: (with abstracts). Number of images: 172 x 1000 characters (lump sum) = characters. Total: Number of characters: (with abstracts, summaries and graphics) = 23,8 sheet publications. 2

4 Content: Introduction Wilgocki Lukas, Stankiewicz Blazej, Kopycka Monika, Cieslicka Miroslawa. Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie = The Functional Movement Screening Tests and their relevance to injury prevention among female basketball players. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Nechipurenko O.N. Динамика клинических симптомов и адаптационных реакций у детей, страдающих острым простым бронхитом в процессе лечения с применением нового комплексного метода физиотерапии = Dynamics of clinical symptoms and adaptive responses in children with acute simple bronchitis during treatment with application of new integrated method of physical therapy. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Ratkowski Wojciech, Grabowska-Skorb Paulina, Bzdawski Maciej, Napierała Marek, Zukow Walery. Quality of life in the first decade of retimerent age, active and inactive physicaly with tri-city = Jakość życia osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego, aktywnych i nieaktywnych fizycznie z aglomeracji trójmiejskiej. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Bzdawski Maciej, Niezbecki Dawid, Ratkowski Wojciech, Napierała Marek, Zukow Walery. Physical fitness crew of officers at the military training center-fitness in Zakopane = Sprawność fizyczna oficerów personelu latającego w Wojskowym Ośrodku Kondycyjno-Szkoleniowym w Zakopanem. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Alypova O.E., Muszkieta R., Napierała M., Zukow W. Стан судинного ремоделювання на тлі застосування «сухих» вуглекислих ванн i загальної низькочастотної магнітотерапії при відновлювальному лікуванні хворих похилого віку з ізольованою систолічною артеріальною гіпертензією = Vascular remodelling status by "dry" carbonic baths and the general low-frequency magnetotherapy administration at rehabilitation of elderly patients with isolated systolic arterial hypertension. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. 3

5 Konecki Kajetan, Kochański Bartosz, Zukow Walery, Hagner Wojciech. Bóle głowy pochodzenia szyjnego wybrane techniki wg metody Briana Mulligana = Cervical headaches selected techniques by Brian Mulligan method. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Jaworska Magdalena, Kałużny Krystian, Plaskiewicz Anna, Kochański Bartosz, Hagner-Derengowska Magdalena, Zukow Walery, Hagner Wojciech, Dudkiewicz Zbigniew. The assessment of balanced posture in patients with lumbosacral spine pain syndrome using stabilometric platform. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Mizin V.I., Yezhov V.V., Severin N.A., Kruglova A.Y. Синдромно-патогенетический подход к применению лечебно-профилактических эффектов комплекса полифенолов винограда при патологии сердечнососудистой системы = Syndrome pathogenic approach to application of the therapeutic and prophylactic effects of grape polyphenol complex under pathology of cardiovascular system. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Rządkowski Jakub, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Iermakov Sergii. Agresja wśród kibiców piłki nożnej = Aggression among football fans. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Wasilewicz Wojciech, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Karaskova Vlastimila. Aktywność kobiet po siedemdziesiątym roku życia = Activity women over the age of seventy. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Wasilewicz Sonia, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Bartik Pavol. Aktywność fizyczna kobiet z klubu kobiet aktywnych w Świeciu = Physical activity women with active women's club in Swiecie. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Strzeszewski Jakub, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Iermakov Tatiana. Narciarstwo zjazdowe, jako forma czasu wolnego studentów z kierunku wychowania fizycznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy = Downhill skiing, as a form of leisure-time students from the physical education Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. 4

6 Modzelewski Damian, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Jopkiewicz Jan. Rekreacja dzieci i młodzieży w Grudziądzu = Recreation of children and young people in Grudziądz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Grubczyński Rafał, Napierała Marek, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Bartik Pavol, Cieślicka Mirosława. Problem otyłości dzieci i młodzieży ze szkoły podstawowej w Brzozie koło Bydgoszczy = Problem of the obesity of children and young people from the Primary School in Brzoza near Bydgoszcz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Chojecki Sebastian, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Karaskova Vlastimila. Kontuzje i urazy w boksie w opinii bokserów = Injuries and injuries in the opinion boxers. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Smolarz Patryk, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Iermakov Sergii. Stan cech somatycznych i sprawność ogólna trzynastoletnich piłkarzy z KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie = The state of somatic features and the general fitness of thirteen-year-old footballers from KS "Legion" Chełmża and GLZS "Start" Warlubie. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Popovych АІ, Zukow W. The relationships of adaptation potential Baevskiy with parameters physical working capacity at urological patients SPA Truskavets = Связи адаптационного потенциала Баевского с параметрами физической работоспособности урологических пациентов курорта Трускавець. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Grygus Igor, Bondar Tetiana. Uzasadnienie poszpitalnej rehabilitacji chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy = Justification post-hospital rehabilitation of patients with gastroduodenal ulcer. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Ferenc Sylwia, Daroszewska Magdalena, Sokołwski Remigiusz, Zielińska Izabela, Krzywińska Olga, Ciesielska Natalia, Kozakiewicz Mariusz, Zukow Walery. Influence of physical activity on the levels IGF-1 and IGFBPs at geriatric patients. Review of clinical trials = Wpływ aktywności fizycznej na poziom IGF-1 i IGFBPs u osób wieku geriatrycznego. Przegląd badań klinicznych. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. 5

7 Klimczyk Mariusz, Klimczyk Agata, Wadych Ewelina. Fitness jako współczesna forma rekreacji ruchowej = Fitness as a modern form of recreation movement. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Klimczyk Mariusz, Żmijewski Łukasz. José Mário dos Santos Félix Mourinho - Kontrowersyjny zwycięzca = José Mário dos Santos Félix Mourinho - Controversial winne. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Rogozińska Arleta Magdalena. Talassoterapia jako metoda wspomagania terapii logopedycznej dziećmi i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi i rozwojowymi = Thalassotherapy as a method to assist the speech therapy for children and adolescents with mental disorders and developmental. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Kochanowicz Andrzej, Kochanowicz Kazimierz, Pilewska Wiesława. Rozwój fizyczny a sprawność fizyczna gimnastyków w wieku 6 12 lat = Physical development and physical fitness of 6 12-year-old gymnasts. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Dombrowicz Maria, Leszczyńska-Deja Kornelia. Walory przyrodnicze rezerwatów przyrody Krajeńskiego Parku Krajobrazowego = The natural values of nature reserves in Krajenski Landscape Park. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Dombrowicz Maria, Śląska Grażyna, Rajnik Sławomir. Monitoring chronionych gatunków roślin na obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego = The monitoring of plant species in protected areas in the Wda Landscape Park. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. Badyin I. Yu., Kozachenko A. I., Pilipenko M. G. Можливості корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї = Capabilities of facial and neck skin parasmatic changes correction. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. 6

8 7

9 8

10 9

11 Introduction We hope that a varied program of the Annual Reports of Education, Health and Sport will answer your expectations. We believe that the Annual Reports of Education, Health and Sport will contribute to raising the knowledge, skills and abilities of doctors, therapists, physiotherapists, nurses, psychologists, biologists, researchers, practitioners and health workers interested in rehabilitation, physiotherapy, tourism and recreation. Annual Reports of Education, Health and Sport, corresponding to the modern challenges of global health specialists collect articles from those areas of the leading centers of renowned foreign and domestic. Many of them present state of art in their field. This will be particularly valuable for young doctors in the specialization, and students. Welcome to familiarize yourself with this issue all relevant hazards and health, life and safety at work in tourism, recreation, rehabilitation, physiotherapy, nursing organization to work safely and missions in these conditions, the influence of environmental conditions on public health. Authors from abroad and the country will present an overview of contemporary challenges and solutions in these areas. The issue concerns the text of the wider work for human health, tourism, recreation, physiotherapy, nursing, wellness and rehabilitation, including the economics of health care. The Author(s) This articles is published with Open Access at Annual Reports of Education, Health and Sport. RSW. Radom. Poland Open Access This articles is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. Attribution You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Noncommercial You may not use this work for commercial purposes. Share Alike If you alter, transform, or build upon this work, you may distribute the resulting work only under the same or similar license to this one. 10

12 Lukas Wilgocki, Blazej Stankiewicz, Monika Kopycka, Miroslawa Cieslicka. Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie = The Functional Movement Screening Tests and their relevance to injury prevention among female basketball players. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Ocena funkcjonalna segmentów ciała za pomocą testu FMS u koszykarek jako profilaktyka przeciwurazowa w sporcie The Functional Movement Screening Tests and their relevance to injury prevention among female basketball players Łukasz Wilgocki ¹, Błażej Stankiewicz ², Monika Kopycka ², Mirosława Cieślicka ² Lukas Wilgocki ¹, Blazej Stankiewicz ², Monika Kopycka ², Miroslawa Cieslicka ² 1. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie 2. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 1. Józef Piłsudski Uniwersity of Physical Education in Warsaw 2. Kazimierz Wielki Uniwersity in Bydgoszcz Słowa kluczowe: FMS (funkcjonalna ocena wzorców ruchowych), CORE (mięśnie tułowia, kompleks biodrowo-miedniczno-lędźwiowy), profilaktyka przeciwurazowa, koszykówka, testy stabilizacji centralnej, testy równowagi statycznej, łańcuch kinematyczny Key words: The FMS ( The Functional Movement Screen), Core Muscle Strength and Stability Tests, Balance Tests, Kinematic Chain exercise, injury prevention, basketball. Streszczenie Wprowadzenie Trening sportowy bez odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej i odpowiedniej oceny funkcjonalności organizmu niesie za sobą ryzyko powstania kontuzji. Nowoczesny trening nie tylko polega na zaawansowanych metodach treningowych ale także na wykorzystywaniu narzędzi dających szybki wgląd w funkcjonowanie wzorców ruchowych, dlatego w takim celu pomocne są testy oceny funkcjonalnej FMS. Cel pracy Celem pracy była analiza testów oceny funkcjonalnej FMS u koszykarek i ich wpływ na wykorzystanie w profilaktyce przeciwurazowej. Materiał i metody W badaniach zastosowano testy stabilizacji centralnej, testy równowagi statycznej oraz testy FMS. Grupę badawczą stanowiło16 koszykarek i 16 osób nietrenujących. Badania wykonano jednorazowo, przeprowadzona analiza wyników wskazała wiele zmian zachodzących w organizmach badanych osób. Wyniki Na podstawie opracowanych wyników stwierdza się kompensacje w wykonywaniu wzorców ruchowych przez koszykarki i osoby nietrenujące. Zauważalne są asymetrie w funkcjonowaniu narządu ruchu koszykarek. Przy występowaniu zmian kompensacyjnych i niedostatecznej profilaktyce przeciwurazowej elementy te mają wpływ na występowanie kontuzji. Wnioski Analiza wyników badań powaliła na wyciągnięcie następujących wniosków: 1. U większości zawodniczek trenujących koszykówkę występują kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 2. U osób nietrenujących widoczne są kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 3. Występują asymetrie w funkcjonowaniu organizmu koszykarek. 4. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej ma wpływ na występowanie kontuzji. 5. Nie odpowiednio prowadzony trening stabilizacyjny lub jego brak przekłada się na słabszą ocenę funkcjonalną zawodniczek. 6. Wykonanie testów FMS ma duże znaczenie w szybkiej funkcjonalnej ocenie zawodniczek, jako element profilaktyki przeciwurazowej. Summary Introduction Sports training without proper injury prevention and functional fitness assessment poses serious injury risk. Modern training involves not only advanced training methods but also adopting the FMS as the screening tool. Aim of the study 11

13 The aim of this research paper is to analyse female basketball players FMS screens and their use as a baseline to create customized treatment and prevention plans. Material and methods The tests included stability tests, balance tests and the FMS. The control group consisted of 16 female basketball players and 16 people not training any sports. The tests were conducted once and the analysis of their results revealed numerous changes taking place in the people s organisms. Results The collected data shows compensation modes in movement patterns in both basketball players and the other group. Assymetrical movement patterrns have been observed in the basketballers group. With compensation patterns and insufficient prevention, the above mentioned elements can cause injury. Conclusions On the basis of the analysis it is possible to conclude: 1. The majority of basketball players have created compensations. 2. All the people not training sports professionally have created compensations. 3. There are assymetries in the functioning of the basketballers organisms. 4. Lack of proper injury prevention can lead to injury. 5. Improper stability training or its lack results in lower FMS scores. 6. The FMS screens play an important role in the players functional assessment and injury prevention. 7. Every trainer should be provided with diagnostic tools enabling him to assess functional movement and develop safe training programs. Wprowadzenie Koszykówka to gra zespołowa, gdzie szybkie tempo gry, szybki zwrot i różnorodność akcji sprawia, że jest sportem nie tylko widowiskowym, ale też zmuszającym zawodników do maksymalnego zaangażowania zdolności wysiłkowych. Bardzo ważne dla koszykówki są różnorodne i dynamiczne ruchy, siłowa walka o piłkę, szczególnie duże obciążenie mięśni i aparatu więzadłowo-stawowego kończyn dolnych (zrywy, nagłe zatrzymania, skoki, itp.) oraz ciągłe zmiany intensywności pracy mięśni (Magiera L., 2004). Koszykówka jest dyscypliną sportu, gdzie najczęściej zmienia się przepisy gry, chcąc dostosować je do wymagań widza, jednocześnie podwyższając próg umiejętności indywidualnych zawodników. Gra staje się coraz szybsza, coraz bardziej dynamiczna, co zmusza trenerów i zawodników do systematycznej i wytężonej pracy nad doskonaleniem cech motorycznych, techniki operowania piłką przy pełnej szybkości i umiejętności wykorzystywania każdego błędu przeciwnika w ułamku sekundy. Uprawianie tej dyscypliny sportu rozwija u zawodników zdolności motoryczne, takie jak zwinność, zręczność, szybkość, koordynację ruchową i wytrzymałość. W czasie gry uzdolnienia te wzajemnie się przenikają, podnosząc poziom sprawności ogólnej zawodników. Często wymagane jest od zawodników wykonanie zadań z dziedziny taktyki gry, nie wyposażając ich wcześniej w odpowiednie środki techniczne (Huciński T., 2008). Trenerzy, nauczyciele, instruktorzy zapominają o przygotowaniu anatomicznym, tzn. każdy ruch zawodnika powinien być nauczany poprzez zwracanie uwagi na anatomię funkcjonalną. Aby koszykarz wykonał zryw, skok, szybki bieg jego mięśnie powinny być odpowiednio wzmocnione oraz rozciągnięte. Podczas swojej pracy mięśnie są narażone na szkodliwe działanie wielu procesów powodujących ich przeciążenie. Jedną z funkcji układu mięśniowego jest wprawienie w ruch organizmu. Specyfiką każdego ruchu, jest to że poszczególne partie mięśniowe ulegają wielu zmianom, jak rozciąganie, wzmożone napinanie, co powoduje ich asymetryczną pracę (T., 2001), (Stodolny, 1999). Do kontuzji może dojść w wielu miejscach narządu ruchu ze względu na charakterystykę dyscypliny. 12

14 Funkcjonalność organizmu, to pojęcie charakteryzujące globalne odniesienie do motoryczności, gdzie wszystkie segmenty ciała zaangażowane w ruch współpracują ze sobą i na siebie oddziaływają. Jednak aby zrozumieć działanie całego łańcucha kinematycznego organizmu, w koszykówce należy zwrócić uwagę na poszczególne segmenty ciała z osobna. Prawidłowe ruchy koszykarza zawierają wszystkie elementy motoryczności podstawowej w ujęciu funkcjonalnym: stabilność, zakres ruchu, koordynacja nerwowo-mięśniowa. Specyfika pracy podczas gry w koszykówkę wymaga od organizmu świetnie działającej motoryczności ukierunkowanej: siła, moc, szybkość, wytrzymałość. Dlatego mówiąc o koszykówce w ujęciu funkcjonalnym zauważamy, że dyscyplina ta angażuje wszystkie segmenty ciała zawodnika, co wiąże się z działaniem całego łańcucha kinematycznego, a co za tym idzie wykorzystuje wszystkie przejawy motoryczności (Rzepka, 2013). Aby ustrzec koszykarza przed kontuzją, nowoczesny trening ukierunkowany na prawidłowe rozwijanie funkcjonalności organizmu stosuje wiele metod analizujących funkcjonowanie narząd ruchu, w tym FMS. Jest to zespół 7. testów służący do przesiewowej diagnostyki stanu funkcjonalnego zawodnika. Obecne przygotowanie trenerskie powinno być rozszerzone o wiedzę na temat takich metod jak FMS (funkcjonalna ocena wzorców ruchowych), dzięki czemu trening stanie się bezpieczny, a możliwości organizmu zawodnika przełożą się na wynik sportowy. Do grupy badawczej zakwalifikowano 16. koszykarek, do grupy kontrolnej 16. uczennic liceum z klasy o profilu ogólnym. Wszystkie osoby otrzymały informację na temat badania oraz jego przebiegu, jak również podpisały zgodę na udział w nim. Osoby badane znajdują się w przedziale wiekowym 16-20lat. Jako pierwszą czynność badane zostały poproszone o wypełnienie ankiety, która dotyczyła pytań o ich staż treningowy, wiek, trening, dolegliwości bólowe oraz powstałe kontuzje. Następnie u każdej osoby zostały wykonane testy FMS, czyli zespół 7. testów służący do przesiewowej diagnostyki stanu funkcjonalnego zawodnika. Testom zostały poddane poszczególne segmenty narządu ruchu. Ostatnią czynnością było przeprowadzenie testów stabilizacji centralnej oraz testów oceny równowagi statycznej. Cel badań Trening koszykarski bez odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej i odpowiedniej oceny funkcjonalności organizmu niesie za sobą ryzyko powstania kontuzji. Na podstawie danych dostępnych w literaturze oraz doświadczenia zebranego w pracy badawczej sformułowane następuje cele badawcze: a) funkcjonalna ocena narządu ruchu koszykarek, b) ocena motoryczności podstawowej: mobilność, stabilność, koordynacja, c) analiza występowania asymetrii w pracy mięśni, d) analiza braku treningu stabilizacji centralnej i równowagi statycznej na ocenę funkcjonalną koszykarek, e) porównanie oceny funkcjonalnej koszykarek do osób nietrenujących, f) ocena wpływu treningu oraz jego braku na funkcjonalność koszykarek i osób nietrenujących. Hipotezy badawcze: 1. Domniema się, że brak treningu stabilizującego ma wpływ na funkcjonalność organizmu. 2. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej przekłada się na występowanie kontuzji. 13

15 3. Prawdopodobnie trening sportowy przekłada się na lepsze wyniki w ocenie funkcjonalnej testami FMS niż u osób nietrenujących Prawdopodobnie ze względu na charakter dyscypliny nie występują asymetrie u koszykarek. Materiał i metody Charakterystyka materiału badawczego Badania zostały wykonane na grupie 32. osób zakwalifikowanych na podstawie ogłoszenia. Badania zostały podzielone na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły koszykarki 16. zawodniczek, a drugą grupę 16. osób stanowiły uczennice szkoły-osoby nie trenujące. Wszystkie osoby badane otrzymały informację na temat badania oraz jego przebiegu, jak również podpisały zgodę na udział w nim. Warunkiem uczestnictwa koszykarek w badaniach był staż treningowy minimum 2 lata. Największy staż treningowy, bo aż 93,75 % badanych trenuje >4 lata, a 6,25% badanych ma staż treningowy 4 lata. Dane dotyczące stażu treningowego koszykarek przedstawia rycina 3. Ryc.1. Staży treningowy badanych koszykarek. Na rycinie 2. Przedstawiony został przedział wiekowy koszykarek. Największa liczba osób znajduje się w przedziale lat, co stanowi 75% badanych koszykarek, natomiast 25% badanych koszykarek znajduje się w przedziale wiekowym powyżej 18 lat. Ryc.2. Przedział wiekowy badanych zawodniczek. Wykres słupkowy (ryc.3.) przedstawia rodzaje stosowanej profilaktyki przeciw urazowej przez koszykarki. Najwięcej badanych 10 osób stosuje ćwiczenia stabilizujące, 9. badanych osób stosuje ćwiczenia rozciągające, 8. badanych koszykarek stosuje odnowę biologiczną, 5. badanych 14

16 koszykarek zdrowy styl życia, a 4. osoby wspomaganie farmakologiczne. Są to najczęstsze sposoby profilaktyki przeciw urazowej stosowane przez koszykarki. Ryc.3. Rodzaj profilaktyki przeciwurazowej stosowany przez koszykarki. Przedział wiekowy osób nietrenujących nie został przedstawiony w sposób graficzny ponieważ cała grupa badanych 16. osób znajduje się w przedziale wiekowym lat, co stanowi 100% badanych. Wykres słupkowy (ryc.4.) przedstawia rodzaje profilaktyki przeciwurazowej stosowane przez osoby nietrenujące. Największa liczba 7. osób stosuje ćwiczenia rozciągające, 5. badanych zdrowy styl życia, 2. osoby ćwiczenia stabilizujące, żadna z uczestniczek badania nie stosuje wspomagania farmakologicznego oraz zabiegów odnowy biologicznej. Ryc.4. Rodzaj profilaktyki przeciwurazowej stosowany przez osoby nietrenujące. 15

17 Zastosowane metody badawcze Grupa koszykarek oraz grupa osób nietrenujących została przebadana za pomocą kilku metod pomiarowych. Wykorzystane metody pomiarowe były ukierunkowane na sprawdzenie funkcjonalności organizmu badanych grup oraz porównanie funkcjonalności organizmu osób trenujących i nietrenujących. Pierwszym wykonanym badaniem była ankieta dotycząca treningu, stosowanych ćwiczeń oraz organizmu badanych. Drugim etapem było wykonanie testów funkcjonalnej oceny FMS. Ostatnią część badania stanowiły testy stabilizacji centralnej i testy oceny równowagi statycznej. Testy stabilizacji centralnej: a) Test,,gorsetu brzusznego Test ocenia wytrzymałość mięśnia prostego brzucha podczas trzymania tułowia w pozycji zgiętej. Podczas testu badany zostaje ułożony z 60-stopniowym klinem umieszczonym za tułowiem w pozycji siedzącej. Następnie badający wyjmuje klin, a osoba badana stara się utrzymać tułów w pozycji zgiętej. Wynik testu zależy od czasu utrzymania się w danej pozycji. Normą dla kobiet są 134s. Wynik poniżej świadczy o nie wydolności mięśnia prostego brzucha i mięśni głębokich (Donatelli, 2011). b) Test w pozycji mostka bokiem Test ten wykonuje się w celu sprawdzenia wytrzymałości mięśni stabilizatorów tułowia, w szczególności symetryczną czynność mięśnia czworobocznego lędźwi. Pozycja wyjściowa leżenie na boku z górną częścią tułowia podpartą na przedramieniu. Kończyny dolne wyprostowane oparte o podłoże. Wykonanie polega na uniesieniu tułowia ku górze i utrzymanie się w tej pozycji. Normą dla kobiet jest utrzymanie się w opisanej pozycji 75s na boku prawym i 78s na boku lewym (Donatelli, 2011). Testy równowagi statycznej: a) Zmodyfikowany test kliniczny integracji czuciowej i równowagi: stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej. Test ocenia stabilność stawów obwodowych oraz równowagę. Pozycja wyjściowa stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, stopy złączone, ręce wzdłuż tułowia. Ocena testu zależy od czasu utrzymania się na poduszce. Czas określony przez badaczy to 30s. dla zdrowych osób. Badany wykonuje 3. próby (Donatelli, 2011). b) Zmodyfikowany test kliniczny integracji czuciowej i równowagi: stanie na jednej nodze na poduszce sensomotorycznej. Wykonanie testu daje informacje o stabilizacji obwodowej i równowadze osoby badanej. Pozycja wyjściowa stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, stopy złączone ręce na biodrach. Test polega na oderwaniu jednej nogi i odchyleniu jej w tył. Utrzymanie się w tej pozycji przez 30s. Badany wykonuje 3. próby na nodze prawej i 3próby na nodze lewej (Donatelli, 2011). Badanie FMS (The Functional Movement Screen) (Rzepka, 2013), (Lephart S.M., 2002). Test składa się z 7. prób: 1. Test głębokiego przysiadu (Deep squat). 2. Test przeniesienia nogi nad płotkiem (Hurdle step). 3. Test przysiadu w wykroku (In-Line Lunge). 4. Test oceny mobilności obręczy barkowej (Shoulder Mobility). 16

18 5. Test aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi (ASLR). 6. Test ugięcia ramion w podporze (Trunk Stability Push Up). 7. Test stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). Badanie wykonujemy bez wcześniejszej rozgrzewki, w płaskim obuwiu. W każdym teście mamy 3. próby do wykonania. Testy oceniane są punktowo od 0 do 3. Za wykonanie prawidłowego wzorca ruchowego 3pkt. Za wykonanie wzorca ruchowego z elementem kompensacji 2pkt. Przy niezdolności do wykonania wzorca ruchowego badany otrzymuje 1pkt. Jeżeli podczas próby występuje ból badany otrzymuje 0pkt. Analiza statystyczna Wyniki ankiety, testów stabilizacji centralnej i równowagi oraz wyniki testów FMS oceny funkcjonalnej zostały opracowane z wykorzystaniem programu statystycznego Statistica. Wyniki ankiet zostały opracowane za pomocą wykresów słupkowych liczbowych oraz procentowych. Wyniki testów stabilizacji i równowagi zostały opracowane w postaci wykresów słupkowych liczbowych. Wyniki testów FMS opracowano za pomocą wykresów słupkowych, a analiza porównawcza została przedstawiona za pomocą tabel i wykresów. Wyniki Testy stabilizacji centralnej. Stabilizacja centralna tzw. CORE kompleks biodrowo-miedniczo-lędźwiowy jest podstawą w każdej dyscyplinie sportowej. Jego prawidłowe funkcjonowanie stanowi profilaktykę przeciwurazową oraz zapewnia stabilne funkcjonowanie organizmu podczas treningu lub zawodów. Wyniki Testu,,gorsetu brzusznego u koszykarek wykazały, że w grupie badanych koszykarek, 11. miało wynik poniżej 134s, co wskazuje na słabą stabilizację centralną w płaszczyźnie strzałkowej, natomiast 5. badanych koszykarek miało wynik większy równy 134s, co wskazuje na dobra stabilizację centralną w płaszczyźnie strzałkowej. Stabilizacja centralna równie ważna jest w życiu codziennym. Wyniki Testu gorsetu brzusznego u badanych osób nietrenujących wykazały u całej grupy wyniki poniżej 134s, co świadczy o niewydolności mięśni brzucha w płaszczyźnie strzałkowej i może predysponować do przeciążeń kręgosłupa. Test w pozycji mostka bokiem, sprawdza funkcjonowanie mięśni skośnych brzucha. Na wykresie (ryc.5.) przedstawione zostały przedziały czasowe, które mówią o dobrej stabilizacji 75s dla boku prawego oraz 78s dla boku lewego oraz słabej stabilizacji, o czym świadczą wyniki <78s dla obu boków. W grupie badanych koszykarek, 6. zawodniczek miało prawidłową stabilizację boku prawego, natomiast 10. zawodniczek słabą. Dobrą stabilność boku lewego miały 2. koszykarki, natomiast słabą 14. zawodniczek. 17

19 Prawy bok <75s Test w pozycji mostka bokiem koszykarki 6 Prawy bok 75s 14 Lewy bok <78s 2 Lewy bok 78s Ryc.5. Test w pozycji mostka bokiem wśród badanych koszykarek. Liczba badanych W grupie osób nietrenujących dobrą stabilizację boku prawego miało 5. osób, natomiast słabą 11. Dobrą stabilność boku lewego wykazało 5. osób, a słabą 11. Wyniki te są alarmujące i pokazują, ile osób ma słabą stabilizację w pozycji mostka bokiem. Graficzny obraz sytacji przedstawiony został za pomocą ryc Test w pozycji mostka bokiem osoby nietrenujące Liczba badanych 2 0 Prawy bok <75s Prawy bok 75s Lewy bok <78s Lewy bok 78s Ryc.6. Test w pozycji mostka bokiem wśród badanych osób nietrenujących. Testy oceny równowagi statycznej. Testy integracji czuciowej i równowagi odgrywają istotną rolę w celu sprawdzenia, jak organizm sportowca radzi sobie na niestabilnym podłożu. Wynik jest bardzo ważny, ponieważ informuje nas, jak funkcjonuje sportowiec w przestrzeni na boisku. Wyniki badań wśród koszykarek wykazały u 3. zawodniczek wynik gorszy od 30s, co świadczy o słabej równowadze, natomiast grupa 13. zawodniczek osiągnęła wynik 30s, co wskazuje na dobrą równowagę. W takim samym teście liczba 14. osób nietrenujących, miała wynik gorszy niż 30s, co świadczy o braku odpowiedniej równowagi na zmienionym podłożu, 2. osoby miały wynik lepszy 30s, co wskazuje na ich dobrą równowagę. W utrudnionej sytuacji, podczas testu stania na prawej nodze na poduszce sensomotorycznej 13. koszykarek miało wynik gorszy niż 30s, a tylko 3. wynik 30s, co może wskazywać, że podczas większości sytuacji meczowych takich jak bieg, wyskok z odbicia jednonóż, balans ciałem na jednej nodze mogą wystąpić problemy z równowagą. 18

20 Nieco lepiej sytuacja wyglądała podczas testu stania na lewej nodze. Tu 9. koszykarek miało wynik gorszy niż 30, a 7. wynik 30s. Mimo to nadal ponad połowa zawodniczek uprawiających trudną, acykliczną konkurencją wykazuje braki w treningu równowagi. Wśród osób nietrenujących sytuacja wygląda jeszcze gorzej. Podczas testu stania na prawej nodze na poduszce sensomotorycznej aż 14. osób miało wynik <30s, a tylko 2. badane osoby wynik 30s. Odzwierciedla to słabą równowagę i integrację czuciową u osób nietrenujących. Podczas tej samej próby na nodze lewej aż 15. osób miało wynik gorszy niż 30s, a tylko 1. osoba badana uzyskała wynik 30s, co potwierdza występowanie problemów z równowagą wśród 90% badanych osób nietrenujących sportu wyczynowo. Testy FMS Testy oceny funkcjonalnej FMS (functional movement screen) spełniają role szybkiej analizy globalnego wzorca ruchowego i pozwalają na szybkie wychwycenie kompensacji zachodzących w organizmie. Pierwszym testem oceny funkcjonalnej FMS jest głęboki przysiad (Deep Squat). Na rycinie 7. przedstawione są wyniki koszykarek i osób nietrenujących. W badanej grupie koszykarek 13. osób uzyskało 2pkt, 1. zawodniczka 3pkt, 1. osoba 1pkt i 1. badana 0pkt. Natomiast cała grupa osób nietrenujących uzyskała w teście 2pkt. Ryc.7. Pierwsza próba FMS - głęboki przysiad. Drugi test w ocenie funkcjonalnej FMS, to przeniesienie nogi nad poprzeczką (Hurdle Step). W teście 13. koszykarek uzyskało 2pkt, 3. koszykarki uzyskały maksymalna liczbę 3 pkt. W grupie nietrenujących 15. osób uzyskała 2pkt i 1. osoba wykonała poprawny wzorzec ruchowy uzyskując 3pkt. 19

21 Liczba badanych PRZENIESIENIE NOGI NAD POPRZECZKĄ (Hurdle Step) pkt 1pkt 2pkt 3pkt koszykarki osoby nietrenujące Ryc.8. Druga próba FMS - przeniesienie nogi nad poprzeczką. W teście nr 3. przysiad w wykroku (In-Line Lunge), 12. koszykarek uzyskało 2pkt, a 4. zawodniczki uzyskały 3pkt. Wśród osób nietrenujących 16. osób (100%) uzyskało 2pkt. Rycina 9. obrazuje wyniki trzeciej próby FMS. Ryc. 9. Trzecia próba FMS przysiad w wykroku. W kolejnej próbie mającej na celu ocenę mobilności obręczy barkowej, 8. koszykarek uzyskało 3pkt, 7. zawodniczek 2pkt, a 1. osoba 1 pkt. Wśród osób nietrenujących aż 9. osób uzyskało 3pkt, 6. osób 2 pkt, a 1. badana 1pkt. Sytuacja ta pokazuje jak mocno charakterystyka gry w koszykówkę wpłynęła na zaniżenie wyników w tej próbie osób trenujących względem osób nieuprawiających. Widać to na ryc. 10. Ryc. 9. Czwarta próba FMS ocena ruchomości obręczy barkowej. 20

22 Liczba badanych Liczba badanych W próbie aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi przedstawionej na ryc.10. tylko 5. koszykarek uzyskało 3pkt, 11. zawodniczek 2pkt, 1. osoba 1pkt. W grupie osób nietrenujących proporcje były podobne. Mianowicie 4. osoby uzyskały 3pkt, 11. osób 2pkt, a 1. osoba 1pkt AKTYWNE UNIESIENIE WYPROSTOWANEJ NOGI (ASLR) pkt 1pkt 2pkt 3pkt 5 4 koszykarki osoby nietrenujące Ryc. 10. Piąta próba FMS aktywne uniesienie wyprostowanej nogi. W teście nr 6., (ryc.11.) polegającym na ugięciu ramion w podporze, 9. koszykarek uzyskało maksymalna liczbę 3pkt, a 7. zawodniczek 2. pkt. W grupie osób nietrenujących tylko 1. badana miała 3pkt, 10. osób 2pkt, natomiast 5. badanych uzyskało wynik 1 pkt. Można by tu się doszukiwać pewnej analogii polegającej na słabej ruchomości obręczy barkowej przy jednocześnie dużej sile tego segmentu ciała u koszykarek i odwrotnie u osób nietrenujących. W rzeczywistości jednak ta próba w rzeczywistości nie ocenia siły obręczy barkowej a siłę mięśni głębokich okolic brzucha UGIĘCIE RAMION W PODPORZE (Trunk Stability Push Up) pkt 1pkt 2pkt 3pkt 9 1 koszykarki osoby nietrenujące Ryc. 11. Szósta próba FMS ugięcie ramion w podporze. Ostatnim testem oceny funkcjonalnej FMS, jest test stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). W tej próbie 8. koszykarek uzyskało 2pkt i tyle samo zawodniczek uzyskało 1pkt. Wśród osób nietrenujących 11. badanych uzyskało 2pkt, a 5. osób 1pkt. Na podstawie własnych obserwacji i przeprowadzonej dużej ilości badań autorzy wskazują tą próbę jako najtrudniejszą do wykonania zgodnie ze wzorcem ruchowym co daje badanemu 3pkt. Graficzny zapis tej próby przedstawiony został na ryc

23 Ryc. 12. Siódma próba FMS test stabilności rotacyjnej tułowia. Analiza porównawcza Tab.1. Poziom istotności statystycznej korelacji testów FMS u koszykarek. Shoulder Deep ASLR Mobility Squat Hurdle Step Rotational Stability Shoulder Mobility 1,00 0,18-0,02-0,08-0,10 ASLR 1,00-0,08 0,37 0,67 Deep Squat 1,00 0,10 0,00 Hurdle Step 1,00 0,16 Rotational Stability 1,00 Tabela przedstawia dane istotne statystycznie dotyczące testów FMS. Poziom istotności statystycznej został oznaczony p<0.05. Dane istotnie statystycznie zostały oznaczone w tabeli. Na podstawie wyników zauważamy silną korelacje Testu aktywnego uniesienia wyprostowanej nogi (ASLR) z Testem stabilności rotacyjnej tułowia (Rotational Stability). Test (ASLR) ocenia mobilność pasma kulszowo goleniowego. Ograniczenie zakresu ruchu danego segmentu ma istotny wpływ na postawę i realizowanie zadań funkcjonalnych w ujęciu całego ciała. Natomiast test (Rotational Stability) ocenia funkcjonowanie kompleksu biodrowomiedniczno-lędźwiowego tzw. CORE w wielu płaszczyznach, którego praca między innymi odpowiada za prawidłowe relacje i ułożenie segmentów względem siebie podczas ruchu. Przy nieprawidłowej pracy kompleksu biodrowo-miedniczno-lędźwiowego podczas aktywności fizycznej obciążenia wyładowują się w obrębie pasma kulszowego. W powyższym badaniu poziom istotności statystycznej wskazuje na związek tych dwóch testów. Tabele 2. i 3. przedstawiają porównanie długości stażu treningowego, a doznanych kontuzji u koszykarek i osób nietrenujących. Tab.2. Staż treningowy a doznane kontuzje u badanych koszykarek. Staż treningowy a doznane kontuzje u koszykarek 0-24miesięcy 2-4lata powyżej 4lat staw kolanowy

24 staw skokowy odc. szyjny odc. lędźwiowy skręcenie nadgarstka przeciążenie pleców staw barkowy Analizując dane zawarte w powyższej tabeli zauważyć można logiczną zależność występowania kontuzji. Wśród badanej populacji koszykarek wystąpiły one po 4. roku treningu co wydaje się być obrazem prawidłowym. Spowodowanym bądź narastającym obciążeniem treningowym lub pogłębianiem się złych nawyków ruchowych prowadzących w procesie szkolenia do kontuzji. Odwrotna zależność przedstawiona została w tabeli 3. Tab.3. Staż treningowy a doznane kontuzje u osób nietrenujących Staż treningowy a doznane kontuzje u osób nietrenujących 0-24miesięcy 2-4lata powyżej 4lat odc. szyjny odc. piersiowy odc. lędźwiowy staw barkowy staw biodrowy staw kolanowy staw skokowy Powyższa tabela opisuje występowanie kontuzji u osób nietrenujących wyczynowo. Genezą takiego stanu rzeczy może być chęć szybkiego uzyskania dużego postępu przez sportowców amatorów. Brak znajomości zasad, form i metod treningowych często prowadzi do przeciążeń a co za tym idzie do urazów i kontuzji. W praktyce trenerskiej autorów jest to zjawisko często występujące. Dyskusja Koszykówka jako gra zespołowa ma dynamiczny aspekt i wiąże się z szybkim tempem akcji na boisku. Ograniczona przestrzeń, kontakt z przeciwnikiem, szybka wymiana podań nadają tej dyscyplinie sportu tytuł co raz bardziej popularnej. Jednak aby osoby grające w koszykówkę stały się zawodnikami wysokiego wyczynu przechodzą ciężki wieloetapowy trening. Wszystko to wiąże się z możliwością wystąpienia urazów. Nowoczesne wyszkolenie trenerów daje szybkie narzędzie do wychwycenia informacji, czy zawodnik predysponuje urazom, co wiąże się z profilaktyką przeciwurazową w sporcie. W celu wychwycenia informacji o globalnym wzorcu ruchowym i wykorzystaniu tych informacji w profilaktyce przeciwurazowej w sporcie wykonuje się ocenę funkcjonalną testami FMS (functional movement screen) (Schneiders A.G., 2011). Warto przy ocenie funkcjonalnej wykorzystać inne testy, które dadzą dodatkowe informacje o funkcjonowaniu narządu ruchu sportowca. Takimi testami są testy stabilizacji centralnej: test gorsetu brzusznego i test w pozycji mostka bokiem (Donatelli, 2011), (Richardson 23

25 C.A., 1999). Badania pokazały, że w teście gorsetu brzusznego 11. koszykarek miało wynik gorszy niż 134s. natomiast tylko 5. zawodniczek wynik lepszy niż 134s. Test ten jednoznacznie stwierdza wydolność mięśni brzucha i funkcjonowanie stabilności centralnej. Niestety większa grupa koszykarek miała wynik poniżej normy. Może świadczyć to o tym, że mięśnie brzucha są ćwiczone nie poprawnie lub czas poświęcany na wykonywanie tych ćwiczeń jest niewystarczający. W grupie ćwiczących rekreacyjnie 100% badanych uzyskało wynik gorszy niż 134s, co może wskazywać na całkowity brak ćwiczeń mm. brzucha. Porterfield i DeRosa stwierdzili, że mięsień skośny brzucha stanowi obręcz wokół kręgosłupa, która jest dodatkowym elementem zwiększającym stabilizację kręgosłupa (Porter'eld J.A., 1998). Jest to kolejny dowód na to jak ważne są mięśni brzucha w życiu codziennym i sporcie. Drugim testem sprawdzającym stabilizację centralna był test w pozycji mostka bokiem, który w szczególności sprawdza wydolność mięśnia czworobocznego lędźwi. W grupie koszykarek, dla prawego boku 10 zawodniczek miało wynik gorszy niż 75s, a tylko 6 wynik lepszy niż 75s. Dla boku lewego 14. koszykarek miało wynik lepszy niż 78s, a 2. gorszy niż 78s. Wynik ten może świadczyć o braku symetrycznej pracy stabilizatorów. W grupie osób nietrenujących, 11. badanych miało wynik poniżej 75s dla boku prawego, a 5. wynik lepszy od 75s dla boku prawego. Natomiast dla boku lewego taka sama liczba 11. osób wynik gorszy niż 78s, a 5. osób wynik lepszy niż 78s. Według McGilla mięsień czworoboczny lędźwi oceniany w teście w pozycji mostka bokiem jest ważnym stabilizatorem części lędźwiowej kręgosłupa podczas wykonywania różnych ćwiczeń, które mają poprawić wynik i zapobiegać urazom (McGill, 2002). Nadler i wsp. stwierdzili, że u kobiet aktywnie ćwiczących występuje osłabienie odwodzicieli lewego stawu biodrowego stąd też częstsze występowanie u tych osób przeciążeń odcinka lędźwiowego kręgosłupa (Nadaler SF., 2002). Przeprowadzone testy wskazują na słabą stabilność centralną i mogą dawać podstawy do stwierdzenia, że osoby trenujące i ćwiczące rekreacyjnie nie są odpowiednio zabezpieczone przed urazami. Oprócz stabilizacji centralnej w sporcie bardzo ważnym elementem jest równowaga statyczna. W pierwszym zmodyfikowanym teście klinicznym integracji czuciowej i równowagi: stanie obunóż na poduszce sensomotorycznej, 3. koszykarki miały wynik poniżej normy 30s, a 13. zawodniczek wynik lepszy niż 30s. W grupie osób nietrenujących, 14 osób miało wynik gorszy od normy 30s, a 2. osoby wynik lepszy niż 30s. W drugim wykonanym teście integracji czuciowej i równowagi: stanie na jednej nodze na poduszce sensomotorycznej- noga prawa, 13. koszykarek miało wynik poniżej 30s, a na lewej nodze 9. zawodniczek osiągnęło wynik poniżej 30s. Wśród badanych koszykarek tylko 3. osoby miały wynik powyżej 30s dla nogi prawej i 7. osób powyżej 30s dla nogi lewej. Według badanych jeśli sportowcy nie są w stanie wystać 30s może to świadczyć, że w kończynie dolej wystąpił kiedyś uraz, co za tym idzie słabej informacji czucia głębokiego płynącego ze ścięgien i mięśni (Fitzgerald K.G., 2001), (Cerulli G., 2001), (Williams G.N., 2001), (Holm I., 2004), (Lephart S.M., 2002). W badaniach wzięły udział dwie grupy. Grupa 16 koszykarek uprawiających sport wyczynowo i grupa 16. dziewcząt nietrenujących. W grupie koszykarek staż treningowy powyżej 4 lat wynosił 93.7%, a w przedziale stażu treningowego 2-4 lata wynosił 6.25%. W grupie osób nietrenujących, 75% ćwiczy w przedziale 0-24 miesięcy, co może świadczyć o uprawianiu aktywności ruchowej związanej z zajęciami wychowania fizycznego, 6.25% badanych w przedziale 2-4 lata, a 18.75% badanych w przedziale powyżej 4 lat. Staż treningowy, czy okres uprawianego sportu ma duże znaczenie na wynik sportowy ale także na funkcjonalność organizmu sportowca. Prawdą jest, że aktywność ruchowa niesie za sobą wiele dobrego dla organizmu. Sport wyczynowy również wprowadza zmiany w organizmie. Na podstawie doniesień naukowych im bardziej sport wyczynowy, im dłuższy staż treningowy, tym w organizmie większe zachodzące zmiany dotyczące stanu funkcjonalnego sportowca (Schitltz M., 2009). Według autorów badań naukowych (Maffiuletti N.A., 2000) wyniki parametrów funkcjonalnych są lepsze dla profesjonalnych koszykarzy niż dla amatorów lub zawodników ćwiczących krócej. Według ankietowanych koszykarek, 11. zawodniczek poświęca 6-7 dni w tygodniu na trening, 4. zawodniczki 4-5 dni, a 1. trenuje 2-3dni. Wyniki te wskazują na dużą liczbę 24

26 jednostek treningowych w ciągu tygodnia. W grupie osób nietrenujących 14. osób w ciągu tygodnia ćwiczy 2-3 dni, a 2. osoby 6-7 dni. Koszykówka staje się co raz bardziej rozwijającą się dyscypliną. Dzieje się tak dlatego, że jest co raz więcej wdrażanych programów szkoleniowych. Nasuwa się pytanie, czy programy szkoleniowe wystarczają aby zapobiegać kontuzjom. W grupie koszykarek na zadane pytanie- czy stosujesz ćwiczenia rozciągające po treningu, tylko 3. odpowiedziały, że tak, 1. zawodniczka odpowiedziała, że się nie rozciąga, a 12. rozciąga się po treningu czasami. W kolejnym pytaniu- czy ćwiczysz mięśnie brzucha, 15. koszykarek odpowiada, że tak, a 1. odpowiada, że nie ćwiczy mięśni brzucha. Odpowiedzi na pytania są zadawalające, tylko skąd w odpowiedzi na pytanie- jakich doznałaś kontuzji, pada aż tyle odpowiedzi. W grupie koszykarek, 8. miało uraz stawu kolanowego, 7. uraz stawu biodrowego, 2. odcinka lędźwiowego kręgosłupa i stawu skokowego i 1. zawodniczka uraz odcinka szyjnego kręgosłupa. Badani nie pozostawią złudzeń, jak ważny jest stretching w profilaktyce przeciwurazowej oraz ćwiczenia mięśni brzucha. Clark, Haynes, Liebenson jednoznacznie stwierdzają, że zawodnik, który trenuje tylko stabilność obwodową, a zaniedbuje kompleks biodrowo-miedniczno-lędźwiowy, w który wchodzą mięśnie brzucha doprowadza do wytworzenia się patologicznych nawyków ruchowych i powstawania przeciążeń lub urazów (Porter'eld J.A., 1998). Innym przykładem są wyniki opracowane przez naukowców badających hokeistów. Oni także stwierdzają, że trening stabilizacyjny ma korzystny wpływ na zwiększenie funkcjonalności sportowca i profilaktykę przeciwurazowa (Wójcik M., 2011). Powyższe wyniki badań oraz przytoczone wyniki naukowców dają podstawę, która może świadczyć o tym, że trening u badanych koszykarek nie zawiera elementów profilaktyki lub trening stabilizujący jest wykonywany nie poprawnie. Kolejną odpowiedzią są wyniki ankietowanych koszykarek, z których 8. odpowiedziało, że najsłabszą partią mięśniową są mięśnie brzucha, 5. mięśnie nóg, a 3. mięśnie rąk. W profilaktyce przeciwurazowej i ocenie funkcjonalnej wzorców ruchowych dobrze wyszkoleni trenerzy wykorzystują testy FMS (functional movement screen). Testy te mają duże znaczenie w szybkim wychwyceniu zmian w funkcjonowaniu łańcucha kinematycznego. Wykonanie i interpretacja testów jest na tyle prosta, że wyniki w nich uzyskane są przydatne nie tylko opiece medycznej sportowców ale także ich trenerom, ponieważ zmiany, które wyjdą w testach korygowane są przez ćwiczenia zlecone zawodnikowi (Williams G.N., 2001). Badane koszykarki, jak i osoby nietrenujące przeszły zestaw 7. testów oceny funkcjonalnej FMS. Oceniane były funkcjonalne zakresy ruchu, asymetrie prawa, lewa i funkcjonowanie kompleksu biodrowomiedniczo-lędźwiowego. W grupie koszykarek i osób nietrenujących w testach symetrycznych: Głęboki przysiad, najwięcej zawodniczek 13. uzyskało wynik 2pkt, 16. osób nietrenujących również uzyskało 2pkt, co świadczy o występujących kompensacjach w obrębie obustronnej symetrycznej pracy i funkcjonalnego zakresu ruchu w stawach ramiennych oraz stawach międzywyrostkowych piersiowego odcinka kręgosłupa. Test jest bardzo potrzebny u sportowców. Pozycja z tego testu przekłada się na gotowość startową w różnych dyscyplinach. Głęboki przysiad ocenia całą mechanikę ciała (Richardson C.A., 1999). Również w kolejnym teście symetrycznym: Ugięcie ramion w podporze, aż 9. koszykarek uzyskało wynik maksymalnej liczby 3pkt, a 7. wynik 2pkt. W grupie osób nietrenujących 10. osób uzyskało wynik 2 pkt, a 5 wynik 1pkt, co świadczy o nie możności wykonania wzorca ruchowego. Test ten sprawdza siłę kończyn górnych i mięśni brzucha. Jak widać osoby nietrenujące mają duże braki w wykonaniu tego testu. W testach asymetrycznych większość koszykarek uzyskiwała wynik 2pkt, co świadczy o kompensacjach w funkcjonowaniu łańcucha kinematycznego. W teście: przysiad w wykroku, 12. zawodniczek miało wynik <3pkt, w teście: przeniesienie nogi nad poprzeczką, 13. zawodniczek miało wynik <3pkt, w teście: ocena mobilności obręczy barkowej, 8. zawodniczek miało wynik gorszy od 3pkt, podczas testu: aktywne uniesienie wyprostowanej nogi, 8. zawodniczek uzyskało wynik poniżej 3pkt, a w teście: stabilności rotacyjnej tułowia, cała badana grupa 16. zawodniczek uzyskało wynik przeciętny 2pkt. W podsumowaniu ogólnym 5. zawodniczek miało wynik poniżej 14pkt na 21. możliwych do uzyskania. Wedle wytycznych metody oceny funkcjonalnej FMS wynik poniżej 14pkt 25

27 predysponuje do wystąpienia kontuzji (Chorba R.S., 2010). Jednak autorzy sugerują aby ustabilizować wynik 14pkt jako granicę predysponującą wystąpienia kontuzji potrzeba więcej danych na większej liczbie osób (Schneiders A.G., 2011), (Kisiel K. P. P., 2007), (Kisiel K. P. P., 2009), (Landis J.R., 1977). Pomimo tego wyniki FMS są bardzo podobne do siebie w różnych badaniach jak opisał Minick (Micnick K.I., 2010). W całościowym spojrzeniu na ocenę funkcjonalną wyniki nie są najlepsze, co może świadczyć o nieodpowiedniej pracy nad stabilizacją centralną lub brakiem odpowiedniego wyszkolenia trenerów, którzy nie potrafią odpowiednio ocenić wzorca ruchowego a potem wprowadzić trening korygujący, który ma poprawić występujące kompensacje. W grupie osób nietrenujących 9. badanych miało wynik poniżej 14pkt. Jak zauważamy funkcjonalność narządu ruchu u tych osób jest gorsza niż u koszykarek. W próbie porównania pytań z ankiety zauważamy, że koszykarki w stażu treningowym powyżej 4. lat doznawały kontuzji, natomiast osoby nietrenujące w stosunkowo krótkim okresie ćwiczeniowym doznawały urazów. Wynik ten może śwadczyć o nie przygotowaniu do wysiłku, a u koszykarek możemy podejrzewać zużycie tkanek. Według doniesień naukowych największa liczba uszkodzeń u zawodniczek ligi koszykówki dotyczy stawu skokowego (47.8%), ręki (20.8%), zapalenia ścięgien rzepki (17%), obrażeń więzadła krzyżowego przedniego 15%) (McCarthy M.M., 2013). Należy zwrócić uwagę na powtarzalność przedstawianych obrażeń przez ankietowane w stosunku do wymienionych badań. W korelacji 7. testów FMS mocno współgrają ze sobą test ASLR (aktywne uniesienie wyprostowanej nogi) z testem Rotational stability (stabilność rotacyjna tułowia). Jako poziom istotności statystycznej określono p<0,05 (dane istotne statystycznie). Może to świadczyć o silnej współpracy mięśni brzucha z aktywnym zakresem ruchu pasma kulszowo goleniowego. Im mocniejszy brzuch tym większe możliwości w zakresie funkcjonowania pasma kulszowo goleniowego. Nawiązując do literatury Okada, Huxel, Nesser (Okada T., 2011) przedstawili wyniki badań, w których test FMS stabilności rotacyjnej tułowia mocno koreluje z testem wydajności wyrzutu piłki w tył. Analiza wyników badań dała odpowiedzi na postawione wcześniej w pracy hipotezy. Weryfikując przedstawione hipotezy należy podkreślić, że: a) Brak treningu stabilizującego widoczny jest w wynikach badań i ma wpływ na wyniki testów funkcjonalnych. b) Nie odpowiednio stosowana profilaktyka przeciwurazowa, jak i jej brak odzwierciedla się w występowaniu urazów narządu ruchu. c) Na podstawie uzyskanych wyników badań zauważamy, że wyniki oceny funkcjonalnej FMS u koszykarek są lepsze niż u osób nietrenujących, co wiąże się z systematycznym treningiem. Wyniki badań falsyfikują postawioną wcześniej hipotezę. W świetle niniejszego opracowania należy stwierdzić, że koszykarek występują asymetrie podczas funkcjonalnej oceny narządu ruchu, a trening symetryczny nie przekłada się na brak asymetrii w organizmie. Wnioski Analiza wyników badań pozwala na przedstawienie następujących wniosków: 1. U większości zawodniczek trenujących koszykówkę występują kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 2. U osób nietrenujących widoczne są kompensacje w funkcjonalnej ocenie FMS. 26

28 3. Występują asymetrie w funkcjonowaniu organizmu koszykarek. 4. Brak odpowiedniej profilaktyki przeciwurazowej ma wpływ na występowanie kontuzji. 5. Nie odpowiednio prowadzony trening stabilizacyjny lub jego brak przekłada się na słabszą ocenę funkcjonalną zawodniczek. 6. Wykonanie testów FMS ma duże znaczenie w szybkiej funkcjonalnej ocenie zawodniczek, jako element profilaktyki przeciwurazowej. 7. Każdy trener powinien być wyposażony w dodatkowe narzędzie oceniające podstawowe parametry motoryczności zawodnika w celu bezpiecznego kontynuowania treningu sportowego. Wykaz piśmiennictwa Cerulli G. (2001, listopad 31). Propriocertive training and preventing of anterior cruciate ligament injuries in soccer. JOSPT, strony Chorba R.S. (2010, czerwiec). Use of a Fuctional Movement Screening Tool to Determine Injury Risk in Female Collegaiate Athletes. N Am J Sports Phys Ther, strony Cook G. (1998). The Functional Movements Screen. Danville: VA:Athletic Testing Services. Cook G. (2006, maj). Hoogenboom B. Pre-Participation Screening: The Use of Fundamental Movements as an Assesment of Function-Part 1. N Am J Sports Phys Ther., pp Donatelli R. (2011). Rehabilitacja w sporcie. Wrocław: Elsevier Urban & Partner. Fitzgerald K.G. (2001, PAŹDZIERNIK 31). Hop tests as predictors of dynamic knee stabilty. JOSPT, pp Holm I. (2004, luty 14). Effects of neuromuscular training on proprioception, balance, muscle strength, and lower limb in female team handball players. Clin J Sport Med, strony Huciński T. (2008). Koszykówka, podręcznik dla trenerów, nauczycieli i studentów. Wrocław: BK Wydawnictwo i Księgarnie. Kisiel K. (2007, marzec). Can serious injury in professional football be predicted by a preseason functional movement screen? N Am J Sports Phys Ther, strony Kisiel K. (2009). Functional movement test scores improve following a standarized off-season interwention program in professional football players. Scand J Med Sci Sports. Landis J.R. (1977). The measurement of observer agreement fot categorial data. Biometrics, Lephart S.M. (2002, luty 14). Neuromuscular contributions to anterior cruciate ligament injuries in females. Curr Opin Rheumatol, strony Maffiuletti N.A. (2000, czerwiec 21). The effects of electromyostimulation training and basketball practise on muscle strenght and jumping ability. Int J Sports Med, strony Magiera L. (2004). Masaż sportowy z elementamiodnowy biologicznej. Kraków: BIOSPRT. McCarthy M.M. (2013, luty 1). Injury Profile in Elite Female Basketball Athlets at the Women's National Basketball Association Combine. Am J Sports Med. McGill S. (2002). Low back disorders: evidence-based prevention and rehabilitation. Champaing, Ill: Human Kinetics. Micnick K.I. (2010, luty 24). Interrater reliability of the Functional Movements Screen. J Strenght Cond Res, strony Nadaler SF. (2002, luty). Functional performance de'cits in athlets with previous lower extermity injury. Clin Sport Med, strony Okada T. (2011, styczeń 25). Relationship between core stability, functional movement, and performance. J Strenght Cond Res, strony Porter'eld J.A. (1998). Mechanical low back pain: perspectives in functional anatomy. Philadelphia: Saunders. Richardson C.A. (1999). Therapeutic exercise for spial segmental stabilization in low back pain:. Philadelphia: Churchil Livigstone. Rzepka R. (2013). Funkcjonalna ocena FMS w fiizjoterapii i sporcie. 1-2, 5-6, 8-15, Warszawa. Schitltz M. (2009, styczeń/luty). Explosive Strenght Imbalances in Professional Basketball Players. J Athl Train, strony Schneiders A.G. (2011, czerwiec). Functional movements screen normative values in a young, active population. Int J Sports Phys Ther, strony Stodolny J. (1999). Choroba przeciążeniowa kręgosłupa. Kielce: ZL Natura. Kasperczyk T. (2001). Wady postawy ciała. Diagnostyka i leczenie.. Kraków: FHU Kasper. 27

29 Williams G.N. (2001, pździernik 31). Dynamic knee stability: current theory and implications for clinicians and scientists. JOSPT, strony Wójcik M. (2011, marzec). Wpływ treningu segmentarnej stabilizacji na redukcję słabych połączeń narzadu ruchu u hokeistów. Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, strony

30 Nechipurenko O.N. Динамика клинических симптомов и адаптационных реакций у детей, страдающих острым простым бронхитом в процессе лечения с применением нового комплексного метода физиотерапии = Dynamics of clinical symptoms and adaptive responses in children with acute simple bronchitis during treatment with application of new integrated method of physical therapy. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: УДК : ] 085 : УДК : ] 085 : ДИНАМИКА КЛИНИЧЕСКИХ СИМПТОМОВ И АДАПТАЦИОННЫХ РЕАКЦИЙ У ДЕТЕЙ, СТРАДАЮЩИХ ОСТРЫМ ПРОСТЫМ БРОНХИТОМ В ПРОЦЕССЕ ЛЕЧЕНИЯ С ПРИМЕНЕНИЕМ НОВОГО КОМПЛЕКСНОГО МЕТОДА ФИЗИОТЕРАПИИ Dynamics of clinical symptoms and adaptive responses in children with acute simple bronchitis during treatment with application of new integrated method of physical therapy О.Н. Нечипуренко O.N. Nechipurenko Харьковская медицинская академия последипломного образования, кафедра физиотерапии, курортологии и восстановительной медицины Kharkiv Medical Academy of postgraduate education, Department of physiotherapy, balneology and restorative medicine Ослабление физиологических мер защиты у детей, страдающих острым простым бронхитом, требует разработки новых схем лечения способных оказывать положительное влияние на состояние адаптационных реакций организма. Представлен новый комплексный способ физиотерапии острого простого бронхита у детей, а также динамика клинических симптомов и адаптационных реакций в процессе его лечения с использованием предложенного комплекса. Ключевые слова: острый простой бронхит у детей, новый способ лечения, адаптационные реакции. Weakening of physiological measures of protection in children suffering from acute bronchitis simple, requires the development of new treatment can have a positive impact on the adaptive reactions. In this article we describe a new integrated process for physiotherapy simple acute bronchitis in children, as well as the dynamics of clinical symptoms and adaptive responses in the process of treatment using the proposed complex. Keywords: acute simple bronchitis in children, a new method of treatment, the adaptive response. ВСТУПЛЕНИЕ 29

31 На современном этапе отмечается ряд проблем, затрудняющих лечение детей с острым простым бронхитом: продолжается рост респираторной патологии и числа часто длительно болеющих детей. По-прежнему регистрируется высокий уровень заболеваемости бронхитами от заболеваний на 1000 детей в год [1,2]. Увеличивается контингент детей, страдающих респираторными аллергозами. Отмечаются тенденции к рецидивированию патологического процесса в бронхах, росту обструктивных форм, затяжному течению процесса. Ухудшается преморбидный фон за счет сопутствующей патологии не только в системе дыхания, но и других жизненно важных органах и системах (нервная, сердечно-сосудистая, органов движения и опоры и др.). Происходит изменение этиологической структуры возбудителей процесса, возрастает их резистентность к медикаментозной терапии [3,4]. Важным моментом является и то, что на современном этапе, в связи с комплексным воздействием неблагоприятных факторов внешней среды выявляется значительное изменение физиологических мер защиты организма (ФМЗО) у детей [5,6]. В этой связи весьма важным в лечении больных с различными заболеваниями легких является разработка новых немедикаментозных, а также и сочетанных физико-фармакотерапевтических комплексов лечения, которые способны влиять как на патогенетические звенья процесса, так и на ФМЗО. Одной из важных составляющих ФМЗО являются адаптационные реакции Проанализировав возможности позитивного, потенцирующего влияния виброакустического воздействия, ингаляций синглетным кислородом, электрического поля УВЧ на этиопато-саногенетические механизмы развития клиники острого простого бронхита (ОПБ), нами был разработан новый комплексный способ физиотерапевтического лечения острого простого бронхита у детей (Патент України «Спосіб фізіотерапевтичного лікування гострого бронхіту у дітей» М.кл. А61Н 23/00, 30861, Бюл. 5. Нечипуренко О.М.), который состоит из комбинации следующих физиотерапевтичесих методов: УВЧ - терапии, виброакустического воздействия, синглетно-кислородной терапии и проводится следующим образом: УВЧ терапия проводится по классическим методикам на область грудной клетки с учетом аускультативных данных. У детей младшего возраста используется электрод вихревых токов ЭВТ - 1 (индуктор с настроенным контуром). Курс УВЧ терапии с учетом клинических показаний может быть 5 7 с ежедневной расстановкой процедур. Виброакустическое воздействие от аппарата «Витафон» проводится так: виброфоны устанавливаются на область спины паравертебрально в различных сегментах грудного отдела позвоночника в зависимости от аускультативной картины. Расстояние между виброфонами должно быть не меньше диаметра одного виброфона. Процедуры проводятся в 1 режиме, время воздействия 10 минут (первая процедура проводится в течение

32 минут для уточнения индивидуальной переносимости фактора). Количество процедур на курс лечения 5 7. Процедуры проводятся ежедневно. Ингаляции синглетно-кислородной смесью от аппарата «МИТ-С» проводятся сразу после окончания процедуры УВЧ и виброакустического воздействия, в течение 5 7 минут, общее количество процедур на курс Процедуры проводятся ежедневно. Пояснение к порядку проведения комплекса для ОПБ. Пациент получает последовательно 2 процедуры в день: вначале УВЧ - терапию и ингаляцию синглетно-кислородной смесью (СКС). После окончания курса УВЧ-терапии в сочетании с ингаляциями СКС, переходят к виброакустическому воздействию от аппарата «Витафон» и продолжают проводить ингаляции СКС. Таким образом, комплекс состоит из 2 комбинаций: 1 этап. УВЧ-терапия от 5 до 7 процедур на курс и ингаляции СКС 5 6. Процедуры проводятся ежедневно. 2 этап. Виброакустическое воздействие от аппарата «Витафон» от 5 до 7 процедур на курс и ингаляции СКС 5 7, процедуры проводятся также ежедневно. Количество проводимых процедур на курс определяется динамикой клинических симптомов и результатами дополнительных параклинических методов обследования. МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ Под нашим наблюдением находилось 86 детей в возрасте от 6 до 14 лет, страдающих ОПБ. Основная группа больных состояла из 46 детей, контрольная - из 40 детей. У всех детей подробно выяснялись жалобы, анамнестические данные, исследовался объективный статус. При первичном осмотре у детей основной и контрольной групп отмечалась типичная клиническая картина острого бронхита и характеризовалась следующими основными клиническими симптомами: с первых дней заболевания у детей отмечалось нарушение самочувствия и состояния и проявлялось в виде: повышенной утомляемости, бледности кожных покровов, нарушении сна, аппетита. Отмечались насморк, кашель, в ряде случаев, повышение температуры до субфебрильных цифр, гиперемия зева. При аускультации на фоне жесткого дыхания прослушивались как сухие рассеянные хрипы, так и средне и крупнопузырчатые влажные хрипы. Обе группы больных были равнозначны по клинической характеристике. 46 детей основной группы получали, разработанный нами комплекс физиотерапии для детей с ОПБ. Непереносимости нового комплекса физиотерапии, в процессе лечения детей основной группы, не наблюдалось

33 Контрольная группа - 40 детей получала традиционные методы физиотерапии острого бронхита (УВЧ - терапию, лекарственный электрофорез, ингаляции). Больные основной и контрольной групп с ОПБ получали медикаментозное лечение (симптоматическую, десенсибилизирующую, витаминотерапию, антибактериальную терапию только при наличии показаний, при вирусном генезе бронхитов дети получали противовирусную терапию). Состояние адаптационных реакций у больных детей с ОПБ и их динамика в процессе лечения изучалась с использованием теста Гаркави Л.Х. [7]. Данные теста трактовались до проведения курса, а также в конце курса лечения. Тест Гаркави Л.Х. позволяет выявлять и анализировать малейшие отклонения в механизмах адаптации и реактивности организма, когда ещё может не быть клинических проявлений болезни, но уже запущены механизмы для её возникновения. В свою очередь метод предоставляет возможности верифицировать результаты эффективности лечения. В нашем случае речь идет о результатах лечения детей с ОПБ. Установлено, что показатели лейкоцитарной формулы тесно коррелируют с комплексом изменений в нейроэндокринной и тимико лимфатической системах. Сигнальным элементом, позволяющим судить о типе адаптационной реакции, является количество лимфоцитов в лейкоцитарной формуле. Остальные элементы и общее число лейкоцитов говорят о гармоничности (высокие уровни реактивности) или степени напряженности (низкие уровни реактивности) реакции: если их процентное содержание выходит за нормативные пределы, то они квалифицируются как «признаки напряженности» реакции, чем глубже признак напряженности и/или чем их количество больше, тем ниже уровень реактивности (Л.Х. Гаркави, 2006). РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЙ И ИХ ОБСУЖДЕНИЕ В основной группе больных положительная динамика в виде улучшения субъективных данных отмечалась после 3-5 процедуры и характеризовалась улучшением общего состояния в виде исчезновения общей слабости, восстановления аппетита, эмоционального фона, нормализовалась формула сна в случае ее нарушения. К 5-7 дню значительно уменьшались выраженность и частота кашля. Аускультативные исследования свидетельствовали к этому времени о значительном уменьшении количества влажных и сухих хрипов. При объективном исследовании детей, получавших традиционные методы физиотерапии, динамика была менее показательна, что проявлялось значительным уменьшением и урежением кашля к дню лечения. Аускультативные данные указывали на исчезновение влажных и уменьшение сухих хрипов по сравнению с таковыми в основной группе на 3 дня позже. Результаты клинического наблюдения за детьми основной и контрольной групп показали, что включение в лечение детей с ОПБ нового комплекса физиотерапии оказывает более выраженное влияние на 32 32

34 позитивную динамику клинических симптомов у детей основной группы в сравнении с таковыми в контрольной группе больных. Сроки лечения ОПБ у детей основной группы были на 3 дня меньше по сравнению с контрольной группой больных (р<0,05). Анализ состояния адаптационных реакций под влиянием предложенной терапии показал, что до лечения в основной группе (46 детей) преобладали неблагоприятные адаптационные реакции (переактивация и стресс), доля которых составила 56,5%, а наиболее благоприятные реакции (спокойная активация и тренировка) составили 34,7%. Под влиянием лечения установлено увеличение доли больных с благоприятными адаптационными реакциями: тренировки в 1,4 раза (p>0,05), спокойной активации в 6,6 раза (p<0,01) и повышенной активации в 2,3 раза (p>0,05). Эти данные указывают, что достоверная динамика отмечена лишь в увеличении доли больных с реакцией спокойной активации, а в отношении других благоприятных реакций (тренировки и повышенной активации) выявлена лишь тенденция к увеличению их доли. Однако, при их объединении (рис.1) достигается пороговый уровень (p<0,05) достоверности. 33 Рис. 1. Наличие адаптационных реакций тренировки и повышенной активации до и после лечения у больных с ОПБ Так, если до лечения суммарная доля этих реакций составила 39,1 %, то после лечения она увеличилась в 1,6 раза (61 % ; p<0,05). Что касается неблагоприятных реакций, то их доля высокодостоверно уменьшилась под влиянием проведенной терапии: для переактивации 3,5 раза (p<0,01), а для стресса в 12 раз (p<0,001). Следовательно, проведенное лечение с включением разработанного физиотерапевтического комплекса кардинально перестраивает структуру адаптационных реакций организма больных. 33

35 У больных контрольной группы (40 детей) до лечения структура адаптационных реакций не выявила достоверных отличий от таковой основной группы (p>0,05), что указывает на однородность больных по данному признаку. После лечения выявлено достоверное уменьшение (в 5 раз; p<0,05) доли больных с реакцией стресса и незначительная тенденция к ее снижению ( с 30 % до 27,5 %; p>0,05) с реакцией переактивации. Что касается благоприятных реакций, то доля больных с реакцией тренировки практически не изменилась (с 30 % до 25 %; p>0,05), частота реакции спокойной активации выявила тенденцию к увеличению (в 2,5 раза; p>0,05), а повышенной активации достоверно возросла в 3 раза (с 10% до 30 %; p<0,05). Эти данные указывают, что проведенное стандартное лечение ОПБ также вызывает перестройку адаптационных реакций, направленную на нормализацию реактивности организма больных, однако, эффективность такой перестройки была выше в основной группе. Так, после лечения в основной группе доля пациентов с наиболее благоприятной реакцией (спокойной активации) была в 2,3 раза (p<0,05) выше, чем в контрольной группе, и, наоборот, неблагоприятная реакция переактивация в 3,2 раза (p<0,05) чаще встречалась среди больных контрольной группы. Особенно наглядно и статистически убедительно эти различия выявляются при объединении благоприятных реакций тренировки и спокойной активации и неблагоприятных реакций переактивации и стресса (рис.2). 34 Рис. 2 Доля больных с благоприятными и неблагоприятными адаптационными реакциями после лечения в основной и контрольной группах у детей с ОПБ 34

36 Из рис.2 видно, что после лечения в основной группе доля больных с благоприятными адаптационными реакциями составила 69,7 % и почти в 2 раза была больше, чем в контрольной группе (37,5 %; p<0,01), и, наоборот, доля неблагоприятных реакций в контрольной группе в 3 раза превышала таковую основной группы соответственно 32,5 % и 10,9 % (p<0,05). Наряду с учетом типа адаптационных реакций необходимо определить степень их напряженности, ибо одна и та же адаптационная реакция может существенным образом отличаться по указанному критерию, а значит и по уровню реактивности организма. Полученные результаты показали, что до лечения в основной группе детей в большинстве случаев (89,1 %) превалировали дисгармонические адаптационные реакции, среди которых доминировали умеренная (43,5 %) и выраженная (32,6 %) степени их напряженности. После лечения у детей основной группы высоко достоверно улучшилась структура реакций. Она заключалась в значительном снижении доли детей с выраженными (с 32,6 % до 4,3 % ; p<0,001) и умеренными (с 43,5 % до 6,5 %; p<0,001) по напряженности реакциями. Следует отметить, что если до лечения гармоничные реакции были отмечены у 10,9 % детей с ОПБ, то после лечения их доля возросла в 3,2 раза (с 10,9 % до 34,8 %; p<0,001). Следовательно, под влиянием лечения в основной группе произошло не только качественное улучшение структуры адаптационных реакций организма, но и их реализация на более высоких, чем до лечения уровнях реактивности организма. У детей контрольной группы с ОПБ после лечения установлено достоверное увеличение доли незначительных (с 15 % до 50 %; p<0,001) и снижение выраженных (с 35 % до 12,5 %; p<0,05) по напряженности реакций. Кроме того, выявлена тенденция, не достигающая уровня достоверности, в виде снижения доли умеренных реакций (с 45 % до 25 %; p>0,05) и увеличения гармоничных реакций (с 10 % до 12,5 %; p>0,05). При сопоставлении частоты рассматриваемых реакций в сравниваемых группах после лечения определено, что в основной группе достоверно чаще определялись гармоничные реакции (p<0,01) и реже умеренная по напряженности реакция (p<0,05). При объединении реакции в две группы: с низким уровнем реактивности (умеренная и выраженная реакции) и высоким уровнем реактивности (незначительная реакция и ее отсутствие). Установлено (рис. 5.9), что низкий уровень реактивности определяется у 37,5 % больных контрольной группы и в 3,5 раза реже среди пациентов основной группы (10,8 %; p<0,01). 35 И, наоборот, доля больных с высоким уровнем реактивности среди детей основной группы с ОПБ (89,2 %) достоверно превосходила таковую контрольной группы (62,5 %; p<0,01). Таким образом, анализ динамики клинических симптомов и состояния реакций адаптации под влиянием предложенного комплекса лечения ОПБ у 35

37 детей, в сравнении с контролем, свидетельствует о его значимой эффективности. 36 Выводы 1.Предложенный новый комплекс лечения для детей с ОПБ не только усиливает эффект стандартной терапии по нормализации клинико функциональных показателей, но оказывает существенную саногенетическую перестройку адаптационных реакций организма. 2.Под влиянием лечения с использованием нового комплексного метода физиотерапии ОПБ происходит не только качественное улучшение структуры адаптационных реакций организма, но и их реализация на более высоких, чем до лечения уровнях реактивности организма, что происходит с меньшими энергетическими затратами. 3. Разработанный комплексный способ лечения ОПБ обладает нормализующим реактивность организма больных действием. Литература 1. Бронхит (механизмы хронизации, лечение, профилактика)/под редакцией А.Н. Кокосова. - СПб.:ЭЛБИ-СПб с. 2. Бабов К. Д. Медицинская реабилитация в педитрии / К. Д. Бабов, Ю. И. Бажора, И. Б.Дмитриев. К., с. 3. Волосовец А. П. Современные подходы к лечению острого бронхита у детей / А. П. Волосовец // Здоров я України /1. С Пархоменко Л.К. Медико-социальные проблемы сохранения здоровья подростков в Украине// Здоровье ребенка С Нечипуренко О.Н. Физиотерапия в решении проблемы лечения острого бронхита у детей на современном этапе// Медицинская реабилитация, курортология, физиотерапия (60) С Свет, цвет: Терапия от ламповых, лазерных и диодных источников света / Л.Д. Тондий, О.Л. Тондий, Е.Л. Закревская Хартков: ТОВ «С.А.М.», с. 7. Гаркави Л. Х. Активационная терапия. Антистрессорные реакции активации и тренировки и их использование для оздоровления, профилактики, лечения / Л.Х. Гаркави. Ростов-на-Дону : Изд-во Ростов. унта, с. 36

38 Ratkowski Wojciech, Grabowska-Skorb Paulina, Bzdawski Maciej, Napierała Marek, Zukow Walery. Quality of life in the first decade of retimerent age, active and inactive physicaly with tri-city = Jakość życia osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego, aktywnych i nieaktywnych fizycznie z aglomeracji trójmiejskiej. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: QUALITY OF LIFE IN THE FIRST DECADE OF RETIMERENT AGE, ACTIVE AND INACTIVE PHYSICALY WITH TRI-CITY Jakość życia osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego, aktywnych i nieaktywnych fizycznie z aglomeracji trójmiejskiej Wojciech Ratkowski 1, Paulina Grabowska-Skorb 1, Maciej Bzdawski 1, Marek Napierała 2, Walery Zukow 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Key words: ludzie starsi, aktywność, jakość życia. Słowa kluczowe: elderly people, activity, quality of life. Abstract The aim of the study was to determine the level of quality of life based on subjective evaluations of the first decade of retirement age physically active and inactive with Tri-City. The study has covered 191 people in the first decade of retirement age, including 109 people exercising physically and not active 82 people, has been studied 122 women and 69 men. Tests are to be conducted from December 2012 to March To assess the quality of life - Quality of Life Index was used ( Ferrans and Pawers 1992) - a scale designed to quantitatively assess the quality of life. Studies suggest an association of physical activity with health. It, in turn, is seen as a basic component of quality of life. Improving health is achieved, inter alia, by increasing physical activity is a positive change in the quality of life. The main motives for physical activity by older people is to improve and improve physical fitness, improve well-being, improved health, a desire to stay in the group. Streszczenie Celem badań było określenia poziomu jakości życia na podstawie subiektywnych ocen osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego aktywnych i nieaktywnych fizycznie z aglomeracji trójmiejskiej. Badaniami zostało objętych 191 osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego, w tym 109 osób ćwiczących fizycznie oraz 82 osoby niećwiczące, przebadanych zostało 122 kobiety i 69 mężczyzn. Badania były prowadzane od grudnia 2012 do marca Do oceny jakości życia - użyto Indeksu Jakości Życia (Ferrans i Pawers 1992) - skali przeznaczonej do ilościowej oceny jakości życia. Badania wskazują na związki aktywności fizycznej ze zdrowiem. Ono z kolei postrzegane jest jako podstawowy składnik jakości życia. Poprawa zdrowia osiągana m.in. poprzez zwiększenie aktywności fizycznej to pozytywna zmiana jakości życia. Główne motywy podejmowania aktywności fizycznej przez osoby starsze to poprawa i doskonalenie sprawności fizycznej, poprawa samopoczucia, poprawa zdrowia, chęć przebywania w grupie. 37

39 Wstęp Definicja jakości życia przyjęta przez Światową Organizacją Zdrowia na Konferencji w Kopenhadze w 1993 roku, to spostrzeganie przez osobę własnej sytuacji życiowej w kontekście uwarunkowań kulturowych, systemu wartości oraz w związku ze swoimi celami, normami i zainteresowaniami. Wyraża się poczuciem satysfakcji jednostek lub grup społecznych, wynikającej ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrzegania możliwości rozwoju jednostkowego i społecznego (WHO, 1993). Jakość życia to kategoria filozoficzna określająca stopień, w jakim życie dostarcza człowiekowi zadowolenia w długim okresie czasie. Nie mierzymy jej w danym momencie wzlotu lub upadku, ale oceniamy w dającym się wyodrębnić okresie czasu, np: okres studiów lub wiek emerytalny. Jakość życia społeczeństwa można opisywać w różny sposób. Najczęściej uwzględnia się jego potencjał rozwojowy oparty na wskaźnikach instytucjonalnych makroekonomicznych (np. PKB czy stopa inflacji) i makrospołecznych (np. stopa rejestrowanego bezrobocia, liczba lekarzy na 100 tys. mieszkańców, umieralność niemowląt, wskaźnik skolaryzacji czy frekwencja w wyborach parlamentarnych) (Czapiński, 2011). Można sięgać też do opinii i badać zachowanie obywateli. W związku z tym, że ocena jakości życia jest subiektywną oceną każdej badanej osoby, żaden opis tak naprawdę nie jest w pełni trafny, rzetelny i wystarczający. Szuka się takich wskaźników, które są zwykle statystyczną oceną wynikającą z porównań wielu parametrów: ekonomicznych, zdrowotnych i środowiskowych, czyli tych, które dotyczą warunków życia (Seligman 2008). W literaturze istnieje wiele definicji jakości życia wynikających z faktu, że jest to pojęcie interdyscyplinarne, którym zajmują się badacze z zakresu nauk medycznych, społecznych, ekonomicznych, humanistycznych (Papuć 2011). Stwarza to możliwość wieloaspektowego ujęcia problemu. Pojęcie to interesowało już starożytnych myślicieli, którzy na gruncie filozofii i medycyny starali się opisać, co jest fundamentem szczęśliwego, satysfakcjonującego życia (Trzebiatowski 2011). Platon twierdził, że zadaniem człowieka jest dążenie do radości płynącej z wiedzy, piękna i harmonijnie ukształtowanego życia ( Brzeziński 2002). Wg Hipokratesa szczęśliwe życie wyrażało się poprzez stan wewnętrznej równowagi (Brzeziński 2002). Arystoteles za najważniejszy cel uważał dążenie do eudajmonii, czyli możliwie najwyższego osiągalnego dobra, które miało być gwarancją szczęścia (Copleston 1998). W Średniowieczu, szczególnie w filozofii chrześcijańskiej uważano, że najważniejszym celem ludzkiej egzystencji jest życie pełne poświęcenia, częstokroć przepełnione cierpieniem i ascezą, po którym jednak po śmierci, czeka nagroda czyli życie wieczne (Kane 2002). W czasach współczesnych wzrastające zainteresowanie jakością życia przypada na lata pięćdziesiąte zeszłego stulecia. Wtedy koncepcję zaczęto częściej stosować w dziedzinach takich jak ekonomia, polityka społeczna, medycyna, socjologia lub psychologia (Farquhar 1995, Obuchowski 2000). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku pojęcie jakości życia, ujmowane było w perspektywie ilościowej oraz miało zastosowanie w badaniach poziomu zaspokojenia jednostkowych i ponadjednostkowych potrzeb (Michalos 2007). Szersze zainteresowanie tą problematyką spowodowane było uznaniem subiektywnej oceny zdrowia w myśl definicji WHO podkreślającej nie tylko brak choroby, ale pełen dobrostan jako wskaźnik zdrowia za właściwą przy pojmowaniu jakości życia (WHO 1946, Fox 2007, Statamakis 2009). Za prekursora badań nad jakością życia uważa się Campbella (Campbell 1976). W 1971 roku wraz z Conversem i Rodgersem zainicjował on w Stanach Zjednoczonych program badawczy, którego celem był pomiar zadowolenia z własnego życia w populacji mieszkańców Stanów Zjednoczonych (Papuć 2011). Interesował ich subiektywny poziom zadowolenia ludzi, jakość życia zorganizowanej społeczności, ale nie jednostki, aby móc 38

40 oceniać zmiany dokonujące się w życiu ludzi. Opracowali narzędzie, które pozwalało na pomiar globalnego wskaźnika jakości życia, poprzez zsumowanie ocen konkretnych jego sfer. Było ono łatwe w użyciu, umożliwiało badanie dużych grup ludzi i posiadało podstawowe cechy psychometrycznego narzędzia pomiarowego tj. było wystandaryzowane, rzetelne i trafne (Kowalik i wsp. 2001). Wieloaspektowość problematyki jakości życia znalazła swoje odzwierciedlenie w jej definiowaniu. Jednymi z pierwszych, którzy podjęli się tego zadania byli w 1972 roku Dalkey i Rourke. Według nich składają się na nią satysfakcja z życia i poczucie szczęścia (Dalkey i wsp. 1972).U Campbella na jakość życia ma wpływ: małżeństwo, życie rodzinne, zdrowie, sąsiedzi, znajomi, zajęcia domowe, praca zawodowa, życie w danym kraju, miejsce zamieszkania, czas wolny, warunki mieszkaniowe, wykształcenie i standard życia (Campbell i wsp. 1976, Tobiasz-Adamczyk 1996). Flanagan w 1978 roku zauważył, że określone z góry sfery życia są różne dla badanych osób. Do oceny poziomu zadowolenia z poszczególnych dziedzin życia zaproponował użycie wskaźnika wagi, pozwalającego ocenić na ile te sfery są ważne dla badanego. Uważał on, że oceniana w ten sposób jakość życia stanie się bardziej subiektywna ( Jaracz 2001, Flanagan 1982). Szerszą definicję zaproponował Torrance w 1987 roku, według którego pojęcie to powinno ujmować wszystkie aspekty egzystencji jednostki (Torrance 1987). Definicja polskiej badaczki jakości życia De Walden-Gałuszko, sformułowana w tym samym roku mówi, że jakość życia to ocena własnej sytuacji życiowej, dokonana w określonym czasie i uwzględniająca przyjętą hierarchię wartości lub też różnica pomiędzy realną sytuacją człowieka a sytuacją przez niego wymarzoną (De Walden- Gałuszko 1993). Od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku pojęcie jakości życia jest wykorzystywane w pomiarach psychologicznych i socjologicznych (Chudzicka 1995, Trzebiatowski 2011). Na gruncie tych nauk, na podstawie analizy jakości życia, zaczęto ją łączyć, a niekiedy nawet utożsamiać z takimi kategoriami jak styl życia, poczucie podmiotowego dobrostanu, zadowolenie z warunków i możliwości zaspokajania najważniejszych potrzeb życiowych (Rybczyńska 1995, Kowalik 1995). Równolegle z zainteresowaniem jakością życia przez przedstawicieli nauk społecznych kształtowały się poglądy w naukach medycznych. Ich przedstawiciele próbowali wskazać jak niedomagania, chroniczne, często nieuleczalne choroby i związane z tym ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu wpływają na postrzeganie i ocenę jakości życia (Farquahar 2001, Jaracz K 2001). Cel badań Celem badań było określenia poziomu jakości życia na podstawie subiektywnych ocen osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego aktywnych i nieaktywnych fizycznie z aglomeracji trójmiejskiej. Materiał i metody badawcze Badaniami zostało objętych 191 osób w pierwszej dekadzie wieku emerytalnego, w tym 109 osób ćwiczących fizycznie oraz 82 osoby niećwiczące, przebadanych zostało 122 kobiety i 69 mężczyzn. Badania były prowadzone od grudnia 2012 do marca Dla porównania wyników osób ćwiczących, przebadano grupę osób nieaktywnych fizycznie, liczącą 82 osoby. Do oceny jakości życia - użyto Indeksu Jakości Życia (Ferrans i Pawers 1992) - skali przeznaczonej do ilościowej oceny jakości życia. Jest ona definiowana jako poczucie satysfakcji lub dyssatysfakcji, płynące z tych dziedzin życia, które są dla jednostki ważne (Kawa 2004). Skala podzielona jest na dwie części, zawierające po 33 pozycje. Część I 39

41 (Satysfakcja) mierzy satysfakcję i zadowolenie z różnych dziedzin życia, natomiast Część II (Ważność) bada poczucie ważności tych dziedzin dla badanej osoby. Odpowiedź udzielana jest według 6-stopniowej skali Likerta. Wynik końcowy jest rezultatem ważenia stopnia satysfakcji z odpowiadającym mu poziomem ważności uwzględnionych dziedzin. Wyższa punktacja oznacza lepszą jakość życia. Szczegółowy instruktarz wypełniania ankiety został umieszczony na pierwszej stronie, zawierał prośbę o wypełnienie ankiety oraz opis celów, w jakich ankieta była przeprowadzana. Ankieta była anonimowa i dobrowolna. Osoby badane wypełniały owe dokumenty w domu. Pierwsza grupa, najliczniejsza, 51 osób, reprezentowała Sopocki Uniwersytet Trzeciego Wieku, o profilu zajęć gimnastycznych, ogólnorozwojowych. Osoby badane wyróżniał wysoki poziom sprawności i aktywności fizycznej. Druga grupa osób badanych to YMCA w Gdyni, grupa o profilu zajęć gimnastycznych przy muzyce, liczyła 30 osób. Natomiast trzecia grupa reprezentowała Klub Seniora w Gdyni, liczyła 28 osób. Grupą kontrolną była grupa osób nie ćwiczących fizycznie i nie uczestniczących w żadnych zajęciach fizyczno-ruchowych. Przebadane zostały 82 osoby. Rodzaje analiz statystycznych Surowy materiał badawczy składał się z wyników obserwacji 191 osób. Na wyniki obserwacji składały się wypełnione arkusze ankiety Indeksu Jakości Życia, Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej oraz ankiety własnej. Procedura statystyczna, którą kierowano się w doborze surowego materiału badawczego, jest zaliczana do technik określonych jako wybór celowy (judgmental samling, purposeive sampling). W tych procedurach badacz w oparciu o merytoryczną swoją wiedzę o zagadnieniu włącza poszczególne jednostki do próby. Wyniki ankietowania zostały (bez modyfikacji) transferowane do postaci elektronicznej i przeprowadzono proces agregacji i kategoryzacji wyników. Wiele odpowiedzi pytań uległo scaleniu i uszczegółowieniu. Pytania otwarte zostały skategoryzowane do kilku odpowiedzi. W procesie scalania i agregacji odpowiedzi kierowano się merytoryczną wartością stanowiska ankietowanego i numerycznymi ograniczeniami procedur statystycznych. Wstępna koncepcja operacjonalizacji procesu ankietowana została postawiona bardzo szeroko i w tym etapie została zawężona do postawionych pytań badawczych. Analiza statystyczna obejmowała analizę opisową i decyzyjną. W skład analizy opisowej weszły prezentacje graficzne i liczbowe otrzymanych wyników. Na wykresach skrzynkowych (boxplot) zostały przedstawione wartości kwartyli (Q25,Q50,Q75), wartości krytyczne dla pomiarów odstających. Do wykresów skrzynkowych prezentujących jedną zmienną dołączono również losowo rozrzuconą chmurę wszystkich pomiarów i informację o liczbie danych. Tablice z danymi liczbowymi zawierają pięć nieparametrycznych charakterystyk Tukeya (minimum, kwartyl 25%, mediana, kwartyl 75% i maksimum) i dodatkowo średnią, odchylenie standardowe i liczbę pomiarów). W opisie charakterystyk jakościowych stosowano tablice kontyngencji z zaznaczeniem odpowiedniego udziału procentowego i ilościowego. Wartości procentowe występowania analizowanych zjawisk zaznaczono na wykresach mozaikowych. Starano się gruntownie i przejrzyście udokumentować wnioskowanie wynikające z analizy otrzymanych wyników ankietowych i dlatego omawiane zagadnienie ilustrowane było nie tylko tablicą, ale i mniej lub bardziej szczegółowym wykresem. W zakresie statystycznej analizy decyzyjnej stosowano testy statystyczne. Decyzja o różnicy innych miar położenia była podejmowana na bazie statystyk nieparametrycznych (test Wicoxona). W zakresie tablic wielodzielczych testowana jest równość częstości przy pomocy dokładnego testu Fishera (Fisher exact test). 40

42 Jako regułę przyjęto, by przy każdej decyzji zaznaczyć nazwę stosowanego testu, przy pomocy którego weryfikowano postawione pytanie badawcze będące podstawą decyzji i poziom istotności odpowiadający błędowi pierwszego rodzaju dla tego pytania. Dodatkowo w teście Wicoxona przedstawiono również wartość statystyki testowej. W opracowaniu wyników skupiono się na wynikach, które potwierdzają postawione pytania badawcze. W związku z tym wiele wyników nie zostało zamieszczonych. Jako graniczny poziom przyjęto p = 0,05. W przypadku poziomu istotności mniejszego od 0,001 pisano zawsze p < 0,001. Jeśli poziom istotności był poniżej 0,05 to podejmowano decyzję o istotności różnicy częstości w badanych podgrupach. Obliczenia zostały wykonane z użyciem środowiska obliczeń statystycznych R Metoda doboru osób badanych W omawianym schemacie badań został zastosowany dobór teoretyczny, a więc nielosowy celowy. Na początku nastąpił wybór środowiska badania, czyli Sopocki Uniwersytet Trzeciego Wieku, YMCA w Gdyni, Klub Seniora w Gdyni, Klub Seniora przy Stowarzyszeniu Św. Mikołaja w Gdyni. Po dokonaniu wyboru terenu badań rozwiązano problem doboru grup i poszczególnych osób badanych. Logikę doboru narzucała logika poznawanego stopniowo świata, społeczności, nawiązywanych relacji z badanymi. Warunkiem przystąpienia do badania osób, które mogły brać udział był wiek emerytalny lat. Jakość życia uczestników - wyniki badań Jakość życia jest subiektywną oceną wyrażającą się poczuciem satysfakcji jednostki lub grupy społecznej wynikającej z możliwości zaspokajania potrzeb własnych, dokonywaną przez każdą osobę. Będzie określała stopień zadowolenia z życia w długim okresie czasu. Jest opisywana w różny sposób w oparciu o zróżnicowane wskaźniki i opinie ludzi. Tabela 1. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze zdrowia wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część I skala Zdrowia Źródło: badania własne 41

43 Rycina 1. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze zdrowia wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Skala Indeksu Jakości Życia podawana jest w wartości punktowej od 1 do 6 punktów według nazw podanych w kwestionariuszu. Indeks Jakości Życia podzielony jest na dwie części: CZĘŚĆ I (Satysfakcji) i CZĘŚCI II (Ważności). Poczucie zadowolenia ze swojego zdrowia(podskala Zdrowie i Funkcjonowanie) badani osiągali średnio punktu (SD=0.65). Oznacza to, że wyniki lokowały się w pobliżu poziomu nazwanego,,nieco zadowolony. Kobiety i mężczyźni uzyskali podobne wyniki. Tabela 2. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze zdrowia w grupie osób ćwiczących i niećwiczących N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max Ćwiczą Nie ćwiczą Źródło: badania własne. 42

44 Rycina 2. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze zdrowia w grupie osób ćwiczących i niećwiczących Źródło: badania własne. Osoby ćwiczące mają poziom zadowolenia i satysfakcji ze swego stanu zdrowia statystycznie istotnie wyższy niż osoby niećwiczące (Test Wilcoxona, W = , p-value = ). Jest to zgodne z założeniem i pytaniami badawczymi. Tabela 3. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część I skala Socjoekonomiczna Źródło: badania własne 43

45 Rycina 3. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Wyniki poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych są podobne do wyników poczucia zadowolenia ze zdrowia, istnieje statystycznie istotna różnica u kobiet i mężczyzn (Jednostronny test Wilcoxona, W = , p < ). Kobiety osiągają wyższy poziom satysfakcji z życia w skali Socjoekonomicznej, ponieważ ważniejsze dla nich są niż dla mężczyzn aspekty takie jak: przyjaciele, dom, wykształcenie, potrzeby finansowe. Tabela 4. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych względem płci N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max Kobiety Mężczyźni Źródło: badania własne. 44

46 Rycina 4. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych względem płci Źródło: badania własne. Tabela 5. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych w grupie osób ćwiczących i niećwiczących N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max Ćwiczą Nie ćwiczą Źródło: badania własne. 45

47 Rycina 5. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych w grupie osób ćwiczących i niećwiczących Źródło: badania własne. Osoby ćwiczące mają statystycznie istotnie wyższe wyniki poczucia zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych (Jednostronny test Wilcoxona, W = , p < ) niż osoby niećwiczące. Wynika więc z tego stwierdzenie, że osoby ćwiczące są bardziej zadowolone z wykształcenia, posiadania przyjaciół, wsparcia emocjonalnego od osób nie będących członkami rodziny, z sąsiedztwa oraz potrzeb finansowych. Poprzez uczestniczenie w różnych programach zajęć ruchowych pobudzona zostaje sfera uczuciowa i emocjonalna względem innych osób, chęć poznania i utrzymywania kontaktów międzyludzkich. Aktywność fizyczna i ćwiczenia nie są postrzegane jako rzecz naganna, natomiast w środowisku odbierane są jako element pozytywny. Ogólna świadomość odbioru uprawiania ćwiczeń fizycznych i aktywności fizycznej odbierana jest pozytywnie przez grupę społeczną. Tabela 6. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze stanu psychologiczno duchowego wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część I skala Psychologicznoduchowa Źródło: badania własne

48 Rycina 6. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia ze stanu psychologiczno duchowego wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. W poczuciu zadowolenia ze stanu psychologiczno duchowego osoby badane osiągnęły wyniki od Q25=4.0 do Q75=5.14, co wskazuje na fakt, iż osoby te są zadowolone w obszarze swojego stanu psychologiczno-duchowego. Kobiety i mężczyźni uzyskały podobne wyniki, jak również osoby ćwiczące i niećwiczące. Potwierdza się tu spostrzeżenie, że duchowe aspekty życia i aktywność fizyczna, działalność sportowa nie są ze sobą związane. Tabela 7. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z rodziny wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część I skala Rodzina Źródło: badania własne. 47

49 Rycina 7. Statystyki opisowe dla poczucia zadowolenia z rodziny wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Zadowolenie z wartości rodzinnych zawsze plasuje się na dość wysokiej wartości, szczególnie dotyczy to relacji z dziećmi oraz ze współmałżonkiem. Zadowolenie w zakresie wartości rodzinnych jest takie samo u kobiet i mężczyzn, również nie ma różnic u osób ćwiczących i niećwiczących. Podobnie jak w poprzedniej skali, wartości rodzinne nie są związane z aktywnością fizyczną. Reasumując w poczuciu zadowolenia z życia osoby badane osiągnęły dość wysoki wskaźnik (Q50=5.46), co wynika z ich uczestniczenia w zorganizowanych zajęciach przeznaczonych dla osób w odpowiednim przedziale wiekowym. Tabela 8. Statystyki opisowe dla poczucia ważności zdrowia wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część II skala Zdrowia Źródło: badania własne. 48

50 Rycina 8. Statystyki opisowe dla poczucia ważności zdrowia wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Ogólnie osoby badane uzyskały wyniki wyższe w poczuciu ważności niż w poczuciu satysfakcji. W poczuciu ważności zdrowia osoby badane osiągnęły wynik Q50=5.46 i był to wyższy wynik niż w poczuciu zadowolenia ze zdrowia. Podobnie jak w poczuciu zadowolenia ze zdrowia kobiety i mężczyźni mieli podobne wyniki. Porównując poczucie zadowolenia ze stanu zdrowia i poczucie ważności zdrowia w życiu badanych, ważność aspektów zdrowotnych zajmuje wyższą pozycję niż zadowolenie ze zdrowia. Tabela 9. Statystyki opisowe dla poczucia ważności zdrowia w grupie osób ćwiczących i niećwiczących N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max Ćwiczą Nie ćwiczą Źródło: badania własne. 49

51 Rycina 9. Statystyki opisowe dla poczucia ważności zdrowia w grupie osób ćwiczących i niećwiczących Źródło: badania własne. Podobnie jak w przypadku poczucia zadowolenia ze zdrowia, stwierdzamy statystycznie istotnie wyższy wynik u osób ćwiczących (Test Wilcoxona, W = , p < ). Dla osób ćwiczących wartości zdrowia, takie jak opieka zdrowotna, zdolność do samoobsługi bez pomocy innych, kontrola nad własnym ciałem czy czas wolny odgrywają ważną rolę. Tabela 10. Statystyki opisowe dla poczucia ważności przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część II skala Socjoekonomiczna Źródło: badania własne 50

52 Rycina 10. Statystyki opisowe dla poczucia ważności przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Poczucie zadowolenia z przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych u osób badanych jest również wyższe niż poczucie ważności tych czynników. W przeciwieństwie do poczucia zadowolenia z tych wskaźników, nie istnieje różnica w zakresie płci. Oznacza to, że ważność socjoekonomiczna jest taka sama, ale poczucie zadowolenia i satysfakcji z tych czynników jest różne u kobiet i u mężczyzn. Poczucie ważności przyjaciół, wykształcenia i potrzeb finansowych nie różni się u osób ćwiczących i niećwiczących, inaczej niż to było w poczuciu zadowolenia. Wynik ten wskazuje również na podobne zjawisko innej oceny środowiska socjoekonomicznego. Osoby te uważają te czynniki za istotne, natomiast osoby ćwiczące osiągają wyższe wartości samozadowolenia. Tabela 11. Statystyki opisowe dla poczucia ważności stanu psychologiczno duchowego wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część II skala Psychologiczno- Duchowa Źródło: badania własne. 51

53 Rycina 11. Statystyki opisowe dla poczucia ważności stanu psychologiczno duchowego wszystkich osób badanych Źródło: badania własne Poczucie zadowolenia i satysfakcji oraz poczucie ważności stanu psychologiczno duchowego badanych osób mają podobną ocenę. Nie stwierdzamy również różnic w zakresie płci i w zakresie aktywności fizycznej. I jak zaznaczono na początku wynik w Części II (Ważności) jest wyższy niż w Części I (Satysfakcji), co oznacza, że poczucie ważności zajmuje wyższy wskaźnik niż poczucie zadowolenia i satysfakcji ze stanu psychologiczno duchowego. Tabela 12. Statystyki opisowe dla poczucia ważności rodziny wszystkich osób badanych Nazwa N Mean SD Min Q25 Q50 Q75 Max IJZ część II skala Rodzina Źródło: badania własne. 52

54 Rycina 12. Statystyki opisowe dla poczucia ważności rodziny wszystkich osób badanych Źródło: badania własne. Poczucie ważności rodziny jest wyższe niż poczucie zadowolenia z niej. Nie występuje różnica w zakresie płci i w zakresie aktywności fizycznej. Reasumując, poczucie ważności czterech czynników: zdrowie, wskaźnik socjoekonomiczny, stan psychologiczno duchowy, rodzina jest dużo wyższe niż poczucie zadowolenia z nich (Q50=5.18 vs. Q50=4.4). Wyniki te wskazują na istotną wartość oceny Indeksu Jakości Życia w Części II (Ważności). Podsumowanie i wnioski Zorganizowane działania na rzecz zdrowia społeczeństwa skupiają się na podniesieniu poziomu wiedzy odnośnie zdrowia, z uwzględnieniem tych jego determinantów, które wynikają ze stylu życia (Drabik 2010). Postęp w naukach medycznych sprawił, że wzrosła długość życia. Równocześnie wszystkie badania wskazują na związki aktywności fizycznej ze zdrowiem. Ono z kolei postrzegane jest jako podstawowy składnik jakości życia. Poprawa zdrowia osiągana m.in. poprzez zwiększenie aktywności fizycznej to pozytywna zmiana jakości życia. Zdrowie to wartość nadrzędna, pozwalająca poprawiać jakość życia, realizować swoje zamierzenia. Projekt Narodowego Programu Zdrowia na lata wskazuje poprawę sprawności fizycznej jako główny element działania w zakresie promocji zdrowia (Niedzielska 2012). Aktywność fizyczna jest zdecydowanie jednym z najważniejszych składników zdrowego trybu życia. Udowodniono, że 53

55 systematyczna aktywność fizyczna oddziałuje bezpośrednio na funkcjonowanie poszczególnych układów ustroju. Jej głównym celem jest zachowanie dobrego zdrowia, obniżenie ryzyka zachorowań na choroby cywilizacyjne wynikające z braku ruchu oraz zwalczanie powikłań tych chorób jeśli te już się pojawiły (Alencar i wsp. 2009). Dlatego do oceny następstw chorób wprowadzono również ocenę jakości życia. Jakość życia jest aktualnie istotnym i stosowanym równolegle z oceną kliniczną oraz funkcjonalną wyznacznikiem skuteczności terapii, powszechnie stosowanym podczas testowania nowych metod leczniczych wielu schorzeń (Górna i wsp. 2001). W ten sposób każda forma uczestnictwa w kulturze fizycznej, każdy rodzaj aktywności fizycznej, poprawa indywidualnej sprawności fizycznej jest pożądana z punktu widzenia konstruowania i realizacji programów prozdrowotnych. Główne motywy podejmowania aktywności fizycznej przez osoby starsze to poprawa i doskonalenie sprawności fizycznej, poprawa samopoczucia, poprawa zdrowia, chęć przebywania w grupie (Nowak 2008). Sprawy bytowe praca, zaspokojenie potrzeb finansowych, rozrywka w skali ważności i zadowolenia z jakości życia nie przekładają się na aktywność fizyczną osób w wieku emerytalnym. Na podstawie definicji jakości życia sformułowanej przez WHO, w 1997 roku Saxena i Orley wyodrębnili czynniki, które składają się na jakość życia jednostki, a są to: zdrowie fizyczne, stan psychiczny, stopień niezależności, relacje z innymi ludźmi oraz środowisko, w jakim żyje dana osoba. Do oceny tych wskaźników wykorzystuje się różnego rodzaju skale, np. SF-36 (za: Tylka i wsp. 2009), Index jakości życia Ferrans i Powers w wersji generic (Ferrans i wsp. 1992), Nottingham Health Profile (NHP) ( Freelove-Charton 2007) czy też World Health Organization Quality of Life Instrument (WHOQOL) (WHO 1993, Farquhar 2001, Benedict 2005). W oparciu o nie buduje się nowoczesne programy interwencyjne, mające na celu kształtowanie zachowań zdrowotnych, wpływających na jakość życia. Właściwe zachowania zdrowotne mają służyć pomnażaniu, względnie jak najdłuższemu utrzymaniu zdrowia. Bibliografia Alencar N., Bezerra J.C.P., Dantas E. H. M. (2009): Evaluation of the levels of physical activity, functional autonomy and quality of life of elderly women members of the family health program. W: Fitness & Performance Journal. Vol. 8, Dostępny w Internecie: Benedict R.H., Wahlig E., Bakshi R., Fishman I., Munschauer F., Zivadinov R., Weinstock-Guttman B. (2005): Predicting quality of life in multiple sclerosis: accounting for physical disability, fatigue, cognition, mood disorder, personality, and behaviour change. J. Neurol. Sci. 231: Brzeziński T., (2002): Etyka lekarska. Warszawa. Campbell A. (1976): Subjective measures of well-being. Am. Psychol. 31, Chudzicka A. (1995): Subiektywny obraz świata i obraz siebie jako kategorie pomiaru jakości życia osób bezrobotnych oraz ich oczekiwania wobec klubu pracy [W:] Bańka A., Derbis R. (red.), Pomiar i poczucia jakości życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych. Wyd. UAM i WSP, Poznań-Częstochowa, Copleston F. (1998): Historia filozofii. t. 1 Grecja i Rzym, Warszawa Czapiński J., Panek T. (red.) (2011): Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Raport. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie. 54

56 Dalkey N.C., Rourke D.L. (1972): The Delphi procedure and rating quality of life factors.univ. California LA. De Walden-Gałuszko K. (1997): Ocena jakości życia uwarunkowana stanem zdrowia. [W:] Meyza J (red.), Jakość życia w chorobie nowotworowej. Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa. Drabik J., Resiak M. ( 2010): Styl życia w promocji zdrowia. AWFiS, Gdańsk Farquhar M., (1995): Definitions of quality of life: a taxonomy. J AdvNurs, 22(3). Farquahar M. (2001): Jakość życia w naukach medycznych. [W:] Melosik (red.), Młodzież, styl życia i zdrowie. Konteksty i kontrowersje. Wyd WOLUMIN, Poznań, 216. Ferrans C. E., Powers M. J. (1992): Psychometric assessment of the quality of life index. Research in Nursing & Health, vol. 15. Flanagan J. C. (1982): Measurment of quality of life: current state of the art. Arch. Phys. Med. Rehabil. 63, Fox K., Stathi A., McKenna J., Davis M. (2007): Physical activity and mental well-being in older people participating in the Better Ageing Project. European Journal of Applied Physiology 1 (100). Freelove-Charton J., Bowles H., Hooker S. (2007): Health-Related Quality of Life by Level of Physical Activity in Arthritic Older Adults With and Without Activity Limitations. Journal of Physical Activity & Health, vol. 4. Górna K., Suwalska A. (2001): Badania jakości życia w psychiatrii. [W:] Wołowicka L. (red.), Jakość życia w naukach medycznych. Poznań. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Jaracz K. (2001): Sposoby ujmowania pomiaru jakości życia. Próba kategoryzacji. Pielęg. Pol. 2(12), Kowalik S.(1995): Pomiar jakości życia kontrowersje teoretyczne. [W:] Bańka A, Derbis R (red.), Pomiar i poczucie jakości życia u aktywnych zawodowo i bezrobotnych. Wyd UAM i WSP, Poznań Częstochowa. Kowalik S., Ratajska A., Szmaus A. (2001): W poszukiwaniu nowego wymiaru jakości życia związanego ze stanem zdrowia. [W:] Wołowicka L. (red.), Jakość życia w naukach medycznych. Poznań. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Michalos A. C. (2007): Essays on the Quality of Life. Springer-Verlag GmbH. Niedzielska E. (2012): Zajęcia fitness a jakość życia kobiet w okresie około menopauzalnym. Rozprawa doktorska. AWF Warszawa. Nowak A., Wieczorek S. (2010): Aktywność fizyczna osób w podeszłym wieku. Rehabilitacja w Praktyce, 4. Papuć E., (2011): Quality of life-definitions and different types of approach. Curr Probl Psychiatry 12 (2), Rybczyńska D. (1995): Jakość życia pokolenia wstępującego. Wyd. WSP, Zielona Góra. Tobiasz-Adamczyk B. (1996): Jakość życia w naukach społecznych i medycynie. Sztuka Leczenia 2, Seligman M.E.P. (2008): Positive Health. Applied Psychology: An International Review, 57,

57 Stamatakis E., Hamer M., Lawlor D.A. (2009): Physical Activity, Mortality, and Cardiovascular Disease: Is Domestic Physical Activity Beneficial? American Journal of Epidemiology 10 (169), Torrance G.W. (1987): Utility approach to measuring health-realted quality of life. J. Chronic Dis. 40, Trzebiatowski J. (2011): Quality of life in the perspective of social and medical sciences classification of definitions.hygeia Public Health 46 (1), Tylka J., Piotrowicz R. (2009): Kwestionariusz oceny jakości życia SF-36 wersja polska. Kardiol Pol, 67, WHO Constitution (1946): WHO. Geneva. Switzerland. 56

58 Bzdawski Maciej, Niezbecki Dawid, Ratkowski Wojciech, Napierała Marek, Zukow Walery. Physical fitness crew of officers at the military training center-fitness in Zakopane = Sprawność fizyczna oficerów personelu latającego w Wojskowym Ośrodku Kondycyjno-Szkoleniowym w Zakopanem. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: PHYSICAL FITNESS CREW OF OFFICERS AT THE MILITARY TRAINING CENTER-FITNESS AND ZAKOPANE Sprawność fizyczna oficerów personelu latającego w Wojskowym Ośrodku Kondycyjno-Szkoleniowym w Zakopanem Bzdawski Maciej 1, Dawid Niezbecki 1, Wojciech Ratkowski 1, Marek Napierała 2, Walery Zukow 2 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Key words: physical fitness, military training center. Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, Wojskowy Ośrodek Kondycyjno-Szkoleniowy. Abstrakt The aim of the study was to determine the physical fitness crew staying for 21 days turnusie training and the conditioning and comparing the level of physical fitness crew between summer and winter TURNUS based on the results of trials of military physical fitness test in WOSzK Zakopane. The study was conducted among 100 officers, crew of I, II and III age group but different specialties, half of the soldiers involved in turnusie summer and the other half in turnusie winter. To assess the physical fitness of applied military physical fitness test for the crew, carried on the last day of stay in the Military Training Centre of the conditioning. The results of the examinations are taken into account from 2003 to For compulsory exam consists of 7 attempts motor performance. The obtained data were subjected to a standard statistical analysis. Average values in turnusach summer and winter compared using Student's t test, a parametric test for independent groups. The level of significance α = The results crew involved in turnusie summer and winter suggest that the degree of physical fitness can be considered as good with a majority in favor of a stay summer. Based on the final exam with motor performance in WOSzK Zakopane rated physical fitness crew. Streszczenie Celem badań było określenie sprawności fizycznej personelu latającego przebywającego na 21 dniowym turnusie szkoleniowo-kondycyjnym i porównanie poziomu sprawności fizycznej personelu latającego pomiędzy turnusem letnim i zimowym na podstawie wyników z prób wojskowego testu sprawności fizycznej w WOSzK Zakopane. Badania zostały przeprowadzone wśród 100 oficerów personelu latającego z I, II i III grupie wiekowej ale różnej specjalności, z czego połowa żołnierzy uczestniczyła w turnusie letnim a druga połowa w turnusie zimowym. Do oceny sprawności fizycznej zastosowano wojskowy test sprawności fizycznej dla personelu latającego, realizowany w ostatni dzień pobytu w Wojskowym Ośrodku Szkoleniowo-Kondycyjnym. Wyniki z egzaminów były brane pod uwagę od 2003 roku do 2013 roku. Na obowiązkowy egzamin składają się 7 prób sprawności motorycznej. 57

59 Uzyskane dane dotyczące badań poddano standardowej analizie statystycznej. Średnie wartości w turnusach letnim i zimowym porównano za pomocą testu t Studenta, testu parametrycznego dla grup niezależnych. Przyjęto poziom istotności α=0,05. Uzyskane wyniki badań personelu latającego uczestniczącego w turnusie letnim i zimowym sugerują, że stopień sprawności fizycznej można uznać za dobry z przewagą na korzyść turnusu letniego. Na podstawie egzaminu końcowego ze sprawności motorycznej w WOSzK Zakopane oceniono również kondycję fizyczną personelu latającego. Wstęp W dzisiejszych czasach skuteczne wojsko to armia, w której żołnierzy cechuje wysoka sprawność fizyczna polegająca na ciągłych przemianach spowodowanych dążeniem do doskonałości, ulepszania i poprawiania. Sprawność fizyczna oficerów a w szczególności personelu latającego jest od wielu lat priorytetem w polskiej armii. Sprawny oficer to taki, który jest w stanie sprostać najtrudniejszym zadaniom na polu walki i poza nim. Personel latający stanowi elitarną grupę, od której wymaga się wysokiej sprawności fizycznej. Sprawność fizyczna to całość zdolności i umiejętności człowieka umożliwiających efektywne wykonywanie wszelkich zadań ruchowych (Szopa 1996). To czynności i działania ruchowe, które decydują o zaradności człowieka w otaczającym go świecie. Sprawność fizyczna uwarunkowana jest stanem całego organizmu, a nie tylko aparatu ruchowego i nabytymi umiejętnościami (Migasiewicz 1999). Sprawność fizyczna jest niezbędna przy efektywnym wykonywaniu ruchów, za pomocą pracy mięśni. Związana jest z aparatem ruchu, ale także z biologicznym działaniem organizmu. Działania i zadania, jakim musi sprostać pilot, wymagają ogromnego wysiłku, co sprawia, że ich sprawność fizyczna musi być utrzymywana na wysokim poziomie (Hoffman i wsp. 1995). Każdy błąd czy nieuwaga może przynieść nieobliczalne i nieodwracalne skutki, dlatego też zawód pilota jest zaliczany do grupy zawodów o bardzo dużym obciążeniu psychofizycznym. Często jest to praca w ekstremalnych warunkach i trudnym środowisku, z narażeniem zdrowia a nawet życia. Odpowiednie przygotowanie fizyczne organizmu pozwala na efektywne prowadzenie statku powietrznego a także pewność skutecznego i bezpiecznego wykonywania zadań bojowych (Klukowski i wsp. 1998, Kalina 2001). Dzięki utrzymywaniu sprawności fizycznej na odpowiednim poziomie można uzyskać określone osiągnięcia sportowe, podnosić wydolność w codziennym życiu, wydajność w pracy, zapewnić zdrowie psychiczne i fizyczne, reagować i wpływać na zachowania międzyludzkie (Osiński 2003, Raczek 1987). W Wojsku Polskim personel latający raz w roku obowiązkowo uczestniczy w obozie szkoleniowo-kondycyjnym trwającym trzy tygodnie. Turnusy odbywają się w dwóch specjalnie przygotowanych do tego ośrodkach szkoleniowych. Jednym z nich jest Wojskowy Ośrodek Kondycyjno Szkoleniowy w Zakopanem. WOSzK położony jest u podnóża Tatr, co umożliwia w lato realizację turystyki pieszej i rowerowej a w zimie narciarstwa zjazdowego. Posiada nowoczesną oraz bogatą bazę szkoleniową m.in.: basen, ściankę wspinaczkowa, halę sportową, salę do ćwiczeń walki wręcz, siłownię. Głównymi zadaniami ośrodka jest podnoszenie sprawności i wydolności fizycznej oraz regeneracja sił fizycznych i psychicznych personelu latającego. Sprawność fizyczna jest zakwalifikowana jako podstawowe kryterium przydatności w wojsku. Kluczowe znaczenie zarówno dla uzyskiwanych wyników z egzaminu ze sprawności fizycznej stosowanej w WOSzK jak i podczas służby mają następujące cechy motoryczne: wytrzymałość, szybkość, siła mięśni ramion, klatki piersiowej i brzucha, skoczność, koordynacja oraz zwinność. Podczas 21 dniowego pobytu w WOSzK Zakopane realizowane 58

60 są następujące zajęcia: narciarstwo (turnus zimowy), turystyka piesza, rowerowa, kajakarstwo, walka wręcz, pływanie, autoratownictwo lotnicze, wspinaczka skałkowa, gimnastyka, zespołowe gry sportowe, ćwiczenia siłowe oraz ćwiczenia w komorze niskich ciśnień. Przedmiot i cel badań Przedmiotem badań jest sprawność fizyczna personelu latającego przebywającego na 21 dniowym turnusie szkoleniowo-kondycyjnym w WOSzK Zakopane. Celem badań jest ocena i porównanie poziomu sprawności fizycznej personelu latającego pomiędzy turnusem letnim i zimowym na podstawie wyników z prób wojskowego testu sprawności fizycznej w Wojskowym Ośrodku Szkoleniowo-Kondycyjnym. Materiał i metoda badań Badania zostały przeprowadzone na grupie 100 oficerów personelu latającego z I, II i III grupie wiekowej ale różnej specjalności, z czego połowa żołnierzy uczestniczyła w turnusie letnim a druga połowa w turnusie zimowym. Oba turnusy trwały 21 dni, soboty i niedziele były dniami wolnymi od zajęć. Do oceny sprawności fizycznej zastosowano wojskowy test sprawności fizycznej dla personelu latającego, realizowany w ostatni dzień pobytu w Wojskowym Ośrodku Szkoleniowo-Kondycyjnym. Wyniki z egzaminów były brane pod uwagę od 2003 roku do 2013 roku. Na obowiązkowy egzamin składają się 7 prób sprawności motorycznej (Kłossowski i wsp.1997): a) wytrzymałość szybkościowa pływanie na dystansie 50 metrów stylem dowolnym bieg wahadłowy 10 x 10 metrów b) siła mięśni obręczy barkowej i pleców podciąganie się na drążku wysokim nachwytem c) szybkość, zwinność, koordynacja bieg zygzakiem koperta 5x3m d) siła mięśni brzucha siady z leżenia tyłem w czasie 2 minut e) siła mięsni piersiowych i obręczy barkowej uginanie i prostowanie ramion w podporze leżąc przodem na ławeczce gimnastycznej. f) skoczność skok w dal z miejsca. Przed przystąpieniem do prób badani wykonali 10 minutową rozgrzewkę. Metody statystyczne Uzyskane dane dotyczące badań poddano standardowej analizie statystycznej. Sprawdzono dla całego materiału rozkład danych, obliczono średnie arytmetyczne (x), odchylenia standardowe (SD) oraz wartości minimalnej (min) i maksymalnej (max). Średnie w turnusach letnim i zimowym porównano za pomocą testu t Studenta, testu parametrycznego dla grup niezależnych. Przyjęto poziom istotności α=0,05(cięszczyk i wsp. 2008). 59

61 Wyniki badań Uzyskane wyniki badań personelu latającego uczestniczącego w turnusie letnim i zimowym sugerują, że stopień sprawności fizycznej można uznać za dobry z przewagą na korzyść turnusu letniego. Na podstawie egzaminu końcowego ze sprawności motorycznej w WOSzK Zakopane oceniono kondycję fizyczną personelu latającego. Lp Próba testu jm Tabela 1. Wyniki- Pilot odrzutowy MIN MAX M SD Test t Studenta lato zima lato zima lato zima lato zima t p 1 Bieg zygzakiem s 23,0 23,1 26,4 25,8 24,65 24,57 1,19 0,81 0,18 0,966 2 Podciąganie x ,11 8,2 3,25 3,28 0,62 0,416 3 Skok w dal cm ,9 230,5 10,02 15,07 0,25 0,664 4 Siady z leżenia x ,72 53,3 8,31 11,00 1,47 0,247 tyłem 5 Bieg 10x10 m s 27,2 29,2 31,4 33,1 29,77 30,3 1,12 1,09-1,07 0,350 6 Pływanie s 34,70 36,6 58, ,16 48,64 8,90 16,85-0,58 0,681 7 Uginanie ramion x ,39 37,80 8,04 7,88-0,4 0,698 Stwierdzono, że piloci odrzutowi uczestniczący w turnusie letnim charakteryzują się lepszym poziomem sprawności fizycznej (różnice minimalne, nieistotne statystycznie) w próbach: biegu zygzakiem, podciągania się na drążku, skoku w dal, siadów z leżenia tyłem, biegu 10x10m a także pływania na 50m. Zaobserwowano w badanej grupie, że największe zróżnicowanie wyników występuje w próbie siły mięśni brzucha na korzyść uczestników turnusu letniego (różnice nieistotne statystycznie). Analiza wyników wykazała, że średnie wartości w konkurencji wykazującej siłę mięśni ramion są na nieznaczną korzyść turnusu zimowego (różnice nie istotne statystycznie). Tabela 2 Wyniki- Pilot transportowy Lp Próba testu MIN MAX M SD Test t Studenta jm lato zima lato zima lato zima lato zima t p 1 Bieg s 22,4 23,1 25,2 26,4 23,94 24,28 1,03 0,79-0,83 0,444 zygzakiem 2 Podciąganie x ,3 7,9 3,84 3,11 1,54 0,127 3 Skok w dal cm ,5 10,77 13,27 1,02 0,346 4 Siady z leżenia x ,8 55,3 11,50 8,77 0,77 0,456 tyłem 5 Bieg 10x10 m s 28,5 29,2 30, ,36 30,85 0,69 0,73-4,69 0,015 6 Pływanie s 31, , ,28 51,1 8,57 7,34-1,36 0,044 7 Uginanie ramion x ,2 12,40 9,57 1,57 0,118 W grupie pilotów transportowych najbardziej znaczące statystycznie (poziom istotności <0,05) były różnice uzyskiwane w biegu 10x10 m oraz w pływaniu na 50m. Analiza wyników wykazała, że piloci transportowi uczestniczący w turnusie letnim charakteryzują się lepszymi średnimi wartościami z siedmiu konkurencji (pozostałe wyniki nie istotne statystycznie). W badanej grupie zaobserwowano, że największe zróżnicowanie wyników występuje w pływaniu na 50 metrów oraz uginaniu ramion na ławeczce w podporze leżąc. 60

62 Tabela 3 Wyniki- Pilot śmigłowcowy Lp Próba testu jm MIN MAX M SD Test t Studenta lato zima lato zima lato zima lato zima t P 1 Bieg s ,5 26,6 23,91 24,5 0,91 1,01-1,37 0,141 zygzakiem 2 Podciąganie x ,5 10 4,5 3,19 0,86 0,364 3 Skok w dal cm ,5 233,5 14,15 11,62 0,52 0,567 4 Siady z x ,1 58,6 11,43 8,81 1,21 0,429 leżenia tyłem 5 Bieg 10x10 m s 27,6 27,8 31,7 30,5 29,34 29,68 1,15 0,77-0,78 0,354 6 Pływanie s 35, ,54 49,35 11,20 9,83-0,17 0,524 7 Uginanie ramion x ,1 41,2 10,75 7,50 1,42 0,234 Stwierdzono, że piloci śmigłowca uczestniczący w turnusie letnim charakteryzują się lepszym poziomem sprawności fizycznej (różnice minimalne, nieistotne statystycznie) w wszystkich próbach sprawnościowych. Największe zróżnicowanie wyników występuje w próbie siły mięśni piersiowych i obręczy barkowej. Tabela 4 Wyniki- Nawigator pokładowy Lp Próba testu jm MIN MAX M SD Test t Studenta lato zima lato zima lato zima lato zima t p 1 Bieg s 23,3 23, ,3 24,13 24,51 0,78 0,93-0,99 0,211 zygzakiem 2 Podciąganie x ,8 10,9 2,99 3,23-1,51 0,364 3 Skok w dal cm ,5 17,14 14,39-2,19 0,060 4 Siady z leżenia x ,3 53,7 8,40 10, ,260 tyłem 5 Bieg 10x10 m s 29,1 28,7 31, ,34 29,96 0,66 0, ,288 6 Pływanie s 38 32, ,2 50,98 46,96 7,48 17,85 0,66 0,822 7 Uginanie ramion x ,80 37,3 8,23 8,71 0,92 0,365 Wyniki prób nawigatorów pokładowych z siedmiu konkurencji nie wykazują różnic istotnych statystycznie. Wyniki biegu zygzakiem, który powszechnie interpretowany jest jako pomiar zwinności, biegu 10x10 metrów (próba wytrzymałości szybkościowej) oraz pływania na 50 metrów ukazały różnicę na korzyść turnusu zimowego. Stwierdzono istotną różnicę między próbą skoku w dal na korzyść turnusu zimowego. Wyniki próby siadów z leżenia w ciągu 2 minut różniły się w obu grupach. Lepsze wyniki uzyskali nawigatorzy pokładowi po turnusie letnim. Tabela 5 Wyniki- Instruktor spadochronowy Lp Próba testu jm MIN MAX M SD Test t Studenta lato zima lato zima lato zima lato zima t p 1 Bieg s ,2 24, ,94 0,69 0,22 0,542 zygzakiem 2 Podciąganie x ,6 12 3,74 2,60-0,97 0,515 3 Skok w dal cm ,5 236,5 9,81 15,97-0,67 0,747 4 Siady z leżenia x ,1 63,1 10,08 5, ,145 tyłem 5 Bieg 10x10 m s 28 27,4 31,4 31,5 29,41 29,64 0,92 1,23-0,47 0,420 6 Pływanie s ,42 42,57 4,82 6,50-0,45 0,526 7 Uginanie ramion x ,2 45,3 10,57 8,12-0,26 0,669 61

63 Rezultaty osiągane przez instruktorów spadochronowych w próbach sprawności fizycznej o charakterze siłowo- skocznościowym wypadają na korzyść turnusu zimowego. Różnice w uzyskiwanych próbach były niewielkie i statystycznie nieznaczące. Instruktorzy spadochronowi uczestniczący w turnusie letnim uzyskali lepsze wyniki w próbach wytrzymałościowo- szybkościowych (bieg 10x10 metrów oraz pływanie na 50 metrów) jednak różnice były minimalne i statystycznie nieistotne. Próba skłonu tułowia w przód obrazująca siłę mięsni brzucha i zakres ruchomości w stawach międzykręgowych wypadła na znaczną korzyść dla turnusu letniego. Ryc. 1. Zestawienie 3 konkurencji sprawnościowych. Jednostka miary: sekunda. 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00-62,20 56,80 42,29 39,36 10,06 9,80 turnus letni turnus zimowy drążek skłony tułowia uginanie ramion Ryc. 2. Zestawienie 3 konkurencji sprawnościowych. Jednostka miary: ilość 62

64 Ryc. 3. Zestawienie skoku w dal. Jednostka miary: centymetr. Podsumowanie i wnioski Analiza materiału pozwala stwierdzić, że: 1. Oficerowie personelu latającego uczestniczący w turnusie letnim uzyskiwali lepsze rezultaty we wszystkich przeprowadzonych w trakcie egzaminów w Wojskowym Ośrodku Szkoleniowo-Kondycyjnym próbach sprawności motorycznej niż oficerowie w turnusie zimowym, poza próbą skoku w dal. 2. W badanych grupach, na podstawie wyników prób: biegu zygzakiem, podciągania na drążku, skoku w dal, siadów z leżenia tyłem oraz uginania ramion w podporze leżąc, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnic sprawności fizycznej (wyjątek: pilot transportowy - w biegu na 10x10 metrów i pływania na 50 metrów, gdzie wystąpiła istotna różnica p<0,05). 3. Test sprawności fizycznej WOSzK obrazuje poziom sprawności motorycznej oficerów. Przypuszczalnie personel latający przygotowuje się typowo pod egzaminy, a taka postawa nie stymuluje permanentnej dbałości o sprawność fizyczną. 4. Na egzaminach sprawnościowych w WOSzK Zakopane można zauważyć brak odpowiedniej motywacji do zaliczenia egzaminu sprawnościowego z jak najlepszym wynikiem sportowym. Personel latający spełnia egzaminacyjne kryterium na wymaganym od nich poziomie, ale przy odpowiednim bodźcu motywacyjnym stać ich na uzyskiwanie lepszych rezultatów. Ich potencjał i możliwości są większe, co jednoznacznie przełożyłoby się na ogólny poziom sprawności fizycznej. 5. Zajęcia w turnusie letnim składają się przede wszystkim z dyscyplin ogólnorozwojowych- turystyki pieszej i rowerowej. Wszechstronność tych dyscyplin jest bardzo szeroka ( poprawa sprawności układu krążenia, ruchowego, oddechowego). Narciarstwo zjazdowe (dyscyplina statyczna), które dominuje w czasie turnusu zimowego kształtuje głównie koordynacje ruchową i równowagę oraz wzmacnia siłę mięśni czworogłowych uda i mięśni grzbietu. 6. Personel latający musi spełniać wymagania dotyczące bardzo dobrego stanu zdrowia, poczucia równowagi, dobrej koordynacji wzrokowo- ruchowej, sprawności układu 63

65 krążenia i oddychania (Sterkowicz 1995, Sokołowski 2005). Powyższe wyniki pokazują, że zajęcia występujące w turnusie letnim (turystyka piesza i rowerowa) mają większy wpływ na końcowe wyniki z egzaminów sprawnościowych. Narciarstwo zjazdowe jest potrzebne oficerom do rozwoju koordynacji i równowagi, które są niezbędnymi cechami wymaganymi w tym zawodzie. Na turnusach zimowych zauważa się brak zajęć ukierunkowanych na kształtowanie potencjału tlenowego. Aby zwiększyć efektywność programu szkoleniowego w zimie, powinno zostać wprowadzone zajęcia z narciarstwa biegowego, które idealnie uzupełniłyby braki w treningu wydolności aerobowej i wytrzymałości. Narciarstwo biegowe (dyscyplina dynamiczna) jest jedną z najlepszych dyscyplin ogólnorozwojowych, która doskonale kształtuje pułap tlenowy (VO2 max) znacznie zwiększając możliwości wysiłkowe. Wzmacnia mięśnie kończyn górnych i dolnych, rozwija obręcz barkową, wzmacnia mięśnie brzucha i grzbietu, a także mięśnie przykręgosłupowe. Dzięki specyficznemu ruchowi ślizgania rozciągane są mięśnie pleców i tylnej części nóg. Poprawia się praca układu krążeniowo-naczyniowego. Narciarstwo biegowe idealnie wkomponowałoby się w program turnusu zimoweg, a efekty pracy i korzyści będą widoczne zarówno dla personelu latającego (profilaktyka zdrowotna i sprawność fizyczna) jak i dla całych Sił Powietrznych. Piśmiennictwo 1.Cięszczyk P., Boichanka S.: Statystyka stosowana dla studentów uczelni sportowych, Szczecin Hoffman R., Collgwood T.R.: Fit for duty. Human Kinetics, Champaign, IL Kalina R.M., Kaczmarek A.: Ukierunkowane przygotowanie obronne. PTNKF, Warszawa, Kalina R.M.: Metodologiczne dylematy pomiaru i rozwijanie sprawności fizycznej pilota wojskowego. WIML, Warszawa Klukowski K., Kalina R.M., Stupiński J.: Metody treningu psychofizycznego w formacjach obronnych. PTNKF, Warszawa Kłossowski M., Stelęgowski A., Jędrys R.: Wydolność i sprawność fizyczna kandydatów do lotnictwa wojskowego w świetle kryteriów selekcyjnych. PTNKF, Migasiewicz J.: Wybrane przejawy sprawności motorycznej dziewcząt i chłopców w wieku 7-18 lat na tle ich rozwoju morfologicznego. Prace habilitacyjne, Akademii Wych. Fizycz. we Wrocławiu, Osiński W. : Antropomotoryka. AWF, Poznań, Raczek J.: Antropomotoryka i teoria motoryczności człowieka w zarysie. GUMed, Gdańsk, Sokołowski M.: Kultura Fizyczna w wojsku na początku XXI wieku. AWF, Poznań Sterkowicz S.: Struktura sprawności specjalnej a przydatność bojowa żołnierzy, Antropomotoryka, Szopa J.: Uwarunkowania, przejawy i struktura motoryczności [W:] Szopa i wsp. (red.) Podstawy antropomotoryki. PWN, Kraków,

66 Alypova O.E., Muszkieta R., Napierała M., Zukow W. Стан судинного ремоделювання на тлі застосування «сухих» вуглекислих ванн i загальної низькочастотної магнітотерапії при відновлювальному лікуванні хворих похилого віку з ізольованою систолічною артеріальною гіпертензією = Vascular remodelling status by "dry" carbonic baths and the general low-frequency magnetotherapy administration at rehabilitation of elderly patients with isolated systolic arterial hypertension. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: / ]: СТАН СУДИННОГО РЕМОДЕЛЮВАННЯ НА ТЛІ ЗАСТОСУВАННЯ «СУХИХ» ВУГЛЕКИСЛИХ ВАНН I ЗАГАЛЬНОЇ НИЗЬКОЧАСТОТНОЇ МАГНІТОТЕРАПІЇ ПРИ ВІДНОВЛЮВАЛЬНОМУ ЛІКУВАННІ ХВОРИХ ПОХИЛОГО ВІКУ З ІЗОЛЬОВАНОЮ СИСТОЛІЧНОЮ АРТЕРІАЛЬНОЮ ГІПЕРТЕНЗІЄЮ Vascular remodelling status by "dry" carbonic baths and the general low-frequency magnetotherapy administration at rehabilitation of elderly patients with isolated systolic arterial hypertension Состояние сосудистого ремоделирования на фоне использования «сухих» углекислых ванн и общей низкочастотной магнитотерапии при восстановительном лечении больных пожилого возраста с изолированной систолической артериальной гипертензией O.E. Alypova 1, R. Muszkieta 2, M. Napierała 2, W. Zukow 2 Е.Е. Алыпова 1, R. Muszkieta 2, M. Napierała 2, W. Zukow 2 О.Є. Алипова 1, R. Muszkieta 2, M. Napierała 2, W. Zukow 2 1 ДЗ «Запорізька медична академія післядипломної освіти» 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 1 State Institution Zaporizhia Medical Academy of Post-Graduate Education Ministry of Health of Ukraine 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Poland 1 ГУ «Запорожская медицинская академия последипломного образования МЗ Украины» 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Ключові слова: артеріальна гіпертензія, похилий вік, реабілітація, мікроциркуляція, судинне ремоделювання, «сухі» вуглекислі ванни, загальна низькочастотна магнітотерапія. Key words: isolated systolic arterial hypertension, elderly age, rehabilitation, microcirculation, vascular remodelling, «dry» carbonic baths, general low-frequency magnetotherapy. Ключевые слова: изолированная систолическая артериальная гипертензия, пожилой возраст, реабилитация, микроциркуляция, сосудистое ремоделирование, «сухие» углекислые ванны, общая низкочастотная магнитотерапия. 65

67 Резюме Проведено порівняльну оцінку впливу «сухих» вуглекислих ванн (СВВ) та загальної низькочастотної магнітотерапії (ЗНМТ) на показники мікроциркуляції й ремоделювання артеріальних судин у 180 хворих похилого віку з ізольованою систолічною (ІСАГ) артеріальною гіпертензією. Встановлено ефективність для корекції виявлених розладів комбінованого режиму використання СВВ й ЗНМТ. Summary In work the comparative estimation of influence of "dry" carbonic baths and the general magnetotherapy on parameters of microcirculation and resiliently-elastic properties of аrterial vessels at 180 elderly patients with isolated systolic arterial hypertension is spent. The efficiency of application at combined use of "dry" carbonic baths and the general magnetotherapy and for correction of the revealed disorders is shown. Резюме Проведена сравнительная оценка влияния «сухих» углекислых ванн (СУВ) и общей низкочастотной магнитотерапии (ОНМТ) и на показатели микроциркуляции и упруго-эластических свойств артериальных сосудов у 180 больных пожилого возраста с изолированной систолической (ИСАГ) артериальной гипертензией. Установлена эффективность применения для коррекции выявленных расстройств комбинированного режима применения ОНМТ и СУВ. Credits (Correspondent Author s data): Alypova E.E. is the candidate degree in Medical Sciences, associate professor of department of therapy, physiotherapy, balneology and profpathology, State Institution Zaporizhia Medical Academy of Post-Graduate Education Ministry of Health of Ukraine (SI Zaporizhia Medical Academy of Post-Graduate Education Ministry of Health of Ukraine, Vintera boulevard 20, Zaporizhia, 69096, Ukraine adminzmapo@gmail.com, elena_alyp@mail.ru, tel/fax , , Сведения об авторах Correspondent Author s data Алыпова Елена Евгеньевна к.мед.н., доцент кафедры терапии, физиотерапии, курортологии и профпатологии ГУ «Запорожская медицинская академия последипломного образования МЗ Украины» Адрес для переписки: Алыпова Е.Е. Украина, г. Запорожье, ул. 40 лет Советской Украины, д.78, кв , elena_alyp@mail.ru Вступ. Характерними клініко-патогенетичними особливостями артеріальної гіпертензії (АГ) у геріатричного контингенту хворих є: більша частота варіанту ізольованої систолічної (ІСАГ) ніж систоло-діастолічної АГ (СДАГ) [6, 8, 14]; морфо-функціональна перебудова судинного русла із 66

68 збільшенням ригідності судин еластичного й м язово-еластичного типу (підвищена артеріальна жорсткість АЖ) [6, 10, 13, 14] та виражені порушення мікроциркуляції (МЦ), що суттєво впливає на стратегію й тактику лікування [6, 13]. Сьогодні набувають актуальності питання корекції вищевказаних патогенетичних розладів при АГ у хворих похилого віку із застосуванням немедикаментозних методів, зокрема, лікувальних фізичних факторів (ЛФФ) [11]. Достатньо висвітленими є аспекти застосування магнітотерапії [1, 2, 3]; лазеротерапії, озонотерапії [2, 3]. У той же час, вивчення впливу «сухих» вуглекислих ванн (СВВ) та загальної низькочастотної магнітотерапії (ЗНМТ) на пружно-еластичні властивості артеріальних судин (ПЕВАС) і параметри МЦ в залежності від варіанту АГ не проводилось. Мета роботи. Порівняльна оцінка впливу СВВ та ЗНМТ на показники макро- й мікросудинного ремоделювання у хворих похилого віку з ІСАГ. Матеріали та методи. В умовах клінічного санаторію обстежено 180 хворих похилого віку (92 чоловіки та 68 жінок (середній вік 65,3 5,9; середня тривалість АГ 12,9 5,7 років)) з ІСАГ (гіпертонічна хвороба ІІ та ІІІ стадії, підвищення артеріального тиску 1 та 2 ступеня). Відповідно до мети дослідження, та в залежності від застосованого ЛФФ хворих поділено на клінічні групи, порівняні за гендерними, клінічними критеріями та характером медикаментозної терапії : А контроль (n=30) плацебо-імітація фізіопроцедур; В (n=50) застосування СВВ; С (n=50) ЗНМТ; D (n=50) комбінація СВВ і ЗНМТ. У якості нормативних використані показники МЦ та ПЕВАС у 20 практично здорових осіб середнього віку. Проводили динамічне комплексне клініко-інструментальне дослідження до та після 21-денного курсу відновлювального лікування. Хворі одержували рівноцінний базисний індивідуалізований реабілітаційний комплекс на підставі сучасних стандартів медикаментозного [8, 12] і санаторно-курортного [9] лікування АГ. СВВ здійснювали у спеціальному пристрої за наступною методикою: концентрація вуглекислого газу 12,8 об. %; швидкість подачі 15 л/хв., температура газової суміші 28 ºС, 10 процедур по 15 хв. через день. Загальну низькочастотну магнітотерапію проводили за допомогою апарату DIMAP D2000» за методикою загальної дії (магнітотерапевтичний аплікатор 2 матрац): імпульсне магнітне поле низької (72 Гц) частоти, з максимальною інтенсивністю 3 мтл; 10 процедур по 25 хв, через день. Методом ультразвукової ангіографії із доплерографією (апарат Esaote "MyLab", Італія) розраховували жорсткість крупних судин (ЖКС), ум. од.; вимірювали швидкість поширення пульсової хвилі по судинах м язового (ШППХм) та еластичного типів (ШППХе), м/с [7]. 67

69 Оцінка стану МЦ вивчалася методом лазерної доплерівскої флоуметрії (ЛДФ) з використанням лазерного аналізатора капілярного кровотоку «ЛАКК- 02» (НВО «ЛАЗМА», Росія) за рекомендаціями Козлова В.І. [4]. Проводили запис базального кровотоку протягом 3 хв. та оклюзійну пробу (ОП). Оцінювали параметри МЦ методом лазерної доплерівської флоуметрії (ЛДФ) [4]: показник МЦ (ПМ), перфузійні (перф.) од.); амплітуду повільних (ALF); швидких (AHF) та пульсових (ACF) коливань мікрокровотока, перф. од; індекс ефективності мікроциркуляції (ІЕМ), ум. од.; резерв капілярного кровотока (РКК), %. На підставі ОП оцінювали резерв капілярного кровотока (РКК) та визначали гемодинамичні типи мікроциркуляції (ГТМ): нормоциркуляторний (НГТМ), гіперемічний (ГГТМ), спастичний (СГТМ), застійно-стазичний (ЗСГТМ) [5]. У якості нормативних застосовані показники МЦ та ПЕВАС у 20 практично здорових осіб середнього віку. Стататистичний аналіз результатів дослідження проводили за кількісними шкалами з урахуванням t-критерію Стьюдента. При перевірці статистичних гіпотез нульову гіпотезу відкидали при рівні значущості менше ніж 0,05 (p<0,05). Результати дослідження та їх обговорення. При аналізі базових показників МЦ у хворих з ІСАГ встановлено виражений зсув убік переваги патологічних типів ГМТ: частка ГГМТ склала тільки 5,0 % (9 осіб), тоді як ЗСГМТ 61,6 % (111) та СГТМ 33,4 % (60) випадків, що свідчить про наявність спазму судин, функціональне і структурне розрідження мікроциркуляторної мережі. Динаміка показників стану МЦ та ПЕВАС у хворих ІСАГ до та після лікування із застосуванням СВВ та ЗНМТ представлена у табл. 1. При ІСАГ виявлені істотні відхилення базових параметрів ЛДФ-грами від нормального рівня: зниження ПМ (відбиває швидкість периферичного кровотока): у групі контролю до 2,95±0,08 перф. од. (p<0,05); СВВ до 3,02±0,09 перф. од. (p<0,05); ЗНМТ до 2,94±0,06 перф. од. (p<0,05); (СВВ+ЗНМТ) до 3,35±0,09 перф. од. (p<0,05). При проведенні ОП у всіх клінічних групах хворих з ІСАГ відзначене достовірне зниження РКК на вихідному рівні стосовно нормативних показників. Так, РКК склав 168,3±26,4 % (p<0,01) у контрольній групі; 163,6±17,4 % (p<0,01) у групі СВВ, та 171,5±31,1 % (p<0,01) ЗНМТ; 156,8±31,8 % (p<0,05) (СВВ+ЗНМТ), що відбиває розвиток спастичних змін та явища венозного застою у судинах мікроциркуляторного русла при застійностазичному ГТМ, який переважає при ІСАГ. Аналіз амплітудно-частотного спектра ЛДФ-грами у хворих з ІСАГ на вихідному рівні виявив достовірне зменшення ALF у порівнянні зі здоровими: у контролі до 0, 49±0,03 перф. од. (p<0,001); у групі СВВ до 0,62±0,02 перф. од. (p<0,001); ЗНМТ до 0,55±0,06 перф. од. (p<0,001); (СВВ+ЗНМТ) до 0,50±0,03 перф. од. (p<0,001) відповідно. Зменшення ALF свідчить про 68

70 порушення ритмічної активності власних компонентів МЦ (ендотелій капілярів, прекапілярні сфінктери, «шунтування» кровотоку) [4]. AHF, пов язана з актом дихання, була вірогідно вищою за норму у всіх клінічних групах хворих з ІСАГ і склала: у контролі 0,53±0,03 перф. од. (p<0,001); у групі СВВ 0,63±0,02 перф. од. (p<0,001); ЗНМТ 0,59±0,03 перф. од.; (СВВ+ЗНМТ) 0,72±0,03 перф. од. (p<0,01). ACF був також вірогідно збільшений порівняно зі здоровими і склав: у контролі 0,33±0,01 перф. од. (p<0,001); у групі СВВ 0,31±0,07 перф. од. (p<0,001); ЗНМТ 0,34±0,05 перф. од. (p<0,001); (СВВ+ЗНМТ) 0,29±0,04 перф. од. (p<0,01). Відзначено вірогідне (у середньому в 1,8 разів; p<0,001) зменшення, щодо здорових, показника ІЕМ (співвідношення активних і пасивних коливань мікрокровотоку) в усіх групах хворих з ІСАГ стосовно вихідного тла, що свідчить про перевагу активних вазоконстрикторних механізмів регуляції мікрогемодинаміки [5, 13]. Показники ЖКС та ШРПХе до лікування у хворих з ІСАГ були вірогідно вищі порівняно зі здоровими, і склали співвідносно по групах: контроль ((1,08±0,04) ум. од. та (12,47±0,14) м/с (р<0,05); група СВВ (1,27±0,08)) ум. од. та (13,11±0,27) м/с (р<0,05); ЗНМТ ((1,05±0,04) ум. од. і (12,76±0,50) м/с) (р< 0,05); (СВВ+ЗНМТ) ((1,16±0,06) ум. од. і (12,82±0,31)) м/с (р<0,05). Величина ШРПХм на вихідному рівні також перевищувала нормативні показники і склала відповідно: ((10,37±0,28); (9,89±0,46); (10,01±0,26); (10,59±0,44)) м/с (р<0,05). Після проведеного відновлювального лікування у хворих з ІСАГ відбувся істотний перерозподіл ГТМ із зростанням частки ГГТМ до 48,6 % за рахунок зменшення відсотка ЗСГТМ до 36,0 %, та СГТМ до 15,4 %. На тлі проведеної терапії у хворих з ІСАГ відзначалось вірогідне підвищення ПМ у клінічних групах: СВВ (до 4,81±0,18 перф. од. (p<0,001)); ЗНМТ (до 4,08±0,11 перф. од. (p<0,001)); (СВВ+ЗНМТ) (до 4,91±0,15 перф. од. (p<0,05)), на відміну від хворих контрольної групи, де ПМ вірогідно не змінився й склав 3,26±0,21 перф. од. (p>0,05). Відзначене також достовірне підвищення показника РКК при застосуванні СВВ (до 208,6±22,1 перф. од. (p<0,001)); (СВВ+ЗНМТ) до 248,2±27,3 перф. од. (p<0,001), при відсутності вірогідних позитивних змін у контролі після лікування і групі ЗНМТ (р>0,05). Збалансування показнику РКК свідчить про регрес застійно-стазичних явищ та покращення мікрогемодинаміки у венулярній ланці [5, 13]. 69

71 Таблиця 1. Показники мікроциркуляції та пружно-еластичних властивостей артеріальних судин у хворих похилого віку з ізольованою систолічною артеріальною гіпертензією до та після відновлювального лікування Показник, одиниця вимі рювання Здорові Контроль n=30 СВВ n=50 ЗНМТ n=50 СВВ+ЗНМТ n=50 n=20 До лікув. Після лікув. До лікув. Після лікув. До лікув. Після лікув. До лікув. Після лікув. ПМ, 4,65±0,15 2,95±0,08 3,26±0,21 3, 02±0,09 4,81±0,18 2,94±0,06 4,08±0,11# 3,35±0,09 4,91±0,15* # перф. од. АLF, 0,92±0,05 0,49±0,03 0,58±0,07 0,62±0,02 0, 85±0,05 0,55±0,06 0,63±0,05# 0,50±0,03 0,95±0,05 * # перф. од. АHF, 0,21±0,06 0,75±0,07 0,68±0,04 0,80±0,03 0,69±0,05 0,62±0,03 0,54±0,02 0,72±0,05 0,53±0,05* # перф. од. ACF, 0,14±0,02 0,31±0,07 0,28±0,04 0,30±0,03 0,26±0,07 0,34±0,05 0,26±0,02# 0,29±0,04 0,18±0,06 * # перф. од. ІЕМ, ум.од. 1,34±0,05 0,64±0,15 0,71±0,11 0,56±0,05 0,64±0,07 0,61±0,04 0,79±0,08# 0,67±0,08 1,35±0,09* # РКК, % 245,2±20, 2 168,3±26,4 184,8±21,5 160,6±17,4 208,6±22,1 171,5±31,1 194,2±17,3# 156,8±31,8 248,2±27,3 # Групи ЖКС, ум. од. ШРПХе, м/с ШРПХм, м/с 0,54±0,05 1,08±0,04 0,92±0,03 1,27±0,08 0,97±0,05 1,05±0,04 0,89±0,03# 1,16±0,06 0,83±0,05# 6,81±0,08 12,47±0,14 11,33±0,25 13,11±0,27 11,43±0,38 12,76±0,50* 11,19±0,44 12,82±0,31 9,94±0,63* # 7,43 ±0,05 10,37±0,28 9,42±0,34 9,89±0,46 7,60±0,29 10,01±0,26* 7,78±0,39# 10,59±0,44 7,84±0,51* # Примітки: * (р<0,05) вірогідність різниці при порівнянні з контролем; # (р<0,05) вірогідність різниці при порівнянні показників до та після лікування. 70

72 Встановлено достовірне зростання ALF у хворих на тлі лікування СВВ (до 0,85±0,05 перф. од. (p<0,001)) та (СВВ+ЗНМТ) до 0,95±0,05 перф. од. (p<0,001), що пов язане з підвищенням міогенного тонусу артеріол і прекапілярних сфінктерів. У групах контролю та ЗНМТ достовірного збільшення ALF не відбулося. AHF вірогідно знизилась тільки при комбінованому застосуванні СВВ та ЗНМТ й склала після лікування 0,53±0,05 перф. од. (p<0,001). Амплітуда ACF, яка була знижена до лікування у всіх хворих, нормалізувалась після лікування в групах ЗНМТ та (СВВ+ЗНМТ) й склала відповідно ((0,26±0,02) та (0,18±0,06)) перф. од. (p<0,01), без достовірних змін у контролі та групі СВВ (0,28±0,04 та 0,26±0,07) перф. од. (p>0,1). Виявлено достовірне зростання ІЕМ у хворих після лікування при застосуванні ЗНМТ (до 0,79±0,08 ум. од. (p<0,05)) та (СВВ+ЗНМТ) до 1,35±0,09 ум. од. (p<0,001), на відміну від контрольної групи та групи СВВ, де достовірний позитивний результат не був досягнутий (p>0,1). Після лікування у хворих з ІСАГ досягнуто вірогідне зниження показника ЖКС (до 0,97±0,05 ум. од. (р<0,05)) у групі СВВ та до 0,083±0,05 ум. од. (р<0,05) у групі (СВВ+ЗНМТ), тоді як у контролі до 0,92±0,03 ум. од. (р>0,1) та групі ЗНМТ до 0,89±0,03 ум. од. (р>0,1). ШРПХе вірогідно знизилась після лікування тільки у групі (СВВ+ЗНМТ) до 9,94±0,63 м/с (р<0,05). У групі контролю, СВВ та ЗНМТ вірогідного зниження ШРПХе не досягнуто. У той же час, відбулось достовірне зниження ШРПХм, як у групі СВВ (до 8,14±0,39 м/с (р<0,05)), так і ЗНМТ (до 7,78±0,39 м/с (р<0,05)) та (СВВ+ЗНМТ) (до 7,84±0,51 м/с (р<0,05)), без істотних змін у контролі (до 9,42±0,34 м/с) (р>0,1). Таким чином, результати проведених досліджень демонструють патогенетичні особливості ефектів використання СВВ та ЗНМТ у хворих з ІСАГ. Застосування СВВ позитивно впливає на показники перфузії мікроциркуляторного русла (ПМ), корекцію активних та пасивних механізмів 71

73 регуляції мікрокровотоку (АLF), регрес застійно-стазичних змін венулярної ланки МЦ (підвищення РКК), що пояснюється патогенетичними вазодилатуючими ефектами вуглекислоти. Використання СВВ оптимізує також показники ПЕВАС зі зменшенням ЖКС, ШРПХм, можливо, за рахунок зниження пульсового артеріального тиску та паралельного покращення мікрогемодинаміки [9]. Використання ЗНМТ призводить до вірогідного покращення показників МЦ та ПЕВАС: ПМ, АСF, ІЕМ, ШРПХм без суттєвого впливу на параметри АLF, РКК, ЖКС та ШРПХе. При комбінованому застосуванні СВВ та ЗНМТ, спостерігалось вірогідне (р<0,05) стосовно вихідного рівня та контролю покращення всіх досліджуваних показників МЦ із зростанням ПМ, АLF, АСF, АHF, РКК, ІЕМ та зниженням АHF, АСF й параметрів ПЕВАС: ЖКС на 23,2 % (р<0,05); ШППХе на 21,8 % (р<0,05), та ШППХм на 35,3 % (р<0,05). Таким чином, комплексне застосування медикаментозної та фізіотерапії із комбінованим застосуванням СВВ та ЗНМТ у хворих похилого віку з ІСАГ, сприяє позитивному зворотному ремоделюванню судинного русла як на рівні мікро-, так і крупних артеріальних судин еластичного та м язового типів із покращенням показників мікрокровотоку та артеріальної жорсткості. Висновки: 1. У хворих з ІСАГ спостерігаються значні порушення МЦ зі зниженням перфузії, резерву капілярного кровотоку, перевагою застійно-стазичного типу МЦ та патологічне ремоделювання артеріальних судин з підвищенням АЖ, зростанням ШРПХ як по артеріях еластичного, так і м язового типів. 2. Застосування СВВ та ЗНМТ у хворих з ІСАГ у моноваріантному режимі позитивно впливає на окремі патогенетичні ланки порушень МЦ та ПЕВАС з перевагою коригуючої дії СВВ на динаміку ЖКС, ШРПХм та периферичної гемоциркуляції. 72

74 3. Комбіноване застосування СВВ та ЗНМТ у хворих з ІСАГ чинить сінергічний інтегративний ефект на ремоделювання судинного русла з достовірним покращенням тканинної перфузії, реактивності мікросудин, регресом вазоконстрикторних реакцій і позитивно впливає на параметри ПЕВАС та артеріальну жорсткість. Література: 1. Абрамович С.Г., Коровина Е.О., Бердникова И.А., Янчуковская Е.Н. Функциональное состояние эндотелия и микроциркуляция у больных гипертонической болезнью пожилого возраста при магнитотерапии // Сибирский медицинский журнал С Бабов К.Д., Поберська В.О., Гоженко О.А. та інш. Сучасні технології відновлювального лікування хворих на есенціальну артеріальну гіпертензію // Арт. гипертензия (15). С Клочко В.В. Ефективність застосування озоно- та магнітотерапії у відновлювальному лікуванні осіб похилого віку, хворих на гіпертонічну хворобу з ізольованою систолічною артеріальною гіпертензією: автореф. дис.... канд. мед. наук. Одеса, с. 4. Козлов В.И., Азизов Г.А., Гурова О.А., Литвин Ф.Б. Лазерная допплеровская флоуметрия в оценке состояния и расстройств микроциркуляции крови: Метод.пособие для врачей. М., с. 5. Микроциркуляция в кардиологии / [В.И. Маколкин, В.И. Подзолков, В.В. Бранько и др.]; под ред. В.И. Маколкина. М.: Визарт, с. 6. Моисеев С.В., Кобалава Ж.Д. АРГУС Артериальная гипертония у лиц старших возрастных групп. М.: ООО «Мед. Инф. агентство» с. 7. Сіренко Ю.М., Радченко Г.Д. Пружно-еластичні властивості артерій: визначення, методи дослідження, значення у практиці лікаря-кардіолога // Укр. кардіол. журн С Наказ МОЗ України 384 від «Про затвердження та впровадження медико-технологічних документів зі стандартизації медичної 73

75 допомоги при артеріальній гіпертензії» [Електронний ресурс]. Pежим доступу: 9. Стандарти (клінічні протоколи) санаторно-курортного лікування / За загальною редакцією М.В. Лободи, К.Д. Бабова, Т.А. Золотарьової, Л.Я. Гріняєвої. К.: КІМ, с. 10. Blacher J., Safar M.E. Large-artery stiffness, hypertension and cardiovascular risk in older patients. // Nat. Clin. Pract. Cardiovasc. Med Vol. 5 (11). P Cardiovascular prevention and rehabilitation / J. Perk, P. Mathes, H. Gohlke [et al.]. London: Springer-Verlag London Limited, р. 12. ESH/ESC Guidelines for the management of arterial hypertension / G.Mancia, R.Fagard, K.Narkiewicz [et al.] // J. of Hypertens Vol. 31. Р Feihl F., Waeber B. The macrocirculation and microcirculation of hypertension// Current Hypertension Reports Vol.11, 3. P Stokes G.S. Treatment of isolated systolic hypertension / G.S. Stokes. Curr. Hypertens. Rep Vol. 8(5). P

76 Konecki Kajetan, Kochański Bartosz, Zukow Walery, Hagner Wojciech. Bóle głowy pochodzenia szyjnego wybrane techniki wg metody Briana Mulligana = Cervical headaches selected techniques by Brian Mulligan method. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Bóle głowy pochodzenia szyjnego wybrane techniki wg metody Briana Mulligana Cervical headaches selected techniques BY Brian Mulligan method Kajetan Konecki 1, Bartosz Kochański 1, Walery Zukow 2, Wojciech Hagner 1 ¹Katedra i Klinika Rehabilitacji Collegium Medicum UMK, Bydgoszcz, Toruń 2 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Abstract Headaches are more frequently observed phenomenon in modern civilization and are the most common reasons for neurological consultation. They pose a serious diagnostic and therapeutic problem. According to modern literature, approximately 90 % of the population at least once a year suffer from headaches, 20% of the adult population suffers from frequent headaches over the years, and on chronic headache suffers from 2-5 % of the population. The classification developed by the International Headache Society ( IHS ) stands out more than 80 different types of headaches, but special attention is given to spontaneous headaches associated with dysfunctions and disorders of the cervical spine. The paper presents the classification of primary headaches. Described the symptoms of atopic facial pain, tension headaches, migraine and cluster headaches. Presented assumptions, application and therapeutic possibilities of manual therapy techniques selected by the concept of Brian Mulligan in the treatment of headaches. Keywords: Mulligan Concept, manual therapy, headache, idiopathic headache. 75

77 Streszczenie Bóle głowy są coraz częściej obserwowanym zjawiskiem we współczesnej cywilizacji i należą do najczęstszych powodów konsultacji neurologicznych. Stanowią one poważny problem diagnostyczno-terapeutyczny. Według współczesnej literatury ok. 90% populacji przynajmniej raz w roku cierpi z powodu bólu głowy, 20% dorosłej populacji doznaje częstych bólów głowy w ciągu roku, a na przewlekłe bóle głowy cierpi od 2-5% populacji. Klasyfikacja opracowana przez International Headache Society (IHS) wyróżnia ponad 80 różnych rodzajów bólów głowy, jednak szczególną uwagę należy poświecić samoistnym bólom głowy związanymi z dysfunkcjami i zaburzeniami odcinka szyjnego kręgosłupa. W pracy zaprezentowano klasyfikację samoistnych bólów głowy. Opisano objawy atopowego bólu twarzy, bólu napięciowego, migreny i klastrowego bólu głowy. Przedstawiono założenia, zastosowanie oraz możliwości terapeutyczne wybranych technik terapii manualnej wg koncepcji Briana Mulligana w leczeniu bólów głowy. Słowa kluczowe: Metoda Mulligana, terapia manualna, bóle głowy, samoistne bóle głowy. Wstęp. Bóle głowy są coraz częściej obserwowanym zjawiskiem we współczesnej cywilizacji i należą do najczęstszych powodów konsultacji neurologicznych [1,2]. Stanowią one poważny problem diagnostyczno-terapeutyczny. Według współczesnej literatury ok. 90% populacji przynajmniej raz w roku cierpi z powodu bólu głowy, 20% dorosłej populacji doznaje częstych bólów głowy w ciągu roku, a na przewlekłe bóle głowy cierpi od 2-5% populacji [3,4]. Bóle głowy są subiektywnym objawem, który występuje powszechnie i dotyczy osób praktycznie w każdym przedziale wiekowym. Osoby, których dotyczy to schorzenie, często skarżą się na obniżoną jakość życia oraz spadek efektywności w funkcjonowaniu codziennym. Efekty badań wskazują na obniżenie funkcji poznawczych, pamięci, koncentracji, uwagi, spowolnienia ruchowego podczas występowania objawów bólowych głowy [5,6,7]. 76

78 Klasyfikacja bólów głowy. Klasyfikacja opracowana w 1988 przez International Headache Society (IHS) wyróżnia ponad 80 rodzajów bólów głowy podzielonych na 14 grup [8]. W 2004 roku opublikowano drugie wydanie Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy (The International Classifaction of Headache Disorders ICHD-2) [9]. W obu klasyfikacjach dokonano podziału bólów głowy na samoistne i objawowe. Wśród samoistnych wyróżnia się 4 kategorie, które obejmują migrenę, ból głowy typu napięciowego, klasterowy ból głowy i inne trójdzielno-autonomiczne bóle głowy oraz inne samoistne bóle głowy. Bóle głowy objawowe rozpoznawane i klasyfikowane są zgodnie z ich przyczyną chorobową. Algorytm diagnozowania i klasyfikowania bólów głowy opiera się na ocenie częstości i czasu trwania napadów wg określonych kryteriów [9]. Szczególną uwagę należy poświecić samoistnym bólom głowy, które mogą być związane z dysfunkcjami i zaburzeniami odcinka szyjnego kręgosłupa. Współczesny siedzący tryb życia człowieka naraża ludzkość na liczne przeciążenia, złe nawyki ruchowe wpływające na powstawanie patologii tkankowych w obrębie najwyższego odcinka kręgosłupa. Wśród przyczyn związanych z bólem głowy pochodzenia szyjnego wyróżnia się min.: zmiany strukturalne dotyczące krążka międzykręgowego, zmiany zwyrodnieniowe trzonów kręgów, stawów Luschki, zaburzenia pochodzenia naczyniowego, niestabilność, hipo/hipermobliność w stawach oraz wzmożone napięcie mięśni głowy i szyi [4,10]. Wg Mordalskiego [11] można wyróżnić 4 najczęstsze rodzaje bólów głowy pochodzące z odcinka szyjnego kręgosłupa: 1) Atypowy ból twarzy - jest to zespól objawów, których obraz kliniczny charakteryzuje się bólem okolicy szczęki, lecz bez objawów neuralgii nerwu trójdzielnego. Badania wstrzykiwania blokady diagnostycznej w korzenie nerwowe skazują, że najczęstszym przyczyną bólu są zaburzenia na poziomie C3 kręgosłupa szyjnego. Mniejsza ilość pacjentów reagowała na blokady poziomu C2, C4 i C5 [11]. 2) Napięciowy ból głowy - określa się, że dotyczy on 31-74% populacji i jest najczęstszym samoistnym bólem głowy. Napięciowy ból głowy rzadziej dotyczy mężczyzn, a dane statystyczne wskazują, że najczęściej występuje u osób w średnim wieku [12]. Ból zlokalizowany jest w okolicach skroni, często promieniuje od czoła do potylicy i jest określany jako tępy i uciskowy [13,14]. Wg kryteriów ICHD-2 ból umiejscowiony jest obustronnie, ma niewielkie bądź umiarkowane nasilenie i co ważne aktywność fizyczna nie 77

79 powoduje jego nasilenia. Nie jest przypisywany innym zaburzeniom, nie towarzyszą mu nudności, wymioty ani nadwrażliwość na światło. Może mieć charakter rzadki epizodyczny, częsty epizodyczny oraz przewlekły [9]. Twierdzi się iż przyczyną bólu jest zła reakcja na obciążenie emocjonalne, które powoduje wzrost napięcia w mięśniach głowy oraz szyi [4]. 3) Migrena klasyfikacja ICHD-2 dzieli migreny na pięć głównych kategorii. Główne dwie grupy tworzy migrena bez aury oraz migrena z aurą. a) Migrena bez aury - Aby potwierdzić migrenę bez aury pacjent musi mieć co najmniej 5 napadów spełniających określone kryteria. Powinien charakteryzować się napadowym bólem głowy trwającym od 4 do 72 godzin. Dodatkowo powinien spełniać minimum dwa kryteria z: 1 jednostronne umiejscowienie, 2 pulsujący charakter, 3 umiarkowany lub znacznie nasilony, 4 aktywność fizyczna powoduje jego nasilenie oraz jedno kryterium z: 1 towarzyszące nudności i/lub wymioty, 2 nadwrażliwość na dźwięk i światło [9]. Udowodnione jest, że podczas bólów migrenowych których przyczyna tkwi w kręgosłupie nie będą występowały charakterystyczne aury zapowiadające napady migreny. Ból lokalizuje się w okolicy potylicznej i podpotylicznej głowy, oraz występują objawy z układu wegetatywnego, zaburzenia słuchu, równowagi, nudności, wymioty a także zaburzenia widzenia [15,16]. b) Migrena z aurą charakteryzuje się wystąpieniem co najmniej dwóch napadów bólowych spełniających określone kryteria wg ICHD -2. Przede wszystkim aura występuje bez niedowładu i składa się z minimum jednego z objawów tj.: 1- zaburzenia widzenia, objawy nadmiarowe (plamki, linie, migające światełka ) oraz objawy ubytkowe, 2- zaburzenia czucia (mrowienie, drętwienie), 3 zaburzenia mowy. Musi obejmować również minimum dwie cechy tj.: 1 jednoimienne zaburzenia widzenia lub jednostronne zaburzenie czucia, 2 minimum jedna z cech aury, która rozwija się w ciągu 25 minut i/lub objawy aury następujące po sobie w ciągu 25 minut, 3 czas trwania aury wynosi 25 minut i mniej lub równe 60 minut. Charakterystyczne jest również to, że ból głowy ma początek w czasie aury lub w ciągu 60 minut po jej zakończeniu [9]. 4) Klasterowy ból głowy - jest to zespół bólowy dotyczący głównie populacji męskiej, a rozpowszechnienie choroby jest mniejsze niż 0,1 % populacji [4]. Charakteryzuje się przerywanym i krótkotrwałym, lecz jednak bardzo silnym jednostronnym bólem głowy. 78

80 Towarzyszą mu zaburzenia wegetatywne. Przez pacjentów określany jest, jako ostry, świdrujący, przeszywający. Największe nasilenie bólu osiągane jest w przedziale minut i trwa średnio około godziny [9,17]. Badania wykazały że podczas napadów u pacjentów z klastrowym bólem głowy, także występują bóle odcinka szyjnego kręgosłupa. Kolejną cechą jaka może skazywać na powiązania z szyją są zaburzenia funkcjonalne w najwyższych segmentach kręgosłupa. Podczas napadów ból lokalizuje się jednostronnie w okolicach oczodołu z charakterystycznym promieniowaniem do potylicy, karku i barków. Dodatkowymi objawami są zaczerwienienie i łzawienie oka oraz wyciek z nosa po stronie objawów [4]. Metoda Briana Mulligana. Leczenie bólów głowy jest niezwykle trudnym zadaniem i stanowi poważny problem diagnostyczno-terapeutyczny. Terapia bólów głowy wymaga ogromnej wiedzy i dużego doświadczenia terapeuty. Podstawową metodą diagnostyczną bólów głowy jest szczegółowy wywiad lekarski połączony z badaniem przedmiotowym uzupełnionym o badania obrazowe głowy i odcinka szyjnego kręgosłupa. W niespecyficznych objawach związanych z bólami głowy konsultacja lekarska jest konieczna. Tylko doskonała znajomość anatomii i biomechaniki kręgosłupa połączona z doświadczeniem w zakresie wykonywania technik umożliwia pacjentowi przede wszystkim bezpieczne i skuteczne leczenie [23]. Szczególnie ważne w przypadku bólów głowy jest uwzględnienie przeciwwskazań do terapii oraz odpowiednia komunikacja z pacjentem w trakcie terapii [19,22]. Bardzo ciekawą i skuteczną formą leczenia jest nowoczesna i innowacyjna metoda Briana Mulligana. Umożliwia ona terapeucie oryginalne, indywidualne oraz bezpieczne podejście do procesu leczniczego pacjenta. Koncepcja złożona jest z szerokiej i różnorodnej liczby technik wykonywanych według określonych i specyficznych zasad. Najważniejsze w metodzie jest to, aby wszystkie stosowane techniki były całkowicie bolesne, nie powodowały pogorszenia stanu pacjenta, ich efekt był natychmiastowy i długotrwały. Postępowanie lecznicze w metodzie Mulligana kładzie duży nacisk na wiedzę i umiejętności terapeuty [18,19,20,21]. Terapia manualna, jako dziedzina współczesnej fizjoterapii i medycyny przyjęła zasadę przywracania funkcjonalności jednostki ruchowej oraz zniwelowanie objawów towarzyszących. Brian Mulligan w swojej książce opowiada, że zajmuje się leczeniem pacjentów z bólami głowy od ponad 40 lat. Techniki manualne jakie stosuje w tym zespole mają swoja określoną kolejność postępowania [19]. Kolejność wykonywania przedstawia się następująco: 1) techniki SNAG na bóle głowy (ryc.1.) 2) technika odwróconą SNAG na 79

81 bóle głowy (ryc. 2.) 3) trakcja kręgosłupa szyjnego (ryc. 3.) 4) technika SNAG dla ograniczonej rotacji kręgosłupa szyjnego (ryc. 4.) Techniki SNAG na bóle głowy. Pacjent znajduje się w pozycji siedzącej. Terapeuta musi znajdować się obok pacjenta, aby mieć łatwy dostęp do jego głowy oraz szyjnego odcinka kręgosłupa. Prawą dłonią obejmuje się okolice potylicy, palec środkowy oraz serdeczny obejmuje okolice podpotyliczną, natomiast paliczek środkowy małego palca znajduje się na wyrostku kolczystym C2. Prawe przedramię przylega do głowy pacjenta nie powodując dyskomfortu. Boczna krawędź lewego kłębu kciuka powinna znajdować się na małym palcu prawej dłoni. Ruch mobilizacji pochodzi z lewego przedramienia i ukierunkowany jest dobrzusznie na wyrostek kolczysty C2. Utrzymujemy delikatną mobilizację przez 10 sekund. Jeżeli dolegliwości bólowe głowy pochodzą z najwyższego segmentu kręgosłupa pacjent powinien natychmiast poczuć ulgę. Należy powtórzyć mobilizację 5-6 razy. W niektórych przypadkach zalecana jest utrzymanie pozycji końcowej do 1 minuty [19]. Ryc.1 Technika SNAG na bóle głowy. [Archiwum własne] 80

82 Jeżeli pierwszy manewr nie daje pozytywnych efektów terapii należy przejść do procedury odwróconej techniki SNAG na ból głowy. Odwrócona technika SNAG na bóle głowy. Pozycja terapeuty oraz pacjenta są takie same jak w opisie wyżej. Prawa dłoń terapeuty obejmuje całkowicie potylicę pacjenta i nie może mieć kontaktu z odcinkiem szyjnym kręgosłupa. Prawe przedramię obejmuje w podobny sposób lewą cześć twarzy pacjenta stabilizując uchwyt. Należy objąć kręg C2 kciukiem i palcem wskazującym lewej dłoni. Wcięcie dłoniowe przylega do karku pacjenta. Należy pamiętać, aby uchwyt nie powodował dyskomfortu u pacjenta oraz uczucia duszenia się. Mobilizacje wykonujemy prawą ręką przesuwając cała głowę w kierunku brzusznym, szyja powinna zostać nieruchoma. Utrzymujemy mobilizację w końcowym zakresie przez 10 sek. Przy zmniejszeniu objawów należy potworzyć procedurę 5-6 razy. Podobnie jak w poprzedniej technice możliwe jest wykonanie ślizgu oraz utrzymanie go przez 1 min [19]. Ryc. 2. Odwrócona technika SNAG na ból głowy. [Archiwum własne] 81

83 Trzecią w kolejności techniką stosowaną przez Briana Mulligana jest trakcja górnego odcinka kręgosłupa szyjnego. Trakcja górnego odcinka kręgosłupa szyjnego. Sam twórca metody twierdzi że skuteczność tej trakcji wynosi ok 90% w przypadku gdy ból pochodzi z odcinka szyjnego kręgosłupa. Ta technika pozwala na wykonanie dystrakcji w stawach pomiędzy potylicą, a atlasem oraz atlasem i obrotnikiem. Pacjent leży na plecach. Terapeuta umieszcza dalszą część swojego przedramienia pod szyją pacjenta upewniając się iż krawędź promieniowa po stronie dłoniowej przedramienia przylega do podstawy potylicy pacjenta. Dwa palce drugiej dłoni kładziemy na podbródku pacjenta. Trakcja będzie pochodziła od ruchu pronacji przedramienia oraz pociągania podbródka pacjenta dogłowowo z taką samą siłą. Należy upewnić się iż dozowanie siły jest równomierne, aby nie wprowadzić pacjenta w zbyt duże zgięcie lub wyprost. Trakcję należy utrzymać przez 10 sek., przy zmniejszeniu dolegliwości bólowych można powtórzyć trakcję kilka razy [19]. Ryc. 3. Trakcja kręgosłupa szyjnego. Technika SNAG dla ograniczonej rotacji. Jeżeli występują zaburzenia w górnej partii szyjnego odcinka kręgosłupa często dochodzi do zaburzeń funkcjonalnych w postaci utraty rotacji w najwyższych segmentach kręgosłupa. Brian Mulligan w swojej koncepcji zaleca przywrócenie zakresu ruchu, który także będzie miał wpływ na zapobieganie lub zmniejszenie dolegliwości bólowych głowy 82

84 pochodzące z szyjnego odcinka kręgosłupa. Technika SNAG dla ograniczonej rotacji kręgosłupa szyjnego na poziomie C1/C2 musi zostać wykonana przez terapeutę, lecz jest możliwa do wykonania także samodzielnie przez pacjenta [22]. Pacjent znajduje się w pozycji siedzącej, terapeuta stoi za plecami leczonego. Przy ograniczonej rotacji kręgosłupa w prawo, terapeuta musi położyć poduszkę lewego kciuka na lewym wyrostku poprzecznym C1 u jego szczytu. Następnie należy dołożyć prawy kciuk na lewy. Pozostałe palce należy ułożyć wzdłuż żuchwy, maja one zadanie stabilizacji głowy podczas ruchu. Naciskamy na wyrostek poprzeczny z niewielka siła w celu przywrócenia go do prawidłowej pozycji i prosimy pacjenta o wykonanie rotacji głowy prawo. Ruch musi być wykonany tylko w płaszczyźnie horyzontalnej. Przez cały czas utrzymujemy nacisk na wyrostek do osiągnięcia przez pacjenta końcowego zakresu ruchu oraz w momencie powrotu do pozycji wyjściowej. Ruch musi być bezbolesny. W momencie gdy ruch rotacyjny jest w końcowym zakresie prosimy pacjenta o wykonanie docisku w tym samym kierunku co rotacja. Brian Mulligan sugeruję iż przy braku efektów należy zastosować metodę na przeciwnym wyrostku poprzecznym z ruchem przeciwnym do objawów [19,22]. Ryc. 4. Technika SNAG dla ograniczonej rotacji. Metoda Mulligana umożliwia pacjentowi samodzielne wykonywanie ćwiczeń w terapii bólu głowy. Zastosowanie znajduję tutaj min. samodzielna technika SNAG do odzyskania rotacji w górnych segmentach kręgosłupa. Do wykonania procedury wymagany jest np. ręcznik [19]. Prosimy pacjenta żeby umieścił górną krawędź ręcznika pod potylicą na wysokości kręgu C1. Podczas rotacji w prawą stronę pacjent powinien trzymać prawą ręką lewy koniec ręcznika a lewą ręka jego prawy koniec. Lewa ręka powinna znajdować się na wysokości nosa a ręcznik powinien przylegać do krawędzi lewej części żuchwy. Lewa ręka 83

85 powinna spoczywać po prawej stronie klatki piersiowej. Pacjent wykonuje ruch rotacjo w prawą stronę pomagając sobie prawą ręką poprzez pociąganie ręcznika. Ruch powinien być poprowadzony do końcowego zakresu, nie powinien być bolesny [19,22]. Ryc. 5. Samodzielna technika SNAG z wykorzystaniem ręcznika. Podsumowanie. Na bóle głowy skarży się coraz większa liczba pacjentów w różnych przedziałach wiekowych. Bóle głowy stanowią poważny problem społeczny, medyczny i ekonomiczny. Powodują one obniżenie jakości życia oraz spadek efektywności w funkcjonowaniu codziennym. Kluczowym aspektem leczenia bólów głowy jest prawidłowe rozpoznanie oraz wprowadzenie odpowiedniej formy terapeutycznej. W leczeniu nieswoistych bólów głowy stosuje się wiele form leczenia min. farmakoterapię [24,25], masaż [27,28,29], formy energizacji mięśniowej [30], terapię manualną [31] oraz terapię punktów spustowych [32,33]. Szczególną uwagę należy poświecić metodzie Briana Mulligana, która jest innowacyjną i oryginalną koncepcją, które znajduje zastosowanie w wielu schorzeniach narządu ruchu. Wszystkie opisane wyżej techniki terapeutyczne są bardzo bezpieczne dla pacjentów z bólami głowy. Ich działanie polega na mobilizacji segmentu kręgosłupa pod warunkiem braku bólu oraz innych objawów takich jak zawroty głowy oraz nudności. Techniki terapii manualnej wg koncepcji Briana Mulligana mają udowodniony istotny wpływ na ustąpienie dolegliwości bólowych głowy pochodzenia szyjnego i mogą być stosowane jako metoda wspierająca leczenie, ale również jako terapia podstawowa. 84

86 Piśmiennictwo: 1. Linet MS, Celentano DD, Stewart WF. Headache characteristics associated with physician consultation: a population-based survey. Am J Prev Med 1991; 7: Pascual J, Combarros O, Leno C, Polo JM, Rebollo M, Berciano J. Distribution of headache by diagnosis as the reason for neurologic consultation. Med Clin 1995; 104: Katarzyńska A., Domitrz Izabela. : Codzinny przewlekły ból głowy- historia, epidemiologia, klinika i przyszłość. Neurologia i Neurochirurgia Polska 2009; 43, 2: Prusiński A.: Bóle głowy w praktyce podstawowej opieki zdrowotnej. Przew Lek 2004; 4: Patel N, Bigal ME, Kolodner K, Leotta C, Lafatta J, Lipton RB. Disability and healthrelated quality of life in strict migraine vs probable migraine (migrainous headache) and control subjects within a health plan. Cephalalgia 2004 (in press). 6. Dodick D.W. Chronic daily headache. N. Engl. J. Med. 2006; 354: Lipton R.B., Bigal M.E. Przewlekły codzienny ból głowy nadużywanie leków przeciwbólowych: przyczyna czy skutek. Neurology (wyd. pol.) 2004;1: The International Classification of Headache Disorders. 2nd Edition.Cephalalgia, 2004, 24 (Suppl. 1), Headache Classification Committee of the International Headache Society. The International Classification of Headache Disorders. Cephalalgia 2004; 24: Krajnik-Gwóźdź A., Kmieć T.: Bóle głowy diagnostyka i leczenie. Klin. Pediatr. 2007: 15 (5) s Mordarski S. Bóle głowy pochodzenia szyjnego. Postępy rehabilitacji. Tom XI (1997) z Schwartz BS, Stewart WF, Simon D, Lipton RB. Epidemiology of tension-type headache. JAMA 1998; 279: Fumal A., Schoenen J.: Tension-type headache. Rev. Neurol. (Paris) 2005, 161 (6 7), Graff-Radford S.B., Newman A.C.: The role of temporomandibular disorders and cervical dysfunction in tension-type headache. Curr.Pain Headache Rep. 2002, 6, 5, Mordarski S. :Skuteczność blokady neurolitycznej zwoju skrzydłowo-podniebiennego u pacjentów cierpiących z powodu klasterowego bólu głowy. Ból 2004: 5 (3) s Legwant Z.: Zespoły migrenowo-wegetatywne i możliwości ich leczenia terapią manualną. Fizjoterapia 1996, Tom 4, nr Dodick DW, Rozen TD, Goadsby PJ, Silberstein SD. Cluster headache. Cephalalgia 2000; 20: Pactwa P., Szczygieł A.: Leczenie zespołów bólowych odcinka szyjnego kręgosłupa metodą Briana Mulligana- techniki NAGS i odwrócone techniki NAGS. Praktyczna fizjoterapia i rehabilitacja, 2011,17, Mulligan B. R.: Terapia Manualna Techniki NAG, SNAG, MWM itp. Kraków Szczygieł A.: Koncepcja Mulligana- bezpieczna, efektywna i różnorodna opcja dla fizjoterapeutów. Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja, B. Kochański, Magdalena Hagner-Derengowska, A. Plaskiewicz, A. Bloch, M. Karpińska, Wojciech Hagner.: The application of Mulligan method for cervical vertigo - a case report. W: Health - the proper functioning of man in all spheres of life. 85

87 T. 3. Ed. Magdalena Hagner-Derengowska, H. Kasprzak, K. Kałużny. Bydgoszcz: BSW, 2013 s Magdalena Hagner-Derengowska, K. Kałużny, B. Kochański, K. Mostowska, K. Konecki, Wojciech Hagner, W. Żukow.: Cervical vertigo - selected aspects of physiotherapeutic. - J. Health Sci Vol. 3 nr 4 s Magdalena Hagner-Derengowska, Ewa Trela, Krystyna Nowacka, K. Konecki, K. Kałużny, B. Kochański, S. Gryckiewicz, J. Simińska, W. Żukow.: The medical history, as diagnostic basic tools in pain syndromes of the spine. J. Health Sci Vol. 3 nr 4 s Stępień Adam, Rożniecki Jacek, Domitrz Izabela.: Treatment of primary headaches. Ból 2011: 12 (4) s Haładus Joanna.: Preparaty przeciw bólom i zawrotom głowy. Świat Farm (maj) s Kardas Przemysław, Dymanowski Marcin.: Self-medication of headache among general practitioners'patients. Med. Rodz. 2006: 9 (1) s Kassolik Krzysztof, Pawlak Henryk, Andrzejewski Waldemar.: Rola masażu medycznego w normalizacji reakcji naczynioruchowych towarzyszących zespołom bólowym szyjno-ramiennym. Fizjoter. Pol. 2005: 5 (4) s Falkowski Robert, Brzozowski Marcin, Kassolik Krzysztof, Andrzejewski Waldemar, Gajewska Maria.: Zastosowanie masażu bazującego na założeniach tensegracji w przypadku napięciowych bólów głowy. Opis przypadku. Rehabil. Prakt (3) s Falkowski Robert, Brzozowski Marcin, Kassolik Krzysztof, Andrzejewski Waldemar, Paszkiewicz-Woźniak Diana.: Diagnostyka i leczenie pierwotnego bólu głowy w oparciu o masaż tensegracyjny - opis przypadku. Rehabil. Prakt (4) s Stępnik Jakub, Klukowski Krzysztof.: Porównanie efektów terapii za pomocą technik energizacji mięśni ze stretchingiem u kobiet z bólami szyi - doniesienie wstępne. Post. Rehabil. 2012: 26 (2) s Chmielewski Bartosz.: Wpływ terapii manualnej na zmniejszenie dolegliwości bólowych u chorych z migreną. Rehabil. Med. 2011: 15 (4) s Janik Małgorzata, Janik Magdalena, Pawlak Łukasz.: Zespół bólu mięśniowopowięziowego. Rehabil. Prakt (2) s Kuncewicz Elżbieta, Sobieska Magdalena, Samborski Włodzimierz.: Bóle mięśniowopowięziowe a napięciowy ból głowy. Rocz. PAM 2008: 54 (3) s

88 Magdalena Jaworska, Kałużny Krystian, Plaskiewicz Anna, Kochański Bartosz, Hagner-Derengowska Magdalena, Zukow Walery, Hagner Wojciech, Dudkiewicz Zbigniew. The assessment of balanced posture in patients with lumbosacral sipne pain syndrome using stabilometric platform. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: The assessment of balanced posture in patients with lumbosacral sipne pain syndrome using stabilometric platform Magdalena Jaworska 1,2, Krystian Kałużny 3, Anna Plaskiewicz 3, Bartosz Kochański 3, Magdalena Hagner-Derengowska 4,5, Walery Żukow 6, Wojciech Hagner 3, Zbigniew Dudkiewicz 7 1 Vincent Pol University in Lublin, Poland 2 XXI Military Health Resort Rehabilitation Hospital in Busko Zdrój, Poland 3 Department and Clinic of Rehabilitation, Collegium Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun, Poland 4 Department of Clinical Neuropsychology, Collegium Medicum in Bydgoszcz, Nicolaus Copernicus University in Torun, Poland 5 Bydgoszcz University in Bydgoszcz, Poland 6 Department of Physical Culture, Health and Tourism, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Poland 7 Clinic of Hand Surgery, Central Veterans' Hospital in Łódź, Poland Abstract Introduction. In pain syndromes of lumbosacral spine, and especially at the time of the occurrence of clinical symptoms of that disease, patient s centre of gravity is being shifted to the unaffected side, whereas the affected side is being involuntarily and unconsciously unburdened by the patient. The aim of the thesis was to assess balanced posture in patients aged with the lumbosacral spine pain syndrome before and after health resort and rehabilitation treatment using TecnoBody stabilometric platform. Materials and methods. The study was conducted on 63 patients aged with the lumbosacral spine pain syndrome. They were divided into two groups. Group I consisted of 27 persons aged 30-49, and Group II of 36 patients aged The assessment of balanced posture was made during their stay in the 21 Military Health Resort Rehabilitation Hospital in Busko Zdrój, before and after health resort and rehabilitation treatment. The study was conducted using TecnoBody PK 252 platform. Results. The results obtained after a comprehensive health resort and rehabilitation (kinesiotherapy, physical therapy, balneotherapy) treatment indicate a better neuromuscular stabilisation, improvement in the perception of stimuli, including visual stimuli, which causes the generation of proper muscle tone by shortening the reaction time. All these factors contribute to a better posture control and the ability to maintain balance, and indicate the effectiveness of therapeutic treatment. Conclusions. 1. A comprehensive health resort and rehabilitation treatment in 21 WSzUR resulted in the improvement of the parameters describing balanced posture in patients with lumbosacral spine pain syndrome. 2. The difference between parameters during the examination of patients with eyes open and closed occurs both before and after the treatment. This indicates that visual control plays a crucial role in maintaining a proper balanced posture. 3. Differences in balance reactions occur in both age groups of patients with lumbosacral spine pain syndrome. In both groups, the results obtained after the completion of the treatment improved. Keywords: spine pain syndromes, balanced posture, stabilometric platform. 87

89 Introduction. Due to the development of civilisation, human organism has been deprived of the natural need for motor activity. The lack of movement has become one of the main causes of abnormalities within the locomotor system, which manifest themselves with spine pain ailments [1,2]. The ignorance of the principles of ergonomics of effort and long-lasting professional activity are often the causes of soft tissue and bones overloading, especially in the lumboscaral part of the spine. Current epidemiological studies conducted in many countries suggest that spinal disorders are considered to be modern-age diseases and a real social scourge [3,4]. Chronic spine pain syndromes and balanced posture. Balance (of postural system) is a state characterised by vertical body orientation achieved by balancing forces acting on the body and their moments [5]. Stability is a concept including the ability to actively regain balance that was lost by the action of destabilising factors which may include both own locomotor activity and external forces [6]. On the basis of the information received, the nervous system recruits necessary motor units, adjusts excitation thresholds for particular muscles, determines the rules of their coordination and influences the character of movements through excitatory and inhibitory processes [7,8,9,10]. These influences should cause changes in viscoelastic properties of muscles and, ipso facto, vicoelastic properties of the whole body performing characteristic oscillating movement during quiet standing [11,12]. In chronic lumbosacral spine pain syndrome the patient unconsciously shifts his body mass to the unaffected side, unburdening the affected side. As a result of abnormal distribution of forces acting on spinal joints and of unequal distribution of tensile forces acting on periarticular elements in different parts of the spine, postural disorders occur. This is indicated by abnormal excitation of receptors localised there. If such situation last long enough, the stimuli originating from different distribution of forces cease to be perceived as normal as a result of adaptation and cannot constitute a source of reliable information necessary for controlling. They become a basis for incorrect coordination engrams, a new program, to which the current postural situation is being analogised. A habit which incorrectly fixes the posture, creates new conditions for the functioning of the entire system of posture regulation [10,13]. Materials and methods. The study included 63 (100%) patients aged with the lumbosacral spine pain syndrome. The patients were divided into two groups. Group I consisted of 27 persons aged 30-49, including 18 (67%) women and 9 (33%) men. Group II consisted of 36 patients aged 50-59, including 27 (75%) women and 9 (25%) men. The assessment of balanced posture was conducted during their stay in 21 Military Health Resort Rehabilitation Hospital in Busko Zdrój, before and after health resort and rehabilitation treatment. The therapeutic procedure consisted in a comprehensive application of balneotherapy, kinesiotherapy and physical therapy. The study was conducted on TecnoBody PK 252 platform composed of a stabilometric platform equipped with a network of sensors detecting particular moves of the patient and a compatible computer with an appropriate software PROKIN Software. Each patient underwent the assessment of stability in quiet standing, in two trials, 30 seconds each, with eyes open and closed. The study was repeated after 21 days. In order to conduct a thorough analysis of changes, the study was conducted in each of the groups in the following variants: Variant 1: concerns changes which occurred between the examination of a patient before the treatment, with eyes open, and the examination of a patient after treatment, with eyes open. 88

90 Variant 2: concerns changes which occurred between the examination of a patient before the treatment, with eyes closed, and the examination of a patient after treatment, with eyes closed. The study takes into account the following variables: N size of the research sample PX - average C.o.P. X (lateral) PY - average C.o.P. Y (forwards-backwards) FB standard deviation F-B (forwards-backwards) ML - standard deviation M-L (right-left) SFB average speed of postural sways F-B (mm/s) SML - average speed of postural sways M-L (mm/s) P - perimeter track length (mm) PE area of ellipse - the surface area plotted during the examination The results obtained were subjected to statistical analysis using STATISTICA program and Microsoft Office Excel. Results. Tables below present the results obtained by the patients of Group I aged in two variants of the study. Tab. I. Interaction between the examination of patients (Group I) before the treatment, with eyes open, and the examination of patients after the treatment, with eyes open. N p PX & PX PY & PY FB & FB ML & ML2 27 0, SFB & SFB SML & SML P & P PE & PE In the case of studying the interaction between the results obtained during the examination of patients before the treatment, with eyes open, and the examination of patients after the treatment, with eyes open, there was a significant difference p<0.05 between the following variables: FB standard deviation F-B (forwards-backwards) ML - standard deviation M-L (right-left) PE area of ellipse - the surface area plotted during the examination Tab. II. Comparison of variables (Group I) in which significant statistical differences occur. Mean Standard Standard Mean Deviation Deviation FB FB ML ML PE PE As it is showed in Tab. II, all the parameters in which significant statistical differences occurred decreased as a result of the treatment employed. Standard deviation F-B from the level of mm to mm, standard deviation M-L from the level of mm to mm, and the area of ellipse from the level of mm^2 to mm^2. 89

91 Tab. III. Comparison of the patients (Group I) examination results obtained before the treatment, with eyes closed, and the examination results after the treatment, with eyes closed. N p PX1 & PX PY1 & PY FB1 & FB ML1 & ML SFB1 & SFB SML1 & SML P1 & P PE1 & PE the examination In the case of studying the interaction between the results obtained during the examination of patients before the treatment, with eyes closed, and the examination of patients after the treatment, with eyes closed, there was a significant difference p<0.05 between the following variables: FB standard deviation F-B (forwards-backwards) ML - standard deviation M-L (right-left) SML average speed of postural sways M-L (mm/s) PE area of ellipse - the surface area plotted during As it is showed in Tab. IV, all the parameters in which significant statistical differences occurred decreased as a result of the treatment employed. Standard deviation FB dropped from the level of mm to 8.63 mm, standard deviation ML dropped from the level of mm to 3.00 mm, average speed of postural sways SML from the level of mm/s to mm/s and the area of ellipse from the level of mm^2 to mm^2. Tab. IV. Comparison of variables (Group I) in which significant statistical differences occur. Mean Standard Standard Mean Deviation Deviation FB FB ML ML SML SML PE PE After the treatment, the values in the examination with eyes closed in relation to values with eyes open before the treatment decreased significantly, which indicated the improvement in motor-muscle coordination. The following results were obtained in Group II (patients aged 50-59). Tab. V. Comparison of the patients (Group II) examination results obtained before the treatment, with eyes open, and the examination results after the treatment, with eyes open. N P PX & PX PY & PY FB & FB ML & ML SFB & SFB SML & SML P & P PE & PE

92 When studying the interaction between the results of the examination conducted in the second research group before the treatment, with eyes open, and after the treatment, with eyes open, changes can be observed in the following parameters: PY - average C.o.P. Y (forwards-backwards) FB standard deviation F-B (forwards-backwards) ML - standard deviation M-L (right-left) PE area of ellipse - the surface area plotted during the examination (Tab. V) Tab. VI. Comparison of variables (Group II) in which significant statistical differences occur. Mean Standard Standard Mean Deviation Deviation PY PY FB FB ML ML PE PE A significant difference in mean of sways on Y axis (forwards-backwards) can be observed while analysing the examinations results obtained before and after the treatment, with eyes open. The PY average in the first examination equalled mm (swaying the centre of gravity backwards) and decreased in the second examination to mm. The value PY is better if it is closer to 0 mm. On average, the patients in the first examination with eyes open maintained the position in the area of ellipse if mm^2, whereas after the treatment the average of that area equalled mm^2. Also the standard deviation for both FB (forwards-backwards) and ML (right-left) decreased, which indicates the improvement in controlling balanced posture. Tab. VII. Comparison of the patients (Group II) examination results obtained before the treatment, with eyes closed, and the examination results after the treatment, with eyes closed. N p PX1 & PX PY1 & PY FB1 & FB ML1 & ML SFB1 & SFB SML1 & SML P1 & P PE1 & PE When analysing the changes between examinations in patients before and after the treatment, with eyes closed (Tab. VII), it turns out that the vast majority of parameters has changed significantly. These parameters include: PY - average C.o.P. Y (forwards-backwards) FB standard deviation F-B (forwards-backwards) ML - standard deviation M-L (right-left) SML - average speed of postural sways M-L (mm/s) P - perimeter track length (mm) PE area of ellipse - the surface area plotted during the examination 91

93 Tab. VIII. Comparison of variables (Group II) in which significant statistical differences occur. Mean Standard Standard Mean Deviation Deviation PY PY FB FB ML ML SML SML PE PE A significant difference may be observed in the mean of sways on the Y axis (forwards-backwards). The PY average in the first examination equalled mm (swaying the centre of gravity backwards) and decreased in the second examination to mm. A particularly significant decrease is observable in the case of the standard deviation mean (FB1), where initially, with eyes closed, it equalled mm and after the treatment decreased to mm. A great difference was also observed between the size of the area of ellipse (PE), where in the first examination it equalled mm^2 and after the treatment mm^2. Discussion In normal conditions, when all the types of information are available, healthy adult persons use mainly the proprioceptive information. By changing the condition of standing on a substrate, those persons can be somehow forced to rely on visual information. Vision analysers have a special role in standing [14,15]. The visual information has a strong stabilising effect on maintaining the posture during quiet standing. A temporary elimination of sight causes changes in the number and amplitude of sways. Many authors suggest that in the case of elimination of visual information during quiet standing on a stable substrate, the proprioceptive receptors are more important than other sources of information. Closing of one s eyes usually causes greater sways [16,17,18,19,20]. In this study, in the case of interaction between the results obtained before the treatment, with eyes open, and after the treatment, with eyes open, there was a significant difference between variables in both groups. All the values of the said variables changed. The most noticeable change is observed in the mean of sways on the Y axis (forwardsbackwards). The difference between the examination in Group II with eyes open before the treatment and after its completion was mm, which is as much as 80.35%. The same average PY-C.o.P. also showed the greatest difference between the examination in Group II with eyes closed before and after the treatment and equalled mm, which is 83.09% (table 32). The value of PY is better if it is closer to 0 mm. Yet another parameter which has changed significantly in the examination with eyes open, both before and after the treatment, is the difference between the areas of ellipse. PE, i.e. the area of ellipse, is the area plotted by the centre of gravity during 30 seconds of quiet standing. The smaller the area, the better the muscle stability and, hence, the proprioception. The difference in Group I equalled 38.95% ( mm^2), which means that the area of ellipse decreased. In the same examination in Group II, the area of ellipse decreased by 42.44% which equals mm^2. Other parameters in this examination, like FB standard deviation F-B (forwards-backwards) and ML - standard deviation M-L (right-left), has also changed. In Group I, FB decreased by 27.48% and ML by 25.31%. In the final examination in Group I, the variables changed similarly, by 28.26% and 23.96%. The decrease in these means of sways indicates the improvement of balanced posture after the completion of the treatment. 92

94 When it comes to changes between the examinations with eyes closed conducted before and after the treatment, it turns out that the vast majority of the parameters has changed significantly. Similarly as in the case of examinations with eyes open, in the examination with eyes closed after the completion of the treatment the area of ellipse PE decreased in both groups. The difference in Group I equalled 60.08% and in Group II 44.69%. In the final examination with eyes closed in Group I, the average area of ellipse was the smallest (in contrast to the final examination with eyes open) and equalled mm^2. In both Group I and II in the examination with eyes closed after the completion of the treatment, similarly to the final examination with eyes open, standard deviation FB (forwards-backwards) and ML (right-left) decreased. In the final examination with eyes closed, a significant difference in the SML variable (average speed of postural sways right-left) appeared in both groups. The difference equalled 22.62% in Group I and 12.75% in Group II. The best average speed was observed in patients aged and equalled mm/s. The acceleration of reaction of the balance system indicates proper working of the comprehensive treatment. A comprehensive rehabilitation which includes both improvement exercises and physical therapy, together with the change of lifestyle, provides quick and long-term effects in the treatment of lumbosacral spine pain ailments. It is of a great therapeutic importance by strengthening the muscular corset, increasing the mobility of the spine by improving the blood perfusion to all of its joints, relaxing the reflexively contracted muscles, relieving the pain and restoring a proper body posture. The rehabilitation also prevents the fixing of motor stereotypes [21,22,23]. Obtained therapeutic effects also have a significant influence on the balanced posture, which was proved in the studies. The decrease in the area of ellipse, shortening of the track, i.e. the perimeter of the centre of gravity, and a faster reaction time of the balance system on occurring sways are an essential evidence of the fact that a comprehensive treatment has an important influence on balanced posture in patients with chronic lumbosacral spine pain syndrome. Conclusions. 1. A comprehensive health resort and rehabilitation treatment in 21 WSzUR resulted in the improvement of the parameters describing balanced posture in patients with lumbosacral spine pain syndrome. 2. The difference between parameters during the examination of patients with eyes open and closed occurs both before and after the treatment. This indicates that visual control plays a crucial role in maintaining a proper balanced posture. 3. Differences in balance reactions occur in both age groups of patients with lumbosacral spine pain syndrome. In both groups, the results obtained after the completion of the treatment improved. References. 1. Lewandowska J., Golec E., Masłoń A., Cieślak B., Chrzanowski R.: Ocena charakteru dolegliwości bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego u chorych z przepukliną krążka międzykręgowego. Kwartalnik Ortopedyczny 2008, 4, Lisiński P., Małgowska M.: Jakość życia a zespół bólowy kręgosłupa na tle przeciążeniowym. Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska 2005, 70(5), Stodolny J. Jak chronić swój kręgosłup. Wyd. ZL Natura, Kielce Zauner R. Bóle kręgosłupa. Cedrus Publishing House, Warszawa Błaszczyk J.W., Lowe D.L., Hansen P.D. Ranges of postural stability and their changes in the elderly. Gait Posture: 1994, 2, Błaszczyk W. Biomechanika kliniczna. PZWL, Warszawa Kuczyński M. Control of upright stance: from assessment methods to mechanisms. Human Movem.: 2000, 2, Kuczyński M. Model lepko-sprężysty w badaniach stabilności postawy człowieka. Studia i Monografie 65, AWF, Wrocław

95 9. Kuczyński M. Postural sway versus postural strategies in quiet standing. Origins of biomechanics. Factors of regress and progress. Ed. S. Kornecki. AWF, Wrocław 2002, 67, Kutzner-Kozińska M. (red.). Proces korygowania wad postawy. AWF, Warszawa, Buckup K. Testy kliniczne w badaniu kości, stawów i mięśni. Badanie, objawy, testy. PZWL, Warszawa Carpenter M.G., Frank J.S., Silcher C.P. et al. The influence of postural threat on the control of upright stance. Experiment. Brain Res.: 2001, 138, Nowotny J., Saulicz E. Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja. AWF, Katowice Danion F., Boyadjian, A., Marin L. Control of locomotion in expert gymnasts in the absence of vision. Journal of Sport & Social Issues 2000, 18, Sipko T., Skolimowski T., Ostrowska B. Wpływ chwilowej i trwałej utraty kontroli wzrokowej położenia ciała w przestrzeni na proces regulacji równowagi ciała w pozycji stojącej. Fizjoter.: 1997, 2, Dichgans J., Mauritz K.H., Allum J.H.J., Brandt T. Postural sway in normals and ataxic patients: Analysis of the stabilizing and destabilizing effects of vision. Agressologie 1976, 17, Dudek J. Wpływ elektrostymulacji mięśni grzbietu na umiejętność utrzymania równowagi u osób z uszkodzeniem słuchu. AWF, Kraków 2001 (praca doktorska). 18. Golema M. Charakterystyka procesu utrzymywania równowagi ciała człowieka w obrazie stabiliograficznym. AWF, Wrocław Golema M. Wielkość przemieszczeń części ciała człowieka utrzymującego równowagę. PO, Opole Horak F.B. Clinical assessment of balance disorders. Gait Post.: 1997, 6, Jaworska M. Leczenie zachowawcze zespołów bólowych kręgosłupa lędźwiowo-krzyżowego w 21 Wojskowym Szpitalu Uzdrowiskowo-Rehabilitacyjnym w Busku Zdroju. Praca magisterska, AŚ, Kielce Kiwerski J. Schorzenia i urazy kręgosłupa. PZWL, Warszawa Legwant Z. Kinezyterapia w zespołach bólowych kręgosłupa lędźwiowo krzyżowego. Balneol. Pol

96 Mizin V.I., Yezhov V.V., Severin N.A., Kruglova A.Y. Синдромно-патогенетический подход к применению лечебнопрофилактических эффектов комплекса полифенолов винограда при патологии сердечно-сосудистой системы = Syndrome pathogenic approach to application of the therapeutic and prophylactic effects of grape polyphenol complex under pathology of cardiovascular system. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: УДК : В.И. Мизин, В.В. Ежов, Н.А. Северин, А.Ю. Круглова СИНДРОМНО-ПАТОГЕНЕТИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ПРИМЕНЕНИЮ ЛЕЧЕБНО-ПРОФИЛАКТИЧЕСКИХ ЭФФЕКТОВ КОМПЛЕКСА ПОЛИФЕНОЛОВ ВИНОГРАДА ПРИ ПАТОЛОГИИ СЕРДЕЧНО- СОСУДИСТОЙ СИСТЕМЫ Крымский государственный медицинский университет им. С.И. Георгиевского, г. Симферополь, Республика Крым Резюме В.И. Мизин, В.В. Ежов, Н.А. Северин, А.Ю. Круглова Синдромно-патогенетический подход к применению лечебнопрофилактических эффектов комплекса полифенолов винограда при патологии сердечно-сосудистой системы Разработан целевой синдромно-патогенетический подход к применению комплекса полифенолов винограда в составе санаторнокурортного восстановительного лечения больных гипертонической болезнью и ишемической болезнью сердца. Установлены положительные и негативные эффекты полифенолов винограда на достижение отдельных клинических целей лечения. Определены показания, противопоказания и рекомендации по применению полифенолов винограда. Ключевые слова: полифенолы винограда, лечебные эффекты, гипертонический синдром, кардио-ишемический синдром Summary V.I. Mizin,V.V. Yezhov, N.A.Severin, A.Y.Kruglova 95

97 Syndrome pathogenic approach to application of the therapeutic and prophylactic effects of grape polyphenol complex under pathology of cardiovascular system Syndrome pathogenic targeting approach to the use of grape polyphenols complex in health resort treatment and rehabilitation was developed in patients with hypertensive disease and coronary heart disease. Positive and negative influences of grape polyphenols on some clinical goals of treatment were defined. Indications, contraindications and recommendations for the use of grape polyphenol were elaborated. Key words: grape polyphenol, health beneficial effect, hypertensive syndrome, heart ischemic syndrome. Введение и актуальность В современной физиотерапии, курортологии и медицинской реабилитации, все шире используется целевой синдромно-патогенетический подход. Клинические цели лечения заболеваний сердечно-сосудистой системы (ССС), в т.ч. гипертонической болезни (ГБ) и ишемической болезни сердца (ИБС) должны предусматривать оптимизацию функций кардиореспираторной системы (КРС), уменьшение действия этиологических факторов и факторов риска развития заболевания, уменьшение выраженности стресса и устранение дистресса и др. [3,5]. В последние годы внимание клиницистов все больше привлекают природные и немедикаментозные лечебные факторы. Одним из перспективных лечебных факторов при патологии ССС являются полифенолы винограда, входящие в состав различных функциональных продуктов питания (ФПП) [2]. Полифенольные соединения обладают наибольшими антиоксидантными эффектами среди известных биоантиоксидантов. Известно, что комплекс полифенолов (КП) виноградной ягоды оказывает достоверные лечебно-профилактические эффекты в отношении окисления 96

98 липидов низкой плотности, агрегации тромбоцитов, повышения тонуса гладких мышц стенок артерий и снижения коронарного тока крови, частоты развития приступов стенокардии и инфарктов миокарда. Полифенолы фиксируются пролином коллагена и эластина в стенках артерий, увеличивая их сопротивление давлению крови и восстанавливая в эндотелии нормальный синтез NO, который регулирует релаксацию сосудов и кровоток [1,2,6,7]. Несмотря на проведенные исследования, остаются не решенными многие вопросы, в т.ч. синдромно-патогенетический подход к применению КП при патологии ССС в зависимости от клинической выраженности гипертонического синдрома (ГС) и ишемического синдрома (ИС). Целью работы явилась разработка целевого синдромнопатогенетического подхода к применению лечебно-профилактических эффектов полифенолов винограда при патологии сердца и сосудов. Материалы и методы Клиническое исследование эффективности применения КП красного винограда сорта Каберне-Совиньон (в виде безалкогольного пищевого концентрата полифенолов винограда «Эноант») проведено в группе 387 больных, в т.ч. 245 больных с ГБ и 142 больных с ИБС, получавших санаторно-курортное лечение на курорте Ялта. Все больные получали индивидуально показанный им комплекс восстановительного лечения, включая поддерживающую медикаментозную терапию. При изучении влияния КП сравнение полученных данных проводилось между двумя группами: основная «А» (n = 287) - с применением КП на фоне комплексного лечения (99 больных с ГБ, не имевших сопутствующей ИБС; 160 больных с ГБ, имевших сопутствующую ИБС; и 28 больных с ИБС, не имевших сопутствующей ГБ); сравнения «Б» (n = 100) - с применением комплексного лечения без использования КП (48 больных с ГБ, не имевших сопутствующей ИБС; 46 больных с ГБ, имевших сопутствующую ИБС; и 6 97

99 больных с ИБС, не имевших сопутствующей ГБ). Средние величины значений исходных параметров и применявшийся комплекс лечения (по составу и среднему числу процедур, за исключением приема КП) в обеих группах (А и Б) существенно не различались. В группе «А», в дополнение к индивидуально показанному комплексу реабилитации, в рацион питания пациентов был включен «Эноант». Суточную дозу 0,5 мл/кг массы тела делили на три приема. Прием «Эноанта» осуществлялся непосредственно после еды, по желанию пациент запивал или разбавлял его питьевой водой. В среднем курсовые дозы составили 745,6 (σ = 162,7) мл «Эноанта», принятого в ходе 19,4 (σ = 2,4) процедур. Общее количество полимерных полифенолов в «Эноанте» составляло 16,37 г/дм³, таким образом, суточная доза КП составила 0,08 г/кг массы тела, курсовая доза КП составила 12,21 (σ = 2,41) г. Плацебо-контролем (применялся у половины числа больных группы Б) служил виноградный сок в аналогичных суточных и курсовых дозах. Комплексное обследование проводилось перед началом и по окончании курса санаторно-курортной реабилитации. Контролировались 59 параметров, включая субъективные (жалобы и оценка самочувствия) и объективные (результаты клинических, объективных, лабораторных и функциональных методов исследований), а также специальные тесты (психологический тест-опросник уровня стресса по Ридеру, индивидуальная минута, проба Генча, динамометрия кисти). Все исследования осуществлялись в соответствии со стандартными методиками. Расчетные показатели мощности физиологических функций (в Вт) вычислялись по методике Образцова-Ханина [4]. Результаты исследований анализировались методами вариационной статистики с использованием стандартной компьютерной программы математического анализа Microsoft Excel В качестве критерия оценки эффектов КП принимались достоверные различия (при p<0,05) средних 98

100 значений (М) параметров (до и после курса лечения) и их динамики (динамика показателя = значение показателя в начале курса лечения - значение показателя в конце курса лечения). Эффекты КП оценивались также по наличию достоверных (при p<0,05) коэффициентов парной корреляции (r) доз КП с контролировавшимися параметрами. Результаты и обсуждение Статистический характер распределения полученных данных по обеим группам (А и Б) исследованных больных был близок к нормальному. Нами не было отмечено достоверных различий контролировавшихся параметров у больных группы Б, получавших или не получавших плацебо. В результате проведенного лечения у больных обеих групп отмечена положительная динамика контролировавшихся параметров и высокая общая эффективность лечения. В Табл. 1 представлены эффекты КП (по данным достоверных коэффициентов корреляции и достоверных изменений средних значений контролировавшихся параметров), отражающие влияние полифенолов на достижение сформулированных клинических целей лечения в зависимости от выраженности ГС и ИС. Универсальное положительное лечебно-профилактическое влияние КП проявляется у всех больных с патологией ССС, имеющих клинически выраженными оба синдрома (больные с ГБ или ИБС). Это влияние носит исключительно положительный характер и проявляется в повышении эффективности кислород-зависимого энергообмен (о чем свидетельствует увеличение пробы Генча), в улучшении обмена липидов (о чем свидетельствует снижение уровня холестерина и ẞ-липопротеидов), а также в повышении активности антиоксидантной системы (о чем свидетельствует увеличение активности каталазы сыворотки крови). В отличие от описанного выше универсального влияния, отмечаются и другие эффекты КП, которые существенно зависят от характера клинической картины заболевания. У больных, имеющих клинически выраженным только ГС (больные с ГБ без 99

101 сопутствующей ИБС), дополнительное влияние КП носит двоякий характер имеют место как положительные (см. параметры 8,18,28), так и негативные эффекты ( 15,16,31). Таблица 1. Достоверное влияние на достижение клинических целей лечения у больных с клинически выраженным гипертоническим или кардиоишемичесим синдромом и их сочетании (при p < 0,05). пара метр ов Параметры и единицы их измерения & Влияние КП по данным достоверных коэффициентов корреляции и достоверной динамики средних значений ГС ГС и ИС (ГБ) (ГБ + ИБС) Уменьшение стресса и устранение дистресса ИС (ИБС) 1 Динамика жалоб на +0,339! тревожность (в баллах) к концу курса лечения 2 Динамика теста Ридера! ($) (усл. ед.) к концу курса лечения 3 Частота феномена (%) * +0,352! уменьшения желания пить вино при выписке 4 Частота феномена (%) * -0,377? * -0,191? уменьшения желания пить крепкие алкогольные напитки при выписке Оптимизация функций вегетативной нервной системы 5 Жалобы на потливость (в * -0,233! * -0,449! баллах) при выписке 6 Жалобы на повышенную # -0,202! влажность кожи (в баллах) при выписке 7 Индекс Кердо (усл. ед) при выписке # -0,274!! ($) Улучшение гемодинамики 100

102 8 Динамика жалоб на # +0,165! сердцебиение (в баллах) к концу курса лечения 9 ЧСС (/мин) при выписке # -0,263!! ($) Продолжение Табл Динамика CАД (мм.рт.ст.)! ($) к концу курса лечения 11 Динамика доли больных с * -0,186!! ($) САД>140 (мм.рт.ст.) к концу курса лечения 12 Динамика ДАД (мм.рт.ст.) к концу курса лечения # +0,344! 13 Динамика доли больных с ДАД>90 (мм.рт.ст.) к концу курса лечения * +0,191! 14 Частота больных (%) с * +0,230! удовлетворительным эффектом ( ) снижения повышенного ДАД при выписке Улучшение функции внешнего дыхания 15 Динамика ЖЕЛ (жизненной * +0,181? емкости легких, мл) к концу курса лечения Улучшение кислородтранспортной функции крови 16 Эритроциты крови (млн/мл) * -0,208? при выписке 17 Цветной показатель крови (усл.ед.) при выписке # +0,243! * +0,180! Повышение эффективности кислород-зависимого энергообмена 18 Динамика мощности сердца в покое (Вт) к концу курса лечения 19 Проба Генча (сек) при выписке # +0,173!! ($) # +0,264! # +0,277! 101

103 Уменьшение гипоксических (ишемических) последствий нарушений газообмена и гемодинамики 20 Жалобы на одышку (в * -0,253! * -0,355! баллах) при выписке 21 Жалобы на боли в области * -0,315! сердца (в баллах) при выписке Продолжение Табл Динамика жалоб на * +0,403! головные боли (в баллах) к концу курса лечения 23 Динамика жалоб на +0,319! головокружение (в баллах) к концу курса лечения Улучшение обмена липидов и других гуморальных факторов 24 Холестерин (ммоль/л) при * -0,241! * -0,260! * -0,316! выписке 25 ẞ-липопротеиды (ммоль/л) * -0,259!! ($) при выписке 26 Лейкоциты крови (тыс/мл) * +0,418? при выписке 27 СОЭ (мм) при выписке # +0,325! 28 Фибриноген крови (г/л) при выписке! ($) # +0,302? Увеличение резервов детоксикации и антиоксидантного потенциала 29 Активность каталазы * +0,268! * +0,210! # +0,324! сыворотки крови (Ммоль/л/с) при выписке 30 Малоновый диальдегид # -0,335! (МДА) крови (ммоль/л) при выписке 31 Общий билирубин * +0,187? сыворотки крови (мкмоль/л ) при выписке Повышение толерантности к физической нагрузке 32 Жалобы на утомляемость (в баллах) при выписке -0,305! 102

104 33 Индекс Робинсона (усл. ед) # -0,220!! ($) при выписке 34 Динамометрия левой кисти (кг) при выписке # +0,251! Улучшение качества жизни 35 Количество всех жалоб при * -0,273! -0,257! выписке 36 Выраженность всех жалоб (баллы) при выписке -0,203!! ($) Примечание: & - оценка выраженности жалоб в баллах (0 нет, 1 слабо выражены, 1 умеренно, 2 - сильно, 3 резко, 4 сильно); * - корреляция с количеством суточных доз КП; # - корреляция с курсовой дозой КП в г/курс;! положительное влияние КП на данный параметр;? негативное влияние КП на данный параметр; $ - качественная оценка влияния основана на достоверном различии средних значений параметров в соответствующих группах А и Б. У больных, имеющих клинически выраженный только ИС (больные с ИБС), дополнительное моносиндромное влияние КП также носит двоякий характер - положительное (см. 1,2,3,10,12,22,23,27,30 и 32) и негативное влияние ( 26 и 28). У больных, имеющих клинически выраженными оба исследуемых синдрома ГС и ИС, (т.е. у больных с сочетанной патологией), общая картина влияния не сводится к простой сумме эффектов КП, отмеченных для отдельных синдромов. Именно при бисиндромной патологии в наибольшей степени проявляется влияние КП, но и оно носит двоякий характер имеют место как положительные ( 5-7,9,11,13,14,17,20,21,33,34,35,36), так и негативные эффекты ( 4). Положительное влияние КП на достижение важных клинических целей делает вполне обоснованным его применение в составе комплексного санаторно-курортного лечения у больных с ГС и ИС, в т.ч. в случае их 103

105 сочетания. Особо необходимо отметить, что применение КП у всех больных ИБС способствует повышению активности антиоксидантной системы, что прямо свидетельствует об антиоксидантном механизме действия КП красного винограда [2,6,7]. Отмеченное позитивное влияние КП на качество жизни полностью согласуется с известными данными о повышении качества жизни больных с ИБС при приеме красного столового вина [6,7]. Выводы На основании анализа полученных данных можно сформировать синдромно-патогенетический целевой подход к применению КП красного винограда у больных с наиболее распространенными заболеваниями ССС. Показанием к применению КП красного винограда при патологии ССС является наличие у больного одного из двух клинически выраженных синдромов ишемического или гипертонического, а также их сочетания. Противопоказанием к применению КП красного винограда при патологии ССС является наличие у больного аллергии на виноград и продукты его переработки, а также возникновение в ходе лечения негативных реакций на прием КП. Применение КП красного винограда рекомендуется осуществлять в форме приема функционального продукта питания (ФПП) из винограда, в суточной дозе 0,08 г полифенолов на кг массы тела, на курс от 12 до 20 суточных доз. Суточную дозу КП рекомендуется делить на три приема, после еды, по желанию запивая или разбавляя водой или соком. В ходе приема ФПП необходимо контролировать негативные реакции пациентов на прием КП, в т.ч. субъективные (жалобы) и объективные. У больных с ГС необходимо контролировать нежелательную динамику жизненной емкости легких (ЖЕЛ), содержания эритроцитов крови и общего билирубина сыворотки крови. У больных с ИС необходимо контролировать нежелательную динамику содержания лейкоцитов и фибриногена крови. 104

106 Перспективы дальнейших исследований Дальнейшие исследования должны быть посвящены оценке клинических эффектов отдельных полифенольных соединений красного винограда, входящих в состав КП. Список литературы 1. Абрамова Ж.И. Человек и противоокислительные вещества / Ж.И. Абрамова, Г.И. Оксенгендлер Ленинград: Наука, с. 2. Биологически активные вещества винограда и здоровье: Монография / Под общ. ред. проф. Загайко А.Л. - Харьков: Изд-во «Форт», с. 3. Мизин В.И. Оптимизация технологий санаторно-курортного лечения с использованием полифенолов винограда у пациентов с заболеваниями кардио-респираторной системы. // Материалы науч. конф. «Биологически активные природные соединения винограда III: гигиенические и медицинские эффекты применения продуктов с высоким содержанием полифенолов винограда». Труды Крым. гос. мед. универс. им. С.И. Георгиевского Т Ч 1.- с Образцов И.Ф. Оптимальные биомеханические системы /И.Ф. Образцов, М.А. Ханин. - М.: Медицина, с. 5. Пономаренко Г.Н. Основы доказательной физиотерапии. - Изд. 2-е перераб. и доп. К: Куприянова, с. 6. Jackson R.S. Wine science. Principles and applications. 3 rd ed. Oxford: Elsevier, p. 7. Masquelier Y. Effects physiologiqies du vin. Sa part dans l alcoholisme. // Bull. O.I.V N 61.- p

107 ANNOTATION V.I. Mizin,V.V. Yezhov, N.A.Severin, A.Y.Kruglova Syndrome pathogenic approach to application of the therapeutic and prophylactic effects of grape polyphenol complex under pathology of cardiovascular system Crimean Medical University named by S. I. Georgievski, Simferopol, Crimea Key words: grape polyphenol, health beneficial effect, hypertensive syndrome, heart ischemic syndrome. Introduction One promising therapeutic factors in the pathology of cardiovascular system are grape polyphenols belonging to the different functional foods. The aim of research is to develop target syndromic pathogenic approach to the application of therapeutic and preventive effects of grape polyphenols in the pathology of cardiovascular system. Materials and methods Clinical trial of red grape variety Cabernet Sauvignon grape polyphenols application efficacy held in the group of 377 patients, including 245 patients with arterial hypertension (AH) and 132 patients with coronary artery disease (or ischemic heart disease - IHD), treated at spa sanitaria in Yalta. All patients have taken individually grounded complex restorative spa treatment, including supportive medical therapy. When studying the effect of the grape polyphenol complex (PC) the comparison of the data obtained was carried out between the two groups: the main group "A" (using the PC at the background of standard treatment) consisting of 287 patients; comparison group "B" (using an standard complex treatment without the use of PC) consisting of 100 patients. In group "A", in addition to individually grounded complex restorative spa treatment, the diet was supplemented by Enoant (alcohol free food concentrate 106

108 of the Cabernet Sauvignon PC). The daily dose was 0.08 g of polyphenols per kg of body weight, the course included from 19 to 20 procedures. As a criterion for evaluating the effects of CP were taken statistically significant differences of mean values of the parameters (at p <0,05) and statistically significant correlation coefficients (at p <0,05) Results There are 47 positive and 7 negative statistically significant influences of grape polyphenols on 11 clinical goals of treatment were defined. Universal positive therapeutic and preventive effect of CP was detected in all patients with both syndromes (patients with AH or IHD). The impact is extremely positive, and appears to increase the efficiency of oxygen consumption, as well as in improving lipid metabolism and the activity of anti oxidant system. Unlike the abovedescribed universal beneficial influence there are other positive and negative effects of CP, which substantially depend on the nature of the clinical picture of the disease. Conclusion Syndrome pathogenic targeting approach to application of grape polyphenol in health resort treatment was developed in patients with hypertensive and heart ischemic syndromes. Indications, contraindications and recommendations for the use of grape polyphenol were elaborated. Further research should be devoted to assessing the clinical effects of individual polyphenolic compounds of red grapes. References 1. Abramova Zh.I., Oksengendler G.I. Chelovek i protivookislitelnye veschestva. - Leningrad: Nauka, 1985, 230 s. 2. Biologicheski aktivnye veschestva vinograda i zdorovie: Monografia. Pod 107

109 obsch. red. prof. Zagayko A.L. - Kharkov: Izd-vo Fort, 2012, 404 s. 3. Mizin V.I. Optimizacia tekhnologiy sanatorno-kurortnogo lechenia s ispolzovaniem polifenolov vinograda u pacientov s zabolevaniami kardiorespioratornoy sistemy. Materialy nauch. konf. Biologicheski aktivnye prirodnye soedinenia vinograda - III: gigenicheskie i medicynskie effekty primenenia produktov s vysokim soderzhaniem polifenolov vinograda. Trudy Krym. gos. med. universiteta im. S.I. Georgievskogo, 2005, Т 141, Ch 1, ss Obrazcov I.F., Khanin M.A. Optimalnye biomekhanicheskie sistemy. - Мoskva: Меdicyna,1989, 272 s. 5. Ponomarenko G.N. Osnovy dokazatelnoy fizioterapii. Izd. 2-e peperab. i dop. - Кiev: Кuprianova, 2005, 336 s. 6. Jackson R.S. Wine science. Principles and applications. 3-rd ed. Oxford: Elsevier, 2008, 794 p. 7. Masquelier Y. Effects physiologiqies du vin. Sa part dans l alcoholisme. Bull. O.I.V.,1988, N 61, pp

110 Rządkowski Jakub, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Iermakov Sergii. Agresja wśród kibiców piłki nożnej = Aggression among football fans. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: AGRESJA WŚRÓD KIBICÓW PIŁKI NOŻNEJ Aggression among football fans Jakub Rządkowski, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Walery Zukow, Radosław Muszkieta, Sergii Iermakov Słowa kluczowe: kibice, agresja, piłka nożna. Keywords: fans, aggression, football. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Celem badań było określenie stopnia agresji wśród kibiców piłki nożnej. W pracy podjęto się próby znalezienia odpowiedzi na pytania, które stanowią jednocześnie cele szczegółowe: - jaka jest częstotliwość występowania zjawiska agresji wśród kibiców? - jakie są przyczyny zachowań agresywnych wśród kibiców? - jakie najczęściej są to zachowania? Praca opiera się na analizie wyników badań ankietowych przeprowadzonych poprzez Internet, które zostało przeprowadzone w listopadzie 2013 roku wśród 60 kibiców piłkarskich. Wnioski: Kwestia zachowań agresywnych wśród kibiców jest zjawiskiem powszechnym i stanowi poważny problem w skali całego kraju. Głównymi przyczynami tych zachowań agresywnych są prowokacyjne zachowania kibiców przeciwnej drużyny jak i służb porządkowych, oraz nadużywanie wszelkich używek ze wskazaniem alkoholu i narkotyków. Najczęstszymi uczestnikami wydarzeń z zachowaniami agresywnymi, są kibice w szerokim przedziale wieku od 18 do 30 lat. Zachowania agresywne to: bicie i kopanie przeciwników, zachowania związane z wandalizmem tzn, demolowanie stadionu, miejsc poza stadionem, w środkach lokomocji, palenia flag i szalików. Abstract The aim of the study was to determine the degree of aggression among football fans. In this work attempts to find answers to questions that are both specific objectives: - What is the frequency of the occurrence of aggression among fans? - What are the causes of aggressive behavior among fans? - What are the most common behavior? The work is based on the analysis of the results of surveys conducted via the Internet, which was conducted in November 2013 of 60 football fans. conclusions: The issue of aggressive behavior among fans is widespread and constitutes a serious problem for the entire country. The main causes of these aggressive behaviors are provocative behavior of the opposition and the police, and the abuse of all drugs with an indication of alcohol and drugs. The most frequent participants in the events of aggressive behavior are fans in a wide range of ages from 18 to 30 years. Aggressive behavior is: beating and kicking opponents, behaviors associated with vandalism ie, the vandalism of the stadium, seats outside the stadium, in the means of transportation, burning flags and scarves. 109

111 Wstęp Agresja i przemoc w rodzinie, szkole, na ulicy to obecnie powszechne zjawiska w naszym społeczeństwie. Sprzyja temu kryzys wartości i autorytetów, osłabienie więzi rodzinnych, frustracja spowodowana ubóstwem, pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami. Dodatkowo agresywne wzorce upowszechniają środki masowego przekazu, które zamiast piętnować negatywne zachowania, często nagłaśniają je szukając taniej sensacji. Sport jest dziedziną, w której wpisane niejako są zachowania agresywne. Polecenia powszechne w sporcie "zbliż się", "trafiaj", "kontratakuj", "atakuj" są hasłami zachęcającymi do zachowań agresywnych w stosunku do rywala. W sporcie powstawaniu zachowań agresywnych sprzyja dynamika i intensywność czynności. Wysoka sprawność fizyczna, utrzymywana na podobnym poziomie kondycja fizyczna i związany z tym nadmiar stymulacji, który trzeba rozładować. Zachowanie agresywne w sporcie ma być zgodne z pewnymi normami. Dla jego kontroli stosuje się regulaminy (karanie za faule, dyskwalifikacja). Agresja sportowa traktowana jest w sposób pozytywny, jako wyraz zaangażowania zawodnika w realizację zadania. Skąd pojawia się agresja wśród kibiców piłki nożnej? Na to pytanie wielu specjalistów od przemocy usiłuje znaleźć odpowiedz, których opinie postaram się przedstawić. Uważam, że, obecność agresji w sporcie zdecydowanie nie jest zbiegiem okoliczności. Jednym z powodów tego zjawiska jest fakt, iż futbol stal się coraz bardziej agresywny, co przejawia się wzrostem przemocy wśród samych piłkarzy. Futbol stał się sportem bardzo skomercjalizowanym, czego wynikiem jest pewnego rodzaju alienacja zwykłych ludzi, będących jego sympatykami. Kibice stracili poczucie więzi ze swymi klubami, chociaż nie do końca, co w efekcie doprowadziło do frustracji. Agresję pojawiającą się podczas meczu piłki nożnej bardzo szybko zaczęto nazywać chuligaństwem. Z tym zjawiskiem mamy do czynienia nie tylko podczas widowisk piłkarskich, (np. napaść na innych widzów, policję, wtargnięcia na boisko, starcia z siłami porządkowymi), ale również dochodzi do niego w czasie podróży na mecz i z powrotem. Wśród wielu zjawisk charakteryzujących życie współczesnych społeczeństw szczególne miejsce i znaczenie zajmują niestety agresja i przemoc. Wymienione zjawiska występowały w każdej epoce dziejów ludzkości, a obecnie posiadają swoje specyficzne cechy i obejmują coraz większe obszary wpływu. Niektórzy humaniści podkreślają, że żyjemy w czasach, w których agresja osiągnęła apogeum (Kłoskowska, Buzała 2005, s. 17). Agresja stanowi nieodłączny element życia człowieka. Jako pojęcie jest trudnym do zdefiniowania. Można przyjąć, że jest to zachowanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub przykrości, lub jako zamiar popełnienia takiego czynu. Zachowanie takie może mieć charakter agresji fizycznej lub agresji instrumentalnej. Agresja fizyczna poprzedzona jest uczuciem gniewu, którego celem jest zadanie bólu lub zranienia. Przykładem może być mecz piłkarski, gdzie często dochodzi do fauli bez piłki. Agresja instrumentalna służy do osiągnięcia celu, ale nie poprzez zadanie bólu, czy zranienia, np. na meczu piłki koszykowej obrońcy używają wszelkich sposobów, aby przejąć piłkę. Agresja może być skierowana na zewnątrz (antyspołeczna lub pro społeczna) lub przeciw samemu sobie (autoagresja). Trzeba odróżnić agresję, która jest skłonnością do atakowania innych ludzi bezpośrednio lub pośrednio, słownie lub fizycznie od wrogości. Ta często wyraża się zaś w słowach i negatywnych sądach o innych ludziach. Agresywność obejmuje te zachowania, które wydają się agresywne, ale nie wyrządzają nikomu krzywdy. Atak na rywala z głośnymi okrzykami, jednak bez intencji 110

112 atakowania go osobiście, np. w sportach bezkontaktowych jak tenis, czy siatkówka. Intencja jest zdobycie przewagi nad przeciwnikiem, a nie zranienie go (Skorny 1968, s. 111). Z tego punktu widzenia możemy podzielić agresję na dopuszczalną i niedopuszczalną: - agresja dopuszczalna występuje wówczas, gdy jest przejawem agresji instrumentalnej bokser wpada w złość, która motywuje go do działań, jednak nadal trzyma się reguł. - agresja niedopuszczalna jest przejawem agresji wrogiej kiedy ten sam bokser pod wpływem złości przestaje przestrzegać reguł. Agresja, pojęcie niejednoznaczne, stanowi przedmiot zainteresowań teoretycznych i badawczych przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Rozważania teoretyczne, wyniki badań empirycznych, analizy zawarte w obszernej literaturze stanowią bogate źródło wiedzy. Pojęcie agresja ze względu na wieloznaczność jest dość trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Słownik Języka Polskiego PWN definiuje agresję, jako ( ) zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach (Szymczak 1988, s. 17). W słowniku pedagogicznym agresja to ( ) działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji (Okoń 1984, s. 29). W ujęciu biologicznym agresja to ( ) zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowanie przeciw jego zachowaniu lub życiu (Sadowski, Chmurzyński 1989, s. 432). Na gruncie psychologii agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi pisze znany autorytet i badacz psychologii agresji A. Frączek (1979, s. 13). Podobnie w ujęciu psychologii społecznej ( ) agresja, czy przemoc interpersonalna to czynności podejmowane intencjonalnie przez ludzi, (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości (Frączek, Struzik 1986, s. 28). Z powyższych definicji agresji wynika, iż niektórzy uważają, iż o agresji należy mówić tylko wtedy, kiedy skłonność ta występuje z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś. Inni natomiast rozpatrują zjawisko niezależnie od tego, czy osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie, uszkodzenie, czy też traktuje zachowanie agresywne, jako narzędzie służące osiągnięciu innych celów (na zasadzie: cel uświęca środki). Terminu agresja używa się także w innym znaczeniu. Nie określa wtedy tendencji do zachowań destruktywnych, czy wrogich, czynnych lub słownych, skierowanych przeciwko komuś lub czemuś lecz tylko same takie zachowanie. Podobną definicje przytacza Eliot Aronson, który działaniem agresywnym określa ( ) zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicznego. Takie definiowanie agresji Aronson przypisuje psychologom społecznym. Sam bardziej wyczerpująco definiuje ten termin. Zgodnie z jego poglądami agresja to zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją niezależnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie. Kluczową rolę w zrozumieniu pojęcia agresji odgrywa więc intencja. To właśnie ona decyduje czy dany akt jest agresją czy nie. W innym ujęciu za agresję może być uznawane łamanie przyjętych zasad i norm współżycia społecznego, które zostało wypracowane w czasie doświadczeń historycznych. Tak rozumiana agresja (...) jest możliwa także wtedy, kiedy atakujący nie ma bezpośredniej styczności z ofiarą (Aronson 1995, s. 33). Agresję nie tylko definiuje się w różny sposób, ale również za pomocą różnych kryteriów klasyfikuje, które mają na celu ustanowienie odrębnych węższych kategorii tych 111

113 zjawisk. Ze względu na złożoność klasyfikacji; w niniejszym opracowaniu, ograniczono się do wyróżnienia: - agresji gniewnej, czyli wrodzonej reakcji organizmu na zablokowanie dążeń lub doznanie szkody; jest to czynność definiowana poprzez wskazanie charakteru procesów emocjonalno motywacyjnych, - agresji instrumentalnej wyuczonej czynności, sprawiającej ból i cierpienie, powodującej szkodę; podstawową funkcją tego rodzaju agresji jest realizacja ważnych dla jednostki potrzeb, - agresji zadaniowej wywołanej ze względu na realizowane zadania, np. związanej z pełnieniem określonych ról społecznych: rodzica, nauczyciela, przełożonego (Supiński 1991, s. 7). Przedstawiciele instynktowej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna a nawet konieczna do utrzymania gatunku jako napęd działania. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem, nazywanym przez niektórych instynktem walki, niezbędnym do życia, który wg M.C. Dougalla jest podstawowym i najważniejszym instynktem człowieka, nierozerwalnie związanym z uczuciem gniewu. Pobudza on, bowiem do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem i umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. W teorii instynktowej opartej na psychologicznej teorii agresji Freuda człowiek rodzi się z instynktem życia Eros i śmierci Thanatos (Skorny1968, s. 24). Są one źródłem sprzecznych tendencji i dążeń, a w wyniku ich zwalczania powstają wczesne formy ludzkiej aktywności, również agresja. Działanie pierwszego skierowane jest ku życiu, natomiast instynkt śmierci jest jego odwrotnością, więc jego działanie skierowane jest przeciwko organizmowi i dąży do unicestwienia jednostki. Fakt, że instynkt śmierci jest wrodzony oraz to, że energia z nim związana musi być rozładowana przesądza ostatecznie zgodnie z teoria Freuda problem genezy zachowań agresywnych (Skorny 1968). 1. Przyczyny agresywnych zachowań kibiców Zachowania chuligańskie, które towarzyszyły imprezom sportowym pojawiały się już w starożytności. Pisał o tym nawet Seneka, który twierdził, że za każdym razem, gdy wracał ze stadionu czuł, że jest w nim mniej człowieczeństwa (Gajewski 1997, s. 38). Skoro wiemy, że agresja jest niestety nieoderwalną częścią naszego życia, warto może zastanowić się teraz jakie są przyczyny agresji. Oto kilka z nich. Pierwsze z nich to przyczyny neurologiczne i chemiczne. W korze mózgowej znajduje się okolica zwana jądrem migdałowatym, która wiąże się z agresywnymi zachowaniami zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Gdy okolicę tę drażni się prądem elektrycznym, wówczas osobniki łagodne wpadają we wściekłość, podobnie dzieje się, gdy okolica ta jest zablokowana, wtedy natomiast agresywne osobniki stają się łagodne. Trzeba jednak pamiętać, że istnieje tu również możliwość modyfikacji zachowania poprzez czynniki społeczne (Hołyst 1997, s. 79). Drugą z przyczyn agresji może być testosteron. Nie ulega wątpliwości, że testosteron wypływa na agresywność. Na przykład wstrzyknięcie tego męskiego hormonu płciowego, zwiększa agresywność u zwierząt. Analogicznie odnosi się to do ludzi. Zauważono, na przykład, że poziom testosteronu jest znacznie wyższy u więźniów skazanych za przestępstwa połączone z użyciem przemocy, niż u więźniów skazanych za przestępstwa nie związane z przemocą. Rodzi się jednak pytanie, jeśli poziom testosteronu (przypomnę męskiego hormonu płciowego) wpływa na agresywność, czy oznacza to, że mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety? Wydaje się, że tak. Z wielu badań wynika, że chłopcy są z reguły bardziej agresywni niż dziewczęta, podobnie na całym świecie wśród osób dorosłych aresztowanych za wszelkiego rodzaju przestępstwa dużą większość stanowią mężczyźni. Mogą powodować taką sytuację zarówno czynniki biologiczne, jak i społeczne, lecz badania wskazują częściej na te pierwsze (Strelau 2002, s. 64). 112

114 Substancją, którą chętnie pije wielu ludzi na całym świecie jest alkohol. Zwykle osłabia on nasze zahamowania wobec popełniania czynów czasami potępianych przez społeczeństwo, w tym aktów agresji. Znaczna ilość bójek wybucha w nocnych klubach, barach i przy stadionowych lokalach. Przemoc często związana jest z nadużyciem alkoholu, powoduje on skłonność reagowania na prowokacje, większą gwałtowność w działaniu. Nie oznacza to jednak, że alkohol zwiększa agresywność. Powoduje on jedynie redukcje społecznych zahamowań sprawiając, że stajemy się mniej ostrożni niż zwykle. Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, ból, zbyt wysoka temperatura, itp. (Ogińska-Bulik, Juczyński 2010, s. 41). W literaturze przedmiotu wyróżnia się również, jako rodzaje przyczyny chuligańskich zachowań kibiców czynniki mające związek z przebiegiem widowiska sportowego (Piotrowski 2000, s. 8). W fazie tworzenia się tłumu (np. kibiców na stadionie) zachodzi proces zwany symbolizacją. Polega on na nadaniu pewnemu obiektowi określonego znaczenia, z czym wiąże się odczuwanie emocji pozytywnych lub negatywnych. Dla fanatycznych kibiców symbolem pozytywnym jest drużyna, z którą się identyfikują. Symbolami negatywnymi mogą być np.: drużyna rywali, jej kibice lub sędzia zawodów. W niektórych przypadkach proces symbolizacji może być długotrwały i wyprzedzać w czasie powstanie tłumu. Innym czynnikiem wywołującym agresję są uwarunkowania związane z rywalizacją zorganizowanych grup agresywnych kibiców. Chociaż początki subkultury szalikowców przypadają na połowę lat siedemdziesiątych, dopiero kilka lat później przyjęła ona znaną dziś formę, określaną mianem ligi chuliganów (Meller 2008, s. 8). Termin ten dobrze oddaje istotę zjawiska równolegle do zmagań sportowców, na stadionach i poza nimi odbywa się, bowiem rywalizacja grup agresywnych kibiców. Obecnie liczbę grup fanów ocenia się na kilkadziesiąt (70 80). W skali kraju liczba osób w różnym stopniu zaangażowanych w działalność subkultury szalikowców wynosi kilkadziesiąt tysięcy (Marzec 2000, s. 133). Poziom agresywności grupy (miejsce w lidze chuliganów ) nie zawsze ma związek z pozycją w lidze oraz poziomem sportowym drużyny, której kibicują szalikowcy. Przykładowo, w ostatnich kilku latach sprawcami spektakularnych zajść byli zarówno kibice drużyn I-ligowych (np. Legii Warszawa, Wisły Kraków, Lecha Poznań) i II-ligowych (Śląska Wrocław), jak również kibice zespołów III i IV ligi (Supiński 1991, s. 9). Największym uznaniem wśród szalikowców cieszą się te grupy, które często biorą udział w starciach. Kryterium wartości jest nie tyle fakt pokonania przeciwników, ile stała gotowość do walki oraz wywoływanie ekscesów zwłaszcza, gdy są nagłaśniane przez środki masowego przekazu (Piotrowski 2000, s. 8). Liczebność grup fanów waha się od kilkudziesięciu osób do kilku tysięcy. O tym, ilu z nich pojawia się na stadionie, decyduje przede wszystkim stosunek do kibiców rywala (np. szczególna wrogość), znaczenie meczu dla sytuacji ulubionej drużyny (mecz o mistrzostwo lub utrzymanie się w lidze) oraz poziom reprezentowany przez zespół przeciwnika (np. mistrz Polski, lider tabeli). Najliczniejsze grupy szalikowców przychodzą na mecze derbowe drużyn z jednego miasta lub miast sąsiednich (np. w Krakowie: mecze Wisła Cracovia, w Warszawie: Legia Polonia, w Trójmieście: Arka Gdynia Lechia Gdańsk). Podczas tego rodzaju spotkań młyn (grupa najwierniejszych szalikowców) tych drużyn może się składać nawet z kilku tysięcy osób. Osobną kategorię spotkań stanowią mecze wyjazdowe. Fani, którzy podążają za swoją drużyną, należą do najbardziej zdeterminowanych. Muszą się liczyć z tym, iż będą celem ataków zarówno na trasie przejazdu, jak i po wkroczeniu na stadion terytorium rywali. Liczba szalikowców regularnie uczestniczących w spotkaniach wyjazdowych wynosi zwykle około 15 20% przeciętnej liczby kibiców na własnym stadionie. Badania Piotrowskiego wskazują, iż można wyróżnić także inną grupę przyczyn. Zachowania chuligańskie mogą być traktowane, jako destruktywny sposób radzenia sobie młodzieży z poczuciem alienacji. Grupa tych przyczyn zachowań chuligańskich kibiców jest 113

115 związana ze specyfiką procesu socjalizacji kibiców. Zachowania dewiacyjne przejawiane w grupie kibiców mogą być traktowane, jako destruktywny sposób radzenia sobie z poczuciem alienacji i frustracji. Jeśli jednostce dążącej do jakiegoś celu przeszkodzi się w tym, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Frustracja jest tym większa, gdy cel jest blisko, a coś (lub ktoś) przeszkadza ci w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej. Jest ona też większa wtedy, gdy cel jest już niemal w zasięgu ręki, gdy oczekiwania są duże, oraz gdy dążenie do celu zostało zablokowane bez właściwego uzasadnienia. Dopóki istnieją nie spełnione nadzieje, dopóty będą występować frustracje, które mogą doprowadzić do agresji. Agresję można zmniejszyć, spełniając te nadzieje lub mniejszyć do minimum odbierając je, lecz ludzie niemający nadziei są pogrążeniu w apatii (Ossowska 1995). W dzisiejszych czasach na imprezy sportowe przychodzi różnoraka publiczność. Wśród kibiców można wyodrębnić takich, którzy są określani mianem szalikowców, ponieważ łączy ich nie tylko zamiłowanie do sportu, ale i duża agresja, towarzysząca obserwacji widowiska sportowego. Inna nazwa stosowana dla określenia tej grupy to stadionowi chuligani lub pseudokibice. W wielu krajach kibice piłkarscy stanowią pewnego rodzaju subkulturę. Demolują kijami stadiony, aranżują różnego rodzaju bójki, a niejednokrotnie ich zachowanie powoduje morderstwa. Spowodowane jest to wyznawaniem przez te grupy własnego systemu wartości, a bójki integrują grupę pseudokibiców i ustalana jest dzięki nim hierarchia im ktoś jest bardziej agresywny, tym ma większą władzę (Ossowska 1995, s. 7). Pseudokibice tworząc grupę, zaczynają posiadać jakby własną duszę, przestają myśleć indywidualnie, a ważna staje się dla nich zbiorowość i choć myśli stworzone w tym czasie są bardzo często sprzeczne z indywidualnymi dążeniami jednostki to w grupie przyjmują zupełnie inną wartość, często niestety wyrażającą się niszczycielstwem czy agresją. Wśród subkultur, które opisywane są w literaturze, kibice-chuligani wymieniani są obok skinheadów, motocyklistów czy punków (Pęczak, Wertenstein-Żuławski 1991, s. 7). Szalikowców od innych podkultur odróżnia to, że myślą oni schematami, irracjonalnie. Sympatycy innych klubów piłkarskich to dla nich osoby, które należy poniżyć, wykazać w stosunku do nich swą wyższość przez pokaz siły. Taka postawa wywołana jest przejęciem tożsamości grupowej, przy jednoczesnym zatraceniu tożsamości indywidualnej (Syghele1985). Oznacza to, że kibice piłkarscy bardzo utożsamiają się ze swoją grupą podkulturową, a jednocześnie rezygnują w dużym stopniu z niezależności i indywidualnego obrazu własnej osoby. Subkultura kibiców piłkarskich nie jest jednolita, obejmuje ona przynajmniej kilka warstw. Należy także pamiętać, iż określone kategorie pojęciowe nie występują w czystej postaci. Ponadto środowiska kibicowskie posiadają własną dynamikę, która nie pozostaje bez wpływu na całościowy obraz świata kibicowskiego. Uwzględniając powyższe uwagi można wyróżnić szalikowców, zwanych także ultrasami, piknikowców oraz chuliganów. Pierwsza kategoria to kibice, którzy zajmują się głównie dopingiem oraz oprawami meczowymi. Zdaniem J. Tychmańskiego (2005, s. 79) lata 90 ujawniły nowe tendencje w tej warstwie. Szalikowcy dzielą się na trzy, wrogie sobie grupy, tj. starszyznę, młodych kibiców zainteresowanych przede wszystkim emocjami sportowymi oraz chuliganów. Ci ostatni tworzą grupy, luźno związane ze swoimi drużynami, często gardzące miejscowymi ultrasami. Piknikowcy, to sympatycy piłki nożnej przychodzący na mecze wyłącznie w celu oglądania widowiska sportowego. O ile ultrasi koncentrujący się przede wszystkim na tworzeniu spektaklu sportowego, biorą udział w zamieszkach jedynie okazjonalnie, to celem chuliganów jest walka. Dlatego też grupie tej należy przyjrzeć się nieco bliżej. Chuligani (hool s), zwani niekiedy bojówkarzami, to kategoria najlepiej odpowiadająca określeniu pseudokibice. Członkowie tych grup nie noszą szalików ani innych insygniów klubowych, gdyż te akcesoria ułatwiają szybką identyfikację przez Policję. W przeciwieństwie do ultrasów grupy chuligańskie mają charakter elitarny, cechują się lepszą organizacją. Należy zauważyć, iż 114

116 kibicowskie bojówki posiada wiele znanych klubów np. Cracovia Łowcy Psów, Lech Poznań Boys to Fight, Wisła Kraków Armia Białej Gwiazdy. Niektóre nazwy bojówek stanowią wyraźne nawiązanie do wzorów chuligańskich grup w Anglii, tj. Headhunters Chelsea London i Łowcy Psów Cracovia (Piotrowski 2000, s. 37). Uzyskanie statusu pełnoprawnego członkostwa wymaga od kandydata wykazaniem się umiejętnościami walki oraz określonymi cechami charakteru. Hoolsem nie zostaje się ot tak sobie. Trzeba zaliczyć odpowiednią liczbę wyjazdów na mecze z wrogimi klubami, pokazać się w trakcie awantur (Meller, Pytlakowski 2005, s. 4). Grupy takie organizują tzw. akcje na podobne sobie grupy z wrogich klubów i miast. To właśnie członkowie tej warstwy traktują wydarzenia sportowe wyłącznie, jako tło dla okazania swej destrukcyjnej aktywności. Człowiek, który znalazł się w tłumie, jako jedność ma poczucie siły, tworzy potęgę niezniszczalną. Myśli w kategorii zbiorowości, a nie według własnych zasad. Odpowiedzialność przechodzi jakby na wszystkich, więc pojedynczy człowiek nie czuje się winny za zło, które uczyni w grupie. Subkultura szalikowców odzwierciedla stadionowe chuligaństwo dokonywane na trybunach. Wytwarzają się nieformalni przywódcy, liderzyinspiratorzy rozrób. Symbolem grupowo-klubowej tożsamości są szaliki w odpowiednich barwach. Przed i po meczu grupy fanów maszerują, skandują, śpiewają wulgarne piosenki na cześć swojej drużyny, przeciw obcym. Ludzie ci nie wytrzymują presji codziennego życia, obowiązków, uzależnień, konkurencji. Wypadają na margines, jako gorsi. Dopiero mecz staje się forma wykazania się (Jędrzejewski 1999, s. 182). Szalikowcy dają sobie swoiste poczucie jedności i przynależności do określonej grupy, która w pełni akceptuje zachowania swoich członków. To przykre, ale młodzi ludzie często trafiają do wspomnianej podkultury, ponieważ w podstawowej komórce społecznej, jaką jest rodzina, nie znajdują zaspokojenia swoich potrzeb. Świadczą o tym wypowiedzi samych kibiców, takie jak chociażby poniższa: W sumie jedyne, co mam to moich kumpli i Wisłę. Patrzę, jak ojciec zaharowuje się za tysiąc złotych i rzygać mi się chce. Kocham go, ale nie chcę żyć tak samo. Przecież on, nawet gdyby chciał, to nie da mi grosza kieszonkowego, żebym sobie pojechał na rynek do knajpy. Dawno tam nie byłem. Chyba ze trzy miesiące Kęskrawiec, 2001, s. 9). Emocje, które tworzą się u kibiców po wygranej przybierają postać euforii, a należy dodać, że jest to euforia niebezpieczna, gdyż między nią, a eksplozją złości i nienawiści jest bardzo cienka granica. Wiąże się to z faktem, że jak wyżej wspomniałem, grupa, zbiorowość zachowuje się inaczej niż pojedyncza często niezgadzająca się ze zdaniem całej grupy jednostka. Prowadzi to niestety często do tego, że przemoc wśród kibiców pojawia się nie tylko po wygranej, lecz jak mówi H. Zdebska jest również efektem totalnej frustracji po przegranej drużyny (Zdebska 2008, s. 21). Poruszając ten temat nie można w tym miejscu nie wspomnieć o słowach D. Kułackiej Jasieckiej, która agresję wyjaśnia przez następujące grupy zmiennych: czynnego kibicowania, zainteresowania sportem, agresji fizycznej, słownej, pośredniej i negatywizmu, ekstrawersję, neurotyzm jako źródła napięcia i niepokoju oraz deficytu poczucia winy. Nie bez znaczenia zwraca ona również uwagę na rolę, jaką odgrywa alkohol środek rozhamowujący, ośmielający, pozwalający uczcić zwycięstwo czy pocieszający w wypadku przegranej (Kubacka-Jasiecka 2009, s. 62). Kibice to także komunikacja i wymiana zdań. Trudno nie zauważyć, że subkultura kibiców wykształciła swój własny język i siatkę pojęć. Jak każda grupa osób zajmująca się danym zagadnieniem logiczne stało się stworzenie niejako fachowej nomenklatury na wydarzenia towarzyszące widowiskom sportowym (Kłoskowska 2005, s. 33). O ile zwroty typu sędzia-kalosz, czy kelnerzy dotyczą wyłącznie sytuacji na boisku, o tyle specyfika grupy nakazywała również wykształcenie bardziej skomplikowanych szyfrów. Ciągłe represje ze strony organów państwowych, nieprzychylna opinia mediów oraz opinii publicznej wykształciły w kibicach niechęć do wszystkich osób przyjmujących ignorancką postawę wobec ich społeczności. Coraz obszerniejszy stawał się zasób słów niezrozumiałych dla osób 115

117 postronnych, przez co granica między kibicami, a postronnymi obserwatorami ich kultury zaczynała się pogłębiać. Dobry przykład stanowi chociażby osławiona ustawka, który to zwrot w języku kibiców ma przynajmniej pięć odpowiedników, a wśród nich chociażby tak kreatywne jak grzybobranie, rugby bez piłki, czy grill. Mimo płynności i dynamiki, jaka rządzi językiem kibiców, laicy, a wśród nich także pseudo-znawcy środowiska wciąż posługują się zwrotami, które już dawno w oczach kibiców stały się archaizmami. Sam poziom skomplikowania tego tematu świadczy o tym jak bujna i bogata jest kultura stadionowych fanatyków. Zachowania agresywne kibiców związane z naruszeniem porządku publicznego są bardzo dotkliwe dla organizatorów imprez i klubów sportowych. Raporty Polskiego Związku Piłki Nożnej podają krąg zachowań, które są kierowane agresją kibiców i zakłócają porządek oraz bezpieczeństwo meczu (Raport 2009, s ): Niekontrolowane wtargnięcia kibiców na obiekt, staranowanie ogrodzenia zewnętrznego obiektu. Wtargnięcia kibiców na pole gry lub jego strefę, trybun, sektorów i innych pomieszczeń na obiekcie. Bezprawne przyzwolenie organizatora na wniesienie i użycie środków pirotechnicznych oraz narzędzi walki, broni, serpentyn i innych przedmiotów zabronionych ustawą, regulaminem obiektu, oraz wynikające z braku właściwej kontroli przy bramkach. Bójki kibiców z Policją, służbami porządkowymi, pomiędzy sobą na terenie obiektu. Użycie i rzucenie środków pirotechnicznych, chemicznych w pole gry i jego strefę do sektorów powodując zagrożenie zdrowia, ograniczenie widoczności lub skażenie terenu. Rzucanie w kierunku sędziów, zawodników, osób funkcyjnych, służb porządkowych, Policji przedmiotami (siedziska, listwy ławek, butelki, kamienie, śnieżki, kosze metalowe, serpentyny, kratki ściekowe metalowe itp.). Wnoszenie oraz spożywanie alkoholu na stadionie, obecność pijanych widzów na obiekcie. Wnoszenie oraz rozwieszanie transparentów, flag, wyrażanie haseł o wrogich treściach, podburzających, symboli faszystowskich, znaków anarchistycznych oraz treści chuligańskich itp. Wzniecanie ognia, palenie szalików, flag o barwach klubowych, siedzisk, bufetów, sklepów, toalet, tworzenie zagrożeń pożarowych na obiekcie. Pogróżki, zastraszanie, wyzwiska kibiców, zawodników, sędziów, trenerów, osób funkcyjnych, działaczy oraz wobec siebie. Naruszenie nietykalności osobistej, obrażenia ciała sędziów, zawodników, trenerów, osób funkcyjnych przez kibiców na obiekcie sportowym. Uszkodzenia autokarów gości, pojazdów sędziów, osób delegowanych na zawody. Przerwy w grze spowodowane zakłóceniami porządku i bezpieczeństwa w strefie pola gry oraz na trybunach. Przerwane zawody spowodowane chuligańskimi zakłóceniami porządku i bezpieczeństwa w strefie pola gry i na trybunach. Przejawy rasistowskiego, antysemickiego prowokacyjnego zachowania publiczności wobec siebie, zawodników, sędziów, działaczy, osób funkcyjnych. Interwencja Policji użycie środków przymusu bezpośredniego wobec agresywnego zachowania kibiców. Dewastacja obiektu, niszczenie jego urządzeń przez kibiców (Raport 2009, s ): Należy zaznaczyć, że powyższe zestawienie nie obejmuje wszystkich pozycji w cytowanym dokumencie. Pozostałe punkty Raportu Polskiego Związku Piłki Nożnej o stanie bezpieczeństwa na stadionach za sezon , które opisują nieprawidłowości w zakresie przebiegu i organizacji meczu nie zawierają informacji przydatnych dla opisu zachowań agresywnych kibiców i chuligaństwa stadionowego. 116

118 Poza zachowaniami agresywnymi, które występują na polskich stadionach wśród kibiców można mówić także o formach agresji występujących poza stadionem. Jedną z nich jest tzw. ustawka. Jako forma konfrontacji nie jest ona wynalazkiem polskich pseudokibiców. Ta patologiczna forma zachowań rozprzestrzeniła się w Europie po słynnej ustawce, która odbyła się pomiędzy holenderskimi kibicami Ajaxu Amsterdam i Feyenoordu Rotterdam w dniu 23 marca 1999 roku (Dudała 2004, s. 13). Ustawka stanowi obecnie podstawową formę konfrontacji pomiędzy pseudokibicami. Obserwacja tego zjawiska pozwala poza tym stwierdzić, że fenomen ten w dużym stopniu oderwał się od stadionów i uległ daleko posuniętej autonomizacji. Samo pojecie ustawki zostało zaczerpnięte bezpośrednio ze słownika używanego przez pseudokibiców. Należy, więc zauważyć, że nie jest to termin naukowy, ale subkulturowe określenie, które stało się bardzo popularne. Upowszechnienie się tej nazwy jest w dużej mierze zasługą mediów, w szczególności zaś Internetu. Chlebowicz komentuje to zjawisko w następujący sposób: Warto przy tym zauważyć, iż pojęciem ustawki operują dzisiaj już nie tylko sami zainteresowani, lecz także socjolodzy sportu, przedstawiciele organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, a nawet dziennikarze (Chlebowicz 2006, s. 149). W socjologii sportu podaje się, że ustawka stanowi ekstremalną formę rywalizacji pseudokibiców wzorowaną na turniejach rycerskich (Sahaj, 2002, s. 80). Podobieństwo to polega zarówno w na zasadach, jak i w specyfice używanej broni. Jest to, zatem spotkanie grup, które rywalizują ze sobą. Odbywa się to w określonym miejscu i czasie w celu dokonania konfrontacji. Kolejną formą zachowania agresywnego kibiców poza stadionem są tzw. akcje. Są to uprzednio przygotowane akty agresji skierowane najczęściej przeciwko grupom pseudokibiców, którzy przemieszczają się środkami transportu, zazwyczaj w związku z odbywającym się meczem. Klasycznym przykładem akcji jest napaść na autokar wiozący kibiców przeciwnej drużyny, przy czym miejscem zdarzenia jest droga publiczna (Chlebowicz 2009, s ). Inną formą agresji kibiców są tzw. wjazdy, które polegają na wtargnięciu grup pseudokibiców na teren osiedli lub dzielnic zamieszkanych przez przedstawicieli konkurencyjnych drużyn. Zachowania te są spotykane przede wszystkim w miastach, cechują się ponadto wysokim poziomem zagrożenia dla porządku publicznego. Zanika tutaj prawie zupełnie kontekst stadionowy, a ofiary napaści często nie mają nic wspólnego z porachunkami pseudokibiców. Zaznaczyć należy, iż istotny wpływ wywierają czynniki lokalne. Wjazdy mają najczęściej miejsce w miastach, w których znajdują się dwa kluby piłkarskie. Zazwyczaj sympatycy klubów mieszkają w różnych dzielnicach lub osiedlach. Zdarza się jednak, ze linie podziałów przebiegają w obrębie poszczególnych osiedli, wówczas może to sprzyjać eskalacji konfliktu. Ostatnim elementem zachowań agresywnych kibiców, który chciałbym wymienić w tym rozdziale jest wandalizm, który zazwyczaj dominuje w zdarzeniach związanych z meczem. Typowym przykładem wandalizmu wśród wymienionej grupy jest niszczenie wyposażenia stadionów, w celu uzyskania materiałów, które będą używane w charakterze pocisków miotanych przez kibiców w przeciwników i Policję. Można ten rodzaj zachowań nazwać wandalizmem taktycznym, który charakteryzuje się, jako: wandalizm taktyczny - niszczenie własności jest środkiem zwracającym uwagę na skargi czy zażalenia lub służy wymuszeniu pewnej reakcji. Przykładem takiego taktycznego podejścia może być zachowanie więźniów, którzy niszczą celę lub stołówkę w proteście przeciwko np. złemu wyżywieniu lub postępowanie człowieka, który wybija szybę wystawową po to, aby zostać zaaresztowanym i znaleźć schronienie w więzieniu (Szamota, Wójcik 1982, s. 34). Osobiście uważam, że poruszając temat sportu i agresji należy zaznaczyć, iż sportem interesują się coraz młodsze osoby, młodzież, a nawet dzieci i nie są to jedynie kibice piłkarscy. W przypadku tej młodszej grupy u kibiców agresję należy rozpatrywać w aspekcie lęku przed czymś, jako ochronę. Młodzi ludzie przez chęć przypodobania się tzw. 117

119 przewodnikom, bezmyślnie wykonują ich polecenia nie zważając na konsekwencje (Thorn 1999, s. 9). Czy w przypadku zachowań szalikowców możemy mówić o pewnej formie kultury stadionowej? Specyficzny język, podobna hierarchia wartości, wspólnota przeżyć i doświadczeń prowokująca ujednolicone zachowania w określonych sytuacjach, wykształcająca podobne postawy oraz określone cechy. Wszystkie te elementy łącznie składają się na obraz kibica, jako częściowo świadomego odbiorcę wpływów kulturalnych, jednocześnie uwikłanego w sieć zależności z pogranicza przynależności plemiennej a uczestnictwa w nieformalnej grupie. Wspomniane tatuaże, ale również i wytwory tej specyficznej kultury flagi, oprawy, śpiew świadczą o tym, że członkowie tej społeczności to także twórcy owoce ich działalności artystycznej zazwyczaj są wyjątkowo kreatywne i dowcipne, a przede wszystkim świeże i nowe. Kibice to samodzielne zjawisko społeczne, które bez wątpienia zdążyło wykształcić własny obszar kultury (Dudała s. 47). Żyjemy obecnie w czasach, gdzie telewizja, radio, prasa, a ogólnie mówiąc media mają ogromny wpływ na kształtowanie młodego człowieka. Niestety z przykrością muszę stwierdzić, że nie chroni się tej kilkunastoletniej osobowości przed agresją, z którą można się wszędzie spotkać. W filmach, w telewizji, w książce, nie mówiąc już o licznych grach komputerowych, czy internecie, gdzie aż roi się od różnego rodzaju obrazków przemocy. Ale o tym będzie jeszcze w innych miejscach niniejszej pracy. 2. Cele i hipotezy badawcze Celem głównym badań było określenie stopnia agresji wśród kibiców piłki nożnej. W pracy podjęto się próby znalezienia odpowiedzi na pytania, które stanowią jednocześnie cele szczegółowe: - jaka jest częstotliwość występowania zjawiska agresji wśród kibiców? - jakie są przyczyny zachowań agresywnych wśród kibiców? - jakie najczęściej są to zachowania? - w jakim przedziale wiekowym były osoby uczestniczące w agresywnych zachowaniach? 3. Materiał i metoda badań Praca opiera się na analizie wyników badań ankietowych, które zostało przeprowadzone w listopadzie 2013 roku. Ankietę wypełniło 60 osób, kibiców piłki nożnej. Wszyscy ankietowani to mężczyźni. Ankieta została przeprowadzona w Internecie na stronie klubu Gwiazda Starogród Na potrzeby niniejszego opracowania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego stosując narzędzie badawcze w postaci ankiety. Ankieta jest techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnieniu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera (Pilch 1995). Pytania zawarte w ankiecie są zawsze konkretne, ścisłe. Ankiety najczęściej dotyczą wąskiego zagadnienia, bądź szerszego, rozbitego na kilka zagadnień. Wypełnienie ankiety może nastąpić przez samego respondenta, jak i przez badającego poprzez podkreślenie właściwej odpowiedzi. Ta forma jest niezastąpiona w badaniach pedagogicznych, jako narzędzie poznawania cech zbiorowości. 118

120 4. Analiza wyników badań Bardzo rzadko Rzadko Czasami Często Bardzo często Ryc. 1. Jak często słyszy Pan /Pani o zachowaniach agresywnych? (Źródło: opracowanie własne dotyczy wszystkich rycin) Najwięcej, bo aż 67% ankietowanych o zachowaniach agresywnych w sporcie słyszało bardzo często. Często o tym zjawisku słyszało 17% wypełniających ankietę (ryc. 1). Po 8% respondentów słyszało o problemie czasami i rzadko. Wśród wszystkich uczestników badania nie znalazła się ani jedna osoba, której zjawisko agresji byłoby całkowicie obce (0%). Agresja zawodników wpływa na agresję kibiców Nieskuteczne prawo Niebezpieczne stadiony Przynależność do konkretnej grupy kibiców Chęć zaistnienia w mediach % Prowokowanie przez kibiców innej drużyny Zachowanie policji Używanie narkotyków Nadużywanie alkoholu Ryc. 2. Jakie według Pana /Pani są przyczyny zachowań agresywnych wśród kibiców? Najczęstszą przyczyną zachowań agresywnych wśród kibiców sportowych wymienianą przez ankietowanych było prowokacyjne zachowanie kibiców innej drużyny, 20 osób (33%) uznało to za główną przyczynę agresji. Zachowania prowokacyjne znajdują również odzwierciedlenie w następnej odpowiedzi respondentów, dotyczącej zachowania służb policyjnych. Otóż, 25% z nich uważa, że zachowanie policjantów podczas interwencji, wpływa pobudzająco na kibiców, wzmagając w nich agresję. Trudno jest to zrozumieć, bo reakcja powinna być raczej odwrotna. Trzecim w skali ważności powodem wzrostu zachowań agresywnych wypełniający ankiety, uznali nadużywanie alkoholu (17%). Trudniejszą sprawą wydaje się być wyizolowanie kibiców pod wpływem środków psychotropowych, na co zwróciło uwagę 8% badanych. Wskazali oni na narkotyki, jako główny powód agresywnego zachowania kibiców. Z pozostałych jeszcze powodów agresji, respondenci wskazali: niebezpieczne stadiony (7%), nieskuteczne prawo (5%), oraz 3 osoby (5%) zwróciły uwagę na zależność wzrostu agresywnego zachowania zawodników na wzrost agresji kibiców. Nikt nie widzi w przyczynach agresji sprawy związanej przynależnością do konkretnej grupy kibiców oraz nie wiąże tego z chęcią zaistnienia w mediach (ryc. 2). 119

121 Krócej niż 1 rok Od 1 do 3 lat Od 3 do 5 lat 5 do10 lat % Od 10 do 20 lat Ponad 20 lat Ryc. 3. Od jak dawna jest Pan /Pani kibicem sportowym? Ponad 1/3 respondentów (42%) umieszcza siebie, jako kibiców sportowych w przedziale czasowym od 5 do 10 lat. Tyle samo ankietowanych zapełnia wspólnie przedział od 1-5 lat (od % i od 3-5 lat 17%). 8% respondentów jest kibicami od od 10 do 20 lat i tyle samo uważa się za kibiców ze stażem ponad 20 letnim. Nie było wśród ankietowanych kibiców młodych do 1 roku (ryc. 3). Nie chodzę na mecze Sporadycznie uczestniczę w meczach Jeżdżę na mecze u siebie oraz wyjazdowe % Jeżdżę tylko na mecze wyjazdowe Jestem tylko na meczach u siebie Ryc. 4. Jak często uczestniczy Pan/Pani w meczach? Najwięcej, bo aż 37% ankietowanych uczestniczy tylko w meczach rozgrywanych w swojej miejscowości, niewiele mniej 30% - wyjeżdża również na mecze swojej drużyny. Ciekawym jest fakt, że 20% respondentów uczestniczy tylko w meczach wyjazdowych. Wśród wszystkich uczestników badania nie znalazła się ani jedna osoba, która w ogóle nie uczestniczy w meczach (0%) (ryc. 4). Piknik Pseudokibic Bojówkarz % Ultras Szalikowiec Ryc. 5. Jak określiłby Pan /Pani siebie, jako kibica? Najwięcej, bo aż połowa ankietowanych określiła siebie, jako kibica dosyć aktywnego tzn. szalikowiec, 25% wypełniających ankietę jako ultrasi i co dziwne - 17% respondentów nazywa siebie pseudokibicami, 5 % określiło siebie jako piknikowa a 3% uznało siebie za bojówkarza (ryc. 5). 120

122 Nie interesuje mnie mecz, chodzę na stadion dla emocji pozasportowych Chodzę na stadion dla opraw meczowych % Chodzę na stadion po to, żeby dopingować swój zespół Chodzę na stadion po to, żeby obejrzeć mecz Ryc. 6. Które określenie najbardziej do Pana /Pani pasuje? Na stadion chodzi, aby obejrzeć mecz 30% ankietowanych. Tacy kibice w potocznym określeniu określani są piknikowcami. Większa zgodność dotyczy kibiców chodzących na mecz, aby dopingować swój zespół (25%). Tyle samo respondentów uznało, że nie chodzi na stadion dla samego meczu, tylko dla emocji poza sportowych. Aż 17% ankietowanych stwierdziło, że na stadion chodzi dla opraw meczowych. Biorąc pod uwagę małą ilość klubów, w których występują oprawy z prawdziwego zdarzenia, jest to duży odsetek odpowiedzi, świadczący o atrakcyjności zjawiska (ryc. 6). Wcale Rzadko % Często Bardzo często Ryc. 7. Czy kiedykolwiek zdarzyło się Panu /Pani być świadkiem zachowań agresywnych polskich kibiców? Najwięcej respondentów uczestnicząc w meczach była często (42%) i bardzo często (25%) świadkami zachowań agresywnych polskich kibiców a 18% stwierdziło, że rzadko im się zdarzało być świadkiem takich zachowań, a 15 % ankietowanym nie zdarzyło się zaobserwować takich zachowań na stadionie (ryc. 7) % Ryc. 8. W mniej więcej, jakim przedziale wiekowym były osoby uczestniczące w takich wydarzeniach? Większość respondentów, bo aż 83% określiła go na przedział lat, 33% wskazało przedział 18-24, natomiast 30 osób (50%) na przedział Najmłodszych wskazało tylko 7% respondentów (4 odpowiedzi), a 6 osób (10%) widziało wśród agresywnych uczestników zdarzeń, osoby powyżej 30 roku życia (ryc. 8). 121

123 Bardzo często Czasami % Rzadko Nigdy Ryc. 9. Czy kiedykolwiek zdarzało się Panu /Pani zachowywać w podobny do wymienionych wcześniej sposobów? Prawie wszystkim respondentom (92%) zdarzyło się uczestniczyć w zachowaniach agresywnych. Z tego aż 42% uczestniczyło w nich bardzo często, 33% czasami i 17% rzadko. Tylko 8% respondentów nigdy nie uczestniczyło w takich zdarzeniach (ryc. 9). Uczestnictwo w ustawkach Bicie, Kopanie Obraźliwe gesty Używanie gróźb, zastraszanie Śpiewanie wulgarnych piosenek Wulgarne okrzyki, obelgi % Palenie flag, szalików, używanie niedozwolonych środków... Niszczenie pociągów, autobusów, tramwajów, radiowozów Niszczenie miejsc poza stadionem Niszczenie stadionu Ryc. 10. Jakie były to zachowania? (Źródło: opracowanie własne) Wypełniający ankietę uczestniczyli w zachowaniach agresywnych a były to zachowania z gatunku tych brutalnych i związanych z wandalizmem: 33% biło i kopało przeciwników, po 17% ankietowanych uczestniczyło w ustawkach, niszczyło stadion i miejsca poza nim. Nikt nie wskazał na obraźliwe gesty czy zastraszanie ani śpiewanie wulgarnych piosenek, co wskazuje chyba na spowszednienie tych zachowań i nie zaliczanie ich do agresywnych. Po 8% ankietowanych przyznało się do używania obelg i wulgarnych okrzyków oraz używania niedozwolonych środków i palenia flag przeciwnych klubów (ryc. 10). 5. Dyskusja i wnioski Zastanawiającym jest fakt, że agresji można uczyć się m.in. przez naśladownictwo, co widoczne jest podczas zamieszek pseudokibiców. Sprzyja temu anonimowość w dużej grupie, i zwiększona tendencja do zarażania się emocjami innych osób. Należy uczyć młodych ludzi dostrzegania w zawodach sportowych nie walki między rywalami, czy też czynników podziału takich jak np. porażka jednej drużyny i wygrana przeciwnej, lecz poczucia szacunku wobec współzawodnika, poszanowania dla zasad fair play oraz zasad kulturalnego kibicowania. Zachowaniom agresywnym sprzyja kryzys wartości i norm, ze szczególnym uwzględnieniem autorytetów. Powinno nastąpić budowanie autorytetów poprzez oddziaływanie osób znaczących, np.; znanych sportowców, którzy osiągnęli sukces. Zachowania chuligańskie, do których dochodzi podczas imprez sportowych mogą być konsekwencją społecznego przyzwolenia na takie zachowania w postaci braku stosownej reakcji, a nawet pewnej mody. Należy kształtować społeczną świadomość, zarówno młodzieży, jak i osób dorosłych w zakresie wyrażania dezaprobaty wobec chuligańskich zachowań. Problemy z zachowaniami negatywnym szczególnie najmłodszych kibiców wynikać mogą również z braku właściwej opieki ze strony rodziców/opiekunów prawnych lub też z braku umiejętności dorosłych w radzeniu sobie z negatywnymi emocjami dzieci. Konieczne jest 122

124 podnoszenie poziomu świadomości rodziców/opiekunów prawnych w zakresie odpowiedzialności za zachowania chuligańskie podopiecznych, a także rozwijanie ich umiejętności wychowawczych. Działania mające na celu podniesienie poziomu bezpieczeństwa na stadionach i w obiektach sportowych nie mogą ograniczać się jedynie do działań tzw. prewencji fizycznej. Konieczne jest systematyczne włączanie policjantów w profilaktykę ogólnospołeczną ukierunkowaną na zagadnienie kulturalnego uczestnictwa w imprezach sportowych opartą o aktywność ruchową, a także podnoszenie ich wiedzy oraz umiejętności w tym zakresie Przyjmując nieco arbitralnie, że alkohol i doping farmakologiczny mogą pozostawać w związku z przemocą i agresją, jakich dopuszczają się pseudokibice, logiczne wydaje się podjęcie pracy profilaktycznej mającej na celu ograniczenie stosowania tych "specyfików", co choćby w małym stopniu, ale może ograniczyć angażowanie się pseudokibiców w patologiczne zachowania przesycone agresją, wandalizmem czy przemocą. Tradycyjnie sport zwykło się zaliczać do dziedziny kultury i wychowania, jako formę zdrowej rywalizacji, zwłaszcza młodych ludzi, wykorzystującą pierwotne instynkty, ale sprzyjającą ich rozwojowi psychofizycznemu. Dziś wiemy, że tych oczekiwań sport współczesny (wraz z jego otoczeniem) spełnić nie jest w stanie. Stadiony stały się miejscami szczególnie ostrych, brutalnych wyładowań zachowań agresywnych ze strony bardzo licznych i coraz młodszych kibiców. Rosnąca spirala i rządza osiągnięcia sukcesu sukces oznacza pieniądze, a pieniądze oznaczają sukces - wzmaga presję na uzyskanie zwycięstwa. Motto piłki nożnej uległo zmianie: z graj dobrze, ostro i czysto na graj, jak chcesz, lecz wygraj. W praktyce, w środowisku sportowym i wśród kibiców zdarzają się coraz częściej zachowania brutalne, z zamiarem uczynienia szkody, czasami lub często z myślą o działaniu dla dobra drużyny i wzajemnej przez to integracji, czasami tylko symbolicznej. Warto przypomnieć, słowa Eibl-Eibesfeld, który pisał: Patrząc na stadion, jako na miejsce, gdzie w sposób pokojowy, dozwolony znajdujemy sposobność do rozładowania napięcia, nie możemy zapominać, że uczymy się tam agresji (Eibl-Eibesfeld 1987, s. 31). Uzyskane wyniki przeprowadzonych badań pokazały, że: 1. Kwestia zachowań agresywnych wśród kibiców jest zjawiskiem powszechnym i stanowi poważny problem w skali całego kraju. 2. Głównymi przyczynami tych zachowań agresywnych są prowokacyjne zachowania kibiców przeciwnej drużyny jak i służb porządkowych, oraz nadużywanie wszelkich używek ze wskazaniem alkoholu i narkotyków. 3. Najczęstszymi uczestnikami wydarzeń z zachowaniami agresywnymi, są kibice w szerokim przedziale wieku od 18 do 30 lat. 4. Katalog zachowań agresywnych otwiera udział kibiców w ustawkach i bicie i kopanie przeciwników, poprzez zachowania związane z wandalizmem tzn, niszczenie stadionu i niszczenie miejsc poza stadionem, aż do niszczenia i palenia flag i szalików i niszczeń w środkach lokomocji. 5. Zwalczaniem agresywnych zachowań wśród kibiców piłkarskich, powinna zająć się Policja, przy szerokim udziale władz klubów piłkarskich. Piśmiennictwo 1. Aronson A. (1995).Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 2. Chlebowicz P. (2009). Chuligaństwo stadionowe. Studium Kryminologiczne, PIW, Warszawa. 3. Chlebowicz P. (2006). Przemoc stadionowa w ocenie prawnokarnej, Prokuratura i Prawo, nr 1 4. Dudała J. (2004). Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach, Sport, nr Dudała J., Rzeczywistość nie jest czarno-biała, [W:] Sport, 6 grudnia Eibl-Eibesfeld I. (1987). Miłość i nienawiść. PAN, Warszawa 123

125 7. Frączek A. (1979). Czynności agresywne jako przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii społecznej, PWN Wrocław. 8. Frączek A., Struzik P. (1986). Agresja wśród dzieci i młodzieży, PWN, Kielce. 9. Gajewski J. (1997). Kibic kontra kibic, Detektyw wydanie specjalne, nr Hołyst B. (1997). Przemoc w życiu codziennym, (red.), PWN, Warszawa. 11. Jędrzejewski M. (1999). Młodzież a subkultury, Problematyka Edukacyjna, Warszawa. 12. Kęskrawiec M. (2001). Pajęczyna szalikowców, Przekrój, nr Kłoskowska A., Buzała J. (2005). Kultura masowa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 14. Kubacka-Jasiecka D. (2009). Funkcjonowanie społeczne osób agresywnych i samoagresywnych, Wyd. DIFIN, Warszawa. 15. Laney M.O. (2005). Czy rodzimy się introwertykami?, [W:] Introwertyzm to zaleta.: Dom Wydawniczy Rebis, Poznań. 16. Marzec D. (2000). Agresja i przemoc na stadionach sportowych, Psychopatologia i Psychoprofilaktyka, Kraków. 17. Meller M., Pytlakowski P. (2008). Liga chuliganów, Polityka, nr Meller M., Pytlakowski P. (2005). Liga czyści swoich, Polityka, nr Ogińska-Bulik N., Juczyński Z. (2010). Osobowość - stres a zdrowie, Wydawnictwo DYFIN, Warszawa. 20. Okoń W. (1984). Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa. 21. Pęczak M., Wertenstein-Żuławski J. (1991). Spontaniczna kultura młodzieżowa, Wyd. WSH-E Wrocław. 22. Pilch T. (1995). Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa 23. Piotrowski P. (2000). Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibiców sportowych, Wydawnictwo Żak, Toruń. 24. Raport Polskiego Związku Piłki Nożnej o stanie bezpieczeństwa na stadionach za sezon , (2004). PZPN Warszawa 25. Sadowski B., Chmurzyński J. (1989). Biologiczne mechanizmy zachowania się, PWN, Warszawa. 26. Sahaj T. (2002). Kibice i pseudokibice analiza zjawiska chuligaństwa stadionowego, Sport Wyczynowy, nr Skorny Z. (1968). Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN, Warszawa. 28. Strelau J. (2002). Psychologia temperamentu. PWN, Warszawa 29. Supiński J. (1991). Agresja w sporcie - jej determinanty i następstwa społecznowychowawcze, [W:] "Rozprawy Naukowe", nr 24-B, AWF, Wrocław. 30. Syghele S. (1985). Tłum zbiorczy, szkic o psychologii zbiorowej, PWN, Warszawa 31. Szamota B., Wójcik D. (1982). Młodociani sprawcy przestępstw o charakterze chuligańskim, AWF, Wrocław 32. Szymczak M. (1988). Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa. 33. Thorn T. (1999). Mody, kulty, fascynacje, tłum. Wydawnictwo Muza SA, Warszawa. 34. Tychmański J. (2005). Almanach piłkarski, Wyd. PZI Soft System, Warszawa

126 Wasilewicz Wojciech, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Karaskova Vlastimila. Aktywność kobiet po siedemdziesiątym roku życia = Activity women over the age of seventy. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: AKTYWNOŚĆ KOBIET PO SIEDEMDZIESIĄTYM ROKU ŻYCIA Activity women over the age of seventy Wojciech Wasilewicz 1, Marek Napierała 2, Mirosława Cieślicka 2, Radosław Muszkieta 2, Walery Zukow 2, Vlastimila Karaskova 2 1 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Głównym celem pracy jest ocena aktywności fizycznej kobiet w wieku lat, które należą do Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu. Na potrzeby pracy wykorzystano metodę badań w postaci sondażu diagnostycznego, bezpośrednim narzędziem była ankieta. Ankiety w miesiącu lipcu 2013 roku wypełniło 30 pań działających w Klubie Kobiet Aktywnych w Świeciu. Pytania dotyczyły stanu zdrowia, formy podejmowanej aktywności fizycznych, sposobu spędzania czasu wolnego oraz powodu dla którego kobiety podjęły aktywność ruchową. Każda ankieta zawierała 11 pytań. Wnioski: 1. Kobiety wykorzystują czas wolny najczęściej oglądając telewizję. 2. Preferowaną formą aktywności fizycznej jest nordic walking. 3. Potrzeby zdrowotne są najczęstszym powodem podejmowania aktywności fizycznej. 4. Panie najczęściej przemieszczają się pieszo. 5. Kobiety podejmują aktywność ruchową raz w tygodniu. 6. Pomimo podeszłego wieku panie cieszą się dobrym zdrowiem. 7. Zainteresowanie aktywnością fizyczną w środowisku osób starszych jest na poziomie średnim. 8. Istnieje wiele barier uniemożliwiających podejmowanie aktywności ruchowej w tym przypadku największą jest ogólna słaba sprawność. 9. Kobiety po 70 roku życia podejmują aktywność fizyczną pomimo, że w przeszłości prowadziły mało aktywny tryb życia. 10. Najczęściej wpływ na podjęcie aktywności fizycznej przez osoby starsze mają zalecenia lekarza. 11. Zdrowy styl życia wśród osób starszych równa się z aktywnością fizyczną. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, zdrowie, kobiety Abstract The main goal of this work is to assess the physical activity of women aged years, which belong to the Women's Club Active in Swiecie. For the purpose of research work method was used as a diagnostic survey tool was a direct survey. Surveys in the month of July 2013 years filled the 30 women working in the Club Women Active in Swiecie. 125

127 Questions related to health, forms of physical activity undertaken, leisure activities and the reason why women have physical activity. Each survey contained 11 questions. Conclusions: 1. Women frequently use free time watching TV. 2. The preferred form of physical activity is Nordic walking. 3. Health needs are the most common cause of physical activity. 4. Woman frequently move on foot. 5. Women make physical activity once a week. 6. Despite old age ladies enjoy good health. 7. Interest in physical activity in the environment of the elderly is at the secondary level. 8. There are a number of barriers to making physical activity - in this case the most is the overall poor performance. 9. Women over 70 years of age take physical activity despite the fact that in the past few lead an active life. 10. Most affect the taking of physical activity by older people have the doctor. 11. "Healthy lifestyle" among the elderly is equal to physical activity. Keywords: physical activity, health, women. Wstęp Społeczeństwo starzeje się - zwiększa się długość życia dorosłych oraz spada liczba narodzin dzieci. W związku z tym faktem należy zastanowić się nad miejscem osób starszych w społeczeństwie. Istnieje wiele stereotypów dotyczących osób starszych m.in. starsze pokolenie niechętnie angażuje się w sport a sama starość wiąże się z niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną, zaniedbaniem, niezadowoleniem. Ludzie żyjący w obecnych czasach są świadomi swojej wartości - potrafią myśleć oraz głośno mówić o swoich potrzebach, oczekiwaniach, coraz bardziej potrafią dbać o swoje zdrowie, wiedząc jakie mogą być konsekwencje zaniedbania organizmu i są świadomi, że zdrowie jest najważniejszą wartością w życiu (Ossowski i wsp., 2009). Warunkiem jaki trzeba spełnić by cieszyć się doskonałym zdrowiem na każdym etapie życia i przede wszystkim w trakcie starości, jest całkowita zmiana swojego myślenia na temat spędzania wolnego czasu, odżywiania, sportu - zdrowy styl życia to połączenie wszystkich zachowań prozdrowotnych. Często słyszymy, że od starości trzeba uciekać za wszelką cenę ale można się również zestarzeć z wdziękiem, trzeba jednak zaakceptować fakt, że się starzejemy i zrobić wszystko aby utrzymać ciało i umysł w dobrym stanie. Tylko jak tego dokonać?.ważne jest aby właściwie dobierać formy ćwiczeń, ponieważ osoby starsze najczęściej są w złej kondycji fizycznej - dopiero od kilku lat są modne programy aktywizacji fizycznej dla osób w wieku lat (Prusik i wsp., 2008; Prusik i wsp., 2009). Coraz więcej na temat zdrowego stylu życia wiedzą ludzie starsi, wręcz nie dziwi już widok grupy starszych kobiet uprawiających nordic walking czy "dziadków" biorących udział w imprezach biegowych. Uprawianie sportu, stosowanie odpowiedniej diety, uczestnictwo w różnego rodzaju organizacjach, kółkach zainteresowań, pozytywnie wpływa na zdrowie fizyczne jak i psychiczne osób starszych czyli ogólnie mówiąc jakość życia. Aktywność fizyczna może spowolnić proces starzenia się, pozwala zapomnieć o problemach życia codziennego, chorobie, stresie (Prusik i wsp., 2007). Trafnie określa to Andrzej Gąsiorowski sport dla siebie, sport przez całe życie, niech aktywność fizyczna wspiera umysłową, bo 126

128 długo żyć, to jeszcze nie taka wielka sztuka, żyć długo i cieszyć się zdrowiem, i pełną sprawnością fizyczną to jedyna droga do szczęśliwej jesieni i godnego życia (Gąsiorowski, 2004). Celem pracy jest ocena aktywności fizycznej kobiet w wieku lat, które należą do Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród 30 pań (emerytek) w wieku lat, które należą do Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu. Panie korzystają z zajęć ruchowych, które prowadzone są na udostępnionej przez Zespół Szkół Specjalnych nr 1 w Świeciu. Na potrzeby pracy wykorzystano metodę badań w postaci sondażu diagnostycznego, bezpośrednim narzędziem była ankieta. Ankiety w miesiącu lipcu 2013 roku wypełniło 30 pań działających w Klubie Kobiet Aktywnych w Świeciu. Pytania dotyczyły stanu zdrowia, formy podejmowanej aktywności fizycznych, sposobu spędzania czasu wolnego oraz powodu dla którego kobiety podjęły aktywność ruchową. Każda ankieta zawierała 11 pytań. Wyniki inne jestem aktywny turystycznie uprawiam sport, rekreację spędzam czas przed komputerem spotykam się ze znajomymi zajmuję się obowiązkami domowymi chodzę do kina/ teatru czytam książki/prasę oglądam tv/dvd/video słucham muzyki 0% 10% 20% 30% 40% Ryc. 1. Jak wykorzystuje Pani czas wolny? Kobiety najczęściej wykorzystują swój czas wolny oglądając telewizję (37%). Następnym sposobem na spędzenie czasu wolnego to odwiedzanie znajomych (20%). W dalszej kolejności na tym samym poziomie (13%) znalazło się czytanie książek, gazet oraz uprawianie rekreacji (13%). Obowiązkami domowymi w czasie wolnym zajmuje się 10% ankietowanych. Turystyka wypełnia czas wolny tylko 7% kobiet. 127

129 inne spacery jazda rowerem gimnastyka poranna nordic walking praca w ogrodzie marsz pływanie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc. 2. Którą z form aktywności fizycznej Pani preferuje? Kobiety zdecydowanie określiły, że preferowaną formą aktywności fizycznej jest nordic walking (50%). Kolejną ulubioną formą aktywności są spacery (33%). Panie w ankietach zaznaczyły również pływanie jako uprawianą formę rekreacji (17%). chęć sprawdzenia siebie ucieczka przed nudą potrzeba rozładowania stresu chęć rozrywki chęć spotkania ze znajomymi potrzeby zdrowotne 0% 10% 20% 30% 40% Ryc. 3. Co skłania Panią do podejmowania aktywności fizycznej? Potrzeby zdrowotne jako powód podejmowania aktywności fizycznej, były wybierane najczęściej 37%. Z zaznaczonych odpowiedzi wynika, że dla sporej grupy kobiet (30%) zachętą do uprawiania sportu jest możliwość spotkania się z innymi osobami. Podejmowanie aktywności fizycznej to wg ankietowanych również sposób na nudę (23%) oraz rozrywka (10%). 128

130 pieszo rower środki komunikacji miejskiej samochód 0% 20% 40% 60% Ryc. 4. Jakimi środkami lokomocji się Pani przemieszcza? ) Kobiety z Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu najczęściej przemieszczają się pieszo (57%). Korzystają ze środków komunikacji miejskiej (33%) oraz wykorzystują do przemieszczania się auta (10%). prawie wcale raz w tygodniu kilka razy w tygodniu codziennie 0% 20% 40% 60% Ryc. 5. Jak często podejmuje Pani aktywność ruchową? Z udzielonych odpowiedzi wynika, że panie najczęściej podejmują aktywność ruchową raz w tygodniu (53%). Następna w kolejności wybrana przez kobiety odpowiedź to kilka razy w tygodniu (30%). Tylko kilka kobiet zdecydowało się zaznaczyć, że podejmują aktywność ruchową codziennie (17%). 129

131 choruję często choruję rzadko nie choruję słaby dobry bardzo dobry 0% 20% 40% 60% Ryc. 6. Jak ocenia Pani swój stan zdrowia? Zdecydowana większość kobiet bo aż 57 % określiło swój stan zdrowia jako dobry. Część pań wypełniając ankietę przyznało, że rzadko chorują (23%). Pozostałe kobiety (20%); określiły swój stan zdrowia jako bardzo dobry. brak zainteresowania średnie duże bardzo duże 0% 20% 40% 60% Ryc. 7. Proszę ocenić zainteresowanie aktywnością fizyczną w środowisku, w którym Pani przebywa, (koledzy, koleżanki, rodzina) Większa część klubowiczek jest przekonana, że zainteresowanie aktywnością fizyczną w Ich środowisku jest na poziomie średnim (50%). Mniejsza ilość kobiet odmiennie wskazało na duże zainteresowanie (27%) oraz na całkowity brak (23%). 130

132 inne ośmieszenie słaba sprawność brak sprzętu sportowego brak pieniędzy zdrowie brak czasu 0% 20% 40% 60% Ryc. 8. Jakie spotyka Pani bariery uniemożliwiające aktywność ruchową? Główną barierą uniemożliwiającą aktywność ruchową zaznaczaną w ankietach jest słaba sprawność (40%). Kobiety zaznaczyły również problemy ze zdrowiem (30%) oraz ewentualne ośmieszenie (17%). Taką barierą jak się okazało jest też brak sprzętu sportowego (13%). mało aktywny aktywny bardzo aktywny 0% 20% 40% 60% Ryc. 9. Jaki tryb życia prowadziła Pani w przeszłości? Panie (przeszło połowa) wypełniając ankietę przyznały się, że w przeszłości prowadziły mało aktywny tryb życia (57%). Mniejsza część ankietowanych stwierdziła, że tryb Ich życia był aktywny (33%). Tylko kilka kobiet prowadziło w przeszłości bardzo aktywny tryb życia (10%). 131

133 inne TV moda koledzy rodzina czuję potrzebę lekarz 0% 10% 20% 30% 40% Ryc. 10. Kto przekonał Panią do aktywności fizycznej? Analizując odpowiedzi można dojść do wniosku, że to zalecenia lekarza mają najczęściej wpływ na podjęcie aktywności fizycznej przez osoby starsze (w tym przypadku 37%). Kobiety z Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu podjęły aktywność będąc również pod wpływem swojej rodziny (27%). Podobna ilość kobiet podjęła aktywność fizyczną po namowach kolegów/ znajomych (23%). Panująca moda na sport miała wpływ na 13 % ankietowanych. odpowiednia ilość snu i odpoczynku biernego aktywność fizyczna brak nałogów kontrola lekarska higiena osobista Ryc. 11. Co według Pani oznacza zdrowy styl życia? Zdrowy styl życia to dla prawie połowy kobiet aktywność fizyczna (47%). To także brak nałogów (23 %) oraz odpowiedź będąca na podobnym poziomie- zdrowa żywność (20 %). Kilka kobiet powyższe hasło rozumie jako odpoczynek oraz odpowiednia ilość snu (10%). Podsumowanie i wnioski zdrowa żywność 0% 20% 40% 60% 132

134 Badania na temat społecznych i zdrowotnych skutków starzenia się społeczeństwa w 2002 roku przeprowadził Instytut Spraw Publicznych. Wynika z nich, że osoby starsze najchętniej spędzają czas w sposób następujący: - oglądanie telewizji i słuchanie radia- 80%, sen drzemka -45%, - życie rodzinne -42%, - praktyki religijne -36%, - czytanie- 31%, - spacery-30%, zajęcia na działce lub w ogródku - 29%, życie towarzyskie- 26%, przebywanie z wnuczętami -22%, hobby- 6%, podróże, wycieczki, pielgrzymki -4%, - praca społeczna 2%, - sport, zajęcia ruchowe- 1% ( procenty nie sumują się do 100 z uwagi na możliwość wybrania kilku odpowiedzi) (Halik, 2002). Ministerstwo Zdrowia w 2011 roku przeprowadziło badanie dotyczące aktywizacji ruchowej osób starszych. W badaniu został poruszony temat barier uniemożliwiających aktywność ruchową. Najczęstsze bariery to: brak wolnego czasu % (K-28.3;M-36.3%) brak zainteresowania tego rodzaju aktywnością 18.4% (K-18.9%; M 17.9%) wiek 12.5% (K-15.2%; M-9.3%) stan zdrowia 11,8% (K-13.1%; M -10.2%). Głównym celem pracy było określenie jak realizowany jest aktywny styl życia kobiet po siedemdziesiątym roku życia na przykładzie klubowiczek KKA w Świeciu. By zrozumieć jak często dużym wysiłkiem jest podjęcie i utrzymanie jakiejkolwiek aktywności ruchowej przez osoby starsze, konieczne jest zaznajomienie się z podstawowymi zagadnieniami związanymi z tematem czyli jak przebiega etap starzenia się człowieka, jak zmienia się funkcjonowanie organizmu oraz ostatecznie czym jest etap starości. W niniejszej pracy każde z tych pojęć/zagadnień zostało na podstawie literatury wyjaśnione w osobnym temacie. Nawiązując do głównego problemu pracy powinno się na początku, przede wszystkim postawić pytanie czy kobiety po siedemdziesiątym roku życia w ogóle są zdolne do prowadzenia aktywnego trybu życia, czują potrzebę bycia aktywnymi i w jaki sposób tę aktywność uprawiają? Zapoznając się z historią, obecną działalnością KKA oraz wynikami ankiet, zdecydowanie można stwierdzić, że kobiety będące po 70 roku życia, pomimo, że w przeszłości nie zawsze były aktywne, obecnie mogłyby zawstydzić niejednego dorosłego. Wyniki przeprowadzonego badania wykazały, że przeszło połowa ankietowanych (53%), właśnie z taką intensywnością podejmuje aktywność ruchową. Głównym powodem podejmowania aktywności ruchowej jest poprawa sprawności organizmu. Kobiety będąc najczęściej pod wpływem zaleceń lekarskich podejmują aktywność ruchową w celu poprawy sprawności ogólnej wynik badania jest na poziomie 37 % ( 11 kobiet odpowiedziało w ten sam sposób). Słaba sprawność najczęściej ma wpływ na zaniechanie aktywności ruchowej. Starość niesie ze sobą stopniową utratę dotychczasowych możliwości w tym obniżoną sprawność fizyczną. Bariera ta będąc na poziomie 40% była najczęściej wybierana przez kobiety. Kobiety z Klubu Kobiet Aktywnych w przeszłości prowadziły mało aktywny tryb życia. Hipoteza potwierdziła się obecnie kobiety chętnie biorą udział w różnego rodzaju zajęciach ruchowych ponieważ mają taką możliwość, tym bardziej, że od kilku lat takie hasła jak: sport, zdrowie są szeroko promowane. Jednak w przeszłości kobiety kładły mniejszy nacisk na aktywny tryb życia co pokazują wyniki badania (57%). Kobiety z Klubu Kobiet Aktywnych oceniają swój stan zdrowia ogólnie jako dobry. Ostatnia postawiona hipoteza również okazała się potwierdzona. Pomimo wieku i wszelkich minusów starości, ograniczeń, większość kobiet cieszy się dobrym zdrowiem (57%). Starość ma swoje ma swoje prawa. Klubowiczki nie wstydziły się przyznać, że część czasu wolnego wypełniają im standardowe przyjemności typu oglądanie telewizji (37%) czy spotkania ze znajomymi (20%). Pomimo średniego zainteresowania sportem w najbliższym środowisku (50%) oraz naturalnych barier tj. problemy zdrowotne, drwiny, ośmieszenie, kobiety podejmują aktywność ruchową w postaci spacerów, uczęszczają na basen. Kobiety chcą być modne dlatego korzystają z różnego rodzaju wspólnych zajęć ruchowych w tym uprawiają nordic walking (50%). Wnioski: 133

135 1. Kobiety wykorzystują czas wolny najczęściej oglądając telewizję. 2. Preferowaną formą aktywności fizycznej jest nordic walking. 3. Potrzeby zdrowotne są najczęstszym powodem podejmowania aktywności fizycznej. 4. Panie najczęściej przemieszczają się pieszo. 5. Kobiety podejmują aktywność ruchową raz w tygodniu. 6. Pomimo podeszłego wieku panie cieszą się dobrym zdrowiem. 7. Zainteresowanie aktywnością fizyczną w środowisku osób starszych jest na poziomie średnim. 8. Istnieje wiele barier uniemożliwiających podejmowanie aktywności ruchowej w tym przypadku największą jest ogólna słaba sprawność. 9. Kobiety po 70 roku życia podejmują aktywność fizyczną pomimo, że w przeszłości prowadziły mało aktywny tryb życia. 10. Najczęściej wpływ na podjęcie aktywności fizycznej przez osoby starsze mają zalecenia lekarza. 11. Zdrowy styl życia wśród osób starszych równa się z aktywnością fizyczną. Literatura 1. Gąsiorowski A., Aktywność fizyczna potrzebą twórczego życia, [w]: Społeczne funkcje wychowania zdrowotnego w teorii i praktyce europejskiej pedagogiki (red.). Janusz Czerwiński, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego, Olsztyn 2004, s Halik J., Starzy ludzie w Polsce - Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002, s Prusik Ka., Görner K., Wiech M., Prusik Krz. (2009) Wpływ prawidłowego rekreacyjnego programu ruchowego seniorów na zmiany w tkance tłuszczowej. W: Pohyb je život, (ed. Jan Kresta, Dominika Pyšna). Ůsti nad Labem: Univerzita J.E. Purkyně, Ossowski Z., Prusik Ka., Prusik Krz., Görner K. (2009) Wpływ ukierunkowanego treningu zdrowotnego na równowagę ciała u kobiet w wieku lat. W.: Proces doskonalenia treningu i walki sportowej. (red. Anna Kuder, Krzysztof Perkowski, Dariusz Śledziewski). Warszawa: PTNKF, T. 6, Prusik Ka., Michałowska-Sawczyn M., Prusik. Krz., Görner K., (2008) Factors that impacts doing different forms of physical activity by women age years. W.: Impact of a healthy and unhealthy lifestyle on wellness (red. Krzysztof Turkowski). Wydawnictwo NeuroCentrum, Lublin, Prusik Ka., Görner K., Prusik. Krz., Fabianowicz A. (2007) Subiektywna ocena sprawności fizycznej i zdrowia a rzeczywista poprawa wytrzymałości kobiet w wieku lat pod wpływem treningu zdrowotnego. W.: Sprawna starość (red. Andrzej Dąbrowski, Rafał Rowiński), Warszawa: AWF,

136 Wasilewicz Sonia, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Bartik Pavol. Aktywność fizyczna kobiet z klubu kobiet aktywnych w Świeciu = Physical activity women with active women's club in Swiecie. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA KOBIET Z KLUBU KOBIET AKTYWNYCH W ŚWIECIU Physical activity women with active women's club in Swiecie Sonia Wasilewicz 1, Marek Napierała 2, Mirosława Cieślicka 2, Radosław Muszkieta 2, Walery Zukow 2, Pavol Bartik 2 1 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Celem pracy Aktywność fizyczna letnich mieszkanek Świecia było poznanie aktywności fizycznej uczestniczek Klubu Kobiet Aktywnych. Metodą wybraną na potrzeby pracy była metoda sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem narzędzia badawczego w postaci ankiety. Przebadano pięćdziesiąt kobiet w wieku lat, uczestniczek Klubu Kobiet Aktywnych w Świeciu. Wnioski: 1. Aktywność zawodowa mimo braku czasu kobiet nie stoi na przeszkodzie, aby uprawiać aktywność fizyczną. 2. Wyznaczając odpowiednią motywację kobiety regularnie są aktywne ruchowo. 3. Kobiety zauważają pozytywne skutki przynależności do Klubu Kobiet Aktywnych. 4. W większości panie uważają swój stan zdrowia za dobry, jednak to potrzeby zdrowotne skłaniają kobiety do podejmowania aktywności fizycznej, co oznacza ich świadomość ważności potrzeby ruchu. 5. Panie z KKA różnorodnie spędzają swój czas wolny, a ich ulubione formy aktywności są zróżnicowane. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna kobiet, zdrowie Abstract The aim of work "Physical Activity years old residents Świecie" was to investigate the physical activity of the participants of the Club Active Women. The method chosen for the purpose of the study was the method of diagnostic survey research tool in the form of a questionnaire. Examined fifty women aged years, participants of the Women's Club Active in Swiecie. Conclusions: 1. Economic activity of women, despite the lack of time does not preclude that practice physical activity. 2. Designating motivated women are regularly physically active. 3. Women notice the positive effects of belonging to the Women's Club Active. 135

137 4. In most ladies consider their health as good, however, is the health needs of women tend to physical activity, which means their awareness of the importance of road traffic. 5. Women of the Active Club variously spend their free time and their favorite forms of activity are varied. Keywords: physical activity, women's health. Wstęp Pozytywny skutek uprawiania aktywności fizycznej coraz częściej przekazywany przez wszelkiego rodzaju media podkreśla ważność tego tematu. Rola aktywności fizycznej w życiu człowieka ma niewątpliwie ważny wpływ na jego zdrowie. Dowiedziono, że systematyczna aktywność fizyczna to najskuteczniejszy i najtańszy sposób na uniknięcie wielu schorzeń. Aktywność ruchowa, przede wszystkim u ludzi w wieku średnim i starszych wydłuża ich życie, zapobiega przedwczesnej śmierci i poważnym chorobom (Prusik i wsp., 2010). Regularna aktywność fizyczna jest czynnikiem korzystnie wpływającym na organizm, funkcjonowanie umysłu oraz dowiedziono, że aktywność fizyczna, przede wszystkim u ludzi w wieku średnim i starszych wydłuża ich życie (Napierała i wsp., 2009, Cieślicka i wsp., 2011). Zapobiega ona również przedwczesnej śmierci i poważnym chorobom np. udarom, schorzeniom serca, osteoporozie, nadciśnieniu tętniczemu, otyłości i wielu innym poważnym chorobom. Dominującą rolę odgrywa systematyczna aktywność ruchowa. Ćwiczenia fizyczne wcześnie i właściwie wdrożone w życie mogą stać się czynnikiem obniżenia wieku biologicznego oraz zmniejszenia prawdopodobieństwa zachorowania na różne choroby cywilizacyjne (Prusik, 2011). Pozytywnymi skutkami uprawiania aktywności fizycznej są także korzyści psychiczne dzięki lepszemu ukrwieniu mózgu poprawia się sprawność procesów koncentracji uwagi i funkcji intelektualnych, zwiększa się wzrost odwagi, optymizmu i satysfakcji z własnej sprawności. Kobietom w średnim wieku znacznie trudniej jest przywrócić zadowalającą sprawność motoryczną, ponieważ okres ten charakteryzuje się zmniejszeniem poziomu zwinności, pewności ruchów oraz elastyczności. Jednym z elementów określających poziom sprawności fizycznej są cechy motoryczne. Są to wielkości charakteryzujące potencjalne możliwości fizyczne człowieka. Wartość cech motorycznych jest zmienna u każdego człowieka i jest w dużym stopniu zależna od wytrenowania. Kształci się je przy pomocy różnorodnych ćwiczeń, które decydują o poziomie sprawności fizycznej człowieka. Motoryczność dzieli się na produkcyjną, która związana jest z wytwarzaniem dóbr materialnych oraz pracą. Wyrazową, która służy do przekazywania informacji poprzez mimikę, ruchy ciała, mowę, pisanie itp. oraz motoryczność sportową, która służy doskonaleniu ciała. Sprawność motoryczna przejawia się umiejętnością wykonywania ćwiczeń ruchowych. Uwarunkowania, które je umożliwiają to wyćwiczona sprawność fizyczna, ale nie tylko są to również uwarunkowania genetyczne, predyspozycje somatyczne, energetyczne i koordynacyjne, a także wiek biologiczny oraz warunki fizyczne. Pod wpływem wszechstronnych ćwiczeń następuje rozwój cech motoryki człowieka i usprawnienie funkcji oraz układów wewnętrznych. Część kobiet potrafi utrzymać na stałym poziomie swoją siłę mięśni, jednak u wielu kobiet zauważono wyraźny spadek liczby włókien mięśni. Czemu towarzyszy stopniowa utrata szczupłej sylwetki ciała. Z wiekiem zmniejsza się elastyczność sztywniejącej tkanki mięśnia sercowego, pojemność minutowa serca oraz maleje objętość krwi. Może rozpocząć się również arterioskleroza - twardnienie tętnic. Występuje również stopniowa utrata neuronów w korze mózgowej co może się przyczynić delirium i demencji. Zdolność oddychania obniża się do 75%, rozpoczyna się także powolna utrata elastyczności płuc. Klatka piersiowa zmniejsza się, robi się sztywniejsza, a mięśnie, które nią poruszają w trakcie wdechu i wydechu stają się słabsze. Podobnie poziom układu 136

138 oddechowego, słabnie wraz z brakiem aktywności fizycznej. Kolejnymi problemami kobiet w wieku średnim są: obniżona sprawność nerek, zmniejszenie wydzielania hormonów i enzymów trawiących, słabsza przepona, spadek ilości pompowanej przez serce krwi, choroby reumatyczne, zaburzenie słuchu i wzroku oraz choroby psychiczne. Poważnym problemem jest podatność na stres oraz problem z kontrolowaniem gniewu. Ważne jest, aby panować nad fizycznymi i psychologicznymi stresami życia codziennego. Osoby radzące sobie ze stresem posiadają więcej optymizmu co przejawia się zdrowiem psychicznym (Olejnik, 2001). Kobiety dbające o siebie często mają podobną energię i są tak samo sprawne jak osoby młodsze. Jednak to w wieku średnim wychodzą wcześniejsze złe nawyki. Częściej słychać skargi na zły stan zdrowia, różne bóle. Prawdopodobnie co druga osoba w wieku lat cierpi na jakąś zdiagnozowaną chorobę (Boyd i wsp., 2007). Sprawność psychomotoryczna jest niewątpliwie mniejsza niż u młodszych kobiet. Jednak w chwili obecnej wzrasta świadomość kultury fizycznej. Co powoduje, że kobiety w wieku średnim bardzo dobrze odnajdują się wśród młodszych, nie stanowi problemu wspólne spędzanie czasu na sali podczas aerobiku czy w innym otwartym miejscu. To młode kobiety podziwiają te starsze. Ważne jest, aby pamiętać o ograniczeniach jakie przysparzają różne choroby i odpowiednio dobrać rodzaj oraz intensywność wysiłku. A także na bieżąco konsultować się z lekarzem. Celem pracy było poznanie aktywności fizycznej uczestniczek Klubu Kobiet Aktywnych. Materiał i metody Badania przeprowadzono r. wśród 50 kobiet w wieku lat, uczestniczek Klubu Kobiet Aktywnych. Główne miejsce spotkań kobiet udostępnia Zespół Szkół Specjalnych nr 1 w Świeciu. Tabela 1. Wskaźnik BMI badanych kobiet Masa ciała N % Prawidłowa Nieznaczna nadwaga Znaczna nadwaga Otyłość 8 16 Tabela 2. Wykształcenie badanych kobiet Wykształcenie N % Podstawowe 6 12 Zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe 6 12 Tabela 3. Miejsce zamieszkania Miejsce zamieszkania N % Miasto Wieś Tabela 4. Ilość lat w Klubie Kobiet Aktywnych Lata N % 1-5lat lat lat

139 W niniejszej pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem ankiety. Narzędzie badawcze to kwestionariusz ankiety. Ankieta jest to zbiór pytań, stawianych za pomocą kwestionariusza w celu uzyskania odpowiedzi. Wyniki Zajmuję się domem Nie, nie pracuję Pracuję dorywczo Tak, pracuję na pełen etat. 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Ryc. 1. Czy jest Pani aktywna zawodowo? Najwięcej kobiet z Klubu Kobiet Aktywnych jest nadal aktywna zawodowo i jest to 32% badanych. Uczestniczek klubu, które nie pracują jest 30%, natomiast pań, które zajmują się domem jest 22%. Kobiet, które pracują dorywczo jest 16% spośród. Inne Od znajomych Z internetu Z gazety 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc. 2. Skąd dowiedziała się Pani o Klubie Kobiet Aktywnych? Większość kobiet dowiedziała się o Klubie Kobiet Aktywnych od znajomych, aż 88% (ryc. 4). Sześć procent pań dowiedziało się z gazety oraz 6% z innych źródeł. Szczegółowe dane liczbowe znajdują się w tabeli 8 w aneksie pracy. 138

140 inne chęć wyjścia z domu namowa znajomych chęć poprawy wyglądu chęć poprawy sprawności fizycznej 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Ryc. 3. Co było dla Pani główną motywacją, aby zapisać się do Klubu Kobiet Aktywnych? Główną motywacja dla kobiet, aby zapisać się do KKA była chęć poprawy sprawności fizycznej 68% (ryc. 5). Dla 24% pań głównym powodem była chęć wyjścia z domu, natomiast dla 4% kobiet była to chęć poprawy wyglądu. Panie które zostały namówione przez znajomych oraz z innych powodów to po 2% badanych. inne nie przyniosło pozytywnych skutków zmiana stylu życia nowe kontakty poprawa kondycji lepsze samopoczucie 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ryc. 4. Jakie pozytywne skutki przyniosła Pani przynależność do Klubu? Dla większości badanych kobiet pozytywnym skutkiem przynależności do KKA okazało się lepsze samopoczucie 40%. Zbliżoną liczbę odpowiedzi panie udzieliły na poprawę kondycji 20%, zmianę stylu życia 18% i nowe kontakty 18%. Cztery procent pań podało inne pozytywne skutki przynależności do klubu. Żadna z pań nie odpowiedziała, iż przynależność do klubu nie przyniosła żadnych pozytywnych skutków. 139

141 inne zajmuję się obowiązkami domowymi jestem aktywna turystycznie chodzę do kina/teatru uprawiam sport, rekreację czytam książki/prasę spędzam czas przed komputerem oglądam tv/dvd/video spotykam się ze znajomymi słucham muzyki 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Ryc. 5. Jak wykorzystuje Pani czas wolny? Na pytanie dotyczące wykorzystania czasu wolnego panie odpowiedziały różnorodnie, jednak większość z nich w tym czasie spotyka się ze znajomymi 26%. Wiele z pań czyta książki 20% oraz uprawia sport, rekreację 16%. Dwanaście procent pań jest aktywna turystycznie, a 10% zajmuje się obowiązkami domowymi. Kobiety również spędzają czas przed komputerem 6% oraz po cztery procent pań ogląda tv/dvd/video i słucha muzyki. W inny sposób spędza 2% pań. inne nordic walking spacery praca w ogrodzie jazda rowerem marsz gimnastyka poranna pływanie 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ryc. 6. Którą z form aktywności fizycznej Pani preferuje? (źródło: opracowanie własne) Kobiety z KKA wyróżniły dwie odpowiedzi nordic walking 36% oraz spacery 30%. Panie preferują również pływanie 18%. Kilka z pań odpowiedziało, iż najbardziej lubi jazdę rowerem 10%, marsz 2%, gimnastyka poranna 2% oraz praca w ogrodzie 2%. 140

142 chęć sprawdzenia siebie chęć rozrywki ucieczka przed nudą chęć spotkania ze znajomymi potrzeba rozładowania stresu potrzeby zdrowotne 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ryc. 7. Co skłania Panią do podejmowania aktywności fizycznej? ) Prawie połowa kobiet odpowiedziała, iż do podjęcia aktywności fizycznej skłoniły je potrzeby zdrowotne 46%. Dwadzieścia procent pań dzięki aktywności fizycznej odstresowuje się. Część z kobiet 12% uznało, iż chcą sprawdzić siebie. Natomiast 8% pań dzięki aktywności fizycznej spotyka się ze znajomymi oraz panie uciekają przed nudą. słaby dobry bardzo dobry 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc. 7. Jak ocenia Pani swój stan zdrowia? (źródło: opracowanie własne) Większość kobiet uznaje swój stan za dobry 86%. Dziesięć procent pań czuje się bardzo dobrze, a kilka z pań 4% uznaje swój stan zdrowia za słaby. 141

143 inne pozbycie się nadmiaru masy ciała poprawa wyglądu zewnętrznego poprawa sprawności organizmu zalecenie lekarza poprawa samopoczucia 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc. 8. Jaki jest powód podejmowania aktywności ruchowej? Głównym powodem podjęcia aktywności ruchowej dla kobiet była chęć poprawy sprawności fizycznej 54%. Po 18% kobiet odpowiedziało, iż ich powodem była chęć poprawy samopoczucia oraz chęć pozbycia się nadmiaru masy ciała. Kilka z pań odpowiedziało, że to poprawa wyglądu zewnętrznego 6% oraz dla czterech procent było to zalecenie lekarza. inne ośmieszenie słaba sprawność brak sprzętu sportowego brak pieniędzy zdrowie brak czasu 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Ryc. 9. Jakie spotyka Pani bariery uniemożliwiające aktywność ruchową? Na pytanie dotyczące barier uniemożliwiających uprawianie aktywności fizycznej panie z KKA odpowiedziały, że jest to brak czasu, aż 60%. Dwadzieścia procent pań odpowiedziało, iż jest to zdrowie. Pozostałe panie odpowiedziały, że ich głównymi barierami są słaba sprawność 12%, brak sprzętu sportowego 4% oraz brak pieniędzy 4%. 142

144 inne TV moda czuję potrzebę rodzina koledzy lekarz 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Ryc. 10. Kto przekonał Panią do aktywności fizycznej? Kobiety z KKA czują potrzebę uprawiania aktywności fizycznej 60%. Do aktywności fizycznej 26% pań przekonali koledzy. Natomiast 8% lekarz, inne 4% oraz moda 2% kobiet. brak nałogów kontrola lekarska aktywność fizyczna higiena osobista odpowiednia ilość snu i odpoczynku biernego zdrowa żywność 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc. 11. Co według Pani oznacza zdrowy styl życia? (źródło: opracowanie własne) Według 56% kobiet zdrowy styl życia oznacza aktywność fizyczną. Trzydzieści procent pań uważa zdrową żywność za zdrowy styl życia, natomiast 8% kobiet, że jest to higiena osobista oraz brak nałogów 6%. 143

145 trzy razy w tygodniu lub więcej dwa razy w tygodniu raz w tygodniu Ryc. 12. Jak często jest Pani aktywna fizycznie? (źródło: opracowanie własne) 0% 10% 20% 30% 40% 50% Większość kobiet z KKA jest aktywna fizycznie dwa razy w tygodniu 44%. Aktywność fizyczną trzy razy w tygodniu uprawia 36%, natomiast raz w tygodniu 20% pań. inne uważa, że jest to niepotrzebne jest jej to obojętne wspiera mnie Ryc. 13. Jak odbiera Panią rodzina jako kobietę aktywną? Większość kobiet z KKA jest wspierana 66% przez rodzinę, dla 20% rodzin kobiet jest to obojętne. Aż 12% rodzin kobiet uważa, że jest to niepotrzebne, inne 2%. Podsumowanie i wnioski 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Zdecydowana większość obywateli UE (65%) uprawia jakąś formę aktywności fizycznej co najmniej raz w tygodniu. Natomiast 34% badanych twierdzi, że ćwiczenia fizyczne uprawia rzadko lub wcale. Według wyników sport częściej uprawiają mężczyźni niż kobiety. Jednak wraz z wiekiem spada intensywność uprawiania sportu. Najbardziej aktywnymi fizycznie są obywatele krajów skandynawskich - Szwecja (72%), Finlandia (72%) i Dania (64%) oraz Irlandia (58%), Holandia (56%), Słowenia (52%). Aktywność fizyczna uprawiana jest w wielu formach zorganizowanych, jednak ok 67% badanych nie należy do 144

146 żadnych klubów czy ośrodków sportowych. Najczęstszą podawaną przez badanych przyczyną uprawiania aktywności fizycznej jest chęć poprawy stanu zdrowia 61%. Częstą odpowiedzią była również chęć uzyskania lepszego wyglądu 41% oraz przeciwdziałanie efektom starzenia się 39%. Badani deklarujący uprawianie sportu lub innej aktywności fizycznej najczęściej ćwiczy w miejscach nieformalnych, takich jak parki lub inne miejsca na świeżym powietrzu (48%), częstą odpowiedzią było także ćwiczenie w drodze do/z pracy, szkoły lub sklepu (31%) taką odpowiedź najczęściej udzieliły państwa: Grecja (63%) i Hiszpania (51%). Natomiast zdecydowanie najczęstszą przyczyną braku aktywności fizycznej jest brak czasu 45%. Największy problem z brakiem czasu mają obywatele państw: Cypru (62%), Rumunii (57%), Luksemburgu (55%) (TNS Opinion & Social, 2010). TNS Opinion & Social stwierdza, że wyniki ankiety wskazują bardzo duże różnice między państwami członkowskimi. Niektóre z państw mają wysoką ilość obywateli uprawiających sport i aktywność fizyczną, przez co zauważyć można lepsze zapewnienie swoim obywatelom możliwości uprawiania sportu i aktywności fizycznej. Oznacza to, że sport i aktywność fizyczna to obszar, w którym jest jeszcze wiele do zrobienia. Aby tak się stało należy określić i upowszechniać dobre praktyki, poprzez ich wymianę między państwami członkowskimi i różnymi organizacjami. Główną przyczyną podjęcia aktywności fizycznej jest dbałość o zdrowie fizyczne (68%). Kobiety twierdzą, że przynależność do klubu poprawiła ich samopoczucie (40%). Natomiast najbardziej lubianymi formami aktywności fizycznej są ćwiczenia wykonywane na świeżym powietrzu. Większość kobiet wskazała na zajęcia odbywające się na dworze - nordic wailking (36%), spacery (30%). Jako główną barierę uniemożliwiającą aktywność fizyczną panie z KKA zdecydowanie wskazały na brak czasu (60%). Kobiety czują potrzebę (60%) uprawiania aktywności ruchowej co najmniej dwa razy w tygodniu (44%). Badane kobiety mają świadomość ważności ruchu w ich życiu. Jednak z jakiś powodów niewiele z nich jest aktywnych fizycznie. Przedstawiona główna bariera braku czasu jest nie do końca zrozumiała. Wydawać by się mogło, że kobiety w wieku lat mające dorosłe dzieci, pracujące lub nie, powinny mieć przynajmniej wolne popołudnia, a więc i czas dla siebie. 1. Kobiety czują potrzebę uprawiania aktywności fizycznej jednak nie zawsze regularnie ćwiczą. 2. Miasto Świecie mimo ciągłego rozwoju nadal jest słabo rozwinięte pod względem możliwości uprawiania aktywności fizycznej. Zdaniem autora pracy, takie kluby jak Klub Kobiet Aktywnych to bardzo dobre rozwiązanie. 3. Panie wspierają się, wspólnie podejmują wysiłek, razem tworzą grupę, która zachęca do ponownego spotkania a ćwicząc samemu, nie ma się wystarczająco długo odpowiedniej motywacji i łatwo można się zniechęcić z braku rywalizacji oraz ćwiczenia stają się nudne. 4. Główną motywacją uczestnictwa w zajęciach jest chęć poprawy sprawności fizycznej W większości panie uważają swój stan zdrowia za dobry, jednak to potrzeby zdrowotne skłaniają kobiety do podejmowania aktywności fizycznej, co oznacza ich świadomość ważności potrzeby ruchu. 5. Panie z KKA różnorodnie spędzają swój czas wolny, a ich ulubione formy aktywności są zróżnicowane. Literatura 1. Boyd D, H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, Zysk i S-ka, Poznań 2007, s Cieślicka M, Stankiewicz B, Napierała M, Żukow W, Brzeziński M., Aktywność fizyczna osób starszych.[w:] (Red.) Maik W, Napierała M, Żukow W., Wybrane 145

147 problemy turystyki, rekreacji, fizjoterapii ochrony zdrowia człowieka. Bydgoszcz 2011 s Napierała M., Cieślicka M., Szark M., Klimczyk M., Aktywność fizyczna ludzi starszych świadomość, nawyki i praktyka, [w]: Wspomaganie rozwoju i edukacji człowieka poprzez turystykę, sport i rekreację, (red.) Muszkieta R., Napierała M., Skaliy A., Żukow W., WSG, Bydgoszcz 2009, s Olejnik M., Średnia dorosłość. Wiek średni, w: Psychologia rozwoju człowieka, redakcja naukowa B. Napierała, J. Trempała, PWN, Warszawa 2001, s Prusik Ka. (2011) Kryteria ilościowe i jakościowe oceny zdrowia pozytywnego kobiet w starszym wieku. Pedagogika, Psihologia ta Mediko-Biologicni Problemi Fizicznogo Vihovanna i Sportu. Charków, 1, Prusik Ka., Zaporozhanov V., Prusik Krz., Görner K. (2010) Rekreacyjne uprawianie Nordic Walking a jakość życia osób w wieku lat. Pedagogika, Psihologia ta Mediko-Biologicni Problemi Fizicnogo Vihovanna i Sportu. Charków, 9, TNS Opinion & Social, Sport i Aktywność fizyczna, Eurobarometr, Bruksela 2010, s

148 Strzeszewski Jakub, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Iermakov Tatiana. Narciarstwo zjazdowe, jako forma czasu wolnego studentów z kierunku wychowania fizycznego Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy = Downhill skiing, as a form of leisure-time students from the physical education Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: NARCIARSTWO ZJAZDOWE, JAKO FORMA CZASU WOLNEGO STUDENTÓW Z KIERUNKU WYCHOWANIA FIZYCZNEGO UNIWERSYTETU KAZIMIERZA WIELKIEGO W BYDGOSZCZY Downhill skiing, as a form of leisure-time students from the physical education Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz Jakub Strzeszewski, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow, Tatiana Iermakov Streszczenie Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Celem pracy było poznanie opinii studentów odnośnie spędzania czasu wolnego w okresie zimowym, poprzez narciarstwo. Badania przeprowadzone zostały wśród 80 studentów Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy między drugim, a piątym rokiem studiów zarówno w trybie dziennym, jak i zaocznym z kierunku wychowania fizycznego, którzy odbyli zimowy obóz sportowy. Jako narzędzie w przeprowadzanych badaniach posłużyła mi ankieta, której kwestionariusz zawiera 18 pytań. Respondenci mięli do wypełnienia ankietę, w celu zdobycia od nich interesujących mnie informacji na temat ich stosunku do narciarstwa i spędzania czasu wolnego w okresie zimowym poprzez ten sport. Wnioski z tych badań przedstawiam poniżej: 1. studenci poświęcają dużo czasu wolnego w sezonie zimowym na narty, bądź snowboard, 2. studenci wyjeżdżają w sezonie zimowym na narty, bądź snowboard, 3. ogromnej ilości studentom narciarstwo sprawia frajdę, 4. studenci interesują się narciarstwem/snowboardem poza sezonem w formie śledzenia zawodów, nowinek w telewizji i internecie, 5. według studentów narciarstwo jest dobrym sposobem na spędzanie czasu wolnego, 6. uprawianie narciarstwa przynosi wiele korzyści, 7. narciarstwo oraz snowboard są ulubionymi formami spędzania czasu wolnego w sezonie zimowym, 8. studenci są zdania, że narciarstwo wpływa pozytywnie na ich osobowość. Słowa kluczowe: narciarstwo, czas wolny, studenci. Summary Aim is in the opinion students of the influence of the skiing on spending the leisure time in the winter period was a purpose of the work. Material and methods. Conducted tests stayed amongst 80 students of the University of 147

149 Kazimierz Wielki in Bydgoszcz between the second and fifth year of studies both under the daily, as well as in absentia procedure from direction of the physical education which underwent the winter sports camp. As the method in conducted tests they used the diagnostic survey which the questionnaire. Questionnaire form contains 18 questions. Results. Respondents they filled in a questionnaire, expressed being interested in information about the attitude to the skiing and the influence of this sport on the quality of spending the leisure time in the winter period. Conclusions. From these tests we move below: 1. students devote much leisure time in the winter season to skis, or the snowboard, 2. students go in the winter season for skis, or the snowboard, 3. the skiing causes students a huge amount fun, 4. students are interested in a skiing/snowboard out of season in the form keeping up with the competition, gossip on television and Internet, 5. according to students the skiing is a good way to spend the leisure time, 6. going in for the skiing benefits a lot, 7. the skiing and the snowboard are favourite forms of spending the leisure time in the winter season, 8. students hold a view that the skiing has a positive effect on their personality. Keywords: skiing, leisure time, students. Wstęp Decyzje dotyczące sposobów spędzania czasu wolnego zależą niewątpliwie od motywów, jakimi kierują się osoby przystępujące do planowania swojego wypoczynku. Jednak nie same motywy są głównym przedmiotem naszych rozważań. Interesującym zagadnieniem jest także śledzenie samych sposobów spędzania czasu wolnego (Wachowiak i wsp., 2012; Prusik i wsp, 2008). Kwestia ta jest często analizowana w ujęciu ilościowym, poprzez pytanie o ulubione czynności, którym poświęcamy się w czasie wypoczynku, poprzez wymienianie struktury tychże czynności, dodatkowo w związku z pomiarem budżetu czasu. Jakościowe ujęcie nie jest bynajmniej negowane, czy pomniejszane w tych badaniach. Jest ono rzadziej spotykane w literaturze przedmiotu, chociażby ze względu na znaczną trudność w oszacowaniu czy pomiarze subiektywnych doświadczeń, motywów czy też przeżyć. Preferencje, jakimi kierują się osoby w wyborze zachowań rekreacyjnych uzależnione są od wielu czynników (Prusik, 2009, Prusik i wsp., 2006). Sporty zimowe nazywane obecnie, zgodnie z tendencjami światowymi, sportami śnieżnymi, są formami aktywności ruchowej realizowanymi w specyficznym środowisku naturalnym. Są to formy czynnego spędzania wolnego czasu mające ogromny wpływ na wychowanie do kultury fizycznej pozytywnie oddziałując na zdrowie i sprawność fizyczną są jednocześnie bardzo atrakcyjne (Cieślicka i wsp., 2009; Jurkiewicz i wsp., 2011). Z uroków, narciarstwa zjazdowego czy biegowego, snowboardu, a także gier i zabaw na śniegu mogą korzystać osoby w każdym wieku, o różnym stopniu sprawności fizycznej. Najpopularniejszym sportem zimowym jest narciarstwo. Obecnie około 150 mln ludzi jeździ na nartach. Możliwość uprawiania narciarstwa łączy się z określonymi warunkami topograficznymi i klimatycznymi, jak również zimową porą roku i jej urokami. Przebywanie w górach wzmaga dobre samopoczucie, przeciwdziałając rozlicznym stresom wynikającym z codziennych kłopotów. Surowy krajobraz inspiruje do wpatrywania się w piękno, związane z 148

150 widokiem skalnych krzesanic, ośnieżonych stoków oraz malowniczych dolin, które nasłonecznione dają wspaniałą panoramę. Uprawianie narciarstwa stanowi czynnik silnie integrujący a specyficzna atmosfera prowadzi do przeżywania emocji, trudnych do osiągnięcia w innych warunkach. Narciarstwo więc, działa stymulująco na psychikę, a przez bezpośrednie obcowanie z przyrodą rozwija wyobraźnię i wrażliwość na piękno. Majestatyczna cisza i spokój, niezmącona odgłosami wielkomiejskiej cywilizacji, pogłębiane jeszcze wiatrem lub szumem potoku działają kojąco, dając odprężenie i regenerację nadwerężonemu systemowi nerwowemu. Z uprawianiem sportów zimowych wiążą się nie tylko doznania estetyczne, relaks psychiczny ale także niezmiernie ważne dla zdrowia hartowanie. Przebywanie na otwartej przestrzeni, niejednokrotnie w zmiennych warunkach atmosferycznych, w padającym śniegu, na wietrze i w mroźnym powietrzu, wszystko to sprawia, że organizm narciarza, snowboardzisty, łyżwiarza (jeśli znalazł się na odsłoniętym lodowisku) staje się bardziej odporny na przeziębienia i inne choroby, tym samym i zdrowszy. Niniejsza praca poświęcona jest właśnie narciarstwu, a jej celem jest poznanie opinii studentów na temat narciarstwa i snowboardu jako formy spędzania czasu wolnego. Materiał i metody Niniejsze badanie ankietowe przeprowadzono wśród 80 studentów, uczestników zgrupowania zimowego UKW (około 34% kobiet oraz ponad 66% mężczyzn). Mężczyźni 66% Kobiety 34% E Rys. 1. Struktura płci respondentów W badaniu wzięło udział ponad 17% respondentów w wieku 21 lat. Najliczniejszą grupę stanowili studenci w wieku lat, gdyż było ich ponad 41%. Na drugim miejscu pod względem liczebności uplasowały się osoby w wieku lat, było ich ponad 26%. Osoby w wieku powyżej 25 lat stanowiły 15% ogółu ankietowanych studentów. Kolejnym kryterium podziału respondentów było miejsce zamieszkania. Jak pokazała analiza wyników badania najliczniejszą grupę respondentów stanowiły osoby mieszkające w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców ponad 33%. Na drugim miejscu były osoby mieszkające w miastach od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców ponad 27% ogółu ankietowanych, a następnie respondenci mieszkający w miastach do 50 tys. mieszkańców ponad 22%. Osoby zamieszkujące wsie stanowiły ponad 16% ogółu ankietowanych studentów. 149

151 miasto powyżej % miasto od do % miasto do % wieś 16.25% 0.00% 5.00% 10.00% 15.00% 20.00% 25.00% 30.00% 35.00% 40.00% Rys. 2. Miejsce zamieszkania respondentów Wyniki Na początku niniejszego badania spytano ankietowanych studentów jak oceniają swoje umiejętności narciarskie lub snowboardowe. Analiza wyników pokazała, że ponad 61% respondentów oceniło swoje umiejętności bardzo dobrze, a ponad 26% - dobrze. Co dziesiąty ankietowany student (10%) ocenił swoje umiejętności średnio, a ponad 2% respondentów stwierdziło, że nie potrafi jeździć na nartach lub na snowboardzie. nie potrafię jeździć średnio 2.5% 10% dobrze 26.25% b. dobrze 61.25% 0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00% 50.00% 60.00% 70.00% Rys. 3. Ocena swoich umiejętności narciarskich/snowboardowych 150

152 Badacza interesowało również czy przed zgrupowaniem UKW ankietowani studenci uprawiali narciarstwo lub snowboard. Jak się okazało 3% respondentów uprawia narciarstwo lub snowboard najkrócej do roku, a 15% ankietowanych studentów uprawia te sporty od roku do 5 lat. 21% respondentów (18 studentów) uprawia narciarstwo lub snowboard od 6 do 10 lat, a 6% od 16 do 20 lat. Najdłużej bo ponad 20 lat uprawia te dyscypliny sportu tylko co czterdziesty respondent (2%). Natomiast prawie połowa studentów (45%) wcale nie uprawiało tych sportów. Dokładne dane przedstawia rysunek 4. nie uprawiałem 5% lat 6-10 lat 17.5% 20% 16.25% 23.75% do 1 roku 2.5% 26.25% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% Rys. 4. Uprawianie narciarstwa/snowboardu przed zgrupowaniem UKW W dalszej części badania poproszono o ocenę wpływu obozu na swoje umiejętności jazdy na nartach lub snowboardzie. I tak, aż 60% respondentów uznało, że obóz wpłynął bardzo dobrze na uch umiejętności jazdy, a co trzeci ankietowany student (33%) uważa, że wpłynął dobrze. Niemal 4% respondentów przyznało, że obóz miał średni wpływ na ich umiejętności jazdy na nartach lub snowboardzie, a ponad 2% uznał, że wpłynął źle. źle 2.5% średnio 3.75% dobrze 33.75% b. dobrze 60% 0% 20% 40% 60% 80% Rys. 5. Ocena wpływu obozu na umiejętności jazdy na nartach/snowboardzie 151

153 Druga część niniejszego badania dotyczyła czasu wolnego poświęcanego na narciarstwo lub snowboard. I tak na początku tej części spytano ankietowanych studentów, czy więcej czasu wolnego w sezonie zimowym poświęcają na narty lub snowboard po odbytym zgrupowaniu UKW. Analiza wyników kwestionariuszy pokazała, że ponad 23% respondentów uważa, że owszem po odbytym zgrupowaniu UKW, w sezonie zimowym poświęcają więcej czasu na narty lub snowboard, a ponad 41% ankietowanych raczej poświęca więcej czasu. Przeciwnego zdania było ponad 11% respondentów, którzy stwierdzili z całym przekonaniem, że po odbytym zgrupowaniu UKW, w sezonie zimowym absolutnie nie poświęcają więcej czasu na narty lub snowboard oraz ponad 16%, którzy stwierdzili, że raczej nie poświęcają. Ponad 7% ankietowanych studentów nie potrafiło jednoznacznie ocenić tej kwestii. Dane przedstawiono na poniższym rysunku. TRUDNO POWIEDZIEĆ 7.5% RACZEJ NIE 16.25% NIE 11.25% RACZEJ TAK 41.25% TAK 23.75% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% Rys. 6. Po odbytym zgrupowaniu UKW respondenci poświęcają więcej czasu wolnego w sezonie zimowym na narty/snowboard Badaczy interesowało również, jak często w ciągu roku studenci chcieliby wyjeżdżać w celu uprawiania sportów zimowych. Jak się okazało ponad 12% respondentów chciałoby wyjeżdżać na narty lub snowboard 1-2 razy w ciągu roku, a co czwarty ankietowany student (25%) chciałby wyjeżdżać 3-5 razy do roku. Ponad 23% studentów biorących udział w niniejszym badaniu stwierdziło, że chcieliby wyjeżdżać na narty lub snowboard 5-10 razy w ciągu roku, a ponad 22% razy. Ponad 16% ankietowanych studentów chciałoby wyjeżdżać na narty lub snowboard powyżej 20 razy w ciągu roku. Szczegółowe dane prezentuje poniższy rysunek. 152

154 powyżej 20 razy 16.25% razy 22.5% 5-10 razy 23.75% 3-5 razy 25% 1-2 razy 12.5% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% Rys. 7. Jak często w ciągu roku studenci chcieliby wyjeżdżać w celu uprawiania sportów zimowych? Spytano też studentów biorących udział w niniejszym badaniu, czy ich zdaniem narciarstwo lub snowboard są atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu. Analiza wyników badania pokazała, że prawie 64% ankietowanych studentów uznała z całym przekonaniem, że owszem narciarstwo i snowboard są atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu, a prawie 34% uważało, że te sporty zimowe są raczej jest atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu. Żaden ze studentów nie był przeciwnego zdania, jedynie ponad 2% ankietowanych nie miała zdania na ten temat. Szczegółowe dane przedstawiono na rysunku nr 8 zamieszczonym na następnej stronie. TRUDNO POWIEDZIEĆ 2.5% RACZEJ TAK 33.75% TAK 63.75% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% 80.00% Rys. 8. Narciarstwo/snowboard są atrakcyjną formą spędzania wolnego czasu 153

155 Badaczy interesowało, czy narciarstwo lub snowboard sprawia ankietowanym studentom satysfakcję. Okazało się, że aż 60% respondentów stwierdziło z całym przekonaniem, że tak, a niemal 38%, że raczej tak. Żaden z respondentów nie był przeciwnego zdania, jedynie ponad 2% ankietowanych nie potrafiło jednoznacznie ocenić tego zagadnienia. TRUDNO POWIEDZIEĆ 2.5% RACZEJ TAK 37.5% TAK 60% 0% 20% 40% 60% 80% Rys. 9. Narciarstwo/snowboard sprawia respondentom satysfakcję W dalszej części niniejszego badania spytano ankietowanych studentów czy interesują się narciarstwem lub snowboardem poza sezonem i w jakiej formie. Jak się okazało największa grupa respondentów ponad 52% interesuje się sportami zimowymi poprzez śledzenie programów w telewizji i w Internecie. Ponad 11% ankietowanych studentów poza sezonem bierze udział w wyjazdach na narty lub snowboard do miejsc, gdzie sezon trwa cały rok, a ponad 6% respondentów zajmuje się swoim sprzętem do jeżdżenia. Co dwudziesty ankietowany student (5%) prenumeruje czasopisma o tematyce narciarskiej, a ponad 2% respondentów bierze udział w imprezach tematycznych (konferencje, szkolenia, pokazy itp.). Natomiast ponad 22% respondentów nie interesuje się narciarstwem poza sezonem. Dane przedstawia poniższy rysunek rys. 10. uczestnictwo w imprezach tematycznych prenumerata czasopism o tematyce narciarskiej praca nad posiadanym sprzętem wyjazd na narty do miejsc, gdzie sezon trwa 2.5% 5% 6.25% 11.25% nie interesuję się 22.5% śledzenie programów w TV, Internecie 52.5% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Rys. 10. Forma interesowania się narciarstwem/snowboardem poza sezonem Badaczy interesowało również, czy dzięki zgrupowaniu UKW respondenci wiedzą, w jaki sposób powinno się przygotować do sezonu narciarskiego lub snowboardowego. I tak, aż 154

156 ponad 61% respondentów dzięki zgrupowaniu nauczyło się przygotowywać przygotowanie sprzęt zjazdowy, a ponad 22% respondentów nauczyło się pracować nad własną kondycją fizyczną. Około 9% respondentów dzięki zgrupowaniu wie jak należy śledzić nowinki sportowe, a ok. 8% ankietowanych nie przygotowuje się wcale do sezonu zimowego. nie przygotowuje się prześledzenie nowinek sportowych 7.50% 8.75% praca nad własną kondycją 22.5% przygotowanie sprzętu 61.3% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Rys. 11. Dzięki zgrupowaniu UKW respondenci wiedzą, w jaki sposób powinno się przygotować do sezonu narciarskiego/snowboardowego W dalszej części spytano studentów biorących udział w niniejszym badaniu, dlaczego według nich narciarstwo/snowboard to dobry sposób na spędzanie czasu wolnego na zgrupowaniu zimowym UKW. Respondenci mogli zaznaczyć kilka odpowiedzi, zaproponowanych przez badacza. Analiza wyników badania pokazała, że największa grupa respondentów (ok. 89%) uznała, iż narciarstwo/snowboard to dobry sposób na spędzanie czasu wolnego na zgrupowaniu zimowym UKW, ponieważ jest to forma aktywnego wypoczynku. Ponad połowa respondentów (ponad 51%) uważa, że narciarstwo/snowboard daje możliwość regeneracji sił fizycznych i psychicznych, a ponad 42% uważa, że narciarstwo i snowboard zapewnia utrzymanie wysokiej sprawności fizycznej. 40% respondentów uważa, iż narciarstwo/snowboard pozwala oderwać się od monotonii spraw codziennych, a ponad 36%, że podnosi poziom adrenaliny. Niemal co trzeci respondent (33%) uważa, że narciarstwo/snowboard pozwala na kontakt z naturą, a ok. 8%, że pozwala na nawiązywanie nowych kontaktów. Co dwudziesty ankietowany student (5%) uznał, że narciarstwo/snowboard wywołuje podziw ze strony innych ludzi. wywołuje podziw ze strony 5% innych ludzi pozwala na nawiązanie nowych 7.5% kontaktów pozwala na kontakt z naturą podnosi poziom adrenalizny pozwala odwerwać się od monotonii spraw codziennych zapewnia utrzymanie wysokiej sprawności fizycznej daje możliwość regeneracji sił fizycznych i psychicznych 32.5% 36.25% 40% 42.50% 51.25% jest formą aktywnego wypoczynku 88.75% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rys. 12. Powody, dla których narciarstwo/snowboard to dobry sposób na spędzanie czasu wolnego na zgrupowaniu zimowym UKW 155

157 Poproszono również ankietowanych studentów, o wymienienie korzyści jakie przynosi im uprawianie narciarstwa/snowboardu. Podobnie jak w poprzedniej kwestii respondenci mogli zaznaczyć kilka odpowiedzi, zaproponowanych przez badacza. Analiza wyników badania pokazała, że ponad 82% respondentów uważa, że im uprawianie narciarstwa/snowboardu jest formą aktywnego wypoczynku, a Ok. 74%, uważa, że poprawia kondycję fizyczną. Ponad 51% ankietowanych studentów przyznało, iż im uprawianie narciarstwa/snowboardu polepsza koordynację ruchową, a ok. 44%, że korzystnie wpływa na samopoczucie. Ok. 39% studentów biorących udział w niniejszym badaniu stwierdziło, że im uprawianie narciarstwa/snowboardu daje możliwość regeneracji sił fizycznych i psychicznych, ponad 32%, że daje satysfakcję z pokonywania własnych słabości. Ok. 24% ankietowanych studentów jest przekonana, iż pozwala oderwać się od monotonii spraw codziennych, a ponad 22%, że pozwala na kontakt z naturą. Około 14% respondentów stwierdziło, iż uprawianie narciarstwa lub snowboardu podnosi poziom adrenaliny, a ponad 11%, pozwala na nawiązywanie nowych kontaktów. pozwala na nawiązanie nowych kontaktów podnosi poziom adrenaliny pozwala na kontakt z naturą pozwala oderwać się od monotonii spraw codziennych daje satysfakcję z pokonywania własnych słabości daje możliwość regeneracji sił fizycznych i psychicznych korzystnie wpływa na samopoczucie 11.25% 13.75% 22.5% 23.75% 32.5% 38.75% 43.75% polepsza koordynację ruchową 51.25% poprawia kondycję fizyczną 73.75% jest formą aktywnego wypoczynku 82.5% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rys. 13. Korzyści jakie przynosi respondentom uprawianie narciarstwa/snowboardu Badaczy interesowało również, czy narciarstwo lub snowboard pozwalają ankietowanym studentom zregenerować siły w czasie wolnym. I tak, ponad 41% respondentów zdecydowanie potwierdziło tę tezę, a ok. 39% raczej potwierdziło. Przeciwnego zdania był co dwudziesty ankietowany student (5%), który stwierdził, że narciarstwo lub snowboard absolutnie nie pozwalają zregenerować im sił w czasie wolnym oraz ponad 11% respondentów, którzy stwierdzili, że raczej nie pozwalają. ok. 4% ankietowanych nie miała zdania na ten temat. 156

158 TRUDNO POWIEDZIEĆ NIE TAK 3.75% 11.25% 5% 38.75% 41.25% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% Rys. 14. Narciarstwo/snowboard pozwalają respondentom zregenerować siły w czasie wolnym W dalszej części niniejszego badania spytano ankietowanych studentów, czy narciarstwo lub snowboard odprężało ich podczas zajęć na zgrupowaniu UKW. Jak się okazało około 39% respondentów uważało, że owszem narciarstwo lub snowboard odprężało ich podczas zajęć na zgrupowaniu UKW, a ponad 52% ankietowanych stwierdziły, że raczej ich odprężało. Przeciwne stanowisko zaprezentowało jedynie ok. 3% respondentów, którzy stwierdzili z całym przekonaniem, że narciarstwo lub snowboard absolutnie nie odprężało ich podczas zajęć na zgrupowaniu UKW oraz około 4% studentów, którzy stwierdziło, że raczej nie odprężało. Około 3% studentów biorących udział w niniejszym badaniu nie potrafiło jednoznacznie ocenić tego zagadnienia. TRUDNO POWIEDZIEĆ 3.75% RACZEJ NIE 11.25% NIE 5% RACZEJ TAK 38.75% TAK 41.25% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% Rys. 15. Narciarstwo/snowboard odprężało respondentów podczas zajęć na zgrupowaniu UKW W dalszej części niniejszego badania spytano również ankietowanych studentów, czy narciarstwo lub snowboard jest ich ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym po odbyciu zgrupowania UKW. Analiza wyników badania pokazała, że ok. 39% respondentów stwierdziło, że owszem, po odbyciu zgrupowania UKW narciarstwo lub snowboard stało się ich ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym, a 45% respondentów stwierdziło, że raczej stały się ich ulubionymi dyscyplinami. Przeciwnego zdania był co dwudziesty ankietowany student (5%), który stwierdził z całą stanowczością, iż po odbyciu zgrupowania UKW ani narciarstwo, ani snowboard absolutnie nie stało się jego ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym oraz ponad 7%, którzy 157

159 stwierdzili, że te dyscypliny sportowe raczej się nie stały się ich ulubionymi. Około 4% studentów biorących udział w niniejszym badaniu nie miało zdania na ten temat. TRUDNO POWIEDZIEĆ RACZEJ NIE NIE RACZEJ TAK TAK 3.75% 5% 7.5% 45% 38.75% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% Rys. 16. Narciarstwo/snowboard jest ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym po odbyciu zgrupowania UKW W uzupełnieniu powyższej kwestii poproszono ankietowanych uczestników zgrupowania UKW o uzasadnienie, dlaczego narciarstwo/snowboard jest ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym. Respondenci udzielali kilka wyjaśnień, zatem suma odpowiedzi jest większa niż 100%. I tak co trzeci respondent (34%) stwierdził, że narciarstwo/snowboard jest to aktywna forma spędzania wolnego czasu, a ponad 32% ankietowanych uważa, że sporty te polepszają kondycję fizyczną i psychiczną. Po odbyciu zgrupowania UKW ponad 21% uczestników stwierdziło, iż narciarstwo/snowboard jest ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym, ponieważ podnosi poziom adrenaliny, a ok. 14% respondentów uważa, że przebywanie na świeżym powietrzu jest zdrowe. Ponad 12% uczestników zgrupowania stwierdziło, że narciarstwo i snowboard pozwalają się odprężyć. Ponad 11% ankietowanych stoi na stanowisku, że narciarstwo/snowboard jest ich ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym, ponieważ sprawia im to satysfakcję, frajdę, radość albo po prostu to lubią. Ponad 7% respondentów stwierdziło, iż narciarstwo i snowboard regenerują siły witalne, a co dwudziesty uczestnik zgrupowania UKW (5%) uważa, że sporty te koją nerwy. Szczegółowe dane przedstawia graficznie rysunek nr 17 zamieszczony na następnej stronie. sporty te koją nerwy regeneruje siły witalne sprawia mi to satysfakcję/frajdę/radość, lubię to pozwala się odprężyć przebywanie na świeżym powietrzu jest zdrowe 5.0% 7.50% 11.75% 12.50% 13.75% adrenalina 21.25% polepsza kondycję fizyczną i psychiczną jesto to aktywna forma spędzania wolnego czasu 32.50% 33.75% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Rys. 17. Czynniki, przez które narciarstwo/snowboard jest ulubioną formą spędzania wolnego czasu w sezonie zimowym po odbyciu zgrupowania UKW 158

160 Spytano również ankietowanych czy uważają, że narciarstwo lub snowboard dobrze wpływa na ich kondycję fizyczną. Jak się okazało ponad 76% respondentów stwierdziło, że owszem te dyscypliny sportu dobrze wpływa na ich kondycję fizyczną, a ponad 21% respondentów stwierdziło, że raczej dobrze. Tylko ok. 3% ankietowanych nie miało zdania na ten temat. TRUDNO POWIEDZIEĆ 2.5% RACZEJ TAK 21.25% TAK 76.25% 0.00% 50.00% % Rys. 18. Narciarstwo/snowboard dobrze wpływa na kondycję fizyczną respondentów Badacza interesowało również, czy ankietowani studenci byli zadowoleni z czasu, który poświęcili narciarstwu lub snowboardowi na zgrupowaniu UKW. Analiza wyników badania pokazała, że ponad 43% respondentów przyznało, że owszem byli zadowoleni, a 35% respondentów raczej wykazała zadowolenie. Tylko 5% respondentów wykazało zdecydowane niezadowolenie, a 10% wykazało raczej niezadowolenie. Ponad 4% respondentów nie miała zdania na ten temat. TRUDNO POWIEDZIEĆ RACZEJ NIE NIE RACZEJ TAK TAK 3.75% 5% 10.0% 35% 46.25% 0.00% 20.00% 40.00% 60.00% Rys. 19. Zadowolenie z czasu, który poświęcili respondenci narciarstwu/snowboardowi na zgrupowaniu UKW Aż ponad 82% respondentów uważa, że im uprawianie narciarstwa/snowboardu jest formą aktywnego wypoczynku, a ok. 74% uważa, że poprawia kondycję fizyczną. Ponad 51% ankietowanych przyznało, iż im uprawianie narciarstwa/snowboardu polepsza koordynację ruchową, a ok. 44%, że korzystnie wpływa na samopoczucie. Około 39% studentów stwierdziło, że im uprawianie narciarstwa/snowboardu daje możliwość regeneracji sił fizycznych i psychicznych, ponad 32%, że daje satysfakcję z pokonywania własnych słabości. Około 24% ankietowanych jest przekonana, iż pozwala oderwać się od monotonii spraw codziennych, a ponad 22%, że pozwala na kontakt z naturą. Około 14% respondentów stwierdziło, iż uprawianie narciarstwa lub snowboardu podnosi poziom adrenaliny, a ponad 11%, pozwala na nawiązywanie nowych kontaktów. Wyniki badań upoważniają do wyciągnięcia następujących wniosków: 159

161 1. studenci poświęcają dużo czasu wolnego w sezonie zimowym na narty, bądź snowboard, 2. studenci wyjeżdżają w sezonie zimowym na narty, bądź snowboard, 3. ogromnej ilości studentom narciarstwo sprawia frajdę, 4. studenci interesują się narciarstwem/snowboardem poza sezonem w formie śledzenia zawodów, nowinek w telewizji i internecie, 5. według studentów narciarstwo jest dobrym sposobem na spędzanie czasu wolnego, 6. uprawianie narciarstwa przynosi wiele korzyści, 7. narciarstwo oraz snowboard są ulubionymi formami spędzania czasu wolnego w sezonie zimowym, 8. studenci są zdania, że narciarstwo wpływa pozytywnie na ich osobowość. Literatura 1. Cieślicka M, Muszkieta R, Napierała M, Żukow W. Aktywność ruchowa młodzieży w Gnieźnie. [w:] (Red.) Marek Napierała, Radosław Muszkieta, Walery Żukow. Człowiek- rekreacja- zdrowie. WSG Bydgoszcz Jurkiewicz J, Napierała M, Żukow W, Cieślicka M, Zieliński M, Ratkowski W. Turystyka i rekreacja w rodzinie (w opinii mieszkańców Grudziądza). [w:] (Red.) Maik W, Napierała M, Żukow W., Wybrane problemy turystyki, rekreacji, fizjoterapii ochrony zdrowia człowieka. Bydgoszcz 2011 s Prusik Ka., Bochenek M., Görner K., Prusik Krz. (2006) Aktywność turystyczna a edukacja dzieci i młodzieży szkolnej z regionu południowego Podlasia. In: Rocznik naukowy - Studia o wychowaniu fizycznym i sporcie. Gdańsk: AWFiS, T. 16, Prusik Ka., Prusik. Krz., Görner K. (2008) Stan i perspektywy zdrowia i aktywności fizycznej młodego człowieka. W.: Telesna vychova a sport na univerzitach III: zbornik redeckich prac (CD-ROM), Nitra, Slovenska polno hospodarska univerzita, Prusik Ka., Zaporozhanov V., Görner K., Prusik Krz. (2009) Stan aktywności fizycznej w stylu życia studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Pedagogika, Psihologia ta Mediko-Biologicni Problemi Fizicnogo Vihovanna i Sportu. Charków, 12, Wachowiak F., Cieślicka M., Napierała M., Turystyka kwalifikowana w opinii uczniów wybranych szkół średnich., [w:] Sport i turystyka w kulturze fizycznej, (red.) Cieślicka M., Muszkieta R., Napierała M., Żukow W., Ośrodek Rekreacji, Sportu i Edukacji w Poznaniu, 2012, s

162 Modzelewski Damian, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Jopkiewicz Jan. Rekreacja dzieci i młodzieży w Grudziądzu = Recreation of children and young people in Grudziądz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: REKREACJA DZIECI I MŁODZIEŻY W GRUDZIĄDZU Recreation of children and young people in Grudziądz Damian Modzelewski 1, Marek Napierała 2, Mirosława Cieślicka 2, Radosław Muszkieta 2, Walery Zukow 2, Jan Jopkiewicz 2 1 Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Praca ma na celu przedstawienie poziomu rozwoju rekreacji w mieście oraz poznania opinii o rekreacji z punktu widzenia młodzieży i dzieci. Mam zamiar też wykazać w pracy jak wiele Grudziądz powinien zainwestować i zmienić, aby miasto stało się atrakcyjne pod kątem rekreacji. Badania zostały przeprowadzone wśród uczniów III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Pawła II, w wieku od 18 do 19 lat metodą badawczą za pomocą ankiety. W badaniu wzięło udział 100 osób, 60 kobiet i 40 mężczyzn, badania zostały przeprowadzone w kwietniu tego roku. Wnioski: 1) Miasto powinno zainwestować w promocję sportu i zachęcać mieszkańców do robienia czegokolwiek co ma związek z aktywnością fizyczną w czasie wolnym lub po pracy. 2) Obiekty z basenami powinny rozpocząć uatrakcyjniać swoje otoczenie by przyciągać więcej ludzi. 3) Organy odpowiadające za sport i rekreację powinny wciąż rozbudowywać miejsca atrakcyjne sportowo i rekreacyjnie, by młodzież miała gdzie spędzać swój czas wolny ze znajomymi. Słowa kluczowe: rekreacja, aktywność fizyczna, młodzież Summary The work is aimed at a show of the level of development of the recreation at the city and cognitions of opinion on the recreation from a point of view of young people and children. It intend also to show at the work how a lot Grudziądz should invest and to change so that the city becomes attractive under the angle of the recreation. Tests were conducted amongst pupils of the III High School name of John Paul II, in students from 18 to 19 years old with research method with the questionnaire form. 100 persons, 60 women and 40 men took part in the test, tests were conducted in April

163 Conclusions: 1) The city should invest sport in the promotion and encourage residents doing anything what correlates with the physical activity in the leisure time or after work. 2) Objects with swimming pools should begin to enhance one's surroundings in order to attract more people. 3) Organs being responsible for sport and the recreation should still extend attractive places sportingly and recreational so that young people have where to spend one's leisure time with acquaintances. Keywords: recreation, physical activity, young people Wstęp Środki finansowe przeznaczone na czynną rekreację pracujących, wysiłki badawcze zmierzające do opracowania nowych, doskonalszych form aktywnego wypoczynku po pracy i nauce są olbrzymie. Coraz większe również bywają nasze osiągnięcia na tym polu: masowe, niespotykane dotąd rozmiary przybrała turystyka, bardzo popularny stał się wypoczynek świąteczny, wczasy, niektóre sporty. Spełniają one niewątpliwie ważną rolę w sensownym zagospodarowaniu czasu wolnego, lecz posiadają również podstawowy brak są zajęciami okazjonalnymi. Natomiast systematyczna, codzienna rekreacja fizyczna tak przecież niezbędna na obecnym etapie rozwoju cywilizacji nadal jeszcze stanowi rzadkość (Kwilecka i wsp., 1978). Z lekarskiego punktu widzenia aktywność fizyczną traktujemy jako najbardziej pożądaną formę rekreacji i wykorzystanie czasu wolnego ze względu na jej podstawowe znaczenie dla zdrowia. Rozładowanie kompleksów i nadmiaru energii, szczególnie u dzieci i młodzieży, kształtowanie osobowości, światopoglądu oraz nawiązywanie trwałych przyjaźni jest również pozytywnym aspektem społecznym zajęć rekreacyjnych. Hasłu bądź sprawny powinna towarzyszyć konsekwentna działalność w zakresie rozwijania łatwo dostępnych i atrakcyjnych obiektów do uprawiania najbardziej pożądanych form rekreacji i wypoczynku. Do upowszechnienia rekreacji we wszystkich kręgach społeczeństwa wydatnie przyczynia się stała informacja o aktualnych możliwościach wykorzystania czasu wolnego, wciąż wzrastająca sieć ośrodków rekreacyjno-sportowych (Kuś, 1981; Napierała i wsp., 2009). Współcześnie w literaturze polskiej można spotkać kilkanaście różnych definicji rekreacji, z których żadna nie jest zbyt ścisła. Wszyscy jednak teoretycy są zgodni co do tego, że działalność rekreacyjna przebiega w czasie wolnym, poza pracą zawodową i nauką, poza obowiązkami społecznymi i rodzinnymi. Realizowana jest w czasie, który współczesny człowiek ma do własnej dyspozycji, którym może rozporządzać zgodnie z własnymi zainteresowaniami i potrzebami (Dowgird, 1978). Rekreacja zatem współdziała z wychowaniem, samowychowaniem, samokształceniem, higieną fizyczną i psychiczną, kulturą i rozrywką, oraz z podnoszeniem własnego poziomu kulturalnego (Wolańska, 1971). Rekreacja to nie tylko przyjemne spędzanie czasu wolnego, ale również wykorzystywanie go w sposób społecznie pożyteczny i aprobowany konstruktywny do dalszego rozwoju osobowości. T. Wolańska stwierdza, że w języku polskim trudno znaleźć ścisły odpowiednik dla terminu rekreacja. Teoretycznie jest nim zdaniem Wolańskiej najbliższe słowo wczasy. Rekreacja to forma działania, która trwa permanentnie. Wartość tego działania zależy od stopnia zaangażowania się, od umiejętności wyboru najlepszych form zajęć rekreacyjnych, dających obok odprężenia, wypoczynku, rozrywki, trwałe wartości 162

164 społeczne i osobowościowe (Czajkowski, 1979). R. Wroczyński podkreśla, że w polskiej literaturze pedagogicznej pojęcie rekreacja ma nieco zwężone znaczenie. Określa wprawdzie również bezinteresowną aktywność młodzieży, ale ograniczoną przede wszystkim do wypoczynku i rozrywki. Przez rekreację rozumiemy więc wypoczynkowo-rozrywkowe formy aktywności w czasie wolnym Wroczyński, 1974). Przez rekreację fizyczną rozumiemy te wszystkie zajęcia o treści ruchowo-sportowej lub turystycznej, którym człowiek oddaje się z własnych chęci w czasie wolnym od obowiązków, dla wypoczynku, rozrywki i dla własnej osobowości. Rekreacja fizyczna posiada wszystkie atrybuty zjawiska określonego mianem rekreacji lub wczasów. Jest bowiem odpoczynkiem po pracy i rozrywką, jest środkiem doskonalenia siebie w znaczeniu psychicznym i fizycznym, zaspokajającym i rozwijającym potrzebę wspólnoty, wreszcie działaniem przynoszącym przeżycia o dużym ładunku emocjonalnym, estetycznym i umysłowym oraz moralnym 1.W czasie wypoczynkoworozrywkowych ćwiczeń fizycznych człowiek odczuwa zadowolenie i radość z bezpośredniego udziału w grze, zabawie, pływaniu, wycieczce, ćwiczeniach gimnastycznych, a nie tylko z dalszego efektu wypływającego z uczestnictwa, na przykład z pobicia rekordu, zdobycia odpowiedniej klasy sportowej czy odznaki sportowej. Właśnie taka postawa wobec danej aktywności fizycznej determinuje, czy dana czynność można zaklasyfikować do kategorii rekreacji fizycznej czy też nie. Człowiek dorosły decyduje w zasadzie sam o swojej rekreacji, w pewnym tylko stopniu zdeterminowanej niektórymi warunkami i okolicznościami, w jakich żyje. Nieco inaczej będzie realizowana rekreacja w życiu dzieci i młodzieży. Wybór form aktywności rekreacyjnej nie jest zupełnie dowolny, podlega w dużym stopniu rygorom nadzoru wychowawczego i racjom ustalonym przez dorosłych. Dziecko nie zawsze wie, co mu jest obiektywnie potrzebne, a tym bardziej co mu będzie potrzebne w przyszłości. W tym wyborze powinno znaleźć pomoc u dorosłych, rodziców i wychowawców. Niniejsza praca ma na celu zbadanie poziomu oraz poznanie opinii o rekreacji dzieci i młodzieży w Grudziądzu. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone w kwietniu tego roku, w III Liceum Ogólnokształcący im. Jana Pawła II w Grudziądzu. Uczniowie musieli odpowiedzieć na 14 pytań. Po wcześniejszym uzyskaniu zgody od nauczycieli na przeprowadzenie badania rozdano ankiety uczniom znajdującym się na lekcji. Badanie przeprowadzano w taki sam sposób z uczniami różnych klas na kilku godzinach lekcyjnych aż do uzyskania pożądanej liczby ankiet. Ogólnie rozdano 120 ankiet z których 100 nadawało się do analizy. Ankieta jest Badania zostały przeprowadzone wśród uczniów III Liceum Ogólnokształcącego im. Jana Pawła II, w wieku od 18 do 19 lat. metodą zdobywania informacji przez pytanie wybranych osób za pośrednictwem drukowanej listy pytań, zwanej kwestionariuszem. Ankietę można stosować jednorazowo, wysyłając kwestionariusz do badanych osób w celu udzielenia przez nie pisemnych odpowiedzi na pytania. Taka ankieta, zwana jednorazową, umożliwiła zarejestrowanie opinii ludzi o jakimś zjawisku w danym momencie. Wyniki 1 Wolańska T, Rekreacja fizyczna, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa, 1971, s

165 więcej około 3 godz. około 2 godz. kobiety mężczyźni około 1 godz. nie poświęca czasu 0% 20% 40% 60% Ryc.1.Ile czasu poświęcasz dziennie na ćwiczenia ruchowe? (prócz zajęć w szkole) Najwięcej badanych poświęca około1 godziny dziennie na ćwiczenia ruchowe (kobiety 37%, mężczyźni 55%). Natomiast najmniej badanych zadeklarowało, że poświęca około 3 godzin dziennie na ćwiczenia ruchowe (kobiety 10%, mężczyźni 0%). Niepokojące jest to, że dość duża część badanych zadeklarowała, że nie poświęca czasu wolnego na ćwiczenia ruchowe (kobiety 20 %, mężczyźni 25 %). muzyka książki ćwiczenia komputer kobiety mężczyźni oglądanie TV 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ryc.2. Jak najczęściej spędzasz czas wolny? Aktywność fizyczna jest sposobem spędzania czasu wolnego największej ilości badanych (mężczyźni 45%, kobiety 24%). Następnie klasyfikuje się u kobiet czytanie książek 23%, natomiast ani jeden badany mężczyzna nie zadeklarował czytania książek w czasie wolnym. W dalszej kolejności 25% mężczyzn spędza czas przed komputerem, kobiet natomiast 13%. 164

166 odreagowanie stresu sposób na przyjemna nudę forma kobiety mężczyźni nieprzyjemna forma 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Ryc.3. Czym dla Ciebie jest aktywność ruchowa? Większość badanych 65% mężczyzn i 40 % kobiet uważa aktywność fizyczną jako przyjemną formę spędzania czasu, dość duży procent ankietowanych stwierdza, że aktywność fizyczna jest dla nich odreagowaniem stresu (mężczyźni 25%, kobiety 30%). Z kolei dla 5% mężczyzn i 13% kobiet aktywność fizyczna jest nieprzyjemną formą spędzania czasu. Pozostała część badanych aktywność fizyczną uważa za sposób na nudę. siatkówka koszykówka tenis piłka nożna kobiety mężczyźni taniec nie uczestniczę 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Ryc.4. W jakich zajęciach sportowych bierzesz udział? Na pytanie w jakich zajęciach sportowych najczęściej bierzesz udział, najwięcej kobiet 37% odpowiedziało, że nie uczestniczy w żadnych zajęciach, 23% gra w siatkówkę, 17% gra w piłkę nożną, 13% trenuje taniec oraz 10 % gra w koszykówkę. Natomiast najwięcej 37% mężczyzn zadeklarowało, że gra w piłkę nożną, 30% nie uczestniczy w żadnych zajęciach sportowych, 15% gra w tenisa i równo po 10% ankietowanych mężczyzn trenuje taniec oraz gra w siatkówkę. Pomiędzy grupami mężczyzn, a kobiet widać znaczącą różnicę w uczestnictwie w zajęciach sportowych, najwięcej kobiet 37% zadeklarowało brak uczestnictwa w jakichkolwiek zajęciach, natomiast u mężczyzn największy procent odpowiedzi stanowi gra w piłkę nożną 37% 165

167 zajęcia sportowe kobiety koła naukowe mężczyźni nie uczestniczy 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc.5. W jakich zajęciach pozalekcyjnych uczestniczysz? Najwięcej kobiet 46% nie uczestniczy w żadnych zajęciach pozalekcyjnych z kolei 37 % bierze udział w zajęciach sportowych, natomiast pozostała część 17% uczestniczy w różnego rodzaju kołach naukowych. Mężczyźni odpowiedzieli podobnie, mianowicie 55% nie uczestniczy w zajęciach pozalekcyjnych, 25% uczestniczy w zajęciach sportowych, a 20% bierze udział w zajęciach sportowych. Większość ankietowanych nie uczestniczy w zajęciach pozalekcyjnych (kobiety 46%, mężczyźni 55%), natomiast podobna część badanych bierze udział w zajęciach sportowych (kobiety 37%, mężczyźni 25%) reszta uczestniczy w różnego rodzaju kołach naukowych. lodowisko basen hala sportowa kobiety mężczyźni boisko szkolne stadion sportowy 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Ryc.6. Z jakich obiektów sportowych najwięcej korzystasz w Grudziądzu? Najwięcej kobiet na terenie Grudziądza (ryc.6, tabela 7 w aneksie) korzysta z hal sportowych oraz basenów (równo po 27% kobiet) następnie 23% korzysta z boisk szkolnych, 13% z lodowiska oraz 10% korzysta ze stadionu sportowego. Zaś mężczyźni zadeklarowali, że najczęściej korzystają z basenu 30%, następnie równo po 25% z boisk szkolnych oraz stadionu sportowego, 10% ankietowanych korzysta z hal sportowych oraz 10% również z lodowiska. 166

168 piłki sportowe łyżwy narty kobiety mężczyźni rower nie korzystam 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Ryc.7. Z jakich sprzętów sportowych korzystasz podczas zajęć ruchowych? Najwięcej kobiet 43% korzysta na co dzień z roweru, 34% z różnego rodzaju piłek, 13% nie korzysta ze sprzętu sportowego, a 10% kobiet korzysta z łyżew. Natomiast 35% mężczyzn korzysta z piłek sportowych, 30% roweru,20% nie korzysta ze sprzętu sportowego i 15% korzysta z nart. z rodzicami ze znajomymi kobiety mężczyźni sam 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Ryc.8. Z kim najczęściej spędzasz czas podczas zajęć ruchowych? Podczas zajęć ruchowych 70% kobiet spędza czas ze znajomymi, 20% samotnie, a 10% z rodziną. Z kolei 75% mężczyzn podczas zajęć ruchowych spędza czas ze znajomymi, 15% samotnie oraz 10% z rodziną. Zarówno kobiety jak i mężczyźni najczęściej spędzają czas podczas zajęć ruchowych ze znajomymi (kobiety 70%, mężczyźni 75%), natomiast najrzadziej z rodziną (kobiety 10%, mężczyźni 10%). wyżyci się spędzenie czasu z rodziną ładna sylwetka ciała pozbycie się stresu przyjemności kobiety mężczyźni zabicie nudy spotkanie ze znajomymi 0% 10% 20% 30% 40% Ryc.9. Co skłania cię do podjęcia aktywności ruchowej? 167

169 Do podejmowania aktywności ruchowej najczęściej skłania kobiety spotkanie ze znajomymi 20%, pozbycie się stresu 20%, oraz przyjemności 20%. Reszta ankietowanych kobiet odpowiedziała, że motywuje je uzyskanie ładnej sylwetki ciała 17%, natomiast 13% podejmuje aktywność ruchową dla zabicia nudy oraz 10% chce się w ten sposób wyżyć. Największa ilość ankietowanych mężczyzn 35% podejmuje aktywność fizyczną dla pozbycia się stresu, następnie grupa mężczyzn (równo po 15%) dla spotkania ze znajomymi, zabicia nudy, dla przyjemności oraz dla ładnej sylwetki ciała. Pozostałe 5% dla wyżycia się. Kobiety najczęściej podejmują aktywność fizyczną z powodu chęci spotkania się ze znajomymi, natomiast mężczyźni dla pozbycia się stresu, natomiast obie grupy ankietowanych najrzadziej podejmują aktywność fizyczną z powodu wyżycia się (kobiety 10%, mężczyźni 5%). niska sprawność fizyczna zły stan zdrowia brak czasu kobiety mężczyźni finanse nie ma przeszkód 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc.10. Co jest dla ciebie największą przeszkodą w podejmowaniu aktywności fizycznej w czasie wolnym? Największą przeszkodą w podejmowaniu aktywności fizycznej dla 48% kobiet jest brak czasu wolnego, dla reszty kobiet (po 7%) jest to zły stan zdrowia, niska sprawność fizyczna oraz finanse. Natomiast 33% kobiet nie ma żadnych przeszkód w podejmowaniu aktywności fizycznej. U mężczyzn sytuacja wygląda podobnie, 55% odpowiedziało, że jest to brak wolnego czasu, dla 10% jest to przeszkoda finansowa natomiast 35% nie ma żadnych przeszkód w podejmowaniu aktywności fizycznej. Kobiety jak i mężczyźni najczęściej jako przeszkodę w podejmowaniu aktywności fizycznej podawali brak czasu wolnego (kobiety 48%, mężczyźni 55%). Podobne zdanie mieli również ankietowani którzy nie mieli żadnych przeszkód w podejmowaniu aktywności fizycznej (kobiety 33%, mężczyźni 35%). znakomita bardzo dobra dobra kobiety mężczyźni zadowalająca zła 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Ryc.11. Jak byś określił swoją sprawność ruchową? 168

170 Najwięcej 43% kobiet (ryc.11, tabela 12 w aneksie) określa swoją sprawność ruchową jako zadowalającą, 30% jako dobrą, jako bardzo dobrą17%, 7% jako znakomitą oraz 3% jako złą. Natomiast największa liczba mężczyzn (35%) twierdzi, że ma bardzo dobrą sprawność fizyczną, 25% uważa, że ma dobrą sprawność fizyczną, 20% określa swoją sprawność jako zadowalającą, 15% jako znakomitą oraz 5% jako złą. Większy procent mężczyzn niż kobiet określa swoją sprawność ruchową źle (kobiety 3%, mężczyźni 5%) lecz mężczyźni ogółem lepiej określają swoją sprawność fizyczną niż kobiety. złe średnie dobre kobiety mężczyźni bardzo dobre 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Ryc.12. Jakie warunki do uprawiania sportu i rekreacji istnieją w twoim miejscu zamieszkania? Dla 47% kobiet ich miejsce zamieszkania posiada średnie warunki do uprawiania sportu i rekreacji, 30% twierdzi, że są one dobre,13% uważa, że bardzo dobre natomiast 10% sądzi, że są to złe warunki. Z kolei jednakowo po 30% mężczyzn twierdzi, że w ich miejscu zamieszkania są średnie oraz dobre warunki do uprawiania sportu i rekreacji natomiast 25% uważa je za bardzo dobre, a 15% za złe. Większa procent mężczyzn ocenia gorzej swoje warunki w miejscu zamieszkania (kobiety 10%, mężczyźni 15%) jako złe. Natomiast zdecydowana większość ankietowanych pozytywnie ocenia swoje miejsce zamieszkania pod względem warunków do uprawiania sportu i rekreacji. nie raczej nie kobiety mężczyźni raczej tak tak 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ryc.13. Czy twoim zdaniem Grudziądz w pełni wykorzystuje swój potencjał związany z poziomem rozwoju infrastruktury sportowo-rekreacyjnej? 169

171 Według 47% kobiet Grudziądz raczej nie wykorzystuje swojego potencjału związanego z poziomem rozwoju infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, kolejne 37% kobiet uważa, że raczej tak, natomiast 13% twierdzi, że nie wykorzystuje swojego potencjału, a 3% kobiet odpowiedziało, że wykorzystuje swój potencjał. Natomiast 35% mężczyzn uważa, że Grudziądz raczej wykorzystuje swój potencjał związany z poziomem rozwoju infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, 30% uważa, że raczej nie wykorzystuje potencjału, 25% uważa, że nie wykorzystuje swojego potencjału, a 5% twierdzi, że wykorzystuje swój potencjał. Zdania kobiet i mężczyzn są sprzeczne, kobiety uważają, że Grudziądz raczej nie (47%) wykorzystuje swojego potencjału, a mężczyźni, że raczej wykorzystuje (35%). mam go w odpowiedniej ilości mam go za mało kobiety mężczyźni mam go za dużo 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc.14. Jak odczuwasz stosunek czasu wolnego do swoich potrzeb? 87% kobiet uważa, że ma za mało czasu wolnego do swoich potrzeb, 10% kobiet twierdzi, że ma go w odpowiedniej ilości. Zaledwie 3% kobiet uważa, że ma za dużo czasu wolnego do swoich potrzeb. Mężczyźni w 75% uważają, że maja za mało czasu wolnego natomiast 20% uważa, że ma go w odpowiedniej ilości, a 5% uważa, że ma go za dużo. Większość kobiet i mężczyzn uważa, że ma za mało czasu wolnego (kobiety 87%, mężczyźni 75%), natomiast zdecydowanie mniej badanych przyznało, że ma go zbyt dużo(kobiety 3%, mężczyźni 5%). Podsumowanie i wnioski Opierając się o badania przeprowadzone na podstawie ankiety uważam, że wszystkie postawione przeze mnie hipotezy się potwierdziły. Badana przeze mnie grupa osób potwierdziła, że poświęca około 1 godziny dziennie na ćwiczenia ruchowe, bądź wcale. Uważam, że to i tak nie zły wynik, gdyż w obecnych czasach ludzie nie mają zbyt wiele czasu wolnego dla siebie, a gdy już go mają wykorzystują go na wypoczynek bierny po ciężkim tygodniu pracy. W czasie wolnym ankietowani najczęściej są aktywni fizycznie. W ostatnich miesiącach rzeczywiście można zauważyć w Grudziądzu więcej osób aktywnych fizycznie. Badani udzielili odpowiedzi, że najczęściej w mieście korzystają ze stadionu miejskiego, boisk szkolnych, basenów oraz lodowiska. Coraz więcej dzieje się na grudziądzkim stadionie miejskim co skutkuje częstszym odwiedzaniem go, w wielu szkołach poprawił się wygląd oraz wyposażenie boisk szkolnych co również powoduje, że młodzież częściej z nich korzysta. Baseny grudziądzkie nie są w najlepszym stanie, są słabo wyposażone i pozbawione atrakcji typu zjeżdżalnie wodne itp. Jednak mimo tego cieszą się 170

172 dużą popularnością wśród młodzieży i mieszkańców miasta, jeśli chodzi o lodowisko to niestety jest ono dostępnie jedynie zimą, gdy utrzymują się temperatury minusowe, jednak gdy już działa to cieszy się naprawdę ogromną popularnością. Niekiedy trzeba czekać godzinę, aby pojeździć na łyżwach, ponieważ jest tak wielkie zainteresowanie. Szkoda tylko, że jak na tak duże miasto w zimę czynne jest tylko jedno lodowisko. Ankietowani stwierdzili, że najczęściej swój czas wolny podczas zajęć ruchowych spędzają ze znajomymi, gdyż daje im to większą frajdę i czują się bardziej swobodnie w gronie znajomych. Motywacją do podejmowania przez młodzież aktywności fizycznej jest możliwość pozbycia się stresu, odreagowania po ciężkim dniu w pracy czy w szkole, oraz przyjemność jaką daje aktywność fizyczna. Im bardziej człowiek jest aktywny fizycznie tym ma więcej energii, lepszą sprawność fizyczną jak i psychiczną organizmu oraz więcej chęci do życia i lepszy humor. Na koniec grupa badanych odpowiedziała, że Grudziądz jest miastem średnio atrakcyjnym pod kątem sportowo-rekreacyjnym oraz, że powinien bardziej się rozwinąć w tym kierunku. Rzeczywiście można tak powiedzieć, jednak w ostatnim czasie władze miasta podjęły wiele decyzji o rozbudowaniu strefy sportowo-rekreacyjnej w mieście. Wciąż rozbudowywane są ścieżki rowerowe, oraz trwa budowa portu nad Wisłą, gdzie można będzie przejść się pięknym deptakiem nadwiślańskim oraz wypożyczyć kajak, łódź bądź udać się w rejs po Wiśle. Miasto powinno rozpocząć porządnie inwestować w rozwój turystyki by przyciągnąć więcej zwiedzających, turystów, oraz lepiej wykorzystać już istniejące atrakcje turystyczne, a tym samym zachęcić mieszkańców do spacerowania po naszym pięknym mieście. Grudziądz to naprawdę ciekawe miasto ma wiele zabytkowych budowli oraz ciekawą historię jednak nie będzie nigdy atrakcyjne jeśli władze nie poświęcą więcej środków na jego promocję. Owszem ostatnio rozpoczęto takie kroki, świadczy o tym fakt, że w tym miesiącu w naszym mieście był nagrywany odcinek do kultowego serialu Rodzinka.pl cieszącego się naprawdę sporą oglądalnością, jednak to wciąż niewiele by miasto stało się bardziej znane. Wnioski: 1) Miasto powinno zainwestować w promocję sportu i zachęcać mieszkańców do robienia czegokolwiek co ma związek z aktywnością fizyczną w czasie wolnym lub po pracy. 2) Obiekty z basenami powinny rozpocząć uatrakcyjniać swoje otoczenie by przyciągać więcej ludzi. 3) Organy odpowiadające za sport i rekreację powinny wciąż rozbudowywać miejsca atrakcyjne sportowo i rekreacyjnie, by młodzież miała gdzie spędzać swój czas wolny ze znajomymi. Literatura 1. Czajkowski K., Wychowanie do rekreacji, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1979, s Dowgird Z., Rekreacja fizyczna na wczasach, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa, Kuś W., Czas wolny, rekreacja i zdrowie, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa, Kwilecka M., Brożek Z., 2007, Bezpośrednie funkcje rekreacji, Wydawnictwo ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa. 5. Napierała M, Cieślicka M, Kuś A, Ratkowski W, Żukow W. Żeglarstwo jako forma rekreacji w opinii studentów Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy. [w:] (Red.) 171

173 Radosław Muszkieta, Walery Żukow, Marek Napierała, Mariusz Barczak. Społeczne i ekonomiczne aspekty turystyki i rekreacji. WWSTiZ, WSG. ORSE. Poznań Bydgoszcz Wolańska T, Rekreacja fizyczna, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa, 1971, s Wolańska T, Rekreacja fizyczna, Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa, 1971, s Wroczyński R, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa, 1974, s

174 Grubczyński Rafał, Napierała Marek, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Bartik Pavol, Cieślicka Mirosława. Problem otyłości dzieci i młodzieży ze szkoły podstawowej w Brzozie koło Bydgoszczy = Problem of the obesity of children and young people from the Primary School in Brzoza near Bydgoszcz. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: PROBLEM OTYŁOŚCI DZIECI I MŁODZIEŻY ZE SZKOŁY PODSTAWOWEJ W BRZOZIE KOŁO BYDGOSZCZY Problem of the obesity of children and young people from the Primary School in Brzoza near Bydgoszcz Rafał Grubczyński, Marek Napierała, Walery Zukow, Radosław Muszkieta, Pavol Bartik, Mirosława Cieślicka Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Przedmiotem poniższej pracy jest problem otyłości u dzieci z klas III, IV i V szkoły podstawowej. W celu jak najbardziej rzetelnego przeanalizowania problemu, wiedza teoretyczna, zamieszczona w początkowych rozdziałach, połączona została z działaniami badawczymi, mającymi na celu zebranie i usystematyzowanie danych na temat zjawiska otyłości wśród badanych dzieci, jej przyczyn oraz rozmiaru. Głównym celem pracy było zdiagnozowanie dzieci ze Szkoły Podstawowej w Brzozie z zamiarem otrzymania informacji o skali problemu otyłości. W celu weryfikacji problemu zastosowana została metoda badawcza opierająca się na sondażu z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety, za pomocą którego, zebrano informacje dotyczące problemu poruszanego w pracy. Badaniem objęto grupę uczniów klas III V Szkoły Podstawowej w Brzozie. W projekcie wzięło udział 40 dziewcząt i 28 chłopców. Badanie przeprowadzone zostało w terminie od 5 kwietnia do 28 maja bieżącego roku. W efekcie przeprowadzonych badań hipotezę tę udało się potwierdzić uwydatniając równocześnie rolę rodziców, jako tych osób, które odpowiadają bezpośrednio za życie i zdrowie swoich dzieci. Analiza materiału empirycznego pozwoliła na sformułowanie następujących wniosków: 1. Wśród uczniów szkoły w Brzozie występuje, znaczna cześć osób ma problemy z nadwagą lub otyłością. 2. Część dzieci z problemem nadwagi posiada w rodzinie również osoby borykające się z tym problemem. 3. Na problem otyłości i nadwagi w znacznej części przypadków na wpływ zła dieta i brak aktywności fizycznej. 173

175 4. Wzrost masy ciała powodowany jest także spadkiem zainteresowania uprawieniem sportów i spędzaniem czasu wolnego w sposób bierny (przed telewizorem lub komputerem). 5. Ankietowani nie posiadają odpowiednich wzorców zdrowego i higienicznego trybu życia w rodzenie. 6. Ankietowani nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat skutków otyłości. Słowa kluczowe: otyłość, uczniowie, masa ciała Summary A problem of the obesity is an object of the following work at children from III, IV and V class of primary school. To the purpose like the most of reliable analysing the problem, the knowledge theoretical, placed in initial allocations, connected stayed with research actions, being aimed at collecting and systematizing data about the phenomenon obesities amongst examined children, her causes and the size. Diagnosing children from the primary school in Brzoza with the intention was a main purpose of the work of receiving information about the scale of the problem of the obesity. Material and methods. In the objective of the verification of the problem a research method being based on a survey with using the questionnaire of the questionnaire form, with the help was applied of which, information concerning the problem mentioned at the work was collected. A group of pupils of class III-V was provided with the test - of the primary school in Brzoza. 40 girls and 28 boys were on a project. The test was conducted in time on 5 April to 28 May Results. Of tests in the end conducted managed to prove this hypothesis highlighting the role of parents at the same time, as these persons, which are responsible directly for a life and a health of one's children. Conclusions. The test of empirical material allowed for expressing the following conclusions: 1. Amongst pupils of the school in Brzoza, the considerable reverence of persons has weight problems or with obesity. 2. The part of children with the problem of the excess weight in the family also has persons contending with this problem. 3. To the problem of the obesity and excess weights in the considerable part of cases to the influence of the evil the diet and the lack of the physical activity. 4. The growth of the body weight is also caused with fall in an interest in practising sport and spending the leisure time in the passive way (in front of the TV set or the computer). 5. Respondents don't have right standards of the healthy and hygienic lifestyle into the giving birth. 6. Respondents don't have an obesity being enough for a knowledge about effects. Keywords: obesity, pupils, body weight 174

176 Wstęp Zdrowie to czynnik kształtujący życie każdego człowieka. Podobnie jak w przypadku innych kwestii związanych z prowadzeniem jak najbardziej optymalnego stylu życia, tak i w przypadku zdrowia, należy dołączyć wszelkich starań w kształtowaniu dobrych nawyków już od lat najmłodszych. Współczesny problem otyłości u dzieci nie wiąże się jedynie z kwestiami estetycznymi. Źle prowadzona dieta i brak dbałości o racjonalne odżywianie się z pewnością wywrze wpływ na dorosłym życiu, zdominowanym przez przypadłości i choroby będące efektem braku umiejętności odpowiedniego odżywiania się. Otyłość jest to stan patologicznego zwiększenia masy tkanki tłuszczowej, który prowadzi do upośledzenia funkcji organizmu człowieka w wielu sferach życia, a co się z tym wiąże do zwiększonego ryzyka chorobowości oraz śmiertelności. Otyłość to szósty, co do istotności czynnik ryzyka, odpowiadającym za liczbę zgonów na świecie (Szymocha i wsp., 2009). Otyłość jest ogólnoustrojową, przewlekłą chorobą metaboliczną wynikającą z zaburzenia równowagi między poborem i wydatkowaniem energii (homeostazy energetycznej organizmu), objawiającą się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. W miarę nasilania się tego procesu oraz w miarę upływu czasu pojawiają się patologie i dysfunkcje, dotyczące wszystkich układów i narządów (Tatoń i wsp., 2009). Często, zwłaszcza w badaniach populacyjnych, otyłość jest utożsamiana z nadmiarem masy ciała w stosunku do wysokości, czyli z nadwagą. I choć nie każdy nadmiar masy ciała jest spowodowany nadmiernym otłuszczeniem (lecz wynika na przykład ze zwiększenia masy mięśniowej, kostnej lub ilości wody w organizmie, czyli tzw. beztłuszczowej masy ciała), to jednak łatwość wykonania w masowej skali prostych pomiarów antropometrycznych usprawiedliwia to uproszczenie. Otyłość często traktuje się także jako wyższy stopień nadwagi (Oblaciński i wsp., 2009). Otyłość jest zaliczana do najczęstszych przewlekłych chorób niezakaźnych, która we współczesnej populacji, zdaniem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), ma postać globalnej epidemii. Zgodnie z danymi WHO, w 2005 roku problem nadwagi było dotknięte 1,6 mld osób a otyłością ponad 400 mln osób na całym świecie. W krajach rozwiniętych tylko 1/3 ludności ma prawidłową masę ciała (Przybylska i wsp., 2012). Trzeba zaznaczyć, że otyłość to nie jedynie zwiększona masa tkanki tłuszczowej, lecz również kumulacja lipidów w narządach, np. mięśniach, wątrobie, komórkach wysp trzustkowych (Bryl i wsp., 2006). Niezbędnym składnikiem ciała jest tkanka tłuszczowa, konieczna do właściwego funkcjonowania ustroju ludzkiego. W licznych badaniach potwierdzono ważne różnice, które dotyczyły roli jaką spełniają różnorodne jej typy w metabolicznej równowadze ogólnoustrojowej. Coraz częściej zwraca się uwagę na znaczenie nie tylko ogólnej postaci tkanki tłuszczowej w organizmie, lecz głównie jej zawartości trzewnej oraz narządowej (Obuchowicz, 2005). Fizjologicznie, w wieku niemowlęcym oraz wczesnego dzieciństwa, przeważa obwodowy typ otłuszczenia, ulegający wraz z wiekiem stopniowej przemianie w typ centralny. Okres dojrzewanie jest trudnym czasem dla rozwoju otłuszczenia ogólnego oraz rozłożenia tkanki tłuszczowej w organizmie. Sposób oraz szybkość jej redystrybucji zależ od rozróżnienia płciowego. U dziewcząt tkanka tłuszczowa lokalizuje się przede wszystkim w dolnej połowie ciała (pośladki, biodra) oraz jej masa wzrasta z wiekiem do zakończenia okresu dojrzewania. U chłopców występuje bardziej centralny typ otłuszczenia (prze wszystkim górna połowa ciała: ramiona, kark, podbrzusze) (Szatkowska, 2003). Przy rozwoju otyłości ważną rolę odgrywa fakt wzrastająca liczba oraz rozmiar adipocytów, które występują w dodatnim bilansie energetycznym. Końcowa liczba komórek tłuszczowych w organizmie stabilizuje się wraz z zakończeniem okresu dojrzewania. 175

177 Nadmierny wzrost liczby adipocytów w wieku dzieciństwa może doprowadzić do rozwoju otyłości już w wieku młodzieńczym oraz w wieku dorosłym, ponieważ jest to proces nieodwracalny. W przeciągu ostatnich 30 lat w zdecydowanej większości krajów świata zaobserwowano znaczny wzrost częstości występowania nadwagi oraz otyłości w populacji rozwojowej. Zgodnie z badani przeprowadzonymi w rożnych rejonach świata, szacuje się, że liczba ludzi otyłych w wieku do 18 lat wzrosła trzykrotnie w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku. Zgodnie z raportem International Obesity Task Force (IOTF) nadwagę albo otyłość na świecie wśród dzieci w wieku szkolnym wykazuje 155 milionów. Wśród nich dzieci oraz młodzież w wieku od 5 do 17 lat stanowi milionów otyłych, a dzieci do piątego roku życia 22 miliony otyłych. Sądzi się, że w Europie 20% dzieci ma nadmierną masę ciała. Wśród 74 mln Europejczyków między 4 a 18 rokiem życia, u 16 22% (11,8-16,3 mln) występuje nadwaga albo otyłość, a pośród nich 4 6%, czyli 2,9 4,4 mln ma otyłość. Roczny przyrost częstości otyłości w latach 70 - tych XX wieku wynosił zaledwie 0,2%, w latach 80 tych 0,6%, a w roku 2000 aż 2%. Aktualnie, pośród dzieci oraz młodzieży rozpoznaje się blisko 400 tys. nowych przypadków otyłości oraz nadwagi w ciągu roku. Porównywalnie jak w innych krajach, także w Polsce obserwuje się wzrost ilości występowania nadwagi oraz otyłości w populacji rozwojowej. Nietrudno zauważyć lawinowego wzrostu liczba doniesień, które dotyczą problemu otyłości i nadwagi u dzieci oraz młodzieży. Z godnie z danymi Instytut Żywności i Żywienia, uzyskane na podstawie badania zrealizowanego w ramach projektu Narodowego Programu Zapobiegania i Leczenia Otyłości, kwestia nadwagi oraz otyłości dotyczy około 12 14% dzieci i występuje zróżnicowanie regionalne. Celem głównym niniejszego badania jest zdiagnozowanie dzieci ze Szkoły Podstawowej w Brzozie z zamiarem otrzymania informacji o skali problemu otyłości. Materiał i metody Badania ankietowe w terenie Szkoły Podstawowej w Brzozie zostały przeprowadzone w okresie od 5 kwietnia 2013 roku a ostatni kwestionariusz został oddany 28 maja 2013 r. i objęto nim uczniów klas od III V. Przeprowadzone badanie trwało miesiąc. Podany czas obejmuje: przygotowanie kwestionariusza ankiety, przeprowadzenie badania pilotażowego na 11 osobach, na podstawie którego zostały zmienione następujące pytania które brzmiały: Jak oceniasz swoje widomości na temat odżywiania a poprawione brzmi: Jak oceniasz swoją wiedzę na temat zdrowego stylu odżywiania ponieważ należało pierwsza wersja pytania była zbyt ogólna. Kolejne pytanie brzmiało: Jak oceniasz swoją aktywność fizyczną?, a poprawnie brzmi: Jak oceniasz swoją kondycję fizyczną?, ponieważ pytania było niejednoznaczne. rozdawanie i zwrot kwestionariuszy ok. 3 tygodni, zbieranie, przetwarzanie i analizowanie danych, wyciągnięcie wniosków z badania. Rozdawane ankiety były chętnie wypełniane przez respondentów. Powierzone ankiety do wypełnienia wracały od razu lub też do 5-10 dni. Podczas przeprowadzania badań rozdano: 83 ankiety skierowanych do uczniów szkoły podstawowej, z czego: 10 ankiet nie zostało zwróconych, 48 respondentów wypełniło kwestionariusz prawidłowo, 20 badanych ma nadwagę i otyłość i ich ankiety poddano szczegółowej analizie, 5 ankiet zostało wypełnionych nieprawidłowo. 176

178 Do badania zakwalifikowano zatem 68 ankiet. Prawidłowość masy ciała dzieci została zmierzona za pomocą wskaźnika BMI (Body Mass Index). Dzięki temu wskaźnikowi możliwe jest oszacowanie poziomu tłuszczu, jaki jest w organizmie każdego człowieka. Możliwe jest także określenie na jego podstawie budowy ciała. Wskaźnik BMI pozwala realnie ocenić poziom wagi, a mianowicie czy jest ona prawidłowa czy zbyt duża lub mała. Obliczanie wskaźnika BMI opiera się na wadze podawanej w kilogramach i wzroście podawanym w centymetrach. Do obliczeń wykorzystano skalę oceny wielkości wskaźnika BMI wg Woynarowskiej. Tabela 1. Ocena wielkości wskaźnika BMI Dziewczęta Chłopcy Wie k Niedobó r masy Prawidłow a masa Nadwag a Otyłoś ć Niedobó r masy Prawidłow a masa Nadwag a Otyłoś ć 7 <13,1 13,2-18,5 >18,6 >20,2 <13,5 13,6-17,8 >17,9 >20,4 8 <13,4 13,5-19,0 >19,1 >21,7 <13,7 13,8-18,8 >18,9 >22,2 9 <13,7 13,8-19,6 >19,7 >22,9 <13,9 14,0-19,7 >19,8 >23,7 10 <14,1 14,2-20,2 >20,3 >23,8 <14,1 14,2-20,6 >20,7 >24,8 11 <14,4 14,5-20,9 >21,0 >24,5 <14,4 14,5-21,4 >21,5 >25,6 12 <14,8 14,9-21,6 >21,7 >25,1 <14,8 14,9-22,0 >22,1 >26,1 13 <15,3 15,4-22,3 >22,4 >25,4 <15,2 15,5-22,6 >22,7 >26,6 14 <15,7 15,8-22,9 >23,0 >25,6 <15,7 15,8-23,1 >23,2 >26,8 15 <16,3 16,4-23,3 >23,4 >25,8 <16,3 16,4-23,5 >23,6 >27,0 16 <16,8 16,9-23,5 >23,6 >25,9 <16,9 17,0-23,8 >23,9 >27,3 17 <17,4 17,5-23,4 >23,5 >26,0 <17,7 17,8-24,0 >24,1 >27,6 18 <18,0 18,1-22,9 >23,0 >26,2 <18,5 18,6-24,2 >24,3 >28,3 Ze względu na brak możliwości objęcia badaniem całej populacji generalnej wybrano próbę do badania (losowanie zależne, indywidualne). Badaniem objęto łącznie 83 osoby z pośród uczniów klas III V z czego do badania zakwalifikowano 68 ankiet. W projekcie wzięło udział 40 dziewcząt i 28 chłopców. Z obserwacji własnych wynika, iż dziewczęta z reguły chętniej biorą udział w badaniach, projektach i nowych doświadczeniach oraz bardziej angażują się w życie szkoły, niż chłopcy. W kwestionariuszu ankiety, w końcowej części, umieszczono pytania (tzw. metryczkę), które posłużą do charakterystyki środowiska i materiału badań. Na podstawie przeprowadzonych badań uzyskano następujące rezultaty, które prezentowane są na rycinach poniżej 44.12% 55.88% dziewczęta chłopcy Rycina 1. Charakterystyka respondentów według płci Jak obrazuje rycina 1 w projekcie wzięło udział ok. 56% dziewcząt (38 osób) oraz ponad 44% (30 osób) chłopców. 177

179 30.88% 30.88% 9 lat 10 lat 38.24% 11 lat Rycina 2. Charakterystyka respondentów według wieku Grupy ankietowanych w wieku 9 oraz 11 lat stanowiły po ok. 31% badanych natomiast grupa 10 latków, to nieco ponad 38 % ogólnej liczby. Wszyscy ankietowani są uczniami szkoły w Brzozie i wszyscy zamieszkują tereny wiejskie. Poziom wykształcenia może mieć wpływ na świadomość rodziców odnośnie sposobów prawidłowego żywienia i skutków otyłości bądź niedowagi u dzieci w wieku szkolnym. Obserwacje codzienne rzeczywistości pozwalają także na stwierdzenie, iż wykształcenie ma wpływ na poziom samoświadomości i postrzeganie siebie. Zatem można przypuszczać, iż osobom z wyższym wykształceniem będzie bardziej zależało na ogólnym wyglądzie sylwetki. Niektóre dzieci zgłaszały kłopoty z dokładnym określeniem wykształcenia rodziców, w związku z czym w odpowiedzi na to pytanie pomagał wychowawca klasy. Wszystkie badane osoby miały oboje żyjących rodziców % 3.68% 25.74% podstawowe zawodowe 47.80% średnie wyższe Rycina 3. Wykształcenie rodziców ankietowanych dzieci Źródło: opracowanie własne Rodzice ankietowanych legitymowali się w większości średnim poziomem wykształcenia (około 48% ogółu). Najmniejszy odsetek stanowili rodzice z wykształceniem podstawowym. Kolejne z pytań tzw. metryczki dotyczyło sytuacji materialnej w domu poddanych badaniu uczniów % 11.76% 10.29% 16.18% bardzo dobra dobra 47.06% Rycina 4. Sytuacja materialna rodziny 178

180 Jak obrazują dane zaprezentowane na rycinie 4, nieco ponad 47% dzieci określa swoją sytuację materialną jako przeciętną. Na sytuację przeciętną wskazało ok. 53% dziewcząt oraz 40% chłopców. Wyniki otyłość % nadwaga prawidłowa masa ciała 22.22% 33.33% 66.67% 50.00% chłopcy dziewczęta niedobór masy ciała % 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 5. Zróżnicowanie wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt z klasy III Wśród uczniów klasy 3 jak obrazuje rycina 6. ok. 67% grupy chłopców oraz 50% grupy dziewcząt ma prawidłową masę ciała. Wskaźnik BMI określający prawidłową wagę ciała dla tej grupy wiekowej wynosi: - dla chłopców od 14,0 19,7; - dla dziewcząt od 13,8 19,6. Jednakże ponad 33 % dziewcząt i ponad 22 % chłopców w tej grupie ma niewielką nadwagę (Wskaźniki BMI dla grupy II klasistów. ocena wielkości wskaźnika BMI). Według tego wskaźnika nieco ponad 11% chłopców w tej grupie zaklasyfikowanych zostało jako otyli (BMI >23,7). otyłość 0.00% 6.67% nadwaga prawidłowa masa ciała 20.00% 36.36% 63.64% 73.33% chłopcy dziewczęta niedobór masy ciała 0% 0.00% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% 80.0% Rycina 6. Zróżnicowanie wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt z klasy IV Wśród uczniów klasy 4, żadne dziecko nie wykazuje niedoboru masy ciała (BMI dla dziewcząt i chłopców poniżej 14,1 tabela 4). Jak pokazuje rycina 7 prawidłową masę ciała ma ponad 63% grupy chłopców (BMI 14,2 20,6) oraz ponad 73% grupy dziewcząt (BMI 14,2 20,2). Ponad 36% grupy chłopców i 20% grupy dziewcząt ma nadwagę. Wskaźnik BMI określający nadwagę dla tej grupy wiekowej wynosi: - dla chłopców od 20,7 24,8; 179

181 - dla dziewcząt od 20,3 23,8. W grupie dziewcząt niemalże 7% zakwalifikowanych zostało jako otyłe. Wskaźnik BMI tych dziewcząt przekracza 23,8. otyłość 0.00% 7.69% nadwaga prawidłowa masa ciała 25.00% 15.38% 69.23% 75.00% chłopcy dziewczęta niedobór masy ciała 0% 7.69% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% 80.0% Rycina 7. Zróżnicowanie wskaźnika BMI chłopców i dziewcząt z klasy V Wśród uczniów klasy V jedna dziewczyna jest otyła (ok. 8% grupy), jej wskaźnik BMI (tabela 4) przekracza 24,5. Nadwagę ma 25% grupy chłopców i ponad 15 % dziewcząt. Jedna z dziewcząt ma także niedobór masy ciała (ok. 8% grupy). Reszta uczniów ma wagę prawidłową. Zaznaczyć także warto, iż wśród ogółu ankietowanych (68 osób) nadwagę oraz otyłość stwierdzono w 20 przypadkach, co stanowi nieco ponad 29% całej badanej grupy. otyłość nie występuje rodzeństwo mama 6.67% 2.63% 13.33% 15.79% 60.00% 68.42% chłopcy dziewczęta tata 20% 13.16% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 9. Występowanie zjawiska otyłości w rodzinie Jak obrazują dane zebrane oraz przedstawione graficznie na rycinie 9, u większosci badanych z obu grup (60% chłopców oraz ponad 68% dziewcząt), zjawisko otyłości w rodzinie nie występuje. Z problemem otyłości zmaga się 20% ojców u chłopców oraz nieco ponad 13% u dziewcząt. Ponadto nieco ponad 13% chłopców oraz ok. 16% dziewcząt wskazało, iż w ich rodzinie otyła jest mama. Najmniej respondentów ma w rodzinie otyłe rodzeństwo (ok. 3% dziewcząt oraz ok. 7% chłopców). 180

182 Tak, bo ważę za dużo 0.00% 2.63% Nie, ale powinnam schudnać Nie, bo ważę za mało 23.33% 6.67% 5.26% 34.21% chłopcy dziewczęta Nie, bo waże tyle ile powinnam 70% 57.89% 0.0% 10.0%20.0%30.0%40.0%50.0%60.0%70.0%80.0% Rycina 9. Stopień zastosowania środków, zapobiegających występowaniu nadwagi i otyłości W przedstawionej rycinie 9 zdaniem 70% chłopców i ok. 58% dziewcząt ich, masa ciała jest prawidłowa i nie wymaga zastosowania diety bądź innych środków zapobiegających zbyt wzrostowi masy ciała. Nieco ponad 5% grupy dziewcząt oraz ok. 7% grupy chłopców przyznaje, że nie ma takiej potrzeby, gdyż ich masa jest zbyt niska. W gronie osób, posiadających problem z nadwagą i otyłością, ponad 34% dziewcząt oraz ponad 23% chłopców przyznaje, że powinno stosować dietę i schudnąć, ale jak dotychczas nie podjęli takich kroków. Mimo, iż niektóre osoby widzą potrzebę poprawy stylu życia, to nadal nie starają się go zmienić. Tylko ok. 3% dziewcząt podjęło działania w celu zredukowania nadmiernej masy ciała. Niezwykle ważnym aspektem w toku przeprowadzanych badań, wydaje się być częstotliwość oraz regularność spożywanych posiłków. często podjadam między posiłkami 26.67% 21.05% odżywiam się regularnie 5 posiłków 4 regularne posiłki 3 regularne posiłki 3.33% 7.98% 0.00% 5.26% 3% 0.00% 66.67% 65.79% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0%20.0%30.0%40.0%50.0%60.0%70.0% Rycina 10. Częstotliwość i regularność spożywanych posiłków Dane, jakie udało się uzyskać (rycina 10) w toku analizy bieżącego pytania pozwalają na sformułowanie wniosku, iż znaczny odsetek badanych osób nie odżywia się w sposób regularny. Prawie 27% grupy chłopców i ok. 21% grupy dziewcząt często podjada pomiędzy posiłkami. W grupie osób nie prowadzących systematycznego trybu żywienia znalazła się dwudziestka dzieci z nadwagą, na którą autor badań zwraca szczególną uwagę. Niemniej jednak większość respondentów wskazało, iż odżywia się regularnie (ok. 67% chłopców oraz ok. 66% dziewcząt). Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż dzieci w tym wieku nie zawsze 181

183 rozumieją, co oznacza termin regularne odżywianie, mogą one za takie uznawać regularne posiłki oraz zbędne przekąski spożywane w ciągu dnia tylko mniej więcej o stałych porach. Z tego też powodu autor pracy uznał, iż dla zbadania prawidłowości w zakresie żywienia należy w ankiecie umieścić dodatkowe pytania, o ilość spożywanych posiłków. Analiza materiału empirycznego dowiodła, iż: - 5 regularnych posiłków spożywa ok. 8% dziewcząt i nieco ponad 3% chłopców; - 4 regularne posiłki spożywa nieco ponad 5% dziewcząt; - 3 regularne posiłki spożywa 3% chłopców. Słodycze należą do tej grupy produktów spożywczych, od których dzieci stronić nie lubią. Jednak oczywistym i powszechnie znanym jest fakt, że bezpośrednio przyczyniają się wzrostu masy ciała. Kolejne pytanie ankiety miało na celu określenie ilości spożywanych przez ankietowanych słodyczy. nie jadam rzadziej kilka razy w miesiącu kilka razy w tygodniu codziennie 0.00% 0.00% 3.33% 7.89% 0.00% 7.89% 13.16% 27% 70.00% 71.05% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% 80.0% Rycina 12. Częstotliwość spożywania słodyczy Wśród badanych nie znalazło się ani jedno dziecko, które w stu procentach wyrzekło by się słodkiej przyjemności ). Jednak dla ok. 8% dziewcząt oraz nieco ponad 3% chłopców nie są one na tyle atrakcyjne, by spożywać je minimum kilka razy w miesiącu. Do takiej częstotliwości z kolei przyznaje się ok. 8% dziewcząt. Największa ilość badanych spożywa słodycze kilka razy w tygodniu (ok. 71% dziewcząt i 70% chłopców). Natomiast nie mała ilość uczniów przyznaje, że robi to każdego dnia (ponad 13% grupy dziewcząt oraz prawie 27% grupy chłopców). Analiza odpowiedzi na pytanie bieżące wskazuje, że 16 osób z pośród grupy posiadającej problemy z nadwagą spożywa słodycze kilka razy w tygodniu. Co gorsza, w grupie trzynastu respondentów, podjadających słodycze każdego dnia, znajdują się dwie osoby z problemami nadwagi i dwie osoby z otyłością. Przyczyn takiego zachowania może być wiele. Do jednej z nich zaliczyć z pewnością można brak wystarczającej wiedzy na temat zdrowego stylu odżywiania. przeciętna 63.33% 76.36% zła 18.42% 36.67% chłopcy dziewczęta dobra 0% 5.26% 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% 182

184 Rycina 12. Wiedza badanych na temat zdrowego stylu odżywiania Jak obrazuje rycina 12 przeciętną wiedzą na temat zdrowego stylu odżywiania wykazuje się większość badanych. Poziom wiedzy jest nieznacznie większy wśród dziewcząt (ponad 76% grupy), niż wśród chłopców (nieco ponad 63% grupy). Ponadto ponad 5% dziewcząt uznaje, że ich poziom wiedzy na temat zdrowego stylu odżywania jest doby. Znaczny jest także odsetek ankietowanych, którzy ocenili swój poziom wiedzy jako zły; ponad 18% dziewcząt oraz ok. 37% chłopców. Z ogółu osób nie mających wiedzy na temat zdrowego stylu odżywania aż 22%. należy do grupy szczególnego zainteresowania. Zatem konsekwentnie, osoby mające problemy z nadwagą i otyłością nie spełniają żadnych warunków ku temu, by wpływać pozytywnie na własną dietę. Nawet w momencie, gdy wiedza ta jest nikła, ze względu na fakt, że otyłość uznana została za chorobę cywilizacyjną XXI wieku, w mediach pojawia się coraz większa ilość programów, mających na celu wzbogacenie wiedzy widzów na temat tego, w jaki sposób ustrzec się problemów z nadwagą. Programy te adresowane są zarówno do osób dorosłych jak i do młodzieży. W opinii autora pracy szczególnie należało by uczulić na ten problem rodziców dzieci, gdyż one same, często jeszcze nie zdają sobie sprawy z konsekwencji utrzymywania zbyt wysokiej masy ciała. Kolejne pytanie dotyczy źródła, wyrywkowej choćby wiedzy na temat prawidłowego żywienia (rycina. 13). rodzice poradnia lekarska znajomi gazety i poradniki telewizja Internet 6.67% 3.33% 2.63% 0.00% 2.63% 0.00% 5.26% 15.79% 33.33% 21.05% 57.89% 50% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% Rycina 14. Źródła wiedzy na temat prawidłowego odżywiania się Jak obrazują dane zgromadzone w tabeli 14 i przedstawione w postaci graficznej na rycinie 14, medium z którego dzieci i młodzież najczęściej czerpią wiedzę jest telewizja oraz Internet. Respondenci wskazali, iż o zdrowym stylu odżywania najczęściej dowiadują się z telewizji (ok. 58% dziewcząt oraz ponad 33% chłopców) Na drugim miejscu znajduje się Internet (33,8% ogólnej liczby respondentów, tj. 50% chłopców oraz nieco ponad 21% dziewcząt). Niepokojący jest fakt, iż zaledwie 11% ogółu ankietowanych (ok. 16% grupy dziewcząt oraz ok. 7% grupy chłopców) pozyskuje tę wiedzę od rodziców. Rodzice bowiem stanowią wzór dla dzieci i to właśnie na nich spoczywa ciężar kształtowania prawidłowych nawyków higienicznego i zdrowego stylu życia. Wiedza o zdrowym stylu odżywania czerpana jest także z poradni lekarskiej (ok. 3% dziewcząt i ponad 3% chłopców) - jednak nie są to osoby mające problemy otyłością, czy nadwagą oraz z gazet i poradników (ponad 5% dziewcząt). Wśród osób czerpiących wiedzę o odżywaniu z Internetu znalazło się 12 z pośród 20 osób mających problemy z otyłością i nadwagą. Pozostałe cztery czerpią informacje z telewizji. Równocześnie należy zwrócić uwagę na to, w jaki sposób w związku z wskazanymi źródłami wiedzy, osoby te spędzają czas wolny. To właśnie sposób 183

185 spędzania czasu wolnego ma w omawianym przypadku ogromne znaczenie. Uczenie młodzieży bierności i braku aktywności ruchowej przyczynia się bezpośrednio do występowania problemów z nadwagą i otyłością. Czas wolny bezwzględnie kojarzy się człowiekowi z przyjemnością i wieloma możliwościami podejmowania takich działań, które znajdują się w centrum zainteresowań jednostki. Podobnie jak społeczeństwa, tak i formy spędzania czasu wolnego ulęgają z biegiem lat stopionym przemianom. nic nie robię zajęcia sportowe pozaszkolne gry i zabawy ruchowe na wycieczkach na spacerze przed komputerem przed telewizorem 0% 0% 3.33% 0.00% 3.33% 0.00% 10.00% 2.63% 6.67% 10.53% 33.33% 21.05% 43% 65.79% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 14. Sposób spędzania wolnego czasu przez respondentów Źródło: opracowanie własne Na rycinie 14 widać, że znaczny odsetek badanych osób (56% ogółu) spędza wolny czas przed telewizorem. W tej grupie znalazło się ok. 66% dziewcząt oraz 43% chłopców. Kolejną, liczną grupę, stanowią osoby, spędzające wolne chwile korzystając przed komputerem (26% ogółu). Z tej formy spędzania wolnego czasu chętniej korzystają chłopcy (ponad 33%) niż dziewczęta (nieco ponad 21%). Spacery i ruch na świeżym powietrzu preferuje zaledwie 9% badanych (ponad 10% dziewcząt oraz ok. 7% chłopców), natomiast z gier ruchowych i zabawy korzysta jedynie niewiele ponad 3% chłopców. To taki sam odsetek, jak w przypadku korzystania z zajęć sportowych pozaszkolnych (nieco ponad 3% grupy chłopców). Wycieczki turystyczne cieszą się zainteresowaniem zaledwie 6% badanych (tj. 10% dziewcząt i ok. 3% chłopców). Wskazane wyniki są mocno niepokojące. Uczniowie posiadające problemy z nadwagą i otyłością po raz kolejny znalazły się w grupie osób oglądających głównie telewizję i korzystających z komputera. Jednak osoba z otyłością spędza wolny czas na spacerze. Na uwagę zasługuje fakt, że wszyscy ankietowani zamieszkują tereny wiejskie. Z jednej strony nie ma więc możliwości korzystania z ofert rekreacyjnych jakie istnieją w mieście (basen, siłownia, itp.), jednak z drugiej, wskazuje na społeczeństwo mniej konsumpcyjne, ceniące sobie spędzanie czasu w gronie rodziny, czy przyjaciół na wolnym powietrzu, nic jednak bardziej mylnego. Dane zaprezentowane pozwalają na wysnucie wniosku, iż styl życia prowadzony przez współczesną młodzież, także i na wsi zaczyna budzić poważne obawy. Kolejne pytanie odnosi się bezpośrednio do aktywności ruchowej i uprawiania sporu przez badanych. 184

186 rzadziej 16.67% 18.42% codziennie 2-3 razy w tygodniu kilka razy w miesiącu kilka razy w roku 13.33% 10.53% 26.67% 10.53% 36.67% 25.00% 15.79% 67% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 15. Częstotliwość uprawiania sportu i aktywności ruchowej poza lekcjami WF-u Największą grupę badanych stanowią osoby, które angażują się w uprawianie sportu i aktywności ruchowej poza lekcjami WF-u kilka razy w miesiącu. W tej grupie znalazło się ok. 37% chłopców oraz 25% dziewcząt. Największa grupę chłopców stanowiły osoby, które uprawiają sport zaledwie kilka razy w roku (67% grupy). Uprawnie sportu kilka razy w roku deklaruje też ok. 16% dziewcząt. Z zajęć sportowych 2 do 3 razy w tygodniu korzysta ok. 27% chłopców oraz ok. 11% dziewcząt. Codzienną aktywność ruchową podejmuje ponad 13% chłopców oraz ok. 11% dziewcząt. Rzadziej, niż wymienione w ankiecie okresy, sport uprawia ok. 17% chłopców oraz nieco ponad 18% dziewcząt. Uprawianie sportu zapobiega powstawaniu nadwagi i otyłości, poprawia ogólną kondycję fizyczną i samopoczucie. W momencie, gdy problem z nadwagą już zaistnieje aktywność sportowa odgrywa ogromną rolę w powrocie do prawidłowej masy ciała. Prowadzone badania wykazały, że aktywność ruchowa w badanych grupach jest zdecydowanie zbyt niska dla profilaktyki nadwagi, a tym bardziej dla walki z istniejącym problemem. By poznać powody braku aktywności ruchowej u ankietowanych, umieszczono w kwestionariuszu pytanie dotyczące tego właśnie zagadnienia. W tym miejscu zaznaczyć należy, iż w odpowiedzi na to pytanie wskazać można było więcej niż jedną odpowiedź. aktywność fizyczna nie sprawia mi zmęczenie podczas ćwiczeń brak organizacji odpowiednich zajęć lenistwo brak chęci do ćwiczeń brak wolnego czasu złe samopoczucie 23.33% 28.95% 20% 26.32% 36.67% 55.26% 26.67% 44.74% chłopcy 56.67% dziewczęta 65.79% 6.67% 10.53% 3% 18.42% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 16. Powody braku aktywności fizycznej badanych W przypadku tego pytania, badani poproszeni zostali o zaznaczenie nie więcej niż 3 odpowiedzi. Najczęstszym powodem nie podejmowania ćwiczeń fizycznych jest po prostu brak dobrych chęci i motywacji. Na tę odpowiedź wskazało ok. 66% dziewcząt oraz ok. 57% chłopców. Regularna aktywność fizyczna wymaga zdyscyplinowania i odpowiedniego 185

187 zmotywowania do podejmowanych działań. Bardzo poważną przeszkodą, zauważoną przez wielu badanych jest brak organizacji odpowiednich zajęć ruchowych. Tak wskazało nieco ponad 55% dziewcząt oraz niemalże 37% chłopców. Jak wcześniej wspomniano większość badanych wywodzi się z terenów wiejskich. Miejsce zamieszkania wiąże się z ilością możliwości uczestniczenia z zorganizowanych formach aktywności ruchowej. Brak takiej organizacji doprowadza do bierności dzieci, które nie są w stanie, we własnym zakresie kształtować form rekreacji na wysokim poziomie treningowym. Trzecią pod względem liczebności grupę stanowią osoby, które nie uprawiają sportu z lenistwa. Tak wskazywało niemalże 45% dziewcząt oraz ok. 27% chłopców. Aktywność fizyczna nie sprawia przyjemności niemalże 29% dziewcząt oraz nieco ponad 23% chłopców. Ankietowani wskazywali także na zmęczenie, jako powód swojej bierności w uprawianiu sportów (20% chłopców oraz ponad 26% dziewcząt). Ponadto 3% chłopców oraz ponad 18% dziewcząt skarży się na złe samopoczucie. Na brak wolnego czasu wskazało ok. 7% chłopców oraz ok. 11% dziewcząt. Duży stopień otyłości z pewnością przyczynia się zarówno do poziomu samopoczucia, jak i dyskomfortu związanego z wykonywaniem poszczególnych ćwiczeń. Grupa osób z otyłością znalazła się wśród respondentów, dla których aktywność ruchowa nie jest atrakcyjna. Osoby te potwierdzają także brak chęci do podejmowania wysiłku fizycznego. Należy także zaznaczyć, iż chłopcy są bardziej aktywni niż dziewczęta: ok. 66% grupy dziewcząt wykazuje brak chęci do ćwiczeń, ponad 55% tej grupy nie ćwiczy, gdyż uważa, iż nie ma w okolicy atrakcyjnych zajęć ruchowych, a ok. 45% jest na to zbyt leniwa. Następnej kolejności, starano się dokonać oceny kondycji ruchowej osób biorących udział w badaniu (rycina. 17). bardzo słaba słaba przeciętna dobra bardzo dobra 23.33% 15.79% 3.33% 13.16% 10.00% 5.26% 40.00% 23% 13.16% 52.63% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% Rycina 17. Umiejętności sportowe i kondycja fizyczna w ocenie badanych Największa ilość badanych swoje umiejętności fizyczne oraz kondycje oceniła jako dobre. W tej grupie znalazło się ok. 53% grupy dziewcząt oraz 40% grupy chłopców. Z kolei jako bardzo dobre określiła je ok. 13% dziewcząt oraz 23% chłopców. Za osoby posiadające przeciętne możliwości sportowe i kondycyjne uważa ponad 5% grupy dziewcząt oraz 10% grupy chłopców, natomiast jako raczej słabe ocenia je ponad 3% chłopców oraz ponad 13% dziewcząt. Nie mała ilość osób biorących dział w badaniach przyznaje, że poziom ich umiejętności sportowych i kondycyjnych jest bardzo słaby (ok. 16% grupy dziewcząt oraz ponad 23% grupy chłopców). W grupie osób o bardzo słabych umiejętnościach fizycznych znalazło się dwóch respondentów borykających się z drugim stopniem otyłości. W tym samym gronie znajduje się osiem osób z nadwagą. Również na podstawie analizy powyższego pytania, stwierdzić można, że osoby nie potrafiące kontrolować swojej wagi, wyraźnie odczuwają brak umiejętności ruchowych i brak wytrzymałości kondycyjnej. Jest to 186

188 naturalna konsekwencja braku ruchu usprawiedliwianego małą atrakcyjnością ćwiczeń, zmęczeniem, czy po prostu lenistwem. Ogólnie stwierdzić można, iż grupa chłopców lepiej ocenia swą kondycje, iż grupa dziewcząt. Kolejne pytanie miało na celu ocenę przez badanych ich własnej masy ciała. otyłość nadwaga 0.00% zbyt szczupła prawidłowa 0.00% 2.63% 16.67% 7.89% 28.95% 60.53% 83% chłopcy dziewczęta 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% 100.0% Rycina 18. Ocena masy ciała w opinii badanych Słusznie, osoby z niedowagą przyznały, że ich masa ciała jest zbyt mała (ok. 8% dziewcząt). Największą grupę badanych stanowiły jednak osoby, zdaniem których ich masa ciała jest prawidłowa. Tak wskazywało ok. 61% dziewcząt oraz 83% chłopców. Niemalże 29% dziewcząt i ok. 17% chłopców zauważa, iż mają problem z nadwagą. Jako otyłe oceniło siebie ok. 3% dziewcząt. Ogólnie stwierdzić można, iż chłopcy, częściej niż dziewczęta uważają, że ich masa ciała jest prawidłowa. Po przeprowadzeniu dokładnej analizy wypowiedzi ankietowanych, można było sformułować wniosek, iż subiektywna ocena osób biorących udział w badaniu skupia się na problemie nadwagi, podczas, gdy w przypadku kilku z nich mamy do czynienia już z otyłością. Zatem w tych przypadkach dzieci nie potrafią ocenić skali zagrożenia, jakie niesie za sobą zbyt duża masa ciała. Nie są one również świadome tego, że ich stan kwalifikuje się już do grupy otyłości. Należy zatem zwrócić uwagę na fakt, że brak wiedzy na temat stanu swojego ciała, a co za tym idzie, również zdrowia jest równie niebezpieczny co kontynuowanie szkodliwego stylu życia. Świadomość istnienia problemu stanowi podstawę do podejmowania działań, które przyczynią się do zażegnania problemu. Masa ciała bezpośrednio wiąże się z wyglądem sylwetki. Współcześnie, mamy do czynienia z wyjątkowym kultem piękna i smukłej sylwetki, zatem jej utrzymanie powinno być istotne dla ludzi rozwijających się i dojrzewających. nie muszę nic zmieniać odchudzam się, kiedy zauważę że mam nie przywiązuję do tego wagi co jakiś czas muszę się odchudzać czuję się gruba/y, brzydka/i 26.67% 5.26% 23.33% 16.67% 0.00% 20.00% 7.89% 13% 21.05% 65.79% chłopcy dziewczęta 0.0% 10.0%20.0%30.0%40.0%50.0%60.0%70.0% Rycina 20. Stopień zadowolenia ze swojej sylwetki Znaczna ilość badanych osób (niemalże 66% dziewcząt oraz ponad 23% chłopców) jest raczej zadowolona z sylwetki, a gdy pojawiają się wątpliwości i nieprawidłowości, działają w odpowiednim kierunku, by zmienić te sytuację. Równocześnie ponad 21% dziewcząt oraz 13% chłopców źle czuje się ze swoją wagą i swoim ciałem; postrzegają siebie 187

189 jako brzydkich i grubych. W grupie tej znalazło się część osób wykazujących nadwagę i otyłość. Znaczny odsetek osób w ogólne nie przywiązuje wagi do swego wyglądu. W tej grupie znalazło się niemalże 17% chłopców. Osoby kwalifikujące się jako otyłe, raczej nie zauważają problemu z atrakcyjnością wyglądu. Twierdzą one równocześnie, że dość często muszą stosować diety i odchudzać się by poprawić swój wygląd. Tak wskazywało 20% chłopców i niemalże 8% dziewcząt. Jednakże dziewczęta częściej niż chłopcy dostrzegają pewne nieprawidłowości w budowie sylwetki. towarzyskie i koleżeńskie optymiści mają lepsze poczucie humoru niechlujne i zaniedbane samotne mniej sprawne fizycznie leniwe sumienne i pilne mniej inteligentne bardziej atrakcyjne fizycznie mniej atrakcyjne fizycznie 3.33% 5.26% 0.00% 3.33% 20.00% 7.89% 13% 21.05% 42.11% 31.58% 33.33% 31.58% 36.67% 80% 84.21% 66.67% 73.33% 73.68% 80% 73.33% 55.26% 0.0% 20.0% 40.0% 60.0% 80.0% 100.0% 100% chłopcy Rycina 20. Sposób postrzegania osób otyłych i z nadwagą przez badanych W przypadku powyższego pytania respondenci mieli możliwość zaznaczenia dowolnej liczby odpowiedzi. Znaczny odsetek badanych uważa, że osoby mające problem z utrzymaniem prawidłowej masy ciała są mniej sprawne fizycznie (ok. 37% chłopców oraz ok. 32% dziewcząt), niechlujne i zaniedbane (ok. 73% chłopców oraz 100% dziewcząt) oraz samotne (80% chłopców oraz ok. 74% dziewcząt). Ponadto zdaniem kilku osób, otyli koledzy i koleżanki są po prostu leniwe, co jest powodem ich stanu. Wśród negatywnych cech wskazuje się także na niższy poziom intelektu (ponad 73% chłopców oraz ponad 55% dziewcząt). Negatywne postrzeganie osób z nadwagą, może być wynikiem tego, ze osoby te są zwykle mniej pewne siebie, mniej otwarte i mniej akceptowane w gronie rówieśników Równocześnie badani zauważyli, że osoby otyłe wyróżniają się większym poczuciem humoru (nieco ponad 33% chłopców oraz ok. 32% dziewcząt), co może mieć związek z większym dystansem do swojej osoby. Zdaniem dużej grupy ankietowanych są oni równocześnie bardzo towarzyscy i koleżeńscy, a przy tym są wyjątkowo sumienni i pilni. Niezwykle ciekawą kwestią, w przypadku bieżącej analizy jest ta, dotycząca grupy odpowiedzi udzielanych przez grupę dwudziestu osób posiadających problemy ze zbyt dużą masą ciała. Otóż wszyscy opowiedzieli się za lenistwem, podkreślając równocześnie swoje cechy pozytywne, takie jak duży optymizm, czy spore poczucie humoru. W przeważającej mierze skupili się oni zatem na wskazaniu pozytywnych skutków, które wynikają z takiej, a nie innej masy ich ciała. 188

190 brak zainteresowania lekarzy i słaba wiedza na temat żywienia zaniedbanie rodziców problemy emocjonalne problemy zdrowotne nieprawidłowe odżywanie mała aktuwność fizyczna 0% 2.63% 3.33% 5.26% 3.33% 2.63% 10.00% 5.26% 13.33% 31.58% 28.85% 30% 23.68% 40.00% chłopcy dziewczęta 0.0% 5.0% 10.0% 15.0% 20.0% 25.0% 30.0% 35.0% 40.0% Rycina 21. Opinia badanych na temat przyczyn otyłości W opinii badanych osób, przyczyną otyłości i nadwagi jest przede wszystkim zaniedbanie ze strony rodziców. Takiej odpowiedzi udzieliło 40% chłopców oraz ok. 32% dziewcząt. To do rodziców należy wpajanie dzieciom od najmłodszych lat nawyków odpowiedniego żywienia i higienicznego trybu życia, przez który rozumieć należy między innymi spacery, ruch na świeżym powietrzu, uprawienie sportów itp. Szczególnie ważne wydaje się być to, że w grupie osób odpowiadających w ten sposób znalazło się dwanaście osób z grupy dwudziestu borykającej się z problemem nadwagi i otyłości. Pozostała grupa osób z nadwagą podzieliła się pomiędzy odpowiedzi: nieprawidłowe odżywianie (ponad 4% ogółu badanych), problemy zdrowotne (nieco ponad 1% ankietowanych) oraz mała aktywność fizyczna (ok. 6% ankietowanych). W tym wypadku świadomość badanych dzieci na temat odpowiedzialności jaka ciąży na rodzicach z racji praw wychowawczych wydaje się być zaskakująco duża. Istnieje równocześnie możliwość, wedle, której dzieci z problemami z masa ciała, starają się oddalić od siebie winę i zrzucić ją na dorosłych, co po części, biorąc pod uwagę wiek badanych, jest działaniem w opinii autora, usprawiedliwionym. Nieprawidłowe odżywianie i mała aktywność fizyczna, stanowią kolejne grupy przyczyn otyłości, na które zwrócili uwagę respondenci. Na nieprawidłowe odżywanie wskazywało ponad 13% chłopców oraz niemalże 29% dziewcząt, natomiast brak aktywności fizycznej został uznany za przyczynę zwiększenia masy ciała przez 30% chłopców i ok. 24% dziewcząt. Respondenci wskazywali również na problemy zdrowotne, które mogą powodować zwiększenie masy ciała. Tak wskazało (10% chłopców i ponad 5% dziewcząt). Zdaniem pozostałej grupy osób na problemy z nadwagą mają również wpływ: mały zasób wiedzy na temat zdrowego trybu życia (ponad 3% chłopców i ponad 5% dziewcząt ) i problemy emocjonalne (ponad 3% chłopców i ponad 2% dziewcząt). otyłośc nie wywołuje poważnych złe postrzeganie w oczach innych mała atrakcyjnośc fizyczna gorsza sprawnośc fizyczna poważne problemy zdrowotne 0.00% 0.00% 15.79% 20.00% 6.67% 10.53% 13.33% 10.53% chłopcy dziewczęta 60% 63.16% 0.0% 10.0% 20.0% 30.0% 40.0% 50.0% 60.0% 70.0% Rycina 22. Opinia badanych na temat najpoważniejszych skutków nadwagi i otyłości 189

191 Zdaniem przeważającej części badanych, osoby otyłe lub z nadwagą muszą liczyć się z poważnymi problemami zdrowotnymi. Taki skutek nadmiernej masy ciała zauważa 60% chłopców oraz ponad 63% dziewcząt. W grupie tej znalazło się osiemnaście osób, borykających się z tym problemem. Kolejnym ważnym, z punktu widzenia respondentów, skutkiem nadwagi i otyłości okazał się być obraz osoby otyłej w oczach rówieśników (20% wskazań w grupie chłopców oraz niemalże 16% wskazań w grupie dziewcząt). Ponadto zwiększona masa cała sprawia, iż osoba ta staje się mniej atrakcyjna fizycznie. Zauważa to ok. 7% chłopców i niemalże 11% dziewcząt. Kolejnym skutkiem otyłości jest spadek ogólnej sprawności fizycznej (ponad 13% wskazań w grupie chłopców i niemalże 11% wskazań w grupie dziewcząt). Podsumowanie i wnioski W opinii lekarzy i ekspertów problem nadwagi otyłości dzieci przybiera coraz większe rozmiary. W przypadkach niektórych osób do redukcji masy ciała nie wystarcza już dieta, ruch i odpowiednio kształtowane nawyki żywieniowe. Zdarza się bowiem, iż konieczna jest nawet hospitalizacja, jak w przypadku polskiej rekordzistki siedemnastolatki ważącej 144 kg. Lekarze twierdzą, iż problem ten wynika niewłaściwej diety i braku ruchu. Dużym błędem jest również zaniedbanie rodziców, którzy pozwalają dzieciom na jedzenie słodyczy i spożywanie słodkich napojów oraz nie pilnują, aby dzieci jadły w domu. Błędem jest także spożywanie znacznych ilości produktów przetworzonych. W opinii ekspertów rodzice sami powinni wpajać dzieciom wzorce zdrowego trybu życia, co oznacza, że sami powinni spacerować, uprawiać sporty, itp. Jest to najlepszy sposób na wdrożenie zdrowych nawyków u dzieci 1. O problemie nadwagi i otyłości u polskich dzieci alarmuje także Światowa Organizacja Zdrowia (WHO). Z raportu organizacji wynika, iż problem ten przyjmuje już oblicze epidemii. W naszym kraju w ciągu ostatnich 20 lat trzykrotne wzrosła liczba dzieci z nadwagą. Ponadto z badań Instytutu Żywności i Żywienia wynika, iż dramatycznie wzrasta odsetek dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością. W ciągu pięciu lat, w okresie od roku 1995 do 2000, odsetek ten wzrósł o ponad 2%. W kolejnych latach wzrastał nadal, a obecnie wynosi już ok. 16%. Podobna sytuacja dotyczy osób dorosłych. Problem ten dotyczy już nie tylko estetyki i wyglądu, ale przede wszystkim zdrowia. Zauważyć należy bowiem, iż otyłość jest chorobą, a nie tylko defektem urody 2. Polskie dzieci tyją najszybciej w Europie. Podczas gdy w Europie otyłe jest co 4 dziecko, to w Polsce problem z nadwagą ma aż 29 % 11-latków i niemalże tyle samo 14- latków. Światowa Organizacja Zdrowia przeprowadziła badania na grupie 207 tys. najmłodszych mieszkańców Europy i Ameryki Północnej i z raportu przygotowanego przez WHO wynika, iż Polka na tym tle wypadła bardzo niepokojąco. Odsetek 11-latków z nadwagą w naszym kraju jest najwyższy na świecie. Ponadto polskie dzieci są w czołówce 1 Wywiad z ordynatorem oddziału rehabilitacji dzieci i młodzieży przy Szpitalu Wojewódzkim nr 2 w Rzeszowie, dr. Pawluk dla Polskiego Radia Rzeszów, data transmisji 05 września 2013 godz. 08:15, dostępny także [w:] 7-u-dzieci-%E2%80%93-coraz-wi%C4%99kszy-problem&Itemid=75. 2 Otyłość u dzieci: tragiczne statystyki. Ile jest w Polsce dzieci z nadwagą i otyłością?, [w:] data dostępu 25 września 2013 r. 190

192 najbardziej otyłych. Wśród grupy 12-latków borykających się z problemami nadwagi i otyłości wiele dzieci waży nawet ponad 100 kilogramów 3. Równie niepokojące dane płyną z raportu UNICEF z 2013 r., pt. Warunki i jakość życia w państwach rozwiniętych. Wynika z niego, iż 17 proc. dzieci w wieku 11, 13 i 15 lat w Polsce ma problem z nadwagą. Jest to około dwukrotne więcej niż dwa lata temu. Sytuacja ta jest wynikiem zmiany stylu życia. Należy w tym miejscu także podkreślić, iż we wszystkich krajach Europy poziomy otyłości u dzieci sięgają ponad 10%. Rekordzistami są jednak Stany Zjednoczone, Grecja i Kanada, gdzie poziomy te sięgają ponad 20% 4. Zważywszy na fakt, że grupę respondentów stanowiło 68 osób, które w sposób prawidłowy wypełniły ankietę i oddały ją autorowi badań, obecność 20 osób borykających się z problemem nadwagi i otyłości jest w opinii autora pracy bardzo niepokojąca. Podczas analizy poszczególnych pytań, wyraźnie podkreślona została ilość łamanych przez omawiane osoby zasad i wskazań, którymi kierować powinien się każdy, zdrowy człowiek. Osoby odznaczające się otyłością i nadwagą nie pozostały jednak z tym problemem same w obrębie środowiska rodzinnego. Bowiem w grupie tej znajdują się otyli rodzice, którzy przekazują skutecznie dziecku złe nawyki żywieniowe i nieprawidłowe przyzwyczajenia. W tym momencie, po raz pierwszy w poniższej analizie pojawia się kwestia odpowiedzialności rodziców, choć mam wrażenie, że nie po raz ostatni. Osoby posiadające problemy z nadmierną masą ciała spożywają znaczne ilości słodyczy i nie odżywiają się w sposób regularny. Nieregularne posiłki stanowią poważny problem i to w dużej mierze od owej systematyki zależy skuteczność działań służących zrzuceniu nadmiernych kilogramów. Brak aktywności fizycznej u badanych jest efektem lenistwa, braku zainteresowania ćwiczeniami fizycznymi ale również braku zorganizowanych form oferujących dzieciom zajęcia ruchowe. Podczas, gdy w miastach wystarczy minimalne choćby zainteresowanie tematyką sportu, a miejsce ze zorganizowaną działalnością się znajdzie, na terenach wiejskich problem pozostaje nierozwiązany. Czy jednak można usprawiedliwiać brak aktywności fizycznej w miejscu, w którym ogromna przestrzeń i bliskość natury zachęca do zabaw i gier ruchowych? Po raz kolejny powrócę zatem do roli dorosłych, którzy odpowiedzialni są za stan zdrowia swoich dzieci. Nie wystarczy wytłumaczyć się brakiem organizacji, przy odpowiedniej motywacji, szczerych chęciach i zdyscyplinowaniu, sprawność fizyczna może być budowana bez zaangażowania specjalistów prowadzących profesjonalne treningi. Bowiem w przypadku sportu rekreacyjnego to od ludzi zależy, czy wykażą dobrą wolę, czy może będą jednak skupiać się na tym, że nie otrzymali wystarczająco dobrej oferty rekreacyjnej. Częstotliwość uprawiania sporu i podejmowania aktywności ruchowej jest bardzo mała. Przy braku odpowiednio zbilansowanej diety, otyłość oraz nadwaga pojawia się bardzo szybko. Kolejnym zadaniem rodziców jest zapewnienie dziecku odpowiedniej formy spędzania wolnego czasu. Podczas gdy do najbardziej popularnych należą, oglądanie telewizji i surfowanie po Internecie, powinny mieć one charakter aktywny, nie zaś bierny. Dzieci nie do końca dostrzegają również to, że ich stan kwalifikuje się do otyłości, czy nadwagi. Brak wiedzy jest zatem kolejnym czynnikiem bezpośrednio zagrażającym zdrowiu i życiu młodych ludzi. Zarówno rodzice, jak i szkoła i kadra pedagogiczna powinna większy nacisk kłaść na nauczanie zdrowego trybu życia. Z otyłością wiążą się jednak nie tylko konsekwencje zdrowotne ale i emocjonalne. Ludzie otyli postrzegani są przez badanych jako Ci, którzy nie tylko nie są aktywni fizycznie i nie potrafią odżywiać się w sposób zbilansowani ale również jako leniwi, niezadbani, niechlujni, czy nawet mniej inteligentni. Owszem pojawiły się opinie, wedle, których osoby borykające się z nadwagą, czy otyłością wykazują się życzliwym nastawieniem wobec kolegów, czy większym poczuciem humoru, jednak należy zwrócić 3 Otyłość u dzieci: tragiczne statystyki. Ile jest w Polsce dzieci z nadwagą i otyłością?... 4 Raport UNICEF, Warunki i jakość życia w państwach rozwiniętych, passim. 191

193 uwagę na fakt, że może to być jedynie odruch obronny dzieci nie potrafiących z inny sposób odnaleźć się w towarzystwie rówieśników. Niezwykle zaskakującym był dla badacza fakt, że dzieci z problemami obarczają za swój stan zdrowia właśnie rodziców. To wniosek przykry ale i pokrzepiający. Bowiem badani zdają sobie sprawę z odpowiedzialności jaka ciąży na dorosłym człowieku w większym stopniu niż sami rodzice. Słuszne opinie na temat konsekwencji nadwagi i otyłości, przedstawiła większość badanych. Zwrócili oni bowiem szczególną uwagę na zagrożenia zdrowia. Nie małe znaczenie okazała się mieć również opinia rówieśników, co może wynikać ze specyficznego okresu, w jakim znajdują się badani. Analiza przedstawionych wyników pozwoliła na zweryfikowanie sformułowanych przed przystąpieniem do realizacji badań hipotez oraz sformułowanie wniosków, bezpośrednio odnoszących się do zawartej w pracy problematyki: 1. Zjawisko otyłości wśród najmłodszych wstępuje w wielu badanych przypadkach. Do głównych przyczyn tego stanu rzeczy zaliczyć należy brak odpowiedzialności rodziców, którzy powinni dokładać wszelkich starań by dziecko odżywiało się w sposób prawidłowy i dbało o kondycję fizyczną i sprawność ruchową. 2. Badani nie do końca zdają sobie sprawę z tego, że ich przypadłość klasyfikowana jest już do otyłości, czy nadwagi. Jednak mimo, iż nie potrafią swojego stanu nazwać w sposób profesjonalny wiedzą, że znacznie różnią się od koleżanek i kolegów. 3. Kwestie obejmujące poprawę stanu zdrowia i redukcję masy ciała obejmować powinny przede wszystkim zwiększoną aktywność ruchową dzieci oraz stosowanie prawidłowej diety. 4. Dbałość o sprawność fizyczną, mimo, iż tak modna w współczesnych czasach, wciąż dla niektórych znajduje się poza polem zainteresowania. Tym czasem to dzieci w największym stopniu narażone są na kultywowanie nieprawidłowych przyzwyczajeń i nawyków, wpływających na kształtowanie się nieprawidłowych postaw oraz niepożądanego stylu życia. Literatura 1. Bryl W, Hoffman K, Miczke A, Pupek-Musialik D. Otyłość w młodym wieku epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji., Przewlekłe Leczenie, Nr 9/2006 s Oblacińska A., Tabak I.(red.), Jak pomóc otyłemu nastolatkowi? Rola pielęgniarki szkolnej i nauczyciela wychowania fizycznego nadwagą i otyłością., IMiD, Warszawa Obuchowicz A. Epidemiologia nadwagi i otyłości narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży., Endokrynologia, Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii, Nr 3/2005, s Przybylska D, Kurowska M, Przybylski P., Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej, Hygeia Public Health, Nr 47(1)/2012, s Szymocha M, Bryła M, Maniecka-Bryła I. Epidemia otyłości w XXI wieku, Zdrowie Publiczne, Nr 119/2009, s Tatoń J., Czech A., Bernas M., Otyłość. Zespół metaboliczny., PZWL, Warszawa 2007, s Woynarowska B., 2008, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa, s

194 Chojecki Sebastian, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Karaskova Vlastimila. Kontuzje i urazy w boksie w opinii bokserów = Injuries and injuries in the opinion boxers. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: KONTUZJE I URAZY W BOKSIE W OPINII BOKSERÓW Injuries and injuries in the opinion boxers Sebastian Chojecki, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow, Vlastimila Karaskova Słowa kluczowe: kontuzje i urazy, bokserzy Keywords: injuries, boxers Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Celem pracy było poznanie opinii zawodników uprawiających boks na temat kontuzji w tej dyscyplinie sportu. Badania przeprowadzone zostały wśród 70 bokserów aktywnie uprawiających boks, a także byłych pięściarzy z następujących klubów: Zawisza Bydgoszcz, Spartan Toruń, Pomorzanin Toruń, Chojniczanka Chojnice. Jako narzędzie w przeprowadzanych badaniach posłuży mi ankieta, której kwestionariusz zawierał 18 pytań. Wnioski: -świadomość ulegania kontuzjom w trakcie uprawiania dyscypliny sportowej jako jest boks, -konieczność używania ochraniaczy w celu zminimalizowania skutków doznanej kontuzji, -krótkotrwały proces rekonwalescencji po przebytej kontuzji, -brak wpływu kontuzji na karierę bokserską, -obawa przed skutkami zdrowotnymi przebytych kontuzji po zakończeniu kariery sportowej. Abstract The aim of the study was to determine the opinion of the players practicing boxing on injury in this sport. The study was conducted among 70 boxers actively engaged in boxing, as well as former fighters of the following clubs: Zawisza Bydgoszcz, Torun Spartan, Pomorzanin Torun, Chojniczanka Chojnice. As a tool in studies conducted survey will serve me, the questionnaire contained 18 questions. Conclusions: -awareness succumbing injuries while engaging in sport as boxing, -the need for protectors to minimize the effects of the injury suffered, -a short-term process of recovery from a serious injury, -lack of impact injury to the boxing career, -fear of the health effects of previous injuries after his boxing career. Wstęp Sport od zawsze interesował i zajmował ludzi. Niektórzy zajmują się nim zawodowo, inni uprawiają go amatorsko a jeszcze inni zadowalają się rolą widza. Już od zarania naszej cywilizacji wiąże się z wielkimi emocjami i rywalizacją, ściągając rzesze kibiców na wszelkie sportowe spotkania. 193

195 Boks jako dyscyplina sportu również budzi wiele emocji, zarówno sami zawodnicy znajdujący się na ringu, widzowie śledzący z zapartym tchem potyczki zawodników, jak i komentatorzy a także ludzie, którzy głośno mówią o niszczącym działaniu boksu na przyszłe życie i funkcjonowanie zawodników, wszyscy oni związani są z tą dyscypliną. Wiedząc, iż boks budzi tak skrajne emocje i jest dziedziną sportu niezwykle popularną, postanowiłem poświęcić swoją pracę na zbadanie stosunku samych zawodników do kontuzji, na jakie są oni narażeni. Bliższe zapoznanie się z ryzykiem, jakie niesie za sobą boks pozwoli zastanowić się, czy krytycy tego sportu mają uzasadnione obawy. Na przestrzeni wieków zasady walki w boksie ulegały ciągłym przemianom, począwszy od braku jakichkolwiek zasad, aż do czasów współczesnych, gdzie mamy ściśle określone reguły pojedynku bokserskiego. Boks jako dyscyplina sportowa budzi nadal wiele kontrowersji i skrajnych emocji. Przyczyną tak licznych protestów są nadal zdarzające się na ringu wypadki śmiertelne. Mimo, że w trakcie innych zawodów sportowych również dochodzi do licznych kontuzji czy kończących się tragicznie wypadków, są to przyczyny losowe, np. niesprzyjający wiatr dla skoczka, w boksie natomiast sprawcą ewentualnego zdarzenia jest drugi uczestnik. W innych dyscyplinach kontuzje są dziełem przypadku, a tutaj celowym działaniem przeciwnika, który czasem poprzez własne zwycięstwo staje się jednocześnie zabójcą swego rywala. Obrońcy pięściarstwa powołują się na jego wychowawcze walory wyrabia odwagę, przytomność umysłu, siłę woli, uczy przezwyciężania własnej słabości (Osterloff 1976, s. 139). Czy te zalety boksu są w stanie usprawiedliwić jego szkodliwy wpływ na zdrowie zawodników? Te pytania nadal pozostają bez odpowiedzi. Wiadomym na pewno jest fakt, iż boks pozostaje nadal w czołówce dyscyplin sportowych na świecie, jest chętnie oglądany i posiada fanów na całym globie (Osterloff 1976, s. 134). 1. Najczęstsze kontuzje związane z uprawianiem boksu i sposoby leczenia Sport to zdrowie. Tak od zawsze powtarzano zarówno dzieciom, jak i w dorosłym życiu przypominają nam o tym środki masowego przekazu. Jednak poza zdrowotnym oddziaływaniem na organizm człowieka, sport zarówno uprawiany amatorsko, jak i zawodowo, niesie za sobą niebezpieczeństwo wielu kontuzji i urazów. Popularność medialna sportu, pogoń za rekordami, zwiększenie obciążeń treningowych do granic wytrzymałości organizmu i powszechność uprawiania sportu doprowadziły do wzrostu liczby tzw. urazów sportowych (Mędraś 2004, s. 455). Szczególnie kontuzjogenną dyscypliną jest boks. Od zawsze budził wiele kontrowersji i prowadził do dyskusji na temat brutalności tego sportu, gdzie zadaniem walczącego jest uszkodzenie przeciwnika i powalenie go na deski ringu (Lipoński 1987, s ). W tej sytuacji niemożliwym staje się uniknięcie kontuzji przez bokserów. Jednak mimo tak skrajnych opinii na temat tej dyscypliny jest ona nadal niezwykle popularna zarówno na polu amatorskim jak i zawodowym. W Polsce boks jest jedną z najpopularniejszych i najbardziej lubianych dyscyplin sportowych, która niesie za sobą adrenalinę i niezwykłe widowisko, którego nie są w stanie zapewnić inne dziedziny sportu. Dlatego też tak dużą popularność osiąga on wśród mężczyzn. Niestety za dużym zainteresowaniem, jakie niesie za sobą boks idą także liczne kontuzje z tym sportem związane. Dlatego istnieją ściśle określone zasady dotyczące liczby walk, do których podejść może zawodnik, a rozpoczęcie treningów i pojedynków jest uwarunkowane dokładnymi badaniami lekarskimi. Podczas całego okresu, w czasie którego zawodnik uprawia boks, powinien on zostawać pod stałą kontrolą lekarską. Każdy uraz, szczególnie dotyczący głowy, musi być wszechstronnie przeanalizowany, a dwa nokdauny lub nokauty w krótko po sobie 194

196 następującym okresie, to już uzasadnienie rezygnacji z udziału zawodnika w zawodach i skierowanie go na badanie neurologiczne i encefalograficzne (Garlicki, Kuś 1975, s ). Według statystyk i badań prowadzonych przez traumatologów, urazy sportowe stanowią 2% wszystkich przypadków urazów, jakie zostały udokumentowane (Dobrzański 1989, s. 331). Aby uświadomić sobie jak częste jest występowanie urazów w boksie na tle innych dyscyplin sportowych przedstawić należy kilka faktów z medycyny sportowej. Tabela 1. Częstotliwość występowania lekkich, średnich i ciężkich urazów sportowych, w odsetkach, w niektórych dyscyplinach sportu (wg Mironowej i Heifec) Stopień ciężkości urazu lekki średni ciężki gimnastyka sportowa 57,7 30,3 12,0 75,6 21,3 3,1 lekka atletyka Dyscyplina sportu gry sportowe zapasy Boks sport motorowy 58,4 38,2 3,4 28,4 56,5 15,1 (Źródło: Dobrzański 1989, s. 331) Jak wywnioskować można z powyższych zestawień, boks należy do dyscyplin, które znajdują się w czołówce, jeżeli chodzi o urazy ciała. Przyczyną obrażeń w boksie są uderzenia rękawicą lub uderzenia o podłogę ringu. Zawodnicy celowo starają się trafić w wrażliwe miejsca, aby wywrzeć jak największy wpływ na przeciwnika, spowodować jego osłabienie i pozbawić go zdolności do dalszej walki (Fibak 1964, s. 116). Wyliczając za Dobrzańskim, przyczyn powstawania kontuzji jest wiele, jeżeli chodzi o urazy sportowe, są to: 1. Wśród zewnętrznych czynników sprzyjających urazowości w sporcie wymienić należy następujące: a. Uchybienia i błędy w metodyce prowadzenia zajęć są przyczyną urazów w 30-60%. b. Niepełnowartościowe zabezpieczenie materiałowo-techniczne zajęć (15-25%). c. Nieprawidłowe zachowanie zawodników (5-15%). d. Niedostatki w organizacji zajęć i zawodów (4-8%). e. Niekorzystne warunki higieniczne i meteorologiczne (2-6%). 2. Wśród czynników wewnętrznych sprzyjających urazom sportowym wymieniamy: a. Stany przemęczenia. W tych stanach szczególnie niebezpieczne są zaburzenia koordynacji oraz upośledzenie reakcji obronnej i uwagi. b. Zmiany stanu czynnościowego różnych narządów ustroju. c. Naruszenie biomechanicznej struktury ruchów. d. Niedostateczne przygotowanie fizyczne zawodnika. e. Skłonność do skurczów mięśniowych (Dobrzański 1989, s ) 29,6 56,5 13,9 72,0 13,2 14,8 Jak widzimy w tabeli 2 największy wpływ na powstawanie urazów mają sami walczący zawodnicy. To właśnie ich zachowanie na ringu jest przyczyną ponad 1/3 wszystkich urazów jakim ulegają zawodnicy. Oprócz tego czynnika ważne są też uchybienia w metodyce treningów, poprzez niewłaściwe dobranie ćwiczeń, w trakcie których dojść może do przeforsowania sportowca. 195

197 Uchybienia metodyczne Uchybienia techniki Uchybienia organizacyjne Uchybienia w zabezpieczeniu Zachowanie się zawodników Stan zawodników Warunki higieniczne Niewyjaśnione Tabela 2. Przyczyny urazów sportowych w niektórych dyscyplinach sportu (wg Mironowej i Morozowej) Dyscyplina sportu Przyczyny urazów sportowych Gimnastyka Lekka atletyka Piłka nożna Hokej na lodzie Gry z użyciem piłki Podnoszenie ciężarów Zapasy Boks Pływanie Narciarstwo Łyżwiarstwo Kolarstwo Szermierka 29,12 32,73 16,38 20,60 23,18 43,29 33,81 18,97 35,29 22,98 18,41 14,22 25,22 12,59 10,72 24,05 20,90 18,00 9,84 21,88 25,70 7,75 7,62 13,15 11,63 29,03 5,84 6,25 3,34 3,73 6,91 4,92 3,79 0,48 3,21 4,13 2,69 9,39 10,34 10,35 9,07 14,63 5,34 6,88 3,23 6,73 13,83 33,81 26,31 22,41 9,39 14,94 16,91 36,03 26,69 28,23 15,08 16,27 34,48 16,90 9,13 12,27 26,29 11,95 17,89 6,49 4,05 4,87 7,76 9,51 0,63 6,42 5,63 3,84 5,26 4,74 5,97 1,96 7,11 3,34 3,44 2,82 3,60 1,30 1,83 2,83 12,57 10,52 7,75 0,85 1,35 9,45 3,78 5,10 7,75 6,88 10,36 6,88 15,00 5,92 11,45 12,96 7,80 Boks jest dyscypliną, która naraża sportowców na liczne kontuzje i urazy, a większość z nich kwalifikuje się jako ciężkie uszkodzenia i wiąże się z natychmiastową interwencją lekarską. Bokserzy najczęściej odnoszą kontuzje związane z okolicą głowy. W pierwszej kolejności są to liczne stłuczenia i otarcia, uszkodzenia małżowiny usznej, a także liczne złamania części kostnych twarzy. Związane z uderzeniami przeciwnika upadki na ring mogą kończyć się wstrząśnieniem mózgu oraz innymi urazami czaszki. Oprócz licznych urazów czaszki zawodnik może również ulec innym kontuzjom, w tym: 1. Złamania Bennetta złamanie stawowe pierwszej kości śródręcza, połączone ze zwichnięciem w stosunku do kości wielokątnej dużej. 2. Stłuczenia klatki piersiowej i złamania żeber. 3. Urazy jamy brzusznej i okolicy nerek (Garlicki, Kuś 1975, s. 37). Najczęstszym urazem, jaki spotykamy na ringu, jest skaleczenie, rozcięcie skóry, uszkodzenie jej ciągłości. Częste są rany tłuczone skóry łuku brwiowego, łuku jarzmowego lub okolicy skroniowej (Fibak 1964, s. 118). Prowadzą one do obfitego krwawienia uszkodzonych miejsc, co niejednokrotnie prowadzi do przerwania walki, gdyż walczący traci całkowicie zdolność widzenia. Częste w walkach na ringu są złamania Bennetta, a także uszkodzenie kciuka, który jest najczęściej kontuzjowanym palcem. Dzieje się tak dlatego, iż jest kciuk jest palcem najbardziej odosobniony od reszty palców i w trakcie walki, w momencie zadania ciosu, nie podlega ochronie reszty ręki, jeśli pozostaje w niewłaściwym ustawieniu. Wówczas cała siła natarcia przeciwnika, moment uderzenia i spotkania się pięści kumuluje się właśnie na kciuku. Konsekwencją takiej sytuacji jest zwichnięcie, które powtarzane wielokrotnie prowadzi do powstania tzw. kciuka bokserskiego (Fibak 1964, s. 117). Najbardziej znanymi obrażeniami bokserskimi są złamania kości śródręcza. Następują one, gdy siła uderzenia nie jest kierowana równolegle do osi tych kości lecz przebiega ukośnie. Ma to miejsce szczególnie wtedy, gdy ręka nie jest złożona w pięść. Złamanie 196

198 podstawy pierwszej kości śródręcza z przemieszczeniem jest nazywane złamaniem bokserskim (Bennetta) (Fibak 1964, s ). Sposób złamania opisany powyżej występuje praktycznie tylko w sytuacji uderzenia sposobem bokserskim. Sporadyczne są inne przypadki, w których dochodzi do tego właśnie złamania, dlatego też jest ono nazywane złamaniem bokserskim. Najczęściej występujące w boksie obrażenia występują jednak w okolicach głowy i narządów wewnętrznych zawodnika. Jedną z takich sytuacji jest knockout, kiedy to walczący po otrzymaniu ciosu w głowę, lub kilku następujących po sobie ciosów, pada natychmiast na ring. Jest to spowodowane podrażnieniem ośrodków wegetatywnych walczącego, który nie traci wprawdzie przytomności ale nie jest w stanie się podnieść przez kilkanaście sekund. Sytuacja wygląda zupełnie inaczej, jeżeli walczący traci przytomność na okres kilku minut, jest to sygnał dla lekarza, iż zawodnik uległ wstrząśnieniu mózgu. Konieczne w takiej sytuacji jest przewiezienie poszkodowanego do szpitala. Bokser odczuwa po takim urazie mdłości, zawroty głowy, mogą występować wymioty a także dojść może do niepamięci wstecznej. W trakcie walki możliwe są również liczne uszkodzenia narządów wewnętrznych. Silne ciosy, które bokser otrzymuje w tułów często powodują liczne urazy, prowadzące do przerwania walki. Jeżeli knockout powstaje w następstwie uderzenia w lewą przednią ścianę klatki piersiowej dochodzi do wstrząśnienia serca. Stwierdza się spadek ciśnienia tętniczego i zmniejszenie pojemności wyrzutowej serca, może też nastąpić omdlenie z utratą przytomności. Niekiedy po uderzeniu w okolicę przedsercową dochodzi nawet do zatrzymania akcji serca, w postaci migotania komór serca (Fibak 1964, s. 120). Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji na ringu, a zawodnikowi nie zostanie udzielona natychmiastowa pomoc w postaci masażu serca, skończyć się to może śmiercią zawodnika. Jeżeli bokser otrzyma cios w okolice żołądka następuje jego kilkusekundowe załamanie, ale bez utraty świadomości. Kiedy natomiast uderzenie dosięgnie okolic wątroby, zawodnik odczuwa silny ból, który powoduje niezdolność do walki. Odczuwalny ból ma charakter nasilający się, dlatego też często zawodnik dopiero po chwili od otrzymania ciosu pada na ring. Wracając do urazów głowy, poza możliwymi wstrząśnieniami mózgu i utratą przytomności urazy te mają również swoje konsekwencje w przyszłości. Liczne uderzenia w głowę i knockouty, a także związane z nimi upadki na ring mogą doprowadzić do uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Czasem są to zmiany odwracalne, mówimy tu o występowaniu powikłań po wstrząśnieniu mózgu, które objawiają się zawrotami i bólami głowy, powodują uczucie znużenia poszkodowanego, a także ortostatycznymi zaburzeniami krążenia i innymi przejawami zaburzenia regulacji wegetatywnej (Dobrzański 1989, s. 379). Podobnie jak zespół powikłań odwracalny charakter ma również wsteczna niepamięć bokserów spowodowana urazami w czasie walki. Niestety najbardziej niebezpieczne i oddziaływujące na przyszłe życie i karierę bokserów są zmiany nieodwracalne, które zachodzą w ich organizmach. Często są to zmiany, które pozostają niezauważone przez boksera, gdyż pogłębiają się stopniowo. Rozwijają się one w konsekwencji kolejnych nokautów, które kumulują się pogłębiając zwyrodnieniowe zmiany. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest efekt fali uderzeniowej, która często doprowadza do przemieszczenia w obrębie czaszki masy mózgu lub uszkodzenie przeciwległej części mózgowia (efekt,,z odbicia ) (Dobrzański 1989, s. 379). Powstające w ten sposób urazy i uszkodzenia, które umiejscowione są w okolicy pnia mózgu, mogą prowadzić do krwawień oponowych, natomiast po wygojeniu, jeżeli bokserowi dopisze szczęście, stają się główną przyczyną parkinsonizmu czy też padaczki Jacksona (Dobrzański 1989, s. 380). 197

199 Niezwykle groźną chorobą dotykającą bokserów z długim stażem walki na ringu i odbytych pojedynków jest encefalopatia bokserów, w której przebiegu wyróżniamy trzy etapy choroby. Pierwszy z nich jest najłagodniejszy, a jego objawy najmniej zauważalne zarówno dla chorego jak i dla otoczenia. Objawia się on niezbyt wyraźnymi zmianami osobowości zawodnika, występują u niego zaburzenia koordynacji ruchowej, bóle głowy a także emocjonalna chwiejność. Tabela 3. Symptomatologia neurologiczno-psychiatryczna na materiale 421 bokserów (wg Sercla i Otokara) Upośledzenie zdolności pisania Objawy pozapiramidowe w zakresie górnej części ciała Objawy piramidowe w zakresie kończyn dolnych Zespół Meniera Zespół móżdżkowy Pozapiramidowe drżenie kończyn górnych Twarz hipomimiczna Nasilone odruchy osiowe Dyzartria (zaburzenia mowy) Pozapiramidowe drżenie kończyn dolnych Pozapiramidowe zaburzenia postawy Pozapiramidowe drżenie głowy Nasilone objawy pozapiramidowe w zakresie kończy dolnych Ośrodkowe porażenie nerwu twarzowego Pozapiramidowe zaburzenia chodu Porażenie nerwu dodatkowego Zaburzenia zdolności osądu Zmiany charakterologiczne Zaburzenia pamięci (Źródło: Dobrzański 1989, s. 381) Jak widać boks prowadzi do wielu urazów, które są nieodwracalne i zmuszają sportowca do zakończenia kariery, a nawet do potrzeby sprawowania nad nim opieki do końca życia. Powtarzając za Janem Fibakiem sport może być przyczyną śmiertelnych wypadków. Opisano już kilkaset obrażeń na ringu które doprowadziły do śmierci. Według zestawienia Poeschla w 68% przypadków przyczyną śmierci były obrażenia głowy, w 17% uderzenia w okolicę serca, w 8% obrażenia brzucha, w 2,6% przypadków złamania kręgosłupa szyjnego, i/lub w 2,6% uderzenie w przednią część szyi (Fibak 1964, s. 120). Tak wielkie zagrożenie urazami w boksie wiąże się również z częstym leczeniem i rekonwalescencją sportowców. Obrażenia, jakie odnoszą, są na tyle poważne, że niezbędna jest w większości przypadków interwencja lekarska. Jeżeli przyjrzymy się kościom ręki, okazuje się, iż każda z nich pełni w walce swoją funkcję. Jeśli siła uderzenia zostanie skupiona w innym miejscu niż powinna konsekwencją jest złamanie lub inne uszkodzenie ręki. Jeśli łokciowa część pięści wykonuje uderzenie, często dochodzi do złamania szyjki V kości śródręcza (Mędraś 2004, s. 471). Uraz ten nazywany jest powszechnie złamaniem bokserskim a jego przyczyną jest zła i niedopracowana technika bokserska. W przypadku takiego złamania lekarz zakłada gipsowy opatrunek, który unieruchamia uszkodzoną kość na czas potrzebny do całkowitego zregenerowania. Jeżeli chodzi o wszelkiego rodzaju rozcięcia i powierzchowne uszkodzenia, wystarczy odpowiednio szybko założyć opatrunek, aby skóra mogła się zregenerować. Przeciętnie gojenie takiego skaleczenia trwa około dwóch tygodni. Treningi mogą zostać wznowione, 198

200 kiedy wszystkie funkcje, które zostały utracone powrócą i po całkowitym zagojeniu (Garlicki, Kuś 1975, s. 25). Jeżeli dochodzi do urazów czaszki, jakakolwiek utrata przytomności czy też omdlenie lub zamroczenie przeciwnika powinno być natychmiast skonsultowane z lekarzem. Gdy istnieją jakiekolwiek podejrzenia wstrząśnienia mózgu, należy zawodnika niezwłocznie przewieść do szpitala. Sportowiec, który doznał urazu głowy może powrócić do aktywnego uprawiania sportu dopiero wtedy, gdy w pełni wyzdrowieje i lekarz zezwoli na wznowienie ćwiczeń, po przeprowadzeniu badań neurologicznych. Według specjalistów i badaczy po urazie czaszki wznowienie treningów jest możliwe po upływie miesiąca u zawodników z dużym doświadczeniem i kwalifikacjami. Wraz ze zmniejszającymi się kwalifikacjami u niższych grup takich jak juniorzy, jest to okres od czterech do sześciu miesięcy (Dobrzański 1989, s. 381). Niestety, jak zostało już wspomniane wcześniej urazy, jakim podlegają bokserzy są zarówno odwracalne jak i nieodwracalne. Do tych drugich należy encefalopatia bokserska, która jest określana jako pourazowa bokserska choroba mózgu (Fibak 1964, s. 120). W wyniku tej choroby dokonują się zmiany zarówno neurologiczne jak psychiatryczne. Bokserzy podobnie jak inni sportowcy zmagają się z presją czasu. Każda kontuzja to spadek formy fizycznej, przerwa w treningach, zawodach, a co za tym idzie spadek popularności i zainteresowania mediów i widzów. Dlatego też każdy sportowiec, który ulga urazowi, chce jak najszybciej powrócić do dawnej formy i stanąć do zawodów. Widać więc, iż poza urazem fizycznym, jaki odnosi bokser towarzyszą mu także obciążenie psychiczne i nerwowe. Bardzo często dochodzi do sytuacji, kiedy to zawodnik nie przedstawia lekarzowi faktycznego stanu zdrowia, ukrywa doznany uraz, by nie zostać zawieszonym na dłuższy czas w karierze, lub też znacznie zmniejsza rozmiary urazu i jego dolegliwości. Kiedy natomiast dojdzie już do rekonwalescencji poszkodowany bardzo szybko nalega na to, by przywrócono go do aktywności sportowej, gdyż według niego, wszystkie dolegliwości ustały i zawodnik jest już gotowy do treningów, ćwiczeń i co za tym idzie przystąpienia do kolejnych walk. Niestety często jest to sytuacja, która owocuje w bardzo negatywne skutki. Bowiem przedwczesny powrót na ring może spowodować odnowienie niedawnego urazu, jego pogłębienie a także wydłużony czas faktycznego powrotu do zdrowia. W niektórych przypadkach odnowienie niedoleczonego urazu może prowadzić do konieczności całkowitego wycofania się z zawodowego uprawiania sportu (Garlicki, Kuś 1975, s. 7-8). Mimo, że każdy bokser ćwiczy w sobie siłę i hart ducha, odporność psychiczną, pewność siebie, to niejednokrotnie, kiedy ulegnie kontuzji, która prowadzi do zakończenia kariery popada w problemy natury psychicznej. Konieczna jest w takich wypadkach konsultacja specjalistyczna lub też terapia. 2. Cele i hipotezy badawcze Zasadniczym celem badań stosowanych jest wykrycie nieznanych dotychczas prawidłowości oraz sformułowanie ogólnych praw. Głównym zadaniem badań stosowanych jest natomiast podejmowanie i rozwiązywanie zadań wynikających z praktycznych potrzeb w różnych formach ludzkiej aktywności. Badanie naukowe, zdaniem Zaczyńskiego jest wieloetapowym procesem zróżnicowanych działań, mających zapewnić nam obiektywne, dokładne i wyczerpujące poznanie obranego wycinka rzeczywistości przyrodniczej, społecznej lub kulturowej (Zaczyński 1995, s. 6). Celem badań było poznanie opinii zawodników uprawiających boks na temat kontuzji odnoszonych w tej dyscyplinie sportu. W jego obrębie można wyróżnić następujące pytania badawcze stanowiące cele szczegółowe: 199

201 1) Czy zdaniem respondentów używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko kontuzji? 2) Jaka część ciała respondentów ulega najczęściej kontuzjom podczas treningu lub zawodów? 3) Czy ankietowani zawodnicy byli kiedykolwiek hospitalizowany w związku z boksem? 4) Jakie, zdaniem ankietowanych, są najczęstsze przyczyny urazów i kontuzji? 5) Czy kontuzja miała wpływ na karierę bokserską ankietowanych zawodników? 6) Czy respondenci obawiają się, że po zakończeniu kariery bokserskiej mogą odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny (zaburzenia mowy, psychiki, słuchu, otępienie, przedwczesna śmierć, itp.) W niniejszym badaniu hipotezą główną uczyniono założenie, że: ankietowani zawodnicy uprawiający boks mają obojętny stosunek do kontuzji; uważają je za nieodzowne ryzyko tej dyscypliny sportowej. Postawiono też następujące hipotezy szczegółowe: 1) Zdaniem respondentów używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko kontuzji. 2) Najczęściej kontuzjom podczas treningu lub zawodów ulega głowa zawodników. 3) Ankietowani zawodnicy byli hospitalizowani w związku z boksem. 4) Kontuzja nie miała wpływu na karierę bokserską ankietowanych zawodników. 5) Po przebytej kontuzji respondenci nie chcieli zrezygnować z uprawiania boksu. 6) Respondenci nie obawiają się, że po zakończeniu kariery bokserskiej mogą odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny (zaburzenia mowy, psychiki, słuchu, otępienie, przedwczesna śmierć, itp.). 3. Materiał i metody badań Dla przeprowadzenia niniejszego badania posłużono się metodą sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem narzędzia badawczego w postaci kwestionariusza ankiety. Przez kwestionariusz rozumie się arkusz papieru z wydrukowaną listą pytań, którym towarzyszy mniej lub bardziej zamknięty zbiór odpowiedzi, spośród których osoby badane wybierają te, które uznają za właściwe (Maszke 2003). Kwestionariusz ankiety jaki wykorzystano składał się z 18 pytań i można podzielić go na dwie części: pierwsza część zawierała pytania dotyczące badanej problematyki, a druga część to tzw. metryczka zawierająca pytania dotyczące danych osobowych respondentów. Badania przeprowadzono wśród zawodników oraz byłych pięściarzy następujących klubów bokserskich: Zawisza Bydgoszcz Spartan Toruń Pomorzanin Toruń Chojniczanka Chojnice W sumie w badaniu wzięło udział 70 zawodników uprawiających boks. W badaniu wzięli udział zawodnicy w trzech kategoriach wiekowych: pierwszą kategorią byli zawodnicy najmłodsi, w wieku do 18 lat stanowili oni 34,3% ogółu ankietowanych (24 osoby), drugą kategorią byli zawodnicy w wieku lata stanowili oni 40% ogółu respondentów (28 mężczyzn), a trzecią zawodnicy najstarsi, w wieku powyżej 23 lat stanowili oni 25,7% ogółu ankietowanych bokserów (18 osób). Najliczniejszą grupą byli bokserzy uprawiający tę dyscyplinę sportu od 6 do 10 lat stanowili oni 27,1% ogółu respondentów (19 osób). Na drugim miejscu uplasowali się zawodnicy uprawiający boks powyżej 10 lat 24,3% respondentów (17 mężczyzn). Co piąty ankietowany zawodnik (20% - 14 bokserów) uprawiał boks od 3 do 5 lat, a co dziesiąty respondent (10% - 7 osób) uprawiał tę dyscyplinę 1-2 lata. 12,8% respondentów (9 osób) uprawiało boks od roku do 2 lat. Zawodnicy o stażu treningowym najkrótszym, poniżej 1 roku stanowili 5,7% ankietowanych bokserów (4 osoby). 200

202 W badaniu wzięło udział 22,8% ankietowanych bokserów (16 osób) z wykształceniem podstawowym, 35,7% respondentów (25 zawodników) o wykształceniu zawodowym i 25,7% respondentów (18 bokserów) z wykształceniem średnim. 15,7% ankietowanych bokserów (11 mężczyzn) legitymowało się wykształceniem. 4. Analiza wyników badań Tabela 4. Ilość kontuzji odniesionej w czasie kariery bokserskiej Ilość kontuzji Ilość % Ani jednej 4 5,7% 1 6 8,6% ,1% ,7% Powyżej ,8% Razem % (źródło: opracowanie własne dotyczy pozostałych tabel) Analiza kwestionariuszy wykazała, że kontuzje w boksie to rzecz bardzo częsta, bowiem aż 32,8% respondentów (23 mężczyzn) przyznało, że w czasie swojej kariery bokserskiej odnieśli więcej niż 5 kontuzji, 35,7% ankietowanych bokserów (25 osób) przyznało się, że odnieśli od 3 do 5 kontuzji, a 17,1% (12 bokserów) stwierdziło, że odnieśli 2 kontuzje. 8,6% respondentów (6 zawodników) jest zdania, że podczas całej kariery sportowej odnieśli 1 kontuzję, a 5,7% respondentów (4 osoby) przyznały, że nie odniosły dotychczas ani jednej kontuzji (tabela 4). Tabela 5. Sytuacja, w jakiej respondenci doznali kontuzji Sytuacja, w jakiej respondenci doznali Ilość % kontuzji Na treningu 11 15,7% Na sparingu 28 40% Na zawodach 31 44,3% Razem % Najczęściej respondenci doznają kontuzji na różnych zawodach i turniejach, przyznało tak 44,3% respondentów (31 osób). Następną sytuacją, w której ankietowani zawodnicy najczęściej doznają kontuzji są sparingu, uważa, tak 40% ankietowanych bokserów (28 mężczyzn). Zdaniem 15,7% respondentów (11 bokserów) kontuzje najczęściej doznawali na treningach (tabela 5). Tabela 6. Używanie ochraniaczy na treningach Używanie ochraniaczy na treningach Ilość % Tak 43 61,4% Raczej tak 15 21,4% Nie 5 7,1% Raczej nie 7 10% Razem % Jak się okazało, 61,4% respondentów (43 zawodników) stwierdziło, że używają 201

203 ochraniaczy, a 21,4% (15 bokserów), że raczej używają. Tylko 7,1% respondentów (5 osób) przyznało się, że nie używają na treningach ochraniaczy, a 10% ankietowanych (7 osób), że raczej nie używają (tabela 6). Tabela 7. Rodzaj używanych ochraniaczy Rodzaj używanych ochraniaczy Ilość % Ochraniacz szczęki/zębów % Ochraniacz głowy - kask 66 94,3% Ochraniacz krocza 59 84,3% Ochraniaczy głowy (kasków) używa 94,3% respondentów (66 osób). Wszyscy respondenci natomiast używają ochraniaczy szczęki/zębów, a 84,3% ankietowanych zawodników (59 bokserów) używa ochraniaczy krocza (tabela 7). Tabela 8. Używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko kontuzji Używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko Ilość % kontuzji Tak 56 80% Raczej tak 14 20% Razem % Używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko kontuzji: tak oświadczyło 80% respondentów (56 osób), co piąty respondent (20% - 14 osób) uważa, że raczej zmniejsza (tabela 8). Tabela 9. Respondenci hospitalizowani w związku z kontuzją Respondenci hospitalizowani w związku z kontuzją Ilość % Tak 26 37,1% Nie 44 62,9% Razem % Hospitalizowanych było 37,1% respondentów (26 osób), natomiast 62,9% (44 zawodników) stwierdziło, że nie byli hospitalizowani (tabela 9). Tabela 10. Przyczyny jakie zdaniem respondentów najczęściej powodują urazy i kontuzje Przyczyny jakie zdaniem respondentów najczęściej powodują urazy i kontuzje Sparing lub walka na zawodach Nie używanie przez bokserów ochraniaczy Lekceważenie przeciwnika/sparingpartnera Niewystarczające doświadczenie zawodników Nie opanowanie technik osłonowych Trudno powiedzieć Ilość % 51 72,9% 43 61,4% 36 51,5% 32 45,7% 29 41,4% 15 21,4% 202

204 Respondenci mogli zaznaczyć trzy przyczyny kontuzji z kilku zaproponowanych przez badacza. Okazało się, że najczęstszą przyczyną wymienianą przez ankietowanych bokserów jest sparing lub walka na zawodach wymieniło ją 72,9% respondentów (51 mężczyzn). 61,4% zawodników biorących udział w niniejszym badaniu uważa, że najczęstszą przyczyną kontuzji i urazów jest nie używanie przez bokserów ochraniaczy, a ponad połowa respondentów (51,5% - 36 osób) uważa, że lekceważenie przeciwnika/sparingpartnera. 45,7% ankietowanych bokserów (32 osób) stwierdziło, że przyczyną kontuzji jest niewystarczające doświadczenie zawodników, a 41,4% (29 respondentów) uważa, że jest to nie opanowanie technik osłonowych, 21,4% ankietowanych zawodników (15 osoby) nie potrafiła jednoznacznie ocenić tego zagadnienia (tabela 10). Tabela 11. Po wyleczeniu kontuzji dochodziło do jej wznowienia Po wyleczeniu kontuzji dochodziło do jej Ilość % wznowienia Tak 14 20% Raczej tak 9 12,8% Nie 18 25,7% Raczej nie 16 22,8% Trudno powiedzieć 13 18,5% Razem % Okazało się, że co piąty respondent (20% - 14 osób) przyznał, że owszem dochodziło do wznowienia kontuzji, a 12,8% ankietowanych bokserów (9 osób) stwierdziło, że raczej dochodziło. Przeciwnego zdania był co czwarty respondent (25,7% - 18 mężczyzn), który stwierdził, że po wyleczeniu kontuzji absolutnie nie dochodziło do jej wznowienia oraz 22,8% respondentów (16 osób), którzy stwierdzili, że raczej nie dochodziło. 18,5% pięściarzy biorących udział w niniejszym badaniu nie miała zdania na ten temat (tabela 11). Tabela 12. Najdłuższa przerwa ankietowanych w treningach spowodowana kontuzją Najdłuższa przerwa ankietowanych w treningach Ilość % spowodowana kontuzją Tydzień 26 37,1% 2-3 tygodnie 14 20% Miesiąc 13 18,5% 2-3 miesiące 9 12,8% Pół roku 4 5,7% Rok 2 2,8% Powyżej roku 1 1,4% Razem % Na pytanie, ile trwała najdłuższa przerwa ankietowanych pięściarzy w treningach spowodowana kontuzją 37,1% (26 osób) zawodników odpowiedziało, że miało tygodniową przerwę w treningach, a co piąty respondent (20% - 14 osób) miał 2-3 tygodnie przerwy związane z kontuzją. 18,5% ankietowanych zawodników (13 mężczyzn) miało miesięczną przerwę w treningach spowodowaną kontuzją, a 12,8% (9 bokserów) 2-3miesięcy przerwy; 5,7% ankietowanych zawodników (5 osób) miało półroczną przerwę spowodowaną kontuzją, a 2,8% (2 osoby) aż roczną. 1,4% respondentów (1 osoba) kontuzja wykluczyła na ponad rok 203

205 z treningów (tabela 12). Tabela 13. Forma rehabilitacji, z jakiej korzystali respondenci Forma rehabilitacji, z jakiej korzystali respondenci Ilość % Nie korzystałem 48 68,6% rehabilitacja ruchowa w ośrodku zdrowia lub w szpitalu 13 18,5% rehabilitacja w domu 7 10% pomocy psychologiczna 2 2,8% Razem % Po odniesieniu kontuzji lub urazu 68,6% respondentów (48 osób) stwierdziło, że nigdy nie korzystało z żadnej rehabilitacji. Natomiast 18,5% (13 mężczyzn) korzystało z rehabilitacji ruchowej w ośrodku zdrowia lub w szpitalu, co dziesiąty ankietowany (10% - 7 osób) korzystał z rehabilitacji w domu, a 2,8% respondentów (2 osoby) korzystały z pomocy psychologicznej (tabela 13). Tabela 14. Respondenci uważają, że są odporni na ból wynikający z kontuzji i urazów Respondenci uważają, że są odporni na ból wynikający Ilość % z kontuzji i urazów Tak 25 35,7% Raczej tak 29 41,4% Nie 3 7,1% Raczej nie 5 4,2% Trudno powiedzieć 8 11,4% Razem % Odpornymi na ból było 35,7% respondentów (25 osób), 41,4% respondentów (29 mężczyzn) stwierdziło, że raczej są. Przeciwnego zdania było jedynie 7,1% ankietowanych (5 pięściarzy), którzy stwierdzili, że nie są odporni na ból oraz 4,2% respondentów (3 osoby), którzy uważają, że raczej nie są odporni; 11,4% ankietowanych zawodników nie potrafiła jednoznacznie ocenić tej kwestii (tabela 14). Tabela 15. Kontuzja miała wpływ na karierę bokserską respondentów Kontuzja miała wpływ na karierę bokserską respondentów Ilość % Tak 9 12,8% Raczej tak 13 18,5% Nie 27 39,6% Raczej nie 13 12,8% Trudno powiedzieć 8 11,4% Razem % Źródło: opracowanie własne na podstawie badania. Analiza wyników badania pokazała, że 12,8% respondentów (9 osób) przyznała z całą stanowczością, że owszem kontuzja miała wpływ na ich karierę bokserską, a 18,5% respondentów (13 osób) stwierdziło, że raczej miała. Przeciwnego zdania było 39,6% 204

206 ankietowanych zawodników (27 osób), którzy stwierdzili, ze absolutnie kontuzja nie miała wpływu na ich karierę bokserską oraz 18,5% respondentów (13 osób), którzy uważają, że raczej nie miała. 11,4% respondentów (8 osób) nie potrafiło jednoznacznie ocenić tej kwestii (tabela 15). Tabela 16. Odczuwanie obawy/lęku/strachu, że nie uda się powrócić do formy przed kontuzją Odczuwanie obawy/lęku/strachu, że nie uda się powrócić do formy przed kontuzją Ilość % Tak 19 27,1% Raczej tak 15 21,4% Nie 14 20% Raczej nie 17 24,3% Trudno powiedzieć 5 7,1% Razem % Spytano również ankietowanych pięściarzy, czy czuli obawę/lęk/strach, że nie uda się im powrócić do formy sprzed kontuzji. I tak 27,1% respondentów (19 osób) uważa, że czuje taką obawę, a 21,4% (15 zawodników) uważa, że raczej coś takiego odczuwa. Natomiast co piąty ankietowany pięściarz (20% - 14 osób) stwierdził, że nie czuł nigdy obawy czy co gorsza strachu, że nie uda mu się powrócić do formy. Zaś 24,3% respondentów (17 mężczyzn) stwierdziło, że raczej nie odczuwali takich obaw, 7,1% zawodników biorących udział w niniejszym badaniu (5 osób) nie potrafiło jednoznacznie ocenić tej kwestii (tabela 16). Tabela 17. Po przebytej kontuzji respondenci czuli obawę/lęk/strach, że może to się powtórzyć i blokowało ich to psychicznie przed dalszym trenowaniem boksu Odczuwanie obawy/lęku/strachu, że nie uda się powrócić do formy przed kontuzją Ilość % Tak 16 22,8% Raczej tak 13 18,5% Nie 18 25,7% Raczej nie 7 24,3% Trudno powiedzieć 6 8,5% Razem % Badacza interesowało również, czy po przebytej kontuzji respondenci czuli obawę/lęk/strach, że może to się powtórzyć i blokowało ich to psychicznie przed dalszym trenowaniem boksu. I tak 22,8% ankietowanych pięściarzy (16 osób) uważa, że owszem czuli taką obawę, a 18,5% (13 respondentów) stwierdziło, że raczej czuli. Natomiast co czwarty ankietowany zawodnik (25,7% - 18 osób) stwierdził, że nigdy nie odczuwał takiej obawy, a 24,3% respondentów (17 osób) uważa, że raczej nie odczuwało. 7,6% respondentów (6 osób) nie potrafiło tego ocenić (tabela 17). 205

207 Tabela 18. Chęć zrezygnowania z uprawiania boksu po przebytej kontuzji Chęć zrezygnowania z uprawiania boksu po przebytej kontuzji Ilość % Tak 9 12,8% Raczej tak 11 15,7% Nie 25 35,7% Raczej nie 21 30% Trudno powiedzieć 4 5,7% Razem % Po przebytej kontuzji chciało zrezygnować z uprawiania boksu 12,8% ankietowanych zawodników (9 osób), 15,7% respondentów (11 osób) raczej rozważała taką możliwość. Natomiast 35,7% ankietowanych pięściarzy (25 respondentów) nigdy nie rozważało takiej ewentualności a 30% respondentów (21 mężczyzn) raczej nie rozważało. 5,7% respondentów (4 bokserów) nie miała zdania na ten temat (tabela 18). Tabela 19. Spotkanie się z poważnym lub trwałym uszkodzeniem zdrowia podczas trenowania boksu Chęć zrezygnowania z uprawiania boksu po przebytej kontuzji Ilość % Tak 23 32,8% Raczej tak 21 30% Nie 7 10% Raczej nie 16 22,8% Trudno powiedzieć 4 5,7% Razem % Z poważnym lub trwałym uszkodzeniem zdrowia spotkało się 32,8% respondentów (23 mężczyzn), a 30% ankietowanych (21 osób) raczej się spotkało. Przeciwnego zdania był co dziesiąty ankietowany (10% - 7 pięściarzy), który przyznał, że nie spotkał się z poważnym lub trwałym uszkodzeniem zdrowia oraz 22,8% respondentów (16 osób), którzy stwierdzili, że raczej się nie spotkali, 5,7% ankietowanych zawodników nie potrafiło ocenić tego zagadnienia (tabela 19). Tabela 20. Stosunek do kontuzji w boksie Stosunek do kontuzji w boksie Ilość % Kontuzje to normalna rzecz, ryzyko nieodzowne dla tej dyscypliny 46 65,7% Nie czuję strachu przed kontuzjami 38 54,3% Kontuzje są notoryczne i przyzwyczaiłem się już do nich 32 45,7% Boję się kontuzji 19 27,1% Trudno powiedzieć 5 7,1% Jak się okazało 65,7% respondentów (46 osób) uważa, że kontuzje to normalna rzecz, ryzyko nieodzowne dla tej dyscypliny. Ponad połowa respondentów (54,3% - 38 mężczyzn) 206

208 stwierdziła, iż nie czują strachu przed kontuzjami, a 45,7% bokserów (32 osoby) stwierdziło, że kontuzje są notoryczne i przyzwyczaili się już do nich. 27,1% ankietowanych pięściarzy (19 mężczyzn) przyznało, że boją się kontuzji. 7,1% ankietowanych zawodników (5 mężczyzn) nie potrafiła ocenić tego zagadnienia. Respondenci mogli zaznaczyć dwie zaproponowane odpowiedzi (tabela 20). Tabela 21. Obawy, że po zakończeniu kariery bokserskiej można odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny Obawianie się, że po zakończeniu kariery będą odczuwalne skutki uprawiania tej dyscypliny Ilość % Tak 23 32,8% Raczej tak 18 25,7% Nie 15 21,4% Raczej nie 9 12,8% Trudno powiedzieć 5 7,1% Razem % Spytano ankietowanych pięściarzy, czy obawiają się, że po zakończeniu kariery bokserskiej mogą odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny (zaburzenia mowy, psychiki, słuchu, otępienie, przedwczesna śmierć, itp.). Analiza wyników pokazała, że co trzeci respondent (32,8% - 23 osoby) owszem obawia się takiego finału kariery, a co czwarty (25,7% - 18 zawodników) raczej się obawia. Przeciwne stanowisko zajęło 21,4% respondentów (15 osób), którzy stwierdzili, że absolutnie, nie obawiają się, że po zakończeniu kariery bokserskiej mogą odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny oraz 12,8% respondentów (9 osób), którzy raczej się nie obawiają. 7,1% ankietowanych zawodników (5 osób) nie miało zdania na ten temat (tabela 21). 5. Podsumowanie i wnioski Podsumowanie niniejszym badań należy rozpocząć od weryfikacji hipotez szczegółowych, których w badaniu postawiono siedem. I tak potwierdziła się pierwsza z hipotez szczegółowych mówiąca, że zdaniem respondentów używanie ochraniaczy zmniejsza ryzyko kontuzji. Uważa tak bowiem aż 82,8% ankietowanych pięściarzy. Dodatkowo hipotezę potwierdza fakt, iż 94,3% respondentów używa ochraniaczy głowy tj. kasków, 100% używa ochraniaczy szczęki/zębów, a 84,3% ochraniaczy krocza. Potwierdziła się również druga z hipotez szczegółowych mówiąca, że najczęściej kontuzjom podczas treningu lub zawodów ulega głowa zawodników. Zdecydowana większość respondentów wymienia urazy głowy, wstrząśnienia mózgu, rozbicie łuku brwiowego, itp. Potwierdzenie znalazła również trzecia z hipotez szczegółowych, która mówiła, że zdaniem ankietowanych najczęstszą przyczyną urazów i kontuzji jest walka na ringu, uważa tak bowiem 72,9% respondentów Potwierdziła się również czwarta z hipotez szczegółowych mówiąca, że najdłuższa przerwa respondentów w treningach spowodowana kontuzją trwała nie więcej niż miesiąc. Przyznało tak 75,6% ankietowanych zawodników. Potwierdzenie znalazła również kolejna z hipotez szczegółowych, która mówiła, że kontuzja nie miała wpływu na karierę bokserską ankietowanych zawodników, uważa tak bowiem 58,1% respondentów. Potwierdziła się również szósta z hipotez szczegółowych mówiąca, że po przebytej 207

209 kontuzji respondenci nie chcieli zrezygnować z uprawiania boksu, przyznało tak 65,7% ankietowanych pięściarzy. Potwierdzenia nie znalazła ostatnia z hipotez szczegółowych, która mówiła, że respondenci nie obawiają się, że po zakończeniu kariery bokserskiej mogą odczuć skutki zdrowotne uprawiania tej dyscypliny (zaburzenia mowy, psychiki, słuchu, otępienie, przedwczesna śmierć, itp.). Takiej sytuacji obawia się bowiem 58% respondentów. Potwierdzenie się sześciu z siedmiu hipotez szczegółowych potwierdza hipotezę główną mówiącą, że ankietowani zawodnicy uprawiający boks mają obojętny stosunek do kontuzji uważają je za nieodzowne ryzyko tej dyscypliny sportowej. Respondenci uprawiają boks na własne życzenie i nie przywiązują dużej wagi do urazów i drobnych kontuzji. Zdają sobie sprawę z ryzyka i są jego świadomi. Wyniki badań upoważniają do wyciągnięcia następujących wniosków: 1. uleganie kontuzjom jest wpisane w uprawianie dyscypliny sportowej jaką jest boks, 2. do zmniejszenia ryzyka kontuzji przyczynia się korzystanie z ochraniaczy w tym kasku, ochraniaczy szczęki/zębów, krocza), 3. do najczęstszych urazów, jakim ulegają sportowcy uprawiający bok, należą urazy głowy, 4. najczęstszą przyczyną urazu jest walka w ringu, 5. najczęstsze kontuzje wykluczały zawodników z uczestnictwa w treningach i zawodach na okres nie przekraczający miesiąca i stanowiły podstawy do podjęcia decyzji o rezygnacji z dalszego uprawiania tej dyscypliny sportu, 6. przebyte kontuzje nie miały wpływu na dalszą karierę bokserską zawodników, 7. po zakończeniu kariery sportowej istnieje obawa przed pojawieniem się negatywnych skutków zdrowotnych związanych z przebytymi urazami i wysiłkiem. Piśmiennictwo 1. Dobrzański T. (1989). Medycyna wychowania fizycznego i sportu. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa. 2. Fibak J. (1964). Traumatologia sportu, Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne R. S. W. "Prasa", Poznań 3. Garlicki J., Kuś W. M. (1975). Jak uniknąć wypadku w sporcie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa. 4. Lipoński W. (1987). Humanistyczna encyklopedia sportu, Sport i Turystyka, Warszawa. 5. Maszke A. (2003). Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego. Rzeszów. 6. Mędraś M. (red.), (2004). Medycyna sportowa, Agencja Wydawnicza Medsport Press, Warszawa. 7. Osterloff W. K. (1976). Historia sportu, Instytut Wydawniczy, Warszawa. 8. Zaczyński W. (1995). Praca badawcza nauczyciela, PWN, Warszawa. 208

210 Smolarz Patryk, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława, Zukow Walery, Muszkieta Radosław, Iermakov Sergii. Stan cech somatycznych i sprawność ogólna trzynastoletnich piłkarzy z KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie = The state of somatic features and the general fitness of thirteen-year-old footballers from KS "Legion" Chełmża and GLZS "Start" Warlubie. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: STAN CECH SOMATYCZNYCH I SPRAWNOŚĆ OGÓLNA TRZYNASTOLETNICH PIŁKARZY Z KS LEGIA CHEŁMŻA I GLZS START WARLUBIE The state of somatic features and the general fitness of thirteen-year-old footballers from KS "Legion" Chełmża and GLZS "Start" Warlubie Patryk Smolarz, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Walery Zukow, Radosław Muszkieta, Sergii Iermakov Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Streszczenie Celem pracy było przedstawienie i porównanie ogólnej sprawności fizycznej trzynastoletnich piłkarzy KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Ponadto został zbadany stan cech somatycznych piłkarzy, a dokładniej wysokość i masa ciała. Z analizy tych pomiarów ustalono wartości BMI oraz typologię budowy ciała wg charakterystyki Kretschmera i wskaźnika Rohrera. Zdolności motoryczne zostały przedstawione za pomocą testu sprawności fizycznej ogólnej (MTSF), w którego skład wchodziły próby: szybkości, mocy, wytrzymałości, siły (ramion, dłoni, brzucha), zwinności, gibkości. Uzyskane wyniki badań poddano obróbce statystycznej i obliczono: - średnią arytmetyczną zawodników - średnie odchylenie standardowe - różnice statystyczne między uzyskiwanymi średnimi Osiągane rezultaty zawodników KS Legia Chełmża zostały porównane do wyników ich rówieśników z GLZS Startu Warlubie i odpowiednio zanotowane. Na podstawie otrzymanych 209

211 wyników, które przedstawiono w tabelach można było określić, czy przedstawione w pracy hipotezy badawcze sprawdziły się na tle osiąganych rezultatów. Wnioski: 1. Zawodnicy KS Legia Chełmża grający na co dzień w grupie trampkarzy odstępują od swoich rówieśników z GLZS Startu Warlubie budową somatyczną ciała. Przed każdym zawodnikiem jest jeszcze wytężony okres rozwoju, okres pokwitania, który może spowodować gwałtowny wzrost poszczególnych części ciała. U niektórych nastąpi to szybciej, u innych wolniej. Na wszystko potrzeba czasu, a różnice w danych rezultatach na pewno się zredukują i pozmieniają na korzyść lub niekorzyść danego gracza. 2. Młodzi zawodnicy poddani badaniom głównie charakteryzują się typem leptosomatycznym 18 osób i atletycznym 17 osób. Pozostała część osób cechuje się typem ciała piknicznym. 3. Poziom sprawności ogólnej badanych zawodników mieści się głównie w średniej, a czasami w wysokiej granicy punktacji MTSF grupy 13- Latków. 4. Spośród badanych prób zdolności motorycznych zawodnicy KS Legia Chełmża okazali się lepsi od zawodników GLZS Startu Warlubie tylko w próbach szybkości i siły mięśni brzucha z leżenia tyłem. Pozostałe próby okazały się bardziej korzystne dla graczy Warlubia. Świadczy to o lepszym poziomie sprawności fizycznej piłkarzy z Warlubia. 5. Zawodnicy z Chełmży jak i z Warlubia muszą cały czas poprawiać swoją tężyznę fizyczną, która niewątpliwie współgra z rozwijaniem poszczególnych zdolności motorycznych, aby w przyszłości poprawiać swoje wyniki. 6. Większą sprawność ogólną wykazali zawodnicy GLZS Start Warlubie, 432 punkty a zawodnicy porównywanego klubu KS Legia Chełmża 386 punktów. Słowa kluczowe: piłka nożna, cechy somatyczne, sprawność fizyczna Summary Introducing and comparing the general physical fitness was a purpose of the work of thirteen-year-old footballers KS Legion Chełmża and GLZS Start Warlubie. Moreover an examined state of characteristics of somatic footballers remained, and more precisely the height and the body weight. From the test of these measurements BMI amounts and a typology were set of the build according to characteristics of Kretschmer and the Rohrer indicator. 210

212 Motor fitnesses were presented with the test of the general physical fitness (ITPF), which tests accessed the line-up into: of speed, power, endurance, power (of shoulders, hand, belly), agilities, supplenesses. Obtained findings were subjected to statistical processing and they calculated: - arithmetic mean of competitors - average standard deviation - statistical differences between get averages Achieved results of competitors KS Legion Chełmża were compared to results of their peers from GLZS Start Warlubie and appropriately written down. Based on received results which were introduced in tables it was possible to determine, whether research hypotheses advanced at the work worked relating to achieved results. Conclusions: 1. Competitors from KS Legion Chełmża playing usually in the young group abandon their peers from GLZS Start Warlubie with somatic structure of the body. Before everyone a hard period of the development is still a competitor, to cause the stage of pubescence which can sudden increase of individual body parts. At some it will take place more quickly, at other more slowly. To everything a time is needed, and differences in given results will certainly drop and will change the benefit or the disadvantage of the given player. 2. Young competitors had tested mainly are characterized by a leptosomatic type - 18 persons and athletic 17 persons. The rest part of persons is marked by a type of the body picnic. 3. The level of the general fitness of examined competitors is located mainly in an average, and with timeouts in high border of MTSF scoring of group 13 years old. 4. Out of examined tests on motor abilities competitors KS Legion Chełmża were turn out to be good from competitors of the GLZS Start Warlubie only in speed trials and of strength of the belly muscles from lying I put on weight. Other tests turned out to be more beneficial for Warlubie players. It attests to the better fitness level of footballers from Warlubie. 5. Competitors from Chełmża as well as from Warlubie must all the time improve their brawn which undoubtedly harmonizes with developing individual motor abilities in order in the future to improve one's results. 6. Competitors demonstrated the greater general efficiency the GLZS Start Warlubie 432 points but competitors of the compared club KS Legion Chełmża of 386 points. 211

213 Keywords: football, somatic features, physical fitness Wstęp Piłka nożna jako ogólne pojęcie jest łatwe do zdefiniowania. Można powiedzieć, ze jest to gra zespołowa, polegająca na kopaniu piłki nogą. Jest to dyscyplina sportowa najbardziej popularna i uprawiana przez ludzi na całym świecie. Jest jedną z szybciej prowadzonych gier. Głównym wyznacznikiem poziomu gry drużyny piłkarskiej są umiejętności zawodników. Suma tych umiejętności nadaje drużynie rangę i świadczy o jej klasie. Im wyższe umiejętności, tym wyższy jest poziom gry, im mniej w drużynie zawodników posiadających braki, tym lepsze wyniki. Oczywiście, ma to miejsce w zespołach o dobrym morale, w zespołach znajdujących i posiadających motywacje do gry, w zespołach reprezentujących kluby należycie zorganizowane pod względem możliwości i warunków. Wyzwolenie czynników ambicjonalnych i motywacyjnych zależy w dużym stopniu od trenera, od jego zaangażowania w pracę treningowa, i od podejścia do zawodników. W pracy z zespołem czekają na trenera wielorakie zadania, ukierunkowane jednak zawsze na eliminowanie tego, co złe i kształtowanie oraz doskonalenie tego, co dobre. I to zarówno w aspekcie zespołowym, jak i indywidualnym. Każda dyscyplina sportowa daje nam możliwość oceny wybranej osoby oraz jej przydatność w danej dyscyplinie sportowej. Jest to możliwe dzięki różnym ocenom badawczym tj. obserwacji, testów fizycznych odnoszących się do sprawności fizycznej ogólnej i specjalnej, budowy somatycznej (Napierała i wsp., 2009, Cieślicka i wsp., 2012 a,b,c). Piłka nożna jako gra zespołowa cechuje się specyficznymi ruchami różnych części ciała. Wymaga od zawodnika właściwego przygotowania motorycznego, technicznego a także taktycznego. Celem pracy jest porównanie sprawności fizycznej ogólnej trzynastoletnich piłkarzy KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Materiał i metody Badania wśród 20 trampkarzy KS Legia Chełmża przeprowadzono w sierpniu 2013 roku. Wszyscy respondenci urodzili się w roku Testowana grupa zawodników na co dzień trenuje pod okiem szkoleniowca trenera. Chłopcy trenują od 3 lat w okręgowej lidze trampkarzy, a treningi odbywają się na stadionie miejskim a w okresie zimowym na hali sportowej. Jednostki treningowe realizowane są zwykle 2-3 razy w tygodniu od minut, a w okresie przygotowawczym jednostki te zwiększają się nawet do 5 razy. Ocena 212

214 budowy somatycznej określono na podstawie wysokości i masy ciała. Oszacowano wskaźnik masa( kg) odżywiania badanych. W tym celu użyto następującego wzoru BMI 2 wysokość ( m) Do oceny czy badani chłopcy wykazują tendencję do otyłości, nadwagi, niedoboru czy też prawidłowego BMI uznano następującą skalę. Tabela 1. Wartości BMI u chłopców w wieku 7 19 lat, odpowiadające niedoborowi masy ciała, prawidłowej masie ciała, nadwadze i otyłości Wiek Chłopcy- masa ciała Lata niedobór prawidłowa nadwaga Otyłość 7 < 13,5 13,6-17,8 > 17,9 > 20,4 8 < 13,7 13,8-18,8 > 18,9 > 22,2 9 < 13,9 14,0-19,7 > 19,8 > 23,7 10 < 14,1 14,2-20,6 > 20,7 > 24,8 11 < 14,4 14,5-21,4 > 21,5 > 25,6 12 < 14,8 14,9-22,0 > 22,1 > 26,1 13 < 15,2 15,5-22,6 > 22,7 > 26,6 14 < 15,7 15,8-23,1 > 23,2 > 26,8 15 < 16,3 16,4-23,5 > 23,6 > 27,0 16 < 16,9 17,0-23,8 > 23,9 > 27,3 17 < 17, 7 17,8-24,0 > 24,1 > 27,6 18 < 18,5 18,6-24,2 > 24,3 > 28,3 (źródło: Woynarowska 2008, s.284) Smukłość ciała określono wskaźnikiem Rohrera, I = z wykorzystaniem klucza Curtiusa i charakterystyką Kretschmera: x 1,27 typ leptosomatyczny, 1,27-1, 49 typ atletyczny, 1,50 x typ pikniczny. masa ciała w gramach 100 wysokość ciała w cm 3, 213

215 Wskaźnik smukłości wg Kretschmera (Przewęda 1973) Na świecie przyjęto bardzo wiele typologii somatycznych, jednak najczęściej stosowane w Polsce to typologia Kretschmera. Wyróżnia on trzy typy budowy ciała: Typ leptosomatyczny (asteniczny) cechuje się wątłą budową, wąskimi barkami, wąską, długą i płaską klatką piersiową o widocznym zarysowaniu linii żeber. Ręce są smukłe, dłonie z wystającymi kostkami, a mięśnie długie. Jeśli zaś chodzi o brzuch to posiada on cienką tkankę tłuszczową. Sylwetka jest stosunkowo o małym obwodzie do wzrostu ciała. Waga w tym typie jest przeciętna. Typ atletyczny odznacza się grubymi kośćmi, silnymi mięśniami, które mają wyrazistą rzeźbę, barki są szerokie, a klatka piersiowa obszerna. Dłonie są szerokie, a nogi silne z szerokimi stopami. Typ pikniczny akcentuje się otyłą budową ciała z tendencją do odkładania się tłuszczu w okolicy tułowia, szeroka twarz i krótki kark, jama brzuszna dużych rozmiarów, kończyny górne i dolne krótkie. Typ ten wyróżnia się średnim wzrostem. W celu przeprowadzenia badań poziomu zdolności motorycznych wykorzystano próby Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej. Próby wykonano zgodnie z założeniami ich twórców. Badani zawodnicy zostali zapoznani z celami próby, prawidłowym ich przebiegiem i realizacją. Podstawowym warunkiem umożliwiającym przystąpienie zawodników do testów był kompletny ubiór sportowy oraz uczestnictwo w rozgrzewce, która miała na celu przygotowanie organizmu do poprzedzanego go wysiłku fizycznego Test ten składa się z 8 prób (Talaga, 2004). 1. Próba szybkości- bieg na 50 metrów 2. Próba skoczności (mocy)- skok w dal z miejsca 3. Próba wytrzymałości- bieg na dystansie 1000 metrów 4. Pomiar siły mięśni dłoni- ściskanie dynamometru 5. Próba siły- podciąganie w zwisie na ramionach 6. Próba zwinności- bieg wahadłowy 4 x 10 metrów 7. Próba siły mięśni brzucha- siady z leżenia tyłem w czasie 30 sek. 8. Próba gibkości skłon tułowia w przód Zebrane rezultaty przeprowadzonych badań zawodników poddano analizie statystycznej posługując się odpowiednio przypisanymi wzorami: średnia arytmetyczna - obliczamy ją przy małym zróżnicowaniu wyników wartości zmiennych. Określana jest za pomocą iloczynu sumy wartości zmiennych od pierwszej do ostatniej liczebności zbioru. Obliczana według wzoru: (Arska-Kotlińska, 2002). 214

216 x x n Gdzie: - symbol średniej arytmetycznej n ilość wyników Σ suma wyników średnie odchylenie standardowe - mówi nam, o ile przeciętnie odchylają się od średniej indywidualne wyniki. Mierzymy za pomocą pierwiastka ze średniej arytmetycznej sumy kwadratów odchyleń od średniej. Obliczane według wzoru: x x n 1 Gdzie: - średnie odchylenie standardowe - średnia arytmetyczna x wynik uzyskany przez jedną osobę. różnicę między średnimi - Jest to różnica bezwzględna pomiędzy porównywalnymi średnimi. D x1 x 2 2 Istotność różnic pomiędzy grupami obliczono na podstawie wzoru: u x n 1 x 2 n Gdzie: u istota różnic między grupami - średnie odchylenie standardowe - średnia arytmetyczna n ilość badanych 215

217 cm Wyniki Tabela 2. Wysokość ciała badanych zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X Δ D u Legia Chełmża ,3 6,85 Start Warlubie ,9 6,63 5,6 2,63* (źródło: opracowanie własne) * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2,02; t = 0,01; df = =2,70 Analizując wyniki przedstawione w powyższej tabeli stwierdzono, że w drużynie KS Legia Chełmża wysokość ciała badanych zawodników waha się pomiędzy 145 cm a 171 cm, przy średniej arytmetycznej wysokości 159,3cm. W drużynie GLZS Start Warlubie wysokość ciała badanych zawodników waha się pomiędzy 152,0cm a 176,0cm, przy średniej arytmetycznej wysokości ciała 164,9cm. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 5,6cm na korzyść GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie istotna na poziomie 5% KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 1. Wartości średnie wysokości ciała badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej wzrostu w KS Legia Chełmża uzyskało 10 osób, czyli 50% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 11 osób, czyli 55% badanych zawodników. 216

218 kg Tabela 3. Masa ciała badanych zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X Δ D u Legia Chełmża ,1 9,15 * p Start Warlubie ,4 6,30 10,3 1,67 < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2,02; t = 0,01; df = =2,70 Analizując wyniki przedstawione w powyższej tabeli stwierdzono, że w drużynie KS Legia Chełmża masa ciała badanych zawodników waha się pomiędzy 38 kg a 80 kg, przy średniej arytmetycznej masy ciała 51,1 kg. W drużynie GLZS Start Warlubie masa ciała badanych zawodników waha się pomiędzy 50 kg a 71 kg, przy średniej arytmetycznej masy ciała 61,4 kg. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 10,3 kg na korzyść KS Legia Chełmża. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna KS Legia Chełmża 61.4 GLZS Start Warlubie Ryc. 2. Wartości średnie wysokości ciała badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej masy ciała w KS Legia Chełmża jak i w GLZS Start Warlubie uzyskało 7 osób, czyli 35% badanych zawodników. 217

219 Tabela 4. BMI badanych zawodników KS Legia Chełmża i GLSZ Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża 17,35-31, ,13 3,26 Start Warlubie 20,37-29, ,88 2,21 2,75 3,75** * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2,02; t = 0,01; df = =2,70 Analizując wyniki przedstawione w powyższej tabeli stwierdzono, że w drużynie KS Legia Chełmża BMI badanych zawodników waha się pomiędzy 17,35 a 31,25, przy średniej arytmetycznej BMI 20,13. W drużynie GLZS Start Warlubie BMI badanych zawodników waha się pomiędzy 20,37 a 29,98, przy średniej arytmetycznej BMI 22,88. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 2,75. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie istotna na poziomie 1%. (tabela 4 i ryc. 23) % % KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie 35% 10 5% 5% 0 praw idłow e odżyw ianie nadw aga otyłość Ryc. 33. Wartości BMI badanych zawodników. Ze wskaźnika BMI dla drużyny KS Legia Chełmża wynika następująca prawidłowość: 19 osób, czyli 95% badanych zawodników ma prawidłową masę ciała, natomiast tylko 1 osoba, czyli 5% badanych ma nadwagę. Ze wskaźnika BMI dla drużyny GLZS Start Warlubie wynika, że 12 osób, czyli 60% badanych ma prawidłową masę ciała, 7 osób, czyli 35% badanych ma nadwagę, zaś 1 osoba- 5% badanych jest otyła. 218

220 Tabela 5. Wskaźnik smukłości wg Rohrera zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Badani zawodnicy N Typ Leptosomatyczny Atletyczny Pikniczny KS Legia Chełmża (70%) 4 (20%) 2 (10%) GLZS Start Warlubie 20 4 (20%) 13 (65%) 3 (15%) 10% LEGIA CHEŁMŻA 20% leptosomatyczny altetyczny pikniczny 70% Ryc. 4. Wartości procentowe typologii smukłości wg Rohrera. (źródło: opracowanie własne) START Warlubie 15% 20% leptosomatyczny altetyczny pikniczny 65% Ryc. 5. Wartości procentowe typologii smukłości wg Rohrera 219

221 sekundy Tabela 6. Charakterystyka szybkości zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża 6,6-8,9 20 7,40 0,66 0,8 1,66 Start Warlubie 6,8-8,2 20 7,48 0,45 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 Analizując wyniki przedstawione w tabeli 6 stwierdzono, że w drużynie KS Legia Chełmża w próbie szybkości badanych zawodników pomiar czasowy zawiera się w przedziale 6,6s do 8,9s, przy średniej arytmetycznej 7,40s. W drużynie GLZS Start Warlubie wyniki biegu mieszczą się od 6,8s - 8,2s, przy średniej arytmetycznej 7,48 (ryc. 6). Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 0,8 s. na korzyść KS Legia Chełmża. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna. (tabela 6 i ryc. 26) KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 6. Wartości średnie biegu na dystansie 50m badanych zawodników Wynik lepszy od średniej arytmetycznej próby szybkości w KS Legia Chełmża jak i GLZS Start Warlubie uzyskało 11 osób, czyli 55% badanych zawodników. 220

222 cm Tabela 7. Charakterystyka mocy zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D U Legia Chełmża ,1 14,50 27,5 5,43** Start Warlubie ,6 17,19 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 Wyniki w tabeli 7 przedstawiają charakterystykę liczbową skoku w dal z miejsca. W drużynie KS Legia Chełmża w próbie mocy wyniki mieszczą się w przedziale od 140cm - 193cm, przy średniej arytmetycznej 173,1cm. W drużynie GLZS Start Warlubie pomiary wahają się od 170cm do 229cm, przy średniej arytmetycznej 200,6cm. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 27,5cm na korzyść drużyny GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie istotna na poziomie 1% KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 27. Wartości średnie skoku w dal z miejsca badanych zawodników (źródło: opracowanie własne) Wynik powyżej średniej arytmetycznej próby mocy w KS Legia Chełmża uzyskało 13 osób, czyli 65% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 12 osób, czyli 60% badanych zawodników. 221

223 sekundy Tabela 8. Charakterystyka wytrzymałości zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D U Legia Chełmża ,4 47,30 Start Warlubie ,2 19,80 30,25 2,64* * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 Wyniki drużyny KS Legia Chełmża w próbie wytrzymałości badanych zawodników mieszczą się w przedziale 190s - 362s, przy średniej arytmetycznej 257,4s. W drużynie GLZS Start Warlubie pomiar zawiera się w przedziale 191s a 270s, przy średniej arytmetycznej 227,2 s. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 30,25 s na korzyść drużyny GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie istotna na poziomie 5% KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 8. Wartości średnie biegu na 1000 m badanych zawodników. Wynik lepszy od średniej arytmetycznej próby wytrzymałości w KS Legia Chełmża uzyskało 13 osób, czyli 65% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 9 osób, czyli 45% badanych zawodników. 222

224 ilość powtórzeń Tabela 9. Charakterystyka siły i wytrzymałości mm brzucha zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża ,9 3,61 Start Warlubie ,3 4,62 0,6 0,46 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 W próbie siły i wytrzymałości mm brzucha, w drużynie KS Legia Chełmża ilość powtórzeń waha się pomiędzy 16 a 30 powtórzeń, przy średniej arytmetycznej 21,9. W drużynie GLZS Start Warlubie ilość powtórzeń mieści się w przedziale 15-30, przy średniej arytmetycznej 21,3 powtórzeń. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 0,6 powtórzeń na korzyść drużyny KS Legia Chełmża. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna KS Legia Chełmża 21.3 GLZS Start Warlubie Ryc. 29. Wartości średnie siadów z leżenia tyłem badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej próby wytrzymałości i siły mm brzucha w KS Legia Chełmża uzyskało 11 osób, czyli 55% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 10 osób, czyli 50% badanych zawodników. 223

225 sekundy Tabela 10. Charakterystyka zwinności zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max N X δ D U Legia Chełmża 10,6-13, ,89 0,83 Start Warlubie 9,1 12, ,53 0,93 1,36 2,38* * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 W próbie zwinności badanych zawodników z KS w Legia Chełmża pomiar zawiera się w przedziale między 10,6 s a 13,7 s, przy średniej arytmetycznej 11,89 s. W drużynie GLZS Start Warlubie pomiar zawiera się w przedziale 9,1 s a 12,7 s, przy średniej arytmetycznej 10,53. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 1,36 s na korzyść GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie istotna na poziomie 5% KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 10. Wartości średnie zwinności badanych zawodników. Wynik lepszy od średniej arytmetycznej próby zwinności w KS Legia Chełmża uzyskało 12 osób, czyli 60% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 16 osób, czyli 80% badanych zawodników. 224

226 cm Tabela 11. Charakterystyka gibkości zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża ,9 5,95 Start Warlubie ,65 2,13 0,75 0,39 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 W próbie gibkości w drużynie KS Legia Chełmża pomiar mieści się w przedziale między 8cm a 11cm, przy średniej arytmetycznej 1,9cm. W drużynie GLZS Start Warlubie pomiar waha się od 0cm do 7cm, przy średniej arytmetycznej 2,65cm. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 0,75cm na korzyść GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 11. Wartości średnie gibkości badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej próby gibkości w KS Legia Chełmża uzyskało 13 osób, czyli 65% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 9 osób, czyli 45% badanych zawodników. 225

227 ilość powtórzeń Tabela 12. Charakterystyka siły ramion zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża ,5 2,01 Start Warlubie ,9 3,31 1,4 1,18 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 W próbie siły ramion zawodnicy KS Legia Chełmża osiągali wyniki w przedziale między 0 a 7, przy średniej arytmetycznej 2,5 podciągnięć. W drużynie GLZS Start Warlubie ilość podciągnięć mieści się w przedziale 0 a 11, przy średniej arytmetycznej 3,9 powtórzeń. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 1,4 powtórzenia na korzyść GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 32. Wartości średnie siły ramion badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej próby siły ramion w KS Legia Chełmża uzyskało 10 osób, czyli 50% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 9 osób, czyli 45% badanych zawodników. 226

228 ilość powtórzeń Tabela 13. Charakterystyka siły mięśni dłoni zawodników KS Legia Chełmża i GLZS Start Warlubie. Wyniki badań Min-Max n X δ D u Legia Chełmża ,45 5,79 Start Warlubie ,80 7,80 2,01 0,59 * p < 0,05; ** p < 0,01; t = 0,05; df = = 2.02; t = 0,01; df = = 2,70 Analizując wyniki przedstawione w powyższej tabeli stwierdzono, że w drużynie KS Legia Chełmża w próbie dynamometrycznej badanych zawodników pomiar zawiera się w przedziale między 13kg a 37kg, przy średniej arytmetycznej 22,45kg. W drużynie GLZS Start Warlubie pomiar zawiera się w przedziale 16kg a 42kg, przy średniej arytmetycznej 24,8kg. Różnica między porównywanymi zespołami wynosi 2,01kg na korzyść GLZS Start Warlubie. Różnica między porównywanymi grupami okazała się statystycznie nieistotna KS Legia Chełmża GLZS Start Warlubie Ryc. 33. Wartości średnie siły mięśni dłoni badanych zawodników. Wynik powyżej średniej arytmetycznej próby siły dłoni w KS Legia Chełmża uzyskało 9 osób, czyli 45% badanych zawodników, a w zespole GLZS Start Warlubie 7 osób, czyli 35% badanych zawodników. 227

229 Tabela 14. Wyniki średnie porównywanych klubów po przeliczeniu na punkty według skali T Próba KS LEGIA CHEŁMŻA GLZS START WARLUBIE punkty punkty bieg na dystansie 50m 7, ,48 61 Skok w dal z miejsca 173, ,6 59 Bieg na dystansie 1000m 257, ,2 59 Siady z leżenia tyłem 21, ,3 47 Bieg wahadłowy 4 x 10 11, ,53 64 Skłon tułowia w przód 1,9 45 2,65 49 Podciąganie ramion na drążku 2,5 43 3,9 47 Siła mm dłoni 22, ,80 46 Σ Suma 386 Suma 432 Większą sprawność ogólną wykazali zawodnicy GLZS Start Warlubie, 432 punkty a zawodnicy porównywanego klubu KS Legia Chełmża 386 punktów. Podsumowanie i wnioski Rozwój somatyczny i motoryczny od wielu pokoleń nurtuje i stawia wiele różnych pytań naukowcom i badaczom. W dzisiejszych czasach bardzo ważną rolę odgrywa umiejętność prawidłowej oceny wieku rozwojowego oraz umiejętność przewidywania budowy somatycznej poszczególnych zawodników. Umożliwia to określenie lub przewidywanie czasu ewentualnego osiągnięcia wyniku sportowego danego sportowca. M. Napierała (2008) w swojej książce posługując się własnymi doświadczeniami i badaniami jak i opiniami innych badanych pokazuje liczne przykłady tych prawidłowości. W wielu dyscyplinach sportowych dokonuje się różnorodnych pomiarów, naborów i selekcji by mieć możliwość znalezienia odpowiedniego modelu rozwoju somatycznego i motorycznego. Niesamowita i olbrzymia popularność piłki nożnej oraz surowa ocena wyników uzyskiwanych przez czołowe kluby i reprezentacje państwowe stawiają trudne zadania przed 228

230 zawodnikami, trenerami i działaczami sportowymi. Nowoczesna piłka nożna wymaga wszechstronnego przygotowania psychomotorycznego zawodnika, jak również umiejętności i różnorodnych działań taktyczno- technicznych. Sama ich realizacja i prowadzenie uzależnia się od własnego doboru i selekcji osobników. Racjonalny dobór zawodników do gry wymaga określenia cech adekwatnych dla danego poziomu mistrzostwa sportowego jak również kryterium ich pomiarów. W dzisiejszym sporcie głównie celem jest osiąganie jak najlepszych wyników poprzez maksymalny rozwój uzdolnień ruchowych poszczególnych zawodników. O sukcesach sportowych z punktu widzenia fizjologii decydują dwa podstawowe czynniki, takie jak potencjał biologiczny zawodnika, który określa możliwości rozwojowe sportowca oraz racjonalny, oparty na podstawach fizjologicznych proces rozwoju cech motorycznych do specyficznego wysiłku sportowego. Należy pamiętać, że podstawą rozwoju sportowego w praktycznie każdej dyscyplinie sportowej jest wydolność fizyczna wynikająca ze stanu zdrowia. Obecnie w sporcie wyczynowym ma miejsce zbyt wczesne rozpoczynanie specjalizacji i niewłaściwe dostosowanie charakteru i wielkości obciążeń fizycznych do wieku rozwojowego dzieci i młodzieży, co prowadzi do przeciążeń całego organizmu, w szczególności narządu ruchu ćwiczących i stanowi zagrożenie dla ich zdrowia. Podobnie w wieku dorosłym, nieracjonalne obciążenia treningowe i startowe, nieliczenie się z możliwościami organizmu oraz wspomaganie zabronionymi środkami prowadzą nieuchronnie do patologii. Musimy pamiętać o odpowiednim dostosowaniu obciążeń treningowych do możliwości organizmu zawodnika by jego przygoda ze sportem zbyt szybko się nie zakończyła. Wnioski: 1. Zawodnicy KS Legia Chełmża grający na co dzień w grupie trampkarzy odstępują od swoich rówieśników z GLZS Startu Warlubie budową somatyczną ciała. Przed każdym zawodnikiem jest jeszcze wytężony okres rozwoju, okres pokwitania, który może spowodować gwałtowny wzrost poszczególnych części ciała. U niektórych nastąpi to szybciej, u innych wolniej. Na wszystko potrzeba czasu, a różnice w danych rezultatach na pewno się zredukują i pozmieniają na korzyść lub niekorzyść danego gracza. 2. Młodzi zawodnicy poddani badaniom głównie charakteryzują się typem leptosomatycznym 18 osób i atletycznym 17 osób. Pozostała część osób cechuje się typem ciała piknicznym. 3. Poziom sprawności ogólnej badanych zawodników mieści się głównie w średniej, a czasami w wysokiej granicy punktacji MTSF grupy 13- Latków. 229

231 4. Spośród badanych prób zdolności motorycznych zawodnicy KS Legia Chełmża okazali się lepsi od zawodników GLZS Startu Warlubie tylko w próbach szybkości i siły mięśni brzucha z leżenia tyłem. Pozostałe próby okazały się bardziej korzystne dla graczy Warlubia. Świadczy to o lepszym poziomie sprawności fizycznej piłkarzy z Warlubia. 5. Zawodnicy z Chełmży jak i z Warlubia muszą cały czas poprawiać swoją tężyznę fizyczną, która niewątpliwie współgra z rozwijaniem poszczególnych zdolności motorycznych, aby w przyszłości poprawiać swoje wyniki. 6. Większą sprawność ogólną wykazali zawodnicy GLZS Start Warlubie, 432 punkty a zawodnicy porównywanego klubu KS Legia Chełmża 386 punktów. Literatura 1. Cieślicka M., Dix B., Napierała M., Zukow W., General efficiency of volleyball players from MUKS Joker Świecie, [w]: Health - the proper functioning of man in all spheres of life, (red.) M. Hagner-Derengowska, W. Zukow, vol 4 Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz 2012, s Cieślicka M., Dix B., Napierała M., Zukow W., Motor abilities and morphological features students middle school in Powiesk, [w]: Health - the proper functioning of man in all spheres of life, (red.) M. Hagner-Derengowska, W. Zukow, vol 4 Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz 2012, s Cieślicka M., Dix B., Napierała M., Zukow W., Somatic construction of children practicing tennis at the stage of the base training, [w]: Health - the proper functioning of man in all spheres of life, (red.) M. Hagner-Derengowska, W. Zukow, vol 4 Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz 2012, s Napierała M, Muszkieta R, Cieślicka M, Żukow W. Budowa somatyczna i zdolności motoryczne 15-letnich chłopców z Gimnazjum nr 25 w Bydgoszczy uprawiających kajakarstwo.[w:] (Red.) Marek Napierała, Radosław Muszkieta, Iwonna M. Batyk, Walery Żukow. Wybrane zagadnienia z teorii sportu, żywienia, rekreacji, turystyki i rehabilitacji. WWSTiZ, WSG. ORSE. Poznań Bydgoszcz Napierała M., 2008, Środowiskowe uwarunkowania somatyczne i motoryczne a wiek rozwojowy dzieci i młodzieży: na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego, UKW, Bydgoszcz 6. Przewęda R., 1973, Rozwój somatyczny i motoryczny, PZWS, Warszawa 230

232 Popovych АІ, Zukow W. The relationships of adaptation potential Baevskiy with parameters physical working capacity at urological patients SPA Truskavets = Связи адаптационного потенциала Баевского с параметрами физической работоспособности урологических пациентов курорта Трускавець. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: THE RELATIONSHIPS OF ADAPTATION POTENTIAL BAEVSKIY WITH PARAMETERS PHYSICAL WORKING CAPACITY AT UROLOGICAL PATIENTS SPA TRUSKAVETS АІ Popovych 1, W Zukow 2 1 JSC Truskavets kurort, Truskavets, Ukraine i.popovych@ukr.net, Phone: Faculty Physical Culture, Health and Tourism Kazimierz Wielki UIniversity Bydgoszcz, Poland The purpose of the investigation - to study the links adaptation potential, calculated according to the formula Baevskiy (APB), with physical performance parameters obtained as a result of submaximal exercise testing, in 42 urological patients of both sexes spa Truskavets. Method of correlation and regression analysis components of the formula APB revealed that the amount of APB by 76% due to the level of systolic blood pressure (BP), by 53% - of diastolic BP, by 46% - of body weight, by 41,5% - of age, and only by 11,5% - of pulse rate and by 5,5% - of height. In 7% of patients pronounced satisfactory adaptation for a scale Baevskiy, combined with good physical shape for a 5-point scale Ǻstrand; voltage adaptation, diagnosed in 82% of patients, accompanied by satisfactory physical form, whereas 11% of patients with unsatisfactory adaptation has taken place and the poor physical condition. A strong negative correlation APB with specific maximum oxygen consumption (r=-0,69) and reasonable - with the level of physical performance on a scale Ǻstrand (r=-0,49) and Popovych (r=-0,45). Proposes the implication of adaptive potential calculation for evaluation the effectiveness of rehabilitation. Keywords: adaptation potential Baevskiy, veloergometry, correlations. *** СВЯЗИ АДАПТАЦИОННОГО ПОТЕНЦИАЛА БАЕВСКОГО С ПАРАМЕТРАМИ ФИЗИЧЕСКОЙ РАБОТОСПОСОБНОСТИ УРОЛОГИЧЕСКИХ ПАЦИЕНТОВ КУРОРТА ТРУСКАВЕЦЬ А.И. Поповыч 1, В. Жуков 2 1 ЗАО Трускавецькурорт, Трускавець, Украина i.popovych@ukr.net, Тел.: Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Цель исследования изучить связи адаптационого потенциала, рассчитанного по формуле Баевского (АПБ), с параметрами физической работоспособности, полученными в результате субмаксимального велоэргометрического теста, у 42 урологических пациентов обоего пола курорта Трускавець. Методом корреляционно-регрессивного анализа компонент формулы АПБ выявлено, что величина АПБ обусловлена на 76% уровнем систолического артериального давления (АД), на 53% - диастолического АД, на 46% - массой тела, на 41,5% - возрастом, и лишь на 11,5% - частотой пульса и на 5,5% - ростом. У 7% пациентов констатирована удовлетворительная адаптация по шкале Баевского, сочетающаяся с хорошей физической формой по 5-балльной шкале Ǻstrand; напряжение адаптации, диагностированное у 82% больных, сопровождалось удовлетворительной физической формой, тогда как у 11% больных с неудовлетворительной адаптацией имело место и неудовлетворительное физическое состояние. Обнаружена сильная отрицательная корреляция АПБ с удельным максимальным потреблением кислорода (r=-0,69) и умеренная с уровнем физической работоспособности по шкале Ǻstrand (r=-0,49) и Поповыча (r=-0,45). Предлагается внедрить вычисление адаптационого потенциала для оценки эффективности реабилитации больных. Ключевые слова: адаптационный потенциал Баевского, велоэргометрия, корреляции. 231

233 INTRODUCTION *** Yet 30 years ago from RM Bayevskiy et al. [2] there was the offered classification of the states of organism which is based on an idea about the level of adapted to the terms of environment: satisfactory adaptation which meets a physiology standard; state of functional tension as reaction on stressor factors, that is characterized by mobilization of functional backlogs by the increase of level of functioning of the systems of organism; unsatisfactory adaptation or state of overstrain which is characterized by the decline of functional possibilities of organism by development of fatigue; state of blowing off adaptation, id est to the fracture of adaptation mechanisms, that characteristically for praemorbus and initial forms of diseases. Four degrees of adaptation are distinguished examined by authors as four degrees of health, four estimations of his "quality", four levels of functional possibilities or four "diagnoses of health". Each of next levels of adaptation contains each time more considerable risk of loss of capacity to development of violation of physical, psychical and social prosperity of man. Later with the purpose of estimation of "amount of health" from RM Bayevskiy [1] it was suggested to calculate adaptation potential (АРВ) after equalization of regression: APB = 0,011 HR + 0,014 BPs + 0,008 BPd + 0,014 A + 0,009 W - 0,009 H - 0,27 where HR is heart rate (beats/min) BPs is systolic blood pressure (mm Hg) BPd is diastolic blood pressure (mm Hg) A is age (years) W is mass of body (kg) H is a height (cm). On an authorial scale sizes, no more, than 2,10, characterize satisfactory adaptation, to the range 2,11 3,20 the state of tension of adaptation answers, 3,21 4,30 is unsatisfactory adaptation, and a further increase testifies for blowing off adaptation. On the other hand, according to positions of WHO, one of attributes of quality of life and health and criteria of efficiency of restoration treatment there is a bodily condition (capacity) of organism [11]. The generally accepted method of his estimation is veloergometry from data of which power of work settles accounts at HR 170 or 150 beats/min (PWC 170, PWC 150 ) and maximal oxygen absorbtion (VO 2max ). There is a 5-ball scale of Åstrand estimation of bodily condition after a specific VO 2max taking into account age and sex [3]. From IL Popovych [7] it was suggested to take into account during veloergometry not only HR but also BP with the next calculation of index of tachycardic-hypertensive reaction on the submaximal loading as to the criterion of physical capacity. The index of capacity by Popovych already found the application in the row of researches of physicians [7-10]. Going out accounted, finding out of connections of APB became the primary purpose of this research with some parameters of physical capacity. It is in addition, foreseen to find out payments in APB him separate components. MATERIAL AND RESEARCH METHODS Under a observation were 42 patients of both sexes by age years, inspected twice - at a receipt on a spa Truskavets and on completion of course of rehabilitation treatment of chronic urology diseases (pyelonephritis, salt diathesis, cystitis, prostatitis) in the stage of remission. At an inspection registered transferred components of equalization of regression of Baevskyi, and also HR and BP during two-stage veloergometry (loading 0,5 and 1,5 W/kg are on the veloergometer of "Tunturi", Finland). PWC expected by the formula of Karpman, VO 2max - by the formula of Dobeln [cit. by: 3], with a next count on 1 kg of mass and estimation of bodily condition on the 5-ball scale of Åstrand [cit. by: 5]. Calculated also the index of tachycardic-hypertensive reaction on loading 1,5 W/kg [7]. The cross-correlation-regressive analysis of digital material is conducted with the use of package of softwares "Statistica 5.5". RESULTS OF RESEARCH AND THEIR DISCUSSION It is foremost found out, that maximal payment in the size of APB, judging by coefficient of determination, gives to BPs, prevailing such from the side of BPd (Figure 1). But frequency of rhythm of heart determines the size of APB only on 11,5% (Figure 2). 232

234 Figure 1. Cross-correlation relationship between the blood pressure (axis of X) and adaptation potential of Baevskyi (axis of Y) Figure 2. Cross-correlation connection between frequency of rhythm of heart (axis of X) and adaptation potential of Baevskyi (axis of Y) Mass of body determines APB on 46,3%, and height - only on 5,4% (Figure 3). Another component of equalization of Baevskyi - age - determines the size of APB on 41,5% (Figure 4). 233

235 Figure 3. Cross-correlation relationship between mass of body and height (axis of X) and adaptation potential of Baevskyi (axis of Y) Figure 4. Cross-correlation connection between age (axis of X) and adaptation potential of Baevskyi (axis of Y) Satisfactory adaptation after a scale Baevskyi is established only at 7,1% inspections, as early as 10,7% is unsatisfactory adaptation, in default of cases of blowing off adaptation. Thus, among the patients of spa persons prevail with the state of tension of the regulator systems (82,2% inspections), that remarkably comports with the primary purpose of sanatorium-resort rehabilitation - proceeding in the adaptive and defensive systems as mechanism of sanogenesis [4,6,7]. The state of adaptation for women is forecast educed meaningful (on 13%) higher, than for men: the averages of APB present according to 2,685±0,047 and 3,074±0,076 (p<10-3 ). Thus the cases of satisfactory adaptation are registered exceptionally for women (Figure 5). 234

236 Figure 5. Men and women levels of adaptation potential of Baevskyi (axis of Y) How is there the constrained size of APB with the parameters of veloergometry? Strong negative (r=- 0,69) correlation of APB is educed with a specific VO 2max (Figure 6). Figure 6. Cross-correlation connection between adaptation potential of Baevskyi (axis of X) and specific VO 2max at the test of Åstrand (axis of Y) But with a bodily condition on the 5-ball scale of Åstrand, which is built taking into account a specific VO 2max, age and sex, APB correlates more poorly (r=-0,49) (Figure 7). Thus an excellent, kind or satisfactory bodily condition (on the average a 4,2±0,4 points) answers satisfactory adaptation (APB 1,87±0,11), as a rule, tense adaptation (APB 2,76±0,03) is accompanied by a kind, satisfactory or unsatisfactory bodily condition (on the average a 3,0±0,1 points), while during unsatisfactory adaptation frequentness of unsatisfactory and very unsatisfactory bodily conditions is higher, that is characterized by a middle point 2,3±0,3. 235

237 Figure 7. Cross-correlation connection between adaptation potential of Baevskyi (axis of X) and bodily condition on the 5-ball scale of Åstrand (axis of Y) Complete absence of correlation appeared a surprise between APB and specific size of PWC 150 (Figure 8). Figure 8. Cross-correlation connection between adaptation potential of Baevskyi (axis of X) and physical capacity after PWC (axis of Y) But between APB and index of achycardic-hypertensive reaction by Popovych correlation appeared middle force (r=-0,45). Figure 9. Cross-correlation connection between adaptation potential of Baevskyi (axis of X) and physical capacity by scale of Popovych (axis of Y) Thus, on the whole, that the best state of adaptation of patient, then the best him physical form. It grounds to recommend application of adaptation potential of Baevskyi in combination with the veloergometric 236

238 indexes of physical capacity for the estimation of efficiency of rehabilitation, that will be the theme of our next researches. CONCLUSIONS 1. It is educed the method of cross-correlation-regressive analysis of components of formula of adaptation potential of Baevskyi, that his size is predefined on by the 76% level of systolic blood pressure, on 53% - diastolic blood pressure, on 46% - by mass of body, on 41,5% - by age, and only on 11,5% - by a heart rate and on 5,5% - by a height. 2. For 7% patients satisfactory adaptation after a scale Baevskyi is established, united, as a rule, with a good physical form on the 5-ball scale of Ǻstrand; tension of adaptation, diagnosed for 82% persons, was accompanied by a satisfactory physical form, while in 11% of patients with unsatisfactory adaptation on the whole took place and unsatisfactory bodily condition. 3. Strong negative correlation of adaptation potential of Baevskyi is educed with a specific maximal oxygen resorbtion (r=-0,69) and moderate - with the indexes of physical capacity after the scales of Ǻstrand (r=-0,49) and Popovych (r=-0,45). 4. It is suggested to inculcate the calculation of adaptation potential of Baevskyi for the estimation of efficiency of rehabilitation. REFERENCES 1. Баевский Р.М., Берсенева А.И. Оценка адаптационных возможностей организма и риск развития заболеваний.-м.: Медицина, с. 2. Баевский Р.М., Кириллов О.И., Клецкин С.З. Математический анализ изменений сердечного ритма при стрессе.-м.: Наука, с. 3. Белоцерковский З.Б. Определение физической работоспособности // Инструментальные методы исследования сердечно-сосудистой системы (Справочник).-М.: Медицина, С Гоженко А.И., Гоженко Е.А. Саногенез теоретическая основа медицинской реабилитации // Медична гідрологія та реабіліація , 2.- С Тунтури. Руководство по определению физического состояния организма.-а/о Тунтурипюоря.- SF Piispanristi, Finland.- 15 p. 6. Попович І.Л. Біоактивна вода Нафтуся. Посібник для лікарів.- Трускавець: В-во Трускавецькурорт, с. 7. Ружило С.В., Церковнюк А.В., Попович І.Л. Актотропні ефекти бальнеотерапевтичного комплексу курорту Трускавець.-К.: Комп ютерпрес, с. 8. Флюнт І.С., Величко Л.М., Журавчак Т.А. та ін. Фізична форма жінок, котрі поступають на реабілітацію на курорт Трускавець, та її гемодинамічні, гормональні і метаболічні фактори // Медична гідрологія та реабіліація , 4.- С Флюнт І.С., Журавчак Т.А., Угрин М.Р. та ін. Вплив відновного лікування на курорті Трускавець на фізичну працездатність жінок та її електролітний і гемодинамічний супроводи // Медична гідрологія та реабіліація , 4.- С Фучко О.Л. Гемодинамічний супровід тиротропних ефектів бальнеотерапії на курорті Трускавець // Медична гідрологія та реабіліація , 2.- С Alessio L., Dei Cas L. Collaboration between the cardiologist and the occupational health physician needed for formulating the etiological diagnosis and the job fitness evaluation // Med. Lav , N2.- P REFERENCES 1. Baevskiy RM, Berseneva АI. Estimation of adaptation possibilities of organism and risk of development of diseases.-м.: Medicine, p. [in Russian] 2. Baevskiy RM, Kirillov ОI, Kletskin SZ. Mathematical analysis of changes of cardiac rhythm at stress.- М.: Science, p. [in Russian] 3. Belotserkovskiy ZB. Determination of physical capacity // The instrumental methods of research of the cardiovascular system (Reference book).-м.: Medicine, P [in Russian] 4. Gozhenko AI, Gozhenko YeA. The sanogenese as theoretical basis of medical rehabilitation // Medical Hydrology and Rehabilitation , 2.- P [in Russian] 5. "Тunturi". Guidance on determination of bodily condition of organism.-аj "Тunturipurya".-SF Piispanristi, Finland.- 15 p. [in Russian] 6. Popovych IL. Bioactive water Naftussya. Manual for medicians.- Truskavets : Truskavets kurort, p. [in Ukrainian] 237

239 7. Ruzhylo SV, Tserkovnyuk AV, Popovych IL. The actotropic effects of balneotherapeutic complex to the spa of Truskavets.-К.: Computerpress, p. [in Ukrainian] 8. Flyunt IS, Velychko LM, Zhuravchak ТA and other. The physical form of women which arrives on a rehabilitation on a spa Truskavets, and its haemodynamic, hormonal and metabolic factors // Medical Hydrology and Rehabilitation , 4.- P [in Ukrainian] 9. Flyunt IS, Zhuravchak ТA, Ugryn MR and other. Influence of rehabilitation on a spa Truskavets on the physical capacity of women and its electrolyte and haemodynamic accompaniments // Medical Hydrology and Rehabilitation , 4.- P [in Ukrainian] 10. Fuchko OL. Haemodynamic accompaniment of thyreotropic effects of balneotherapy on a spa Truskavets // Medical Hydrology and Rehabilitation , 2.- P [in Ukrainian] 11. Alessio L., Dei Cas L. Collaboration between the cardiologist and the occupational health physician needed for formulating the etiological diagnosis and the job fitness evaluation // Med. Lav , N2.- P

240 Grygus Igor, Bondar Tetiana. Uzasadnienie poszpitalnej rehabilitacji chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy = Justification post-hospital rehabilitation of patients with gastroduodenal ulcer. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Uzasadnienie poszpitalnej rehabilitacji chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy Justification post-hospital rehabilitation of patients with gastroduodenal ulcer Igor Grygus 1, Tetiana Bondar 2 Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego 1 Międzynarodowy Ekonomiczno- Humanistyczny Uniwersytet im. Stepana Demjanczuka 2 Adnotacja. Według wyników badań literackich źródeł w artykule przedstawiono właściwości stosowania kompleksu zabiegów zdrowotnych przy wrzodowej chorobie żołądka i dwunastnicy na etapie rehabilitacji. W szczególności, w naukowych badaniach wielu autorów udowodniono skuteczność przeprowadzenia kompleksu zdrowotnych zabiegów ze stosowaniem dietoterapii, leczniczego wychowania fizycznego, leczniczego masażu, przyrodoleczniczych zabiegów dla poprawy funkcjonalnego stanu i adaptacyjnych możliwości systemów organizmu, polepszenia ogólnego poziomu fizycznego zdrowia i jakości życia chorych. Kluczowe słowa. Wrzodowa choroba żołądka, zdrowotne zabiegi, masaż, lecznicze wychowanie fizyczne, fizykoterapia. Abstract. The results of the analysis of references in the article the features of the application program of recreational activities in gastroduodenal ulcer on rehabilitation stage. In particular, the research of many authors proved the effectiveness of the integrated program of recreational activities with the use of diet therapy, therapeutic physical training, massage therapy, physical therapy, herbal medicine, balneotherapy and educational programs to improve the functional status and adaptation possibilities body systems, the overall level of physical health and quality of life of patients. Key words. Gastroduodenal ulcer, recreational activities, diet, massage, therapeutic physical training, physical therapy, balneotherapy. Аннотация. За результатами анализа литературных источников в статье представлены особенности применения программы оздоровительных мероприятий при язвенной болезни желудка и двенадцатиперстной кишки на послебольничном этапе реабилитации. В частности, в научных исследованиях многих авторов доказана эффективность комплексной программы оздоровительных мероприятий с применением диетотерапии, лечебной физической культуры, лечебного массажа, физиотерапевтических процедур, фитотерапии, бальнеотерапии и образовательных программ, для улучшения функционального состояния и адаптационных возможностей систем организма, общего уровня физического здоровья и качества жизни больных. Ключевые слова. Язвенная болезнь желудка, оздоровительные мероприятия, диета, массаж, лечебная физическая культура, физиотерапия, бальнеотерапия. Postawienie problemu. Choroby narządów trawienia zajmują ważne miejsce w patologii wewnętrznych narządów i mają tendencję do wzrostu. One często powstają u ludzi 239

241 średniego wieku, wywołują długotrwałą dorywczą niezdolność do pracy, nierzadko doprowadzają do inwalidztwa. W ogólnej strukturze chorób narządów trawienia czołowe miejsce zajmuje patologia żołądka i dwunastnicy. W przybliżeniu u 60-70% dorosłych osób kształtowanie wrzodowej choroby zaczyna się w dziecięcym i nastolatkowym wieku, ale również często obserwuje się w młodym wieku (20-30 lat) przeważnie u mężczyzn. W ciągu całego życia na wrzodową chorobę cierpi do 20% dorosłej ludności. W Ukrainie jest zarejestrowano około 5 mln. osób, chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy. Wrzody dwunastnicy spotykają się w 4 razy częściej, aniżeli wrzody żołądka. Wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy ujawnia się u ludzi w najbardziej zdolnym do pracy wieku od 20 do 50 lat i jest nie tylko medycznym, a również i socjalnym problemem [1]. Choroby narządów trawienia zajmują drugie miejsce w ogólnej strukturze liczby zachorowań wśród dorosłej ludności. One cechują się chronicznym przebiegiem, skłonnym do częstych recydywów. Wrzody dwunastnicy spotykają się do 4 razy częściej, aniżeli wrzody żołądka [3]. Interes do problemu wrzodowej choroby żołądka i dwunastnicy jest określony nie tylko szerokim rozpowszechnieniem danej patologii narządów trawienia, ale i nieobecnością dosyć pewnych metod leczenia, które sprowadzają do minimum możliwość recydywu choroby [2]. Analiza ostatnich badań i publikacji. Wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy chroniczna choroba, która cechuje się utworzeniem wrzodu [8]. Leczenie i profilaktyka chorób we współczesnym społeczeństwie przedstawia kompleks społeczno-ekonomicznych i medycznych przedsięwzięć, skierowanych na utrzymanie i umocnienie zdrowia ludzi przez podwyżkę kompensatornoadaptacyjnych zdolności organizmu, usunięcia przyczyn i umów, które wywołują powstanie recydywu choroby [5, 6]. Epidemiologiczne badania pokazują, że wrzodowa choroba żołądka i dwunastnicy zajmuje jedno z pierwszych miejsc wśród chorób narządów trawienia i 240

242 jest jedną z rozpowszechnionych form gastroenterologicznej patologii w medycynie [7]. Wśród chorych z wrzodami dwunastnicy mężczyźni znacznie przeważają nad kobietami, podczas gdy wśród pacjentów z wrzodami żołądka liczność mężczyzn i kobiet jest jednakowa [8]. W ostatnich latach znacznie zrósł interes do użycia środków fizycznej rehabilitacji chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy. To metoda aktywnej, funkcjonalnej i patogenetycznej terapii, co zabezpiecza bardziej szybką pełnowartościową odbudowę zdrowia i uprzedzenie komplikacji. Cel roboty uzasadnić główne podejścia do przeprowadzenia zdrowotnych zabiegów chorym na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy. Zadanie badania: 1) Przestudiować i przeanalizować współczesne literackie źródła z problemu uzdrowienia chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy. 2) Scharaktaryzować zadanie, środki, formy i kompleksy zdrowotnych zabiegów przy wrzodowej chorobie żołądka i dwunastnicy. Analiza zdobytych naukowych wyników. Rehabilitacja chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy przeprowadza się w trzech etapach: pierwszy etap leczenie chorego w okresie zaostrzenia w warunkach przychodni albo oddziału szpitalnego, drugi etap leczenie skierowane na zapobieganie recydywy chorego w warunkach przychodni (rehabilitacyjny oddział) albo sanatorium, trzeci etap sanatoryjne leczenie i zahartowanie organizmu. Podczas zajęć fizycznymi ćwiczeniami, bezwarunkowo- i warunkowoodruchową drogą aktywizują się fizjologiczne funkcje, poprawia się korelacja fizjologicznych mechanizmów, odbywa się dostosowanie organizmu do rosnących obciążeń, zabezpiecza się funkcjonalna adaptacja chorego. W związku z zagrożeniem recydywy choroby w systemie leczniczo-profilaktycznych przedsięwzięć duże znaczenie ma profilaktyka recydywy. Ważnymi faktorami profilaktyki wrzodowej choroby jest nie tylko dotrzymanie higienicznych norm pracy, bytu i żywienia, 241

243 wstrzymanie się od palenia i użycia alkoholu, ale i stosowanie różnych środków fizycznej rehabilitacji. Literackie dane świadczą o tym, że w ostatnich latach duża uwaga udziela się etapowemu leczeniu i rehabilitacji chorych z wrzodową chorobą żołądka i dwunastnicy, przy czym istotne znaczenie ma lecznicze wychowanie fizyczne, które jest ważnym członkiem rehabilitacyjnych przedsięwzięć na wszystkich etapach leczenia [4]. W kompleksowej fizycznej rehabilitacji chorym na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy, można wykorzystywać, zależnie od warunków, okoliczności i etapów rehabilitacji takie środki: fizyczne ćwiczenia, przyrodnicze faktory, ruchowe reżimy, leczniczy masaż, dietoterapię, a także ergoterapię i mechanoterapię. Zadanie rehabilitacyjnych zabiegów: - uregulowanie procesów podniecenia i hamowania w korze mózgowej; - poprawa funkcjonowania systemów krwiobiegu, oddechu i trawienia, przez prawidłową organizację reżimu ruchów, fizycznych ćwiczeń i biernego odpoczynku; - uregulowanie stanu psychicznego chorego; - polepszyć wznawiane procesy we wszystkich narządach; - sprzyjać prawidłowemu przebiegu procesów; - przeciwdziałać zakłóceniom funkcji trawiennego aparatu, co mogą powstawać przy wrzodowej chorobie (zakrzep, utrata apetytu, nieruchome zjawiska i in.). Polecany kompleks zdrowotnych przedsięwzięć na poszpitanym etapie rehabilitacji: 1. Dieta, bliska do stołu nr 5 w jesiennej i wiosennej porze i podczas przeciwrecydywnego leczenia. 2. Leczenie medykamentami. 3. Lecznicze wychowanie fizyczne: poranna higieniczna gimnastyka, lecznicza gimnastyka, przechadzki, pływanie, przejażdżki na rowerze, łyżwach, przechadzki na nartach, gry sportowe. 242

244 4. Masaż. 5. Fizykoterapia: modelujące prądy w okolicę nadbrzusza, ozokeryt, mikrofalowa i laserowa terapia po 10 zabiegów. 4. Balneoterapia: mineralne wody słabej mineralizacji kursami po 1-1,5 miesięcy 2-3 razy na rok za 1-1,5 godz przed jedzeniem przy podniosłej funkcji kwasu żołądkowego, przy normalnej funkcji za minut przed jedzeniem. 6. Sanatoryjne leczenie na kurortach Mirgorod, Morszym, Polana, Szyjan (Zakarpacie), Truskaweć nie wcześniej jak przez 6 miesięcy po zaostrzeniu. Zaproponowany nami orientowny kompleks zabiegów zdrowotnych może być wykorzystany w leczniczo-profilaktycznych instytucjach przy kompleksowym leczeniu chorych z daną patologią, a także w edukacyjnym procesie uczelni wyższych wychowania fizycznego z dyscypliny «Fizyczna rehabilitacja przy chorobach wewnętrznych narządów». Nowość tej pracy polega na tym, że uogólniliśmy i systematyzowaliśmy istniejące dane z uzdrowienia chorych z wrzodową chorobą żołądka i dwunastnicy. Zasada indywidualizacji przy stosowaniu zdrowotnego programu w danej chorobie jest obowiązkowa. Wnioski. Uogólnienie literackich danych świadczy o konieczności przeprowadzenia zdrowotnych zabiegów wśród chorych na wrzodową chorobę żołądka i dwunastnicy, ponieważ nasilają się procesy kortyko-wisceralnej innerwacji, poprawia się funkcjonowanie systemów krwiobiegu i limfobiegu, oddechu i trawienia, uregulowanie psychicznego stanu chorego, poprawiają się procesy wznawiania we wszystkich narządach, co sprzyja normalnemu przebiegu troficznych procesów, polepsza się funkcja trawiennego aparatu. Perspektywy późniejszych badań polegają na doskonaleniu kompleksowych zabiegach zdrowotnych i w opracowaniu programów fizycznej rehabilitacji przy wrzodowej chorobie żołądka i dwunastnicy. Piśmiennictwo: 1. Внутрішні хвороби / [Сабадишин Р.О., Баніт В.М., Григус І.М. і ін.] / Під 243

245 ред. д.мед.н., проф. Сабадишина Р.О. Рівне: ВАТ Рівненська друкарня, с. 2. Кусік Т.В., Григус І.М. Обґрунтування фізичної реабілітації хворих на виразкову хворобу шлунка та дванадцятипалої кишки // Концепція розвитку галузі фізичного виховання і спорту в Україні: зб. наук. праць. Вип. VІ. Ч. І. Рівне: Редакційно-видавничий центр Міжнародного економіко-гуманітарного університету імені академіка Степана Дем янчука, С Клиническая гастроэнтерология / [Харченко Н.В., Анохина П.А., Опанасюк Н.Д., Радонежская Е.А., Черненко В.В.]. К.: Здоров'я, с. 4. Мелешков В. Значення лікувальної фізичної культури в реабілітації хворих виразковою хворобою шлунку і дванадцятипалої кишки // Молода спортивна наука України: Зб. наук. праць з галузі фізичної культури та спорту. Вип. 12: У 4-х т. Львів: НВФ Українські технології, Т. 3. С Мухін В.М. Фізична реабілітація. К.: Олімпійська література, с. 6. Пєшкова О.В. Фізична реабілітація при захворюваннях внутрішніх органів (частина 1): Матеріали для читання лекцій. Харків: ХаДІФК, с. 7. Яицкий Н.А. Язвы желудка и двенадцатиперстной кишки. М.: МЕДпресс-информ, с. 8. Соколовський В.С. Лікувальна фізична культура: [підручник]. Одеса: Одес. мед. ун-т, с. 244

246 Ferenc Sylwia, Daroszewska Magdalena, Sokołwski Remigiusz, Zielińska Izabela, Krzywińska Olga, Ciesielska Natalia, Kozakiewicz Mariusz, Zukow Walery. Influence of physical activity on the levels IGF-1 and IGFBPs at geriatric patients. Review of clinical trials = Wpływ aktywności fizycznej na poziom IGF-1 i IGFBPs u osób wieku geriatrycznego. Przegląd badań klinicznych. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Influence of physical activity on the levels IGF-1 and IGFBPs at geriatric patients. Review of clinical trials. Wpływ aktywności fizycznej na poziom IGF-1 i IGFBPs u osób wieku geriatrycznego. Przegląd badań klinicznych. Sylwia Ferenc 1, Magdalena Daroszewska 1, Remigiusz Sokołwski 1, Izabela Zielińska 1, Olga Krzywińska 1, Natalia Ciesielska 1, Mariusz Kozakiewicz 2, Walery Zukow 3 1 Department and Clinic of Geriatrics, Nicolaus Copernicus University Collegium Medicum, Bydgoszcz, Poland 2 Department of Chemistry of Foodstuffs, Nicolaus Copernicus University Collegium Medicum, Bydgoszcz, Poland 3 Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland Słowa kluczowe: starzenie się, wysiłek fizyczny, IGF-1, geriatria Keywords: aging, exercise, IGF-1, geriatrics Abstract Introduction. During the aging of the organism decrease the level of Insulin-like growth factor I (IGF-1) and IGF binding protein 3 (IGFBPs). Several studies conducted in young and middle-aged have shown that exercise causes an increase in IGF-1 and IGFBPs. IGF-1 is higher in patients with larger muscle mass. There are 6 types of IGFBPs, of which the most important is IGFBP-3. Aim. Presentation of the results of studies on the effects of physical exercise on levels of IGF- 1 and IGFBP 3 in the elderly. Materials and methods. Using key words: aging, exercise, insulin-like growth factor-1, searched bibliographic databases Medline, Scopus, Dyna Med, Journal Citation Reports, Web of Science. Results. The comparison studies show conflicting results. In some cases, did not change the level of IGF-1 and IGFBP 3. Their growth has been demonstrated in studies in which patients were subjected to intense efforts and the efforts of the forcefield. Currently, there are four studies on the effects of physical exercise on levels of IGF-1 and IGFBP-3 in the elderly. Conclusions. Overview of a material suggests that strength training and high intensity can 245

247 cause an increase in IGF-1, IGFBP-3 in the elderly. Further research may determine whether the effort can affect significant changes in levels of IGF-1 and IGFBP-3 in the elderly. Streszczenie Wstęp. Podczas starzenia się organizmu spada poziom insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF-1) oraz białka wiążącego IGF (IGFBPs). Liczne badania przeprowadzone u osób młodych i w średnim wieku wykazały, iż wysiłek fizyczny przyczynia się do wzrostu IGF-1 oraz IGFBPs. Poziom IGF-1 jest większy u osób z większą masą mięśniową. Dotychczas opisano 6 rodzajów IGFBPs, z czego największe znaczenie ma IGFBP-3. Cel. Przedstawienie wyników badań dotyczących wpływu wysiłku fizycznego na poziom IGF-1 oraz IGFBP-3 u osób starszych. Materiały i metody. Posługując się słowami kluczowymi: starzenie się, wysiłek fizyczny, insulinopodobny czynnik wzrostu-1 przeszukano bazy bibliograficzne Medline, Scopus, DynaMed, Journal Citation Reports, Web of Science. Wyniki. W części przypadków pod wpływem wysiłku fizycznego zmienił się poziom IGF-1 i IGFBP-3, jednak niektóre badanie nie potwierdziły jakiejkolwiek zmiany tych czynników. Osoby wiodące mało aktywny tryb życia mają niższy poziom IGF-1. Przedstawione badania nie pozwalają wyciągnąć jednoznacznych wniosków, gdyż ich wyniki były rozbieżne. Wnioski. Przegląd materiału sugeruje, iż zwiększenie aktywności fizycznej może przyczyniać się do wzrostu IGF-1, IGFBP-3 u osób starszych. Dalsze badania mogą rozstrzygnąć, czy wysiłek może wpływać na istotne zmiany poziomu IGF-1 oraz IGFBP- 3 u osób starszych. Introduction During aging in the body there are changes in the functioning of many systems, including the endocrine system. One of the most important anabolic hormones in the body is insulin-like growth factor-1 (IGF-1) [2]. As aging activity decreases axis growth hormone - insulin-like growth factor-1. This process is referred to as somatopauza. IGF-1 has anabolic effect, enhances the synthesis of DNA and proteins. It is important in the development of the organism and its regeneration, mobilizes well as muscle stem cells. During aging increases the secretion of somatostatin, which in turn causes decrease in levels of growth hormone, and thus IGF-1. This reduces the amount of GHRH receptors in the pituitary. Appears IGF-1 resistance to the action of growth hormone. The decrease in GH causes a decrease in the level of the carrier protein IGFBP3. The decrease in IGF-1 occurs in both women and men, starts in young adults. The decrease in growth hormone progresses at a rate of 14% / decade [4]. 246

248 Other diseases also affect the level of each hormone. The level of IGF-1 may be affected by hepatic dysfunction, eg, alcohol consumption, chronic diseases. Moreover, differences in the levels of hormones also exhibit variability between personal [4]. Production of IGF-1 is not entirely dependent on growth hormone. During physical exercise increases the levels of IGF-1, which is produced in the muscles. As it comes to aging of sarcopenia and reduced bone mineral density, which contributes to a decrease in the level of IGF-1 [3]. Reduced physical activity may influence the decrease of IGF-1 [5]. In older people during exercise comes to regenerating muscle fibers, which in turn translates into increased levels of IGF 1 [13]. Biological activity is determined by the concentration of the agent and the carrier protein IGFBP. Marked six carrier proteins factor IGF-1: IGFBP-1 to IGFBP-6.These proteins are also involved in the transport of IGF-1 other than the blood vessels bringing IGF-1 to a specific cell type. The most important are the first three carrier proteins. Each of them fulfills a specific role: IGFBP-1 regulates the activity of IGF-1 during exercise and consumption of food. IGFBP-2 is involved in the transport of IGF-1 to the heart. IGFBP-3 and n has an effect of this factor receptor binding, 90% of IGF-1 is associated with IGFBP-3.IGFBP-3 therefore has the greatest influence on the biological activity of insulin-like growth factor 1 IGF-1 is not related to IGFBP small part, are included in the study total concentrations of IGF-1 [1,4]. During exercise increases levels of growth hormone. This increase is dependent on the type and intensity of exercise. The study does not provide conclusive results regarding changes in the concentration of IGF-1, both younger and older people. By Silia G. et al physical activity does not affect the levels of IGF-1, and Gomez de Souza Vale et al showed an increase in the level of this factor. Conflicting data does not allow to draw a clear conclusion that the effort ek physical causes an increase, decrease, or does not cause any change in IGF-1.Similarly, the research on IGFBP-3 [10]. Aim This paper aims to present the results of research conducted in the elderly, who have analyzed the effect of physical exercise on levels of IGF-1 and its carrier proteins. Materials and Methods Using key words: aging, exercise, insulin-like growth factor 1, foreign searched bibliographic databases Medline, Scopus, DynaMed, Journal Citation Reports, Web of Science. Included were randomized experimental studies carried out on the human population, published in English in peer-reviewed journals of international scope. Results Silia G. et al conducted a randomized prospective study, which did not confirm the increase or decrease in IGF-1 in the performance of any exercise of women aged years. Examined seven healthy women. It has been shown, however, differences in the levels of IGFBP carrier protein. During the performance fell IGFBP-1 levels, increased levels of IGFBP-2 and IGFBP-3. This has an impact on the biological activity of IGF-1. The study also 247

249 showed an increase in GH during exercise [3]. The level of IGF-1, IGFBP was tested at the end of exercise, and 1 hour after its execution (Table 1). The results of the tests described by Vale Gomes de Souza et al have shown that the elderly increase in IGF-1 occurs during strength training.a smaller increase is observed in the course of training aerodynamic [2]. In the study, 35 women tested were divided into three study groups (Table 2). Table 1 Type of exercise, study groups, methods for measuring IGF-1, the initial and final test. Type eff o rt / execution ti me Stu dy Group Methods f o r measuring the level of IGF -1, IGFBP The va lues of initial stu dies The va lues of the f inal exa mina tion - 1 H after exercise L- effo rt lo w inten sit y (1 0 0 bpm) M -mod erat ely int en s e ex ercise (1 2 0 bpm) S- ef f ort sh ort time (2 5 min) L- lon g time (5 0 min) LS - low inten sit y ex ercise 25 minutes LL - lo w inten sit y exercise 50 minutes MS - mod erately inten s e exer cise 25 minutes ML - mod erat ely int en s e ex ercise 50 minutes IGFB P - Western - b lot analysis (stud y IG FB ) R IA stud y (stud y IGF-1) IGFBP LS LL MS ML BP BP BP BP BP IGF-1 - no change 1 h after exercise IGFBP LS LL MS ML BP BP BP BP BP Study on the basis Silia G. Chadan, Ryan P. Dill, Kim Vanderhoek, et al.influence of physical activity on plasma insulin-like growth factor-1 and insulin-like growth factor binding proteins in healthy older women The first group performed strength training, second-effort aerodynamic. Exercise duration was 12 weeks. During the first 4 weeks of training consisted of 2 x 15 repeats (50% RM) in the next eight weeks: 2 x 8-10 repeats (75-85% RM). Exercise was performed three times a week. One workout lasted 50 minutes. The second group also carries out training aerodynamic practiced three times a week for 50 minutes. The control group was subjected to normal daily physical activity. IGF-1 was tested at the beginning and end of exercise. The test results shown in Figure

250 Table 2 Group subjects and methods for measuring IGF-1. Group of subjects 1 - SG - those subjected to the forced effort (n = 12) Age years, BMI = kg / m 2 2-AG-person subjected to aerodynamic effort (n = 13) Age years, BMI = kg / m CG - control group (n = 10) Age years, BMI = kg / m 2 Methods for measuring IGF -1 Chemiluminescence, IMMULITE, DPC MED. LAB. Study on the basis R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, et al., Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, Figure 1 IGF-1 level in the group: SG, AG, CG before and after exercise. [2] R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, et al., Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, Kreamer WJ et al. Conducted a research in 1999 describing the effect of physical exercise on the endocrine system (testosterone, cortisol, growth hormone, ACTH, IGF-1, IGFBP- 3).Strengthening exercises were performed within 10 weeks. The study involved eight people aged 29.8 ± 5.3 years and 9 persons aged 62 ± 3.2 years. IGF-1 levels were measured using radioimmunoassay method, IGFBP-3 by a test using 125 immunoradiometrycznego I. The subjects performed exercises 3 times a week, on Monday performed exercises least intense, with a heavy load on Wednesday and Friday (squats, strength training leg muscles, arms, torso). Both younger and older people there has been no change in the level of IGF-1, but in younger people showed an increase in the level of IGFBP-3 [9]. Research conducted by Lambert et al provide information on changes in the concentrations of IGF-1, IGFBP-3 in the elderly due to the performance of their exercise. Some people performed exercise of low intensity (daily - m exercises warming 10% 1RM, then 8 reps in three series of 20% 1RM).Others performed an intensive effort (the first week - 20% of 1RM, 50% 1RM second, then> 80% of 1 RM).Classes involve mainly the muscles of the legs and chest. Subjects took extra testosterone (the first week of 50 mg / week. Then 100mg / weeks.) Or placebo. Duration exercises was 12 weeks. Tested 61 men aged years. The level of IGF-1 and IGFBP-3 were determined using Quantikine immunoassays. The study showed LO that in all four groups had an increase in IGF-1 and IGF-1/IGFBP-3 (Fig. 2). There was no effect on the level of effort IGFBP-3 [12]. 249

251 Cappola et al conducted studies showing the relationship between the level of IGF-1 and the physical activity in elderly women. The study involved 617 BRIEFINGS Feel invited women aged years. They were assigned to the two studies: the Women's Health and Aging Study I (WHAS I) or II (WHAS II).In these studies Feel invited UPON involved people with varying degrees of restriction of vital functions. People were evaluated relative four factors: physical activity, fitness upper limbs, performing household activities and the ability to self-care. In WHAS I took part in a person who had problems in 2, 3 or 4 areas. Figure 2 IGF-1 level in the groups HIT, HIT test (administration of testosterone), LIT, LIT Test (testosterone administration) before and after the exercise. Study on the basis of CP Lambert., MM Bopp, LE Johnson, DH Sullivan, 2007.Resistance training and testosterone replacement induced changes in body composition, free testosterone, IGF-I and IGFBP-3 in the frail elderly. In WHAS II, people who did not have any problems or difficulty with one area. Level of physical activity was determined using a questionnaire activity during leisure time (Minnesota Leisure Activities Questionnaire). People responded to questions about the frequency and length of the performance of their physical activity and exercise (eg. Swimming, performing household activities). People with less physical activity and having difficulty in performing daily activities had lower levels of IGF-1. The study was also made of measuring the average walking speed and demonstrated a positive correlation between serum IGF-1 and a speed of [5]. Poehlman et al conducted a study on the impact of physical activity in 42 healthy men aged years and 26 men aged years. Level of physical activity was determined by VO 2 max and level of physical activity during leisure time. Measurement of maximum oxygen consumption were made during constant effort on the treadmill. The degree of physical activity was determined using a questionnaire of physical activity in leisure time (Minnesota Leisure Activities Questionnaire).IGF-1 was determined by means of radioimmunoassay method using alcohol extraction. The study showed that levels of IGF-1 was about 33% lower in the elderly than younger, and that IGF-1 has a positive correlation with VO 2 max (in older r = 0.49 / m 2, the younger r = 0.17 / m 2) [7]. 250

252 Discussion. These tests do not allow to draw firm conclusions. It can be assumed that in some studies, no increase in IGF-1 during exercise was due to the relatively low intensity of effort and inability to regulate levels of IGF-1 in the elderly. Studies differed in the number of ± research groups and the type and intensity of exercise. Some studies take into account the physical activity of the subjects of the questionnaire of physical activity in leisure time. The difference in results could result from incorrect methodology of this research. Probably there is no difference in the level of IGF-1 in men and women [10]. Low levels of IGF-1 contributes to the increase in IGFBP - 2, this affects muscle mass and physical condition [5].Reduced muscle mass and strength of tested individuals contributing to a low level of IGF-1 [13]. Of interest are the results of tests obtained by Lambert et al The test measurement include IGF-1, IGFBP-3, and strength during exercise testosterone administration. The results are in and the EC in accordance with the study by Gomes de Sauza Vale et al., The relationship between the test and the exercise factor was thus confirmed in the work of Lambert et al. 2007: The documented increase in IGF-1 affected people who perform physical strength as both high and low intensity. The study Gomes de Sauza Vale et al The increase in IGF-1 was obtained strength during exercise, and does not cause aerodynamic effort changes in the level of the test agent. The results presented in the studies carried out by Cappola et al and Poehlman et al based on an assessment of physical activity determined based on the completed questionnaire and IGF-1 levels in these individuals. In other studies, the results obtained during the execution of the planned study exercise. Conclusions about the relationship between IGF-1 and exercise Cappola et al were drawn on the basis of observable reduced IGF-1 in patients with lower physical activity - this suggests that high physical activity can contribute to the growth of IGF-1 [5,7]. As suggested by the authors, it is possible to assess the level of physical activity by measuring IGF-1 [5]. Research conducted by Silia G. et al and Kreamer et al contradict the relation between IGF-1 and exercise. In both studies, there was no change in IGF-1 during exercise. The only parameter associated with effort was IGFBP-3, which in the study Silia G. et al increased, which in turn resulted in an increase in the biological activity of IGF-1. Small muscle mass in older people contribute to the low level of IGF-1. Studies have shown that elderly people exercising strenuously increased level of MGF (mechano-growthfactor), isoforms of IGF-1.These people went down to increase muscle mass [11,13].Physical exercise of high intensity can cause anabolic effects in older people. Conclusions. Overview of a material suggests that the increase in physical activity can contribute to an increase in IGF-1, IGFBP-3 in the elderly. Further research may determine whether the effort can affect significant changes in levels of IGF-1 and IGFBP-3 in the elderly. 251

253 References [1] P. Wahl, C. Zinner, S. Achtzehn, W. Bloch, J. Mester, Effect of high- and lowintensity exercise and metabolic acidosis on levels of GH, IGF-I, IGFBP-3 and cortisol Growth Hormone& IGF Research 20, , [2]R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, C. Soares Pernambuco, Y. Pires da Silvera Fontenele de Meneses, J. da Silva Novaes, A. de Fatima Dornelas de Andrade, Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, [3] S.G. Chadan., P.Ryan, P.Dill, K. Vanderhoek. W. Parkhouse, Influence of physical activity on plasma insulin-like growth factor-1 and insulin-like growth factor binding proteins in healthy older woman. Mechanism of Ageing and Development 109, [4] R. Krysiak, A. Kędzia, B. Okopień, Somatopauza współczesny stan wiedzy. Wiadomości lekarskie, LXII,1, [5] A. R. Cappola, K. Bandeen-Roche, G. S. Wand, S. Volpato, L. P. Fried, Association of IGF-I Levels with Muscle Strength and Mobility in Older Women The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 86(9), [6] A.W. Beld, W.F. Blum, H.A.P. Pols, D.E. Grobbee, S.W.J. Lamberts, Seruminsuline-like growth factor binding protein-2 levels as an indicator of functional ability in elderly men. Eur. J. Endocrinol. 148, [7] E.T. Poehlman, K.C. Copeland, Influence of physical activity on insulin-like growth factor-1 in healthy younger and older man. J. Clin. Endocrinol. Metab. 68, [8] J. Cappon, J.O. Brasel,, S. Mohan, D.M. Cooper, Effect of brief exercise on circulating insulin-like growth factor-1. J. Appl. Physiol. 76, [9] W.J. Kraemer, K. Ha kkinen, R.U. Newton, B.C. Nindl, J.S. Volek, M. Mccormick, L.A. Gotshalk, S.E.Gordon, S.J. Fleck, W.W. Campbell, M. Putukian, M., Evans, W.J.,1999. Effect of heavy-resistance training on hormonal response patterns in younger vs. older men. J. Appl. Physiol. 87, [10] M.R. Orenstein, C.M. Friedenreich, Review of Physical Activity and the IGF Family Journal of Physical Activity and Health, [11] A. Ławniczak, Z. Kmieć, Zmiany mięśni szkieletowych w trakcie starzenia: fizjologia, patologia i regeneracja Postepy Hig. Med. Dosw. 2012, 66: [12] C.P Lambert., M.M. Bopp, L.E. Johnson, D.H. Sullivan, Resistance training and testosterone replacement induced changes in body composition, free testosterone, IGF-I, and IGFBP-3 in the frail elderly. J. Exercise Physiol. Online 10, [13] S. Moran, Y. Chen, A. Ruthie, Y. Nir, Alterations in IGF-1 affect elderly: role of physical activity. Eur. Rev. Aging Phys. Act. 4, Wstęp Podczas starzenia w organizmie dochodzi do zmian w funkcjonowaniu wielu układów, m.in. układu endokrynologicznego. Jednym z najważniejszych anabolicznych hormonów w organizmie jest insulinopodobny czynnik wzrostu -1 (IGF-1) [2]. W miarę starzenia się zmniejsza się aktywność osi hormon wzrostu insulinopodobny czynnik wzrostu-1. Proces 252

254 ten określa się jako somatopauza. IGF-1 wykazuje działanie anaboliczne, nasila syntezę DNA i białek. Jest ważny w procesie rozwoju organizmu oraz jego regeneracji, mobilizuje również komórki macierzyste mięśni. W trakcie starzenia zwiększa się wydzielanie somatostatyny, co powoduje z kolei spadek poziomu hormonu wzrostu, a przez to IGF-1. Zmniejsza się ilość receptorów GHRH w przysadce. Pojawia się oporność IGF-1 na działanie hormonu wzrostu. Spadek poziomu GH powoduje spadek poziomu białka nośnikowego IGFBP3. Spadek poziomu IGF-1 ma miejsce zarówno u kobiet jak i u mężczyzn, rozpoczyna się u młodych dorosłych. Spadek stężenia hormonu wzrostu postępuje z szybkością 14%/dekadę [4]. Towarzyszące schorzenia również wpływają na poziom poszczególnych hormonów. Na poziom IGF-1 mogą mieć wpływ np. dysfunkcje wątroby, spożywanie alkoholu, choroby przewlekłe. Ponadto, różnice w poziomach hormonów wykazują również zmienność międzyosobniczą[4]. Produkcja czynnika IGF-1 nie jest w pełni zależna od hormonu wzrostu. W trakcie wysiłku fizycznego wzrasta poziom IGF-1, który jest produkowany w mięśniach. W miarę starzenia się dochodzi do sarkopenii i zmniejsza się gęstość mineralna kości, co przyczynia się do spadku poziomu IGF-1 [3]. Mniejsza aktywność fizyczna może mieć wpływ na spadek poziomu IGF-1 [5]. U starszych osób w trakcie wysiłku fizycznego dochodzi do regeneracji włókien mięśniowych, co z kolei przekłada się na wzrost poziomu IGF 1 [13]. Aktywność biologiczna jest determinowana poprzez stężenie samego czynnika oraz białka nośnikowego IGFBP. Oznaczono 6 białek nośnikowych czynnika IGF-1: IGFBP-1 do IGFBP -6. Białka te biorą udział także w transporcie IGF-1 poza naczynia krwionośne, doprowadzaniu czynnika IGF-1 do określonego typu komórek. Największe znaczenie mają trzy pierwsze białka nośnikowe. Każde z nich spełnia odmienną role: IGFBP-1 reguluje aktywność IGF-1 w trakcie wysiłku fizycznego oraz spożywania jedzenia. IGFBP-2 bierze udział w transporcie IGF-1 do serca. IGFBP-3 ma wpływ na receptory wiążące ten czynnik; 90% IGF-1 jest związane z IGFBP-3. IGFBP-3 ma więc największy wpływ na aktywność biologiczną insulinopodobnego czynnika wzrostu 1. IGF-1 niezwiązane z IGFBP stanowi małą część, w badaniach uwzględniane są całkowite stężenia IGF-1 [1,4]. W trakcie wysiłku fizycznego wzrasta poziom hormonu wzrostu. Wzrost ten jest zależny od rodzaju i intensywności wysiłku. Badania nie dostarczają jednoznacznych wyników odnośnie zmian w stężeniu IGF-1, zarówno u młodszych jak i starszych ludzi. Według Silia G. i in wysiłek fizyczny nie ma wpływu na poziom IGF-1, natomiast Gomez de Souza Vale i in wykazali wzrost poziomu tego czynnika. Sprzeczne dane nie pozwalają na sformułowanie jednoznacznie stwierdzenia, iż wysiłek fizyczny powoduje wzrost, spadek, bądź nie wywołuje żadnej zmiany IGF-1. Podobnie jest z badaniami dotyczącymi IGFBP-3 [10]. Cel Niniejsza praca ma na celu przedstawienie wyników badań przeprowadzonych u osób starszych, u których analizowano wpływ wysiłku fizycznego na poziom IGF-1 oraz jego białek nośnikowych. Materiały i metody 253

255 Posługując się słowami kluczowymi: starzenie się, wysiłek fizyczny, insulinopodobny czynnik wzrostu 1, przeszukano zagraniczne bazy bibliograficzne Medline, Scopus, DynaMed, Journal Citation Reports, Web of Science. Uwzględnione zostały badania eksperymentalne z randomizacją przeprowadzone na populacji ludzkiej, opublikowane w języku angielskim w czasopismach recenzowanych o zasięgu międzynarodowym. Wyniki Silia G. i in przeprowadzili randomizowane badanie prospektywne, które nie potwierdziło wzrostu ani spadku IGF-1 w trakcie wykonywania jakiegokolwiek wysiłku fizycznego kobiet w wieku lat. Przebadano 7 zdrowych kobiet. Wykazano jednak różnice w poziomach białka nośnikowego IGFBP. W trakcie wysiłku spadał poziom IGFBP- 1, wzrastał poziom IGFBP-2 i IGFBP-3. Ma to wpływ na aktywności biologiczną IGF-1. W badaniu wykazano również wzrost GH w trakcie wysiłku [3]. Poziom IGF-1, IGFBP był badany na końcu wysiłku fizycznego oraz 1 h po jego wykonaniu (Tabela 1). Tabela 1. Rodzaj wysiłku, badane grupy, metody pomiaru IGF- 1, wartości początkowe i końcowe badania. Rodzaj wysiłku/czas wykonywania Badanie grupy Metody pomiaru poziomu IGF - 1, IGFBP Wartości początkowe badania Wartości końcowe badania 1 H po wysiłku L- wysiłek mało intensywny (100 bpm) M- wysiłek umiarkowanie intensywny (120 bpm) S- krótki czas wysiłku (25 min) L- długi czas (50 min) LS wysiłek mało intensywny 25 min LL - wysiłek mało intensywny 50 min MS wysiłek umiarko wanie intensywny 25 min ML - wysiłek umiarkowanie intensywny 50 min IGFBP Western blot (badanie IGFB) Badanie RIA ( badanie IGF -1) IGFBP LS LL MS ML BP BP BP BP BP IGF-1 bez zmian 1 h po wysiłku IGFBP LS LL MS ML BP BP BP BP BP Study on the basis Silia G. Chadan, Ryan P. Dill, Kim Vanderhoek, et al. Influence of physical activity on plasma insulin-like growth factor-1 and insulin-like growth factor binding proteins in healthy older women Wyniki badań opisanych przez Gomes de Souza Vale i in dowiodły, iż u osób starszych wzrost poziomu IGF-1 ma miejsce w trakcie treningów siłowych. Mniejszy wzrost obserwowany jest w trakcie wykonywania treningów aerodynamicznych [2]. W badaniu przebadano 35 kobiet, które przydzielono do 3 grup badawczych (Tabela 2). Pierwsza grupa 254

256 wykonywała trening siłowy, druga- wysiłek aerodynamiczny. Czas trwania ćwiczeń wyniósł 12 tygodni. W trakcie 4 pierwszych tygodni trening obejmował 2 x 15 powtórzeń ( 50% RM), w kolejnych 8 tygodniach: 2 x 8-10 powtórzeń (75-85 % RM). Ćwiczenia wykonywano 3 razy w tygodniu. Jeden trening trwał 50 min. Druga grupa wykonująca trening aerodynamiczny również ćwiczyła 3 razy w tygodniu po 50 min. Grupa kontrolna była poddana normalnej dziennej aktywności fizycznej. Poziom IGF-1 był badany na początku i końcu wysiłku fizycznego. Wyniki badania przedstawia Rys. 1. Tabela 2. Grupy badanych osób oraz metody pomiaru IGF-1. Grupy badanych osób 1 - SG osoby poddane wysiłkowi siłowemu (n = 12) Wiek lat, BMI = kg/m 2 2 -AG osoby poddane wysiłkowi aerodynamicznemu( n = 13) Wiek lat, BMI = kg/m CG - grupa kontrolna (n = 10) Wiek lat, BMI = kg/m 2 Metody pomiaru IGF -1 Chemiluminescencja, IMMULITE, DPC MED. LAB. Study on the basis R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, et al Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, Rys. 1 Poziom IGF-1 w grupach: SG, AG, CG przed i po wykonaniu wysiłku fizycznego [2]. R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, et al Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, Kreamer W.J. i in przeprowadzili badanie opisujące wpływ wysiłku fizycznego na układ endokrynologiczny (testosteron, kortyzol, hormon wzrostu, ACTH, IGF-1, IGFBP-3). Ćwiczenia siłowe wykonywano w ciągu 10 tygodni. W badaniu wzięło udział 8 osób w wieku 29.8 ± 5.3 lat i 9 osób w wieku 62 ± 3.2 lat. Poziom IGF-1 był mierzony za pomocą metody radioimmunologicznej, IGFBP-3 za pomocą testu immunoradiometrycznego z użyciem 125 I. Badane osoby wykonywały ćwiczenia 3 razy w tygodniu, w poniedziałek wykonywano ćwiczenia najmniej intensywne, a z dużym obciążeniem w środę i piątek (przysiady, ćwiczenia siłowe mięśni nóg, rąk, tułowia). Zarówno u młodszych jak i starszych osób nie doszło do zmiany poziomu IGF-1, jednak u młodszych osób zaobserwowano wzrost poziomu IGFBP-3 [9]. 255

257 Badania przeprowadzone przez Lamberta i in dostarczyły informacji odnośnie zmian stężeń IGF-1, IGFBP-3 u osób starszych pod wpływem wykonywania przez nich ćwiczeń fizycznych. Część osób wykonywała wysiłek fizyczny o niskiej intensywności (codziennie - ćwiczenia rozgrzewające 10% 1RM, następnie 8 powtórzeń w trzech seriach 20% 1RM). Inni wykonywali wysiłek intensywny ( pierwszy tydzień 20 % 1RM, drugi 50% 1RM, następnie > 80% 1 RM). Ćwiczenia angażowały głównie mięśnie nóg i klatki piersiowej. Osoby badane przyjmowały dodatkowo testosteron (pierwszy tydzień 50 mg/tydz., następnie 100mg/tydz.) bądź placebo. Czas trwania ćwiczeń wyniósł 12 tygodni. Przebadano 61 mężczyzn w wieku 77,8+6,1 lat. Poziom IGF-1 oraz IGFBP-3 oznaczano za pomocą testów immunologicznych Quantikine. Badanie wykazało, iż we wszystkich czterech grupach wystąpił wzrost IGF-1 oraz IGF-1/IGFBP-3 (Fig. 2). Nie zaobserwowano wpływu wysiłku na poziom IGFBP-3[12]. Fig. 2 Poziom IGF-1 w grupach HIT, HIT Test (podanie testosteronu), LIT, LIT Test (podanie testosteronu) przed i po wykonaniu wysiłku fizycznego. Study on the basis C.P Lambert., M.M. Bopp, L.E. Johnson, D.H. Sullivan, Resistance training and testosterone replacement induced changes in body composition, free testosterone, IGF-I, and IGFBP-3 in the frail elderly. Cappola i in przeprowadzili badania wykazujące związek pomiędzy poziomem IGF-1 a aktywnością fizyczną u starszych kobiet. W badaniu wzięły udział 617 kobiety w wieku lat. Zostały przyporządkowane do dwóch badań: Women s Health and Aging Study I (WHAS I) lub II (WHAS II). W badaniach tych wzięły udział osoby o różnym stopniu ograniczenia funkcji życiowych. Osoby oceniano pod względem czterech czynników: aktywność ruchowa, sprawność górnych kończyn, wykonywanie czynności domowych oraz możliwość samoopieki. W WHAS I wzięły udział osoby, który miały problemy w 2, 3 lub 4 dziedzinach. W WHAS II osoby które nie miały żadnych problemów lub z trudnością z jedną dziedziną. Poziom aktywności fizycznej był określany za pomocą kwestionariusza aktywności w czasie wolnym (Minnesota Leisure Activities Questionaire). Osoby odpowiadały na pytania dotyczące częstości i długości wykonywania przez nich wysiłku fizycznego i ćwiczeń (m. in. pływanie, wykonywanie czynności domowych). Osoby o mniejszej aktywności fizycznej oraz mające trudności z wykonywaniem codziennych czynności miały mniejsze stężenie IGF-1. W badaniu dokonano również pomiaru średniej prędkości chodzenia i wykazano pozytywną korelację między stężeniem IGF-1 a prędkością [5]. Poehlman i in przeprowadzili badanie dotyczące wpływu aktywności fizycznej u

258 zdrowych mężczyzn w wieku lat oraz 26 mężczyzn w wieku lat. Poziom aktywności fizycznej był określany za pomocą VO 2 max oraz stopnia aktywności fizycznej w czasie wolnym. Pomiaru maksymalnego poboru tlenowego dokonywano podczas stałego wysiłku na bieżni. Stopień aktywności fizycznej określano za pomocą kwestionariusza aktywności fizycznej w czasie wolnym (Minnesota Leisure Activities Questionaire). IGF-1 było oznaczane za pomocą metody radioimmunologicznej z użyciem alkoholowej ekstrakcji. Badanie wykazało, iż poziom IGF-1 był o 33% niższy w grupie osób starszych niż młodszych oraz że IGF-1 ma pozytywną korelację z VO 2 max ( u starszych r=0,49/m 2, młodsi r=0,17/m 2 ) [7]. Dyskusja. Opisane badania nie pozwalają na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Można przypuszczać, iż w niektórych badaniach brak wzrostu IGF-1 w trakcie wysiłku był spowodowany stosunkowo niskim natężeniem wysiłku oraz brakiem możliwości regulacji poziomu IGF-1 u starszych ludzi. Badania różniły się liczebnością grup badawczych oraz rodzajem i intensywnością ćwiczeń fizycznych. Część badań uwzględniła aktywność fizyczną osób badanych z pomocą kwestionariusza aktywności fizycznej w czasie wolnym. Różnica w wynikach mogła wynikać z niepoprawnej metodologii tych badań. Prawdopodobnie nie ma żadnej różnicy w poziomie IGF-1 u kobiet i mężczyzn [10]. Niski poziom IGF-1 przyczynia się do wzrostu poziomu IGFBP-2, niekorzystnie wpływa to na masę mięśni oraz kondycję fizyczną [5]. Mniejsza masa i siła mięśniowa osób poddanych badaniom przyczynia się do niskiego poziomu IGF-1 [13]. Interesujące są wyniki badań uzyskanych przez Lamberta i in Badanie obejmowało pomiar IGF-1, IGFBP-3, w trakcie wysiłku siłowego i podawania testosteronu. Wyniki badań są więc zgodne z badaniami przeprowadzonymi przez Gomes de Sauza Vale i in Zależność pomiędzy badanym czynnikiem a wysiłkiem fizycznym została więc potwierdzona w pracy Lamberta i in. 2007: udokumentowany wzrost IGF-1 dotyczył osób które wykonywały wysiłek fizyczny siłowy zarówno o dużej jak i o małej intensywności. W badaniu Gomes de Sauza Vale i in z kolei wzrost IGF-1 uzyskano w trakcie wysiłku siłowego, natomiast wysiłek aerodynamiczny nie spowodował zmian w poziomie badanego czynnika. Wyniki przedstawione w badaniach przeprowadzonych przez Cappola i in oraz Poehlman i in opierały się na ocenie stopnia aktywności fizycznej określanej na podstawie wypełnionego kwestionariusza oraz poziomu igf-1 u tych osób. W pozostałych badaniach wyniki uzyskano podczas wykonywania zaplanowanych w badaniu ćwiczeń fizycznych. Wnioski o zależności między IGF-1 a wysiłkiem fizycznym Cappola i in w wyciągnięte były na podstawie zaobserwowania zmniejszonej wartości IGF-1 u osób o niższej aktywności fizycznej sugeruje to, iż wysoka aktywność fizyczna może przyczyniać się do wzrostu IGF-1[5,7]. Zgodnie z sugestią autorów możliwa jest ocena poziomu aktywności fizycznej poprzez pomiar IGF-1[5]. Badania przeprowadzone przez Silia G. i in. 1999, oraz Kreamer i in zaprzeczają związkowi pomiędzy wartością IGF-1 a wysiłkiem fizycznym. W obu badaniach nie 257

259 zaobserwowano zmiany IGF-1 w czasie wykonywania ćwiczeń. Jedynym parametrem powiązanym z wysiłkiem był IGFBP-3, który w badaniu Silia G. i in wzrósł, co w efekcie przełożyło się na wzrost aktywności biologicznej IGF-1. Mała masa mięśniowa u osób starszych przyczynia się do niskiego poziomu IGF-1. Badania wykazały, iż u ludzi starszych wykonujących intensywny wysiłek fizyczny wzrasta poziom MGF (mechano- growthfactor), izoformy IGF-1. U osób tych dochodziło do wzrostu masy mięśni [11,13]. Wysiłek fizyczny o dużej intensywności może powodować efekty anaboliczne u starszych osób. Wnioski. Przegląd materiału sugeruje, iż zwiększenie aktywności fizycznej może przyczyniać się do wzrostu IGF-1, IGFBP-3 u osób starszych. Dalsze badania mogą rozstrzygnąć, czy wysiłek może wpływać na istotne zmiany poziomu IGF-1 oraz IGFBP- 3 u osób starszych. Literatura [1] P. Wahl, C. Zinner, S. Achtzehn, W. Bloch, J. Mester, Effect of high- and low-intensity exercise and metabolic acidosis on levels of GH, IGF-I, IGFBP-3 and cortisol Growth Hormone& IGF Research 20, , [2]R. Gomes de Souza Vale, R. Dias de Oliveira, C. Soares Pernambuco, Y. Pires da Silvera Fontenele de Meneses, J. da Silva Novaes, A. de Fatima Dornelas de Andrade, Effects of muscle strength and aerobic training on basal serum levels of IGF-1 and cortisol in elderly woman. Archives of Gerontology and Geriatrics 49, [3] S.G. Chadan., P.Ryan, P.Dill, K. Vanderhoek. W. Parkhouse, Influence of physical activity on plasma insulin-like growth factor-1 and insulin-like growth factor binding proteins in healthy older woman. Mechanism of Ageing and Development 109, [4] R. Krysiak, A. Kędzia, B. Okopień, Somatopauza współczesny stan wiedzy. Wiadomości lekarskie, LXII,1, [5] A. R. Cappola, K. Bandeen-Roche, G. S. Wand, S. Volpato, L. P. Fried, Association of IGF-I Levels with Muscle Strength and Mobility in Older Women The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 86(9), [6] A.W. Beld, W.F. Blum, H.A.P. Pols, D.E. Grobbee, S.W.J. Lamberts, Seruminsuline-like growth factor binding protein-2 levels as an indicator of functional ability in elderly men. Eur. J. Endocrinol. 148, [7] E.T. Poehlman, K.C. Copeland, Influence of physical activity on insulin-like growth factor-1 in healthy younger and older man. J. Clin. Endocrinol. Metab. 68, [8] J. Cappon, J.O. Brasel,, S. Mohan, D.M. Cooper, Effect of brief exercise on circulating insulin-like growth factor-1. J. Appl. Physiol. 76, [9] W.J. Kraemer, K. Ha kkinen, R.U. Newton, B.C. Nindl, J.S. Volek, M. Mccormick, L.A. Gotshalk, S.E.Gordon, S.J. Fleck, W.W. Campbell, M. Putukian, M., Evans, W.J.,1999. Effect of heavy-resistance training on hormonal response patterns in younger vs. older men. J. Appl. Physiol. 87, [10] M.R. Orenstein, C.M. Friedenreich, Review of Physical Activity and the IGF Family Journal of Physical Activity and Health, [11] A. Ławniczak, Z. Kmieć, Zmiany mięśni szkieletowych w trakcie starzenia: fizjologia, patologia i regeneracja Postepy Hig. Med. Dosw. 2012, 66: [12] C.P Lambert., M.M. Bopp, L.E. Johnson, D.H. Sullivan, Resistance training and testosterone replacement induced changes in body composition, free testosterone, IGF-I, and IGFBP-3 in the frail elderly. J. Exercise Physiol. Online 10, [13] S. Moran, Y. Chen, A. Ruthie, Y. Nir, Alterations in IGF-1 affect elderly: role of physical activity. Eur. Rev. Aging Phys. Act. 4,

260 Klimczyk Mariusz, Klimczyk Agata, Wadych Ewelina. Fitness jako współczesna forma rekreacji ruchowej = Fitness as a modern form of recreation movement. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Summary Fitness jako współczesna forma rekreacji ruchowej Fitness as a modern form of recreation movement Mariusz Klimczyk, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Agata Klimczyk, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Ewelina Wadych, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Mariusz Klimczyk, Bydgoszcz ul. Gdyńska 8A Tel , klimczyk1956@poczta.onet.pl The aim of the study was to present fitness as a modern form of recreation. The main objective was to verify among the women how important it is for them physical activity and what form of activity they prefer. In the publication used methods of diagnostic survey- questionnaire - sixteen questions. The research was conducted in 2013 among female from Bydgoszcz. The ladies at different ages attend at fitness classes at the club "Fitness Fordon" in Bydgoszcz. Women most often choose fitness as a form of recreation. Keywords: fitness, physical recreation, physical fitness, physical activity, survey. Streszczenie Celem pracy było przedstawienie fitnessu, jako współczesnej formy rekreacji ruchowej. Głównym celem było sprawdzenie wśród kobiet jak ważna jest dla nich aktywność fizyczna i jaką formę aktywności preferują. W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego - ankieta szesnaście pytań. Badania zostały przeprowadzone w czerwce 2013 roku wśród bydgoszczanek. Panie w różnym przedziale wiekowym uczęszczały na zajęcia fitness w klubie Fitness Fordon w Bydgoszczy. Najczęściej wybieraną przez kobiety formą rekreacji ruchowej jest fitness. Słowa kluczowe: fitness, rekreacja ruchowa, sprawność fizyczna, aktywność fizyczna, ankieta. Wprowadzenie Fitness- jest to dynamiczny stan poszukiwań dobrego samopoczucia zarówno psychicznego i socjologicznego, w połączeniu z maksymalną sprawnością fizyczną- poprzez różnorodne formy ruchowe dostosowane do możliwości, gustu, oczekiwań danej jednostki, która tym samym, bierze odpowiedzialność za funkcjonalne doskonalenie własnego organizmu (Grodzka-Kubiak, 2002). 259

261 Fitness są to różnorodne rodzaje zorganizowanych zajęć ruchowych posiadających ściśle określone cele oraz swoiste podstawy metodyczne realizowane najczęściej w formie lekcji grupowych z wykorzystaniem odpowiednio dobranej lub specjalnie skomponowanej muzyki oraz przyborów i przyrządów. (Dorota Olex- Zarychta, 2009). Fitness na to pojęcie wg. Olex-Mierzejewskiej (2002) składa się kilka elementów: - odpowiednie odżywianie, - odpowiedni wypoczynek - odpowiednia pielęgnacja, - odpowiednia aktywność fizyczna umysłowa i emocjonalna. Fitness to ciągła dbałość o stan zdrowia i piękną sylwetkę. Regularne wykonywanie ćwiczeń daje możliwość poprawy jakości i długości życia. Prowadzenie zajęć w klubach fitness jest bardzo ważną formą rekreacji fizycznej cieszącą się wyjątkowym zainteresowaniem przede wszystkim wśród kobiet - bo która z nich nie chciała by być piękna, zgrabna i wysportowana. Panie coraz bardziej skupiają się na dbałości o własne zdrowie, sprawne ciało, duszę i umysł. Jak twierdził Edmund Hillary Nie trzeba być fantastycznym bohaterem, aby robić pewne rzeczy - współzawodniczyć. Można być zwykłym człowiekiem, wystarczająco zmotywowanym, aby osiągnąć największe cele (Karpay E., 2007). Cel badań było sprawdzenie wśród kobiet jak ważny jest dla nich wysiłek i sprawność fizyczna. Dzięki tym badaniom można się dowiedzieć jak kobiety spędzają czas wolny i ile czasu są w stanie poświęcić by zadbać o swoje zdrowie i ciało w sposób aktywny. Materiał i metody badań. Badania przeprowadzono w czerwce 2013 roku wśród bydgoszczanek. Panie uczęszczają na zajęcia fitness w klubie Fitness Fordon w Bydgoszczy mający siedzibę przy ulicy Rzeźniackiego, na osiedlu Fordon. W klubie fitness przeprowadzone są formy zajęć na które uczęszczają kobiety w różnym przedziale wiekowym. W badaniach na podstawie sondażu diagnostycznego najczęściej wykorzystywaną techniką jest ankieta, analiza dokumentów osobistych, wywiad, kwestionariusz. Cechą charakterystyczną tej metody badawczej jest stawianie pytań respondentom. Przy czym odpowiedzi na zadawane pytania mogą mieć formę odpowiedzi ustnych, lub pisemnych. Badanie na podstawie ankiet jest najlepszą i najszybszą formą uzyskiwania odpowiedzi na te same pytania przez większą ilość osób. Poza tym iż, przy wypełnianiu ankiety ankietowany ma czas na odpowiedź, niż podczas rozmowy i jest bardziej szczery ponieważ ankieta jest anonimowa. Na potrzeby niniejszej pracy w kwestionariuszu ankiet zamieszczono szesnaście pytań. Wszystkie pytania były zamknięte i wymagają jedynie wyboru tej właściwej odpowiedzi z punktu 260

262 widzenia ankietowanych. W ankiecie zostały zamieszczone dane osobowe określające wiek, miejsce zamieszkania oraz rodzaj wykonywanej pracy. Ankieta jest anonimowa, składa się z następujących pytań: Bardzo proszę o udzielenie szczerych odpowiedzi. 1.Wiek a) b) c) d) e) 50 i więcej 2. Miejsce zamieszkania: a) wieś b) miasto 3. Jaki ma Pani tryb pracy a) siedzący tryb pracy b) aktywny tryb pracy 4. Ile czasu wolnego ma Pani w ciągu dnia? a) 1 godzina b) 2-3 godziny c) 4-5 godzin d) Więcej 5.Jak spędza Pani czas wolny? a) oglądam TV b) czytam książki, rozwiązuje krzyżówkę c) wychodzę z przyjaciółmi d) uprawiam sport e) inne... 6.Czy chciałaby Pani spędzać czas wolny w sposób aktywny? a) tak b) nie c) czasami 7. Jak często jest Pani aktywna fizycznie? a) codziennie b) raz w tygodniu c) dwa- trzy razy w tygodniu d) raz w miesiącu e) rzadziej 8. Jaką formę aktywności Pani preferuje? a) fitness 261

263 b) pływanie c) jazda na rowerze d) gry zespołowe( piłka ręczna, siatkówka...) e) inne Jaki rodzaj zajęć zamieszczony w grafiku Pani preferuje? a) interwał b) cardio c) wzmacnianie d) relakacyjne 10. Aktywność fizyczna jest dla Pani? a) sposobem na utrzymanie właściwej budowy ciała b) okazją do spotkań towarzyskich c) ucieczką od codziennych spraw i obowiązków d) sposobem na rozładowanie stresu e) elementem zdrowego stylu życia 11. Jak Pani reaguje na sytuacje stresowe? a) dużo jem b) idę na spacer c) palę papierosy d) zażywam środki uspakajające e) wypijam jeden lub kilka kieliszków alkoholu lub butelkę piwa f) ćwiczę ( uprawiam sport) g) sprzątam 12. Jak ocenia Pani swoją sprawność fizyczną? a) bardzo dobrze b) dobrze c) mogłoby być lepiej d) źle 13. Jakie są powody braku aktywności fizycznej podawane przez Pani rówieśników? a) brak czasu b) zbyt daleka droga do klubu c) brak czerpania przyjemności d) zły stan zdrowia e) strach przed ośmieszeniem f) brak towarzystwa g) inne Ile jest Pani w stanie przeznaczyć pieniędzy na zajęcia fitness? a) 20-50zł 262

264 b) zł c) d) Więcej 15. Jaka jest Pani zdaniem intensywność ćwiczeń? a) za niska b) w sam raz c) zbyt wysoka 16. Ile osób jest średnio na zajęciach fitness? a) 5-10 b) c) d) 20 i więcej 17. Czy jest Pani zadowolona z zajęć w klubie? a) tak b) nie c) nie wiem 18. Czy jest coś co by Pani chciała zmienić w prowadzonych zajęciach? a) Tak b) nie c) nie wiem 19. Czy jest Pani zadowolona z instruktora, do którego Pani uczęszcza? a) tak b) nie c) nie wiem Wyniki Analiza wyników badań wykazała,że najwięcej kobiet bo, ponad 35% uczęszczających na zajęcia fitness jest w przedziale wiekowym lat. Ponad 20% kobiet mieści się w przedziale wiekowym Najmniej kobiet uczęszcza na zajęcia w wieku oraz (rys.1). Ilość ankietowanych(%)? 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% a) lat b) lat c) lat d) lat e) 50+ lat Rys.1. Wiek ankietowanych kobiet biorąca udział w badaniu. 263

265 Podsumowanie wyników kolejnego pytania ankiety wykazało, że przeważająca część ankietowanych kobiet (ponad 80% ) zamieszkuje miasto, a nieznaczna część około 20 % zamieszkuje wieś (rys.2). Miejsce zamieszkania (%)? % 80.00% 60.00% 40.00% 20.00% 0.00% a) miasto b) wieś Rys. 2. Miejsce zamieszkania ankietowanych kobiet. Z pośród ankietowanych ponad 60% kobiet prowadzi siedzący tryb pracy, pozostałe badane prowadzi aktywny tryb pracy (rys.3). Jaki ma Pani tryb pracy (%)? 80.00% 60.00% 40.00% 20.00% 0.00% a) siedzący tryb pracy b) aktywny tryb pracy Rys. 3. Tryb pracy wykonywany przez ankietowanych Z pośród ankietowanych kobiet ponad 50%, posiada 2-3 godziny czasu wolnego w ciągu dnia, 20 % kobiet poświęca 4-5 godzin, zaś ponad 10 % czas wolny ogranicza do 1 godziny (rys.4). 264

266 Ile czasu wolnego ma Pani w ciągu dnia (%)? 60.00% 40.00% 20.00% 0.00% a) 1 godzina b) 2-3 godziny c) 4-5 godzin d) więcej Rys. 4. Ile czasu wolnego ma Pani w ciągu dnia Analiza kolejnego pytania ankiety wskazała, że ponad 35 % pań czas wolny poświęca na oglądanie telewizji, około 22 % kobiet wychodzi z przyjaciółmi, 20 % badanych czas wolny przeznacza na uprawianie sportu, 15 % kobiet w wolnym czasie czyta książki, zaś pozostała część ankietowanych kobiet spędza czas wolny w inny sposób (rys.5). Jak spędza Pani czas wolny (%)? 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% Rys. 5.Jak spędza Pani czas wolny Odpowiedź na kolejne pytanie ankiety wykazała, że z pośród kobiet 60% preferuje spędzanie czasu wolnego aktywnie, 10 % uważa,że aktywność fizyczna nie jest potrzebna, pozostała część kobiet 20% jest za tym by czasami aktywnie spędzać czas wolny (rys.6.). 265

267 Czy chciałaby Pani spędzać czas w sposób aktywny(%)? 80.00% 60.00% 40.00% 20.00% 0.00% a) tak b) nie c) czasami Rys. 6. Czy chciałaby Pani spędzać czas w sposób aktywny Z pośród ankietowanych kobiet największa część około 50% preferuję fitness, ponad 20 % preferuje jazdę na rowerze, 10 % stawia na pływanie, pozostała część wybiera gry zespołowe i inne formy aktywności (rys.7). Jaką formę aktywności Pani preferuje(%)? 50.00% 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% Rys. 7. Jaką formę Pani preferuje? Wśród ankietowanych największa część bo aż 30% uważa, aktywność fizyczną za element zdrowego stylu życia, mniejsza część około 30% twierdzi, że jest to sposób na utrzymanie właściwej budowy ciała, 15% sposób na przezwyciężanie stresu, ponad 10 % sport traktuje jako okazję do spotkań towarzyskich, pozostała część uznaje to za ucieczkę od codziennych obowiązków (rys.8). 266

268 Aktywność fizyczna jest dla Pani (%)? 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% Rys. 8.Aktywność fizyczna jest dla Pani Wynik ankiety wykazał, że większa część około 40% z pośród ankietowanych na radzenie sobie ze stresem preferuje uprawianie sportu, ponad 20% ma wzmożony apetyt, około 20% wychodzi na spacer, 10% pali papierosy, pozostała część ankietowanych by pomóc sobie podczas stresu zażywa środki uspokajające bądź odurzające (rys.9). Jak Pani reaguje na sytuacje stresowe? (%) 40.00% 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% Rys. 9. Jak Pani reaguje na sytuacje stresowe Większość ankietowanych kobiet około 30% uważa swoją sprawność fizyczną, że mogłaby być lepsza, ponad 20% twierdzi, że jest ona bardzo dobra podobna cześć ankietowanych sądzi, że należałoby nad nią popracować, około 20% kobiet swoja sprawność uważa za dobrą (rys.10). 267

269 Jak ocenia Pani swoja sprawność fizyczną(%)? 30.00% 20.00% 10.00% 0.00% a) bardzo dobra b) dobra c) mogłoby być lepiej d) źle Rys. 10. Jak ocenia Pani swoją sprawność fizyczną Z większości ankietowanych kobiet 35 % uważa, że powodem braku aktywności fizycznej jest brak czerpania przyjemności, 20% tłumaczy się brakiem czasu, 15 % uważa brak towarzystwa za powód do aktywności fizycznej, pozostała część kobiet boi się ośmieszenia wśród innych kobiet jak również tłumaczy się złym stanem zdrowia (rys.11). Jakie są powody braku aktywności fizycznej podawane przez Pani rówieśników(%)? 40.00% 20.00% 0.00% a) b) brak zbyt c) czasu brak daleko czerpania do d) e) klubu zły strach rzyjemności stan przed zdrowia f) brak ośmieszeniem towarzystwa g) inne Rys. 11. Jakie są powody braku aktywności fizycznej podawane przez Pani rówieśników Przeważająca część ankietowanych, ponad 50% na zajęcia fitness mogłaby przeznaczyć kwotę w granicach zł, 30 % kobiet w granicach zł, około 10 % ankietowanych jest w stanie przeznaczyć zł i więcej (rys.12). 268

270 Ile jest Pani w stanie przeznaczyć na zajęcia % 0.00% Rys. 12. Ile jest Pani w stanie przeznaczyć pieniędzy na zajęcia fitness Analiza wyników odpowiedzi na kolejne pytanie wykazała, że ponad 50 % ankietowanych uważa, że intensywność ćwiczeń w klubie do którego uczęszczają jest odpowiednia, 30% twierdzi, że jest ona zbyt niska, zaś około 10 % uważa, że jest zbyt wysoka (rys.13). Jaka jest Pani zdaniem intensywność ćwiczeń % 0.00% a)za niskab) w sam raz c) za wysoka Rys. 13. Jaka jest Pani zdaniem intensywność ćwiczeń podczas zajęć W badaniu 50 % ankietowanych kobiet twierdzi, iż liczba ćwiczących na zajęciach fitness mieści się w przedziale osób, około 30% kobiet uważa, że liczba ćwiczących liczy osób, 10 % badanych uważa, iż liczba ćwiczących nie przekracza 10 osób (rys.14). Ile osób jest średnio na zajęciach fitness(%)? % 0.00% a) 5-10 b) c) d) 20+ Rys. 14. Ile osób jest średnio na zajęciach fitness Z pośród ankietowanych około 90% kobiet jest zadowolona z zajęć fitness w klubie, nie wielka ilość kobiet jest niezadowolona z zajęć (rys.15). 269

271 Czy jest Pani zadowolona z zajęć w klubie (%)? % 0.00% a) tak b) nie c) nie wiem Rys. 15. Czy jest Pani zadowolona z zajęć w klubie Wyniki ankiety wykazały, że ponad 60% kobiet nie zmieniłaby nic w przebiegu prowadzonych zajęć, około 20% ankietowanych kobiet chciałaby coś zmienić w zajęciach, pozostała część nie jest w stanie powiedzieć co by zmieniła w przeprowadzanych zajęciach (rys.16). Czy jest coś co chciałaby Pani zmienić w prowadzeniu % 0.00% a) tak b) nie c) nie wiem Rys. 16. Czy jest coś co chciałaby Pani zmienić w prowadzeniu zajęć Większość badanych kobiet 70% jest zadowolona z instruktora do którego uczęszcza, około 10 % nie jest w stanie powiedzieć, pozostała część nie jest zadowolona ze swojego instruktora (rys.17). Czy jest Pani zadowolona z instruktora, do którego Pani % 0.00% a) tak b) nie c) nie wiem Rys. 17. Czy jest Pani zadowolona z instruktora, do którego Pani uczęszcza 270

272 Największa ilość badanych kobiet, ponad 25% preferuje zajęcia cardio, nie wiele mniej 25 % wybiera relaksacje oraz wzmacnianie, pozostała cześć ankietowanych stawia na interwał (rys.18). Jaki rodzaj zajęć zamieszczony w grafiku Pani preferuje (%)? 50.00% 0.00% Rys. 18. Jaki rodzaj zajęć zamieszczony w grafiku Pani preferuje Podsumowanie, wnioski Forma rekreacji jaką są zajęcia fitness cieszy się szczególnie wśród kobiet nieustannym zainteresowaniem. Ma na to wpływ dbałość o własne ciało i umysł. Przeprowadzone badanie wśród osób uczęszczających na zajęcia fitness pozwoliło stwierdzić, że w życiu kobiety aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważną rolę. Znakomita większość badanych kobiet stawia na zdrowy i aktywny styl życia, a uprawianie sportu sprawia im przyjemność i satysfakcję. Wnioski Wśród ankietowanych przeważająca część chciałaby spędzać czas wolny w sposób aktywny. Aby zadbać o swoje zdrowie, ciało i piękną sylwetkę są w stanie poświęcić każdą wolną chwilę na trening. Najczęściej wybieraną przez kobiety formą rekreacji ruchowej jest fitness, będący podstawowym elementem zdrowego stylu życia oraz najlepszym sposobem na radzenie sobie w sytuacjach stresowych. Z większości ankietowanych kobiet uważa, że powodem braku aktywności fizycznej rówieśników ćwiczących pań jest brak czerpania przyjemności oraz brak wolnego czasu. Większość pani na zajęcia fitness jest w stanie przeznaczyć od 20 do 50 zł miesięcznie. 271

273 Znakomita większość ćwiczących jest zadowolona z pracy instruktora fitness. Literatura 1. Dufton J.,2003, Pilates poradnik zdrowia i urody, Skarbnica Wiedzy, London. 2. Dutkiewicz W., 1996, Przewodnik metodyczny dla studentów, Strzelec, Kielce. 3. Dutkiewicz W., 2001,Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej, Wydawnictwo Stachurski, Kielce. 4. Grodzka- Kubiak E.,2002, Aerobik czy fitness, DDK Edition, Poznań. 5. Karpay E., 2007, Fitness zdrowie i uroda, Gliwice. 6. Matella K.,2008,Fitness Zdrowie i uroda, Literat, Toruń. 7. Olex-Zarychta D,.2009, Fitness- teoretyczne i metodyczne podstawy prowadzenia zajęć, Katowice. 8. Opoka D,.2007, Fitness a rekreacja ruchowa, Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Warszawa. 9. Pilch T.,1998, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa. 10. Pietrzyk D., 2007, Fitness- nowoczesne formy gimnastyki, Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Warszawa. 11. Stępień E., 2007, Metodyka zajęć fitness, Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Warszawa. 272

274 Klimczyk Mariusz, Żmijewski Łukasz. José Mário dos Santos Félix Mourinho - Kontrowersyjny zwycięzca = José Mário dos Santos Félix Mourinho - Controversial winner. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: José Mário dos Santos Félix Mourinho - Kontrowersyjny zwycięzca José Mário dos Santos Félix Mourinho - Controversial winner Summary Mariusz Klimczyk, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Łukasz Żmijewski, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Mariusz Klimczyk, Bydgoszcz ul. Gdyńska 8A Tel , klimczyk1956@poczta.onet.pl The aim of this research was to analyze personality - Jose Mourinho. In this article used a method based on the analysis of documents. Mourinho is an intelligent person. Privately, warm, kind and affectionate, but professionally he is arrogant and controversial. Keywords: Jose Mourinho, football, analysis Streszczenie Celem niniejszej pracy była analiza osobowości - Jose Mourinho. W niniejszej pracy zastosowano metodę polegającą na analizie dokumentów. Mourinho jest osobą inteligentną Prywatnie ciepły, dobry i uczuciowy, a zawodowo arogancki i kontrowersyjny. Słowo kluczowe: Jose, Mourinho, piłka nożna, analiza Wprowadzenie Temat publikacji związany jest z jedną z najbardziej wybitnych i kontrowersyjnych postaci (trenerów piłki nożnej) w historii piłki nożnej na świecie - José Mário dos Santos Félix Mourinho. O tym jak bardzo kontrowersyjna i wzbudzająca duże emocje jest to osoba, świadczy fakt, że sam nazwał siebie The Special One. Jest jednak wiele osób, które by na ten temat mogły by polemizować. W przekonaniu licznego grona trenerów i postaci obserwujących dokonania w obszarze piłki nożnej, Mourinho jest szkoleniowcem wyjątkowym, ale należy zadać pytanie, czy wybitnym?. 273

275 Prawdopodobnie jego dalsza działalność na stanowisku trenera w dużym stopniu da nam odpowiedź co do jego wyjątkowości i wybitności. Pomimo wielu kontrowersji wokół jego osoby nie można, nie zauważyć jego wspaniałych sukcesów. Mimo młodego wieku, jego dokonania wzbudzają podziw, ale również zazdrość. Swoje sukcesy osiągnął nie tylko dzięki umiejętnością trenerskim. Jego kontrowersyjne zachowanie, nieprzewidywalne w wielu przypadkach, przyczyniło się do tego, że wokół jego osoby chętnie przebywa bardzo dużo dziennikarzy, dzięki czemu wzrasta jego popularność a także drużyny, której aktualnie jest trenerem. Te okoliczność skłoniły mas do bardziej wnikliwego przeanalizowania aspektów związanych z życiem prywatnym i trenerskim Jose Mourinho. Liczne polemiki, które o dziwo łączyły się z pasmem jego sukcesów spowodowały, że jest On jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci szczególnie przez ludzi interesujących się piłką nożną, bez względu na wiek. Jest także jednym z nielicznych trenerów, którego historią i osiągnięciami pasjonują się kibice na wszystkich kontynentach. Zdjęcie 1.: José Mário dos Santos Félix Mourinho (1) Celem niniejszej pracy była analiza osobowości - Jose Mourinho. 1. Jest to próba odpowiedzi na pytanie jaki jest rzeczywiście? 2. Czy taki jakiego widzimy Go podczas spotkań piłkarskich? 3. Czy taki jaki jest na konferencjach prasowych, czy podczas prywatnych wywiadów?. 4. A może jest zupełnie inny?. 5. Czy jego zachowanie ma jakikolwiek wpływ na osiągane przez niego wyniki?. Metody i techniki badawcze Zastosowana została jedna z metod na gruncie pedagogicznym - analiza dokumentów. Posłużono się techniką polegającą na analizie dzienników, pamiętników, autobiografii i listów. Ten rodzaj badań często określany jest mianem metody biograficznej, przedmiotem analizy mogą być tutaj: 274

276 historie ustne, fotografie, reportaże, nagrania video, różnego rodzaju zapiski, czy filmy biograficzne (Pilch 1998). Rola trenera w piłce nożnej Na sukces w piłce nożnej składa się wiele czynników, odpowiednio dobrani zawodnicy, taktyka, dobre prowadzenie całej struktury drużyny, czy odpowiednie decyzje. Mówi się także, iż pieniądze nie grają to jednak w sporcie (nie tylko piłce nożnej), mają znaczącą rolę. O ile trener nie ma wpływu na sprawy finansowe to już na wyżej wymienione aspekty jak najbardziej. Szereg obowiązków jakie jego dotyczą w dzisiejszym sporcie, stawiając go na jednym z głównych miejsc w tworzeniu sukcesu. Zawód trenera z racji swojej wielowymiarowości wymaga ciągłej pracy. Jednoczesne pogłębianie sportowej wiedzy, doskonalenie umiejętności psychospołecznych i rozwoju własnego umysłu jest niezbędne, by móc zostać osobą, na której spoczywa odpowiedzialność prowadzącego zespół. Jednymi z najważniejszych aspektów w pracy z piłkarzami to stworzenie drużyny zwycięzcy, pomoc zespołowi w czerpaniu radości z gry oraz wspieranie zawodników w ich rozwoju społecznym, fizycznym i psychicznym. Jeśli trener będzie potrafił to uczynić, będzie można nazywać taką osobę dobrym trenerem (Kozłowska, 2012). Trudna misja i istotna rola trenera w drużynie powoduje, że ma on w swoich rękach wielką moc. Od tego jakie trener ma kwalifikacje i jaką posiada mądrość zależy, czy poprowadzi drużynę do sukcesu, dokonując wielkiego dzieła, czy może spowodować więcej szkód. Trenowanie ludzi nie należy do beztroskich zajęć. To zawód o dużej odpowiedzialności, to przywództwo. Obierając drogę nauczyciela, musi zdawać sobie sprawę, iż jest nie tylko trenerem ale również osobą, która kształtuje osobowość swoich podopiecznych. Musi wykazywać nie tylko predyspozycje i umiejętności czysto trenerskie lecz również psychologiczne jak i umiejętność kierowania grupą osób. Dzięki wysokim kompetencją psychologicznym, a także interpersonalnym, trener będzie potrafił w prawidłowy sposób przekazać swoją wiedzę a także filozofię. Trenowanie wymaga dużej wiedzy i mądrości. Zadaniem trenera jest pokonywanie trudności i rozwiązywanie etycznych dylematów, w których sportowa wiedza jest niewystarczająca (Kozłowska, 2012). Odpowiedzialny trener to także selekcjoner, którego zadaniem jest przeprowadzenie doboru zawodników i współpracowników. Trener musi kierować się nie tylko umiejętnościami technicznymi, taktycznymi ale również osobowościom gracza. Gra i jej rezultat zależy przede wszystkim od wiedzy taktycznej tzw. czytania gry, a także od właściwych decyzji. Zadanie trenera polega na wyznaczeniu 275

277 takiego przebiegu gry, by piłkarze potrafili go odtworzyć i kreować grę własnej drużyny (Kozłowska, 2012). Jose Mourinho jako zawodnik i trener. Może i Mourinho nie należał do utalentowanych graczy, był natomiast bardzo dobrym uczniem. W szkole średniej dobrze operował dwoma językami. Studiował na Instituto Superior de Educacao Fisica w Lizbonie. Prócz poznawania języków poszerzał wiedzę w zakresie fizjologii i psychologii sukcesów sportowych, a także uczęszczał na wykłady z filozofii gdzie. szczególnie zainteresowała go tematyka manipulowania ludzkimi emocjami. Profesor filozofii wspomina Mourinho jako bardzo zaangażowanego studenta, o którym mawiał, iż wygląda jak kot plujący na ptaki. Po uzyskaniu dyplomu na Wydziale Teorii Sportu, Jose trzy lata uczył wychowania fizycznego w szkołach na różnych szczeblach w Setubal i okolicach. Pomagał również niepełnosprawnym uczniom rozwijać umiejętności sportowe. Jeden z uczniów Andre Chin wspomina go w ciepłych słowach: Był bardzo dobrym nauczycielem o wszechstronnym podejściu. Poświęcał uwagę wszystkim dzieciakom. Można było do niego pójść z każdym problemem. Miał dobre relacje z otoczeniem. Jego największą pasją była piłka (Barclay, 2012). Początki trenerskie W 1988 roku Mourinho uzyskuje pierwszego poziomu licencji trenerskiej UEFA w Szkocji, W następnym sezonie zostaje szkoleniowcem piłkarzy w wieku lat w Klubie Vitoria. Trener Manuel Fernandes dostrzega w nim duży talent trenerski - zosteje jego asystentem w Estrela da Amadora. Niestety prowadzony przez obu trenerów klub odpada z ligi. Następnie w roli tłumacza Bobby ego Robsona pracuje w Sportingu Lizbona. Wraz z Robsonem przechodzi jako tłumacz do Porto gdzie trener zdobył niekwestionowaną pozycję jednego z najskuteczniejszych angielskich trenerów pracujących za granicą, zdobywając dwa razy z rzędu mistrzostwo kraju. Pewien wkład w osiągnięciach Porto przypisuje się także Jose. Angielski trener zauważył, że jego tłumacz potrafi świetnie czytać grę postanowił go wysyłać na przeszpiegi do najbliższych rywali. Wracał i wręczał mi dokumentację na najwyższym poziomie. Były absolutnie pierwszorzędne. Nie ustępowały najlepszym raportom jakie czytałem. Pamiętam, że pochwaliłem go słowami: dobra robota synu wspomina z uśmiechem Anglik (Barclay, 2012). 276

278 Mourinho zyskał sympatię Robsona, który mawiał o nim: Słuchał, uczył się, przyglądał, zapamiętywał. Był bystry, czujny i inteligentny. Jednak najbardziej podobało mi się w nim to, że kiedy pokazywałem palcem zawodnika i mówiłem: Jose powiedz mu to czy tamto zawsze miałem wrażenie, że przekazuje moje słowa tak, jak sam bym to zrobił. Miał do tego dryg (Barclay, 2012). Ich stosunki zawodowe zaczęły przeradzać się w znajomość poza boiskową a nawet przyjaźń. Spotykaliśmy się na stopie towarzyskiej - wspomina Robson.- Moja żona zaprzyjaźniła się z jego żoną Matilde i wychodziliśmy wieczorami na kolacje do miasta (Barclay, 2012). Przyjaźń ta i jego własne atuty zaowocowała nie tylko doświadczeniami przy bliskiej współpracy z tak świetnym fachowcem, którym bez wątpienia był angielski trener, ale również finansowo. Jego pensja wzrosła do trzystu tysięcy funtów rocznie gdy otrzymał posadę w wielkiej Barcelonie. Został tam oczywiście tłumaczem Anglika, który postawił właścicielom klubu z Katalonii warunek, przyjęcia posady trenera jeśli jego tłumaczem zostanie Jose. Początkowo Mourinho nie miał łatwego życia na Camp Nou jednak po pewnym czasie zaprzyjaźnił, się z Guardiolą Ronaldem, Stoiczkowem. Potrafił nawiązać pozytywny kontakt z zawodnikami. Mourinho. miał dobre podejście do zawodników, to jego kolejna zaleta. (Barclay, 2012). Pomimo zdobycia trzech trofeów Prezes Barcelony postanowił zwolnić angielskiego trenera. Stanowisko prezes klubu powierzył Holendrowi Louis van Gaala - Jose pozostał w klubie jako trzeci asystent. Holender zaprzyjaźnił się z Jose. Postrzegał go jako dobrego trenera. Mourinho w Czerwcu 2000 roku, postanowił wrócić do Portugali. Okres pobytu w Barcelonie to częste dezaprobaty decyzjami van Gaala. Sytuacja ta zmotywowała jego działania w kierunku pełnienia funkcji pierwszego trenera. Mourinho numerem jeden Mourinho nieoczekiwanie został trenerem wielkiej Benficy. Niestety nowy prezes zwolnił go z tej funkcji. Praca w Uniao przyniosła wzrost jego notowań. Pojawiła się ponownie oferta z Benfiki. Portugalczyk jednak ją odrzucił tłumacząc, że wraz z nim do Lizbony nie mogli przejść również jego asystenci. Wkrótce pojawiła się oferta z innego zasłużonego klub portugalskiego Porto,którą przyjął z zadowoleniem. Pozbył się zawodników zbyt ostrożnych lub pozbawionych motywacji, zastępując ich nowymi (Maniche, Nuno Valente czy Paulo Ferreira), którzy w przyszłości zostali reprezentacji 277

279 Portugalii.. To właśnie w Porto zaczęły się pierwsze jego sukcesy. W pierwszym sezonie drużyna zdobyła mistrzostwo kraju i puchar UEFA, co już było ogromnym sukcesem. Jose zapytane o szanse swojej drużyny na przyszły sezon z Ligą Mistrzów odpowiedział: Nieźle nam idzie...ale nie sądzę, żeby udało nam się wygrać (Barclay, 2012). Zdjęcie 2. Mourinho z piłkarzami FC Porto podczas odbierania medali za zwycięstwo w rozgrywkach Ligi Mistrzów (2). Uważał bowiem, że sukces w tych rozgrywkach zarezerwowany jest tylko dla drużyn, które mogą pozwolić sobie na wydanie dwudziestu, trzydziestu lub czterdziestu milionów euro na jednego zawodnika. Określił takie drużyny mianem rekinów (Barclay, 2012). Jogo zespół pomimo, iż nie przeprowadził żadnej transakcji na rynku transferowym był w stanie wygrać Ligę Mistrzów i obronić tytuł mistrzowski kraju. Dokonano tego praktycznie w niezmienionym składzie, co budziło jeszcze większy podziw. Po wyjątkowo udanych dwóch latach spędzonych w Porto, Jose mógł odejść w glorii chwały jako wielki zwycięzca. Stał się atrakcyjnym trenerem dla wielu wielkich klubów. Jego kariera nabrała przyśpieszenia za przyczyną spektakularnych sukcesów. Został pożądanym kandydatem na stanowisku trenera Chelsea, które bez trudu przelicytowało ofertę wielkiego Interu. Mourinho rekinem Po przybyciu latem 2004 roku do Chelsea jej właściciel Abramowicz przedstawił Mourinho wyznaczony plan, którego wypełnienie oznaczało pozostanie najlepszym klubem piłkarskim na świecie. Sfinalizowanie utworzonej przez, Jose listy pożądanych piłkarzy m.in. Drogby (jednak nie wszystkie nazwiska z listy były optymalne) przyczyniły się do tego, że w pierwszym wspólnym sezonie odniósł sukces, zdobywając mistrzostwo Anglii. Natomiast przygoda Chelsea w Lidze Mistrzów nie przebiegała zgodnie z założeniami. Nie jestem w pełni zadowolony z tego sezonu. 278

280 Czuję lekki niedosyt. Chciałem zagrać w finale Ligi Mistrzów. Byłem o tym głęboko przekonany a gdy ludzie mojego pokroju nie osiągają założonego celu, przeżywają to bardziej.niż ci, których zadowala mniej (Barclay, 2012). Mourinho był zawiedziony tym bardziej, iż uważał, że jego drużyna jest doskonała i nie wiele już można poprawić. Zdjęcie 3. Mourinho z rosyjskim właścicielem Chelsea Londyn- R. Abramowiczem (3). Kolejny sezon Jose w Londynie był podobny do poprzedniego. Ponownie zdobywa mistrzostwo Anglii, natomiast w Lidze Mistrzów ulegli już na początku fazy pucharowej Barcelonie. W trakcie jednego meczu z Barceloną czerwoną kartkę otrzymał zawodnik Chelsea. Mourinho był rozżalony tą sytuacją, doszukując się złego werdyktu sędziów, obwiniając ich za przyczynę porażki. Jego zespół w ciągu dwóch sezonów na własnym boisku grając w Lidze angielskiej straciła tylko dwa punkty (bez porażki). Ostatni sezon Portugalczyka w Londynie przebiegała dość rutynowo. Z pozoru w Chelsea nic się nie zmieniło. Jednak było inaczej. Krążyły już pogłoski o zakulisowym konflikcie, w którym bierze udział Portugalczyk. Mimo wszystko wydawało się, że dwa mistrzowskie tytuły z rzędu gwarantują Jose wszechwładzę. Zakulisowy konflikt i działania związane z transferami zdaniem wielu osób był przyczyną zakończenia sezonu z pewnym niesmakiem (kolejna porażka w półfinale Ligi Mistrzów z Liverpoolem po rzutach karnych). Jego zespół zdobył tylko Puchar Anglii. Puchar Anglii to było coś wyjątkowego- wspomina Mourinho. Dorastałem oglądając Puchar Anglii na Wembley i coraz bardziej frustrował mnie fakt, że jeszcze żadnego nie zdobyłem (Barclay, 2012). Ze Stamford Bridge. chciał odejść zaraz po meczu finałowym, lecz jak 279

281 później przyznał - decyzja o pozostaniu nieco dłużej była: moją największą porażką (Barclay, 2012). Między innymi w wyniku konfliktu z Terrym, Jose opuszcza Chelsea (oficjalnie za porozumieniem stron). Sympatia do klimatu panującego w Lidze angielskiej oddają słowa wypowiedziane przez Mourinho Tak kocham angielską piłkę i perspektywę powrotu do Anglii, że chcę i kiedyś tam wrócę...to jest absolutnie pewne. Nie mam jednak pojęcia kiedy (Barclay, 2012). Kolejne dwa sezony spędził w Interze Mediolan. Były one niezwykle istotne dla tej drużyny. Dotychczas klub zdobywał tytuły mistrza kraju, ale w rozgrywkach na europejskich stadionach nie osiągał sukcesów. Mourinho poprzez trafne decyzje na rynku transferowym i swoje genialne działania doprowadził do wymarzonego zwycięstwa w finale Ligi Mistrzów, gdzie Inter pokonał niemiecki Bayern. Podczas tych rozgrywek Mourinho wraz z drużyną pokonał odwiecznego rywala - drużyną Barcelony, a także londyńską Chelsea. Zdjęcie 4. Mourinho w Interze Mediolan (4). Piłkarze z Mediolanu gdy odchodził (po dwóch sezonach), wypowiadali się o nim w samych superlatywach. Otrzymał propozycje od - Realu Madryt. Choć jego marzenia skierowane były ku wyspom brytyjskim, nie mógł odmówić tak wspaniałemu klubowi. 280

282 Zdjęcie 5. Mourinho jak trener Realu Madryt (5) Podpisany z madryckim klubem czteroletni kontrakt, nie został wypełniony. Doprowadził drużynę do tytułu mistrza kraju. W rozgrywkach Ligi Mistrzów niestety odpadał w pucharowych fazach jej fazach przegrywając z Bayernem, Barceloną i z Borussią Dortmund. Pobyt w Madrycie to także wiele skandali, konfliktów i kontrowersjami w których czynny udział brał Mourinho. Jego zespół nie wygrał Ligi Mistrzów i utracił również mistrzostwo kraju (w ostatnim sezonie jego pracy). Zdobył natomiast Superpuchar Hiszpanii. Jose tak określi swój ostatni sezon będąc trenerem Realu Madryt: Dla wielu szkoleniowców zdobycie Superpucharu Hiszpanii, a także dotarcie do finału Pucharu Króla, półfinału Ligi Mistrzów i zajęcie drugiego miejsca w lidze byłoby bardzo dobrym sezonem. Dla mnie jest on najgorszy (6). Mourinho powrócił na miejsce, w który chciał by pracować już od dawna do Chelsea, podpisując z londyńskim klubem czteroletni kontrakt. Na pierwszej oficjalnej konferencji prasowej nazwał siebie "The Happy One" : Jestem The Happy One. Czas upływa. Czuję się jakby to miało miejsce kilka dni temu, a jednak po raz pierwszy przyjechałem tu dziewięć lat temu. Od tego momentu wydarzyło się wiele w moim życiu zawodowym. Jeśli chodzi o moją pracę, która jest pasją, to nic się nie zmieniło, mam to samo serce i przeżywam te same emocje, jednak prywatnie jestem inną osobą. Jestem bardzo spokojny i zrelaksowany - powiedział Portugalczyk (7). Kontrowersje Osoba kontrowersyjna to taka, która wzbudza sprzeczne reakcje, jest dyskusyjna, niejednoznaczna, powodująca negatywny odbiór (6). Czytając tą definicję śmiało można 281

283 stwierdzić, iż Jose Mourinho wkomponowuje się w jej znaczenie. Obecne, kontrowersyjne zachowania zaskakują nawet jego dawnego przyjaciela Robsona, który mawiał: Kiedyś miał w sobie pokorę. Przez cały czas, kiedy byliśmy razem, okazywał mi szacunek. Znał moją pozycję i wiedział, gdzie jest jego miejsce. Nigdy nie próbował się wynosić ponad swój stan (Barclay, 2012). Mourinho pierwszy raz okazał się kontrowersyjny i arogancki pracując jako tłumacz w Barcelonie, czyli będąc osobą praktycznie nie mającą wpływ na to co się dzieje w klubie. Bardzo wyraziście kwestionował zwolnienie Robsona z pozycji trenera (wprowadzają swoją postawą zarząd klubu w zdumienie). Van Gaalem określa Jose: Był nieco arogancki, czasem kwestionował autorytety, ale mi się to podobało. Lubię ludzi, którzy mają wysokie mniemanie o sobie (Barclay, 2012). Jako pierwszy trener w Benfice, również okazał się kontrowersyjny, ignorując prezesa klubu stojącego w drzwiach jego gabinetu twierdząc, że jest zajęty rozmową telefoniczną. Trudne relacje miał także z prasą. Wyjątkowo upodobał sobie szokować wówczas, gdy po raz pierwszy pojawiał się w nowym miejscy pracy. W ten sposób wyraźnie wskazywał swoją osobowość. Szczególnie było to widoczne, gdy został trenerem Porto. Oznajmił z arogancją, że drużyna Porto ma najgorszy skład od dwudziestu sześciu lat ale i tak wygrają ligę. Sukcesy odniesione z portugalska drużyną, spowodowały, że został znaczącą osobistością. Jego pewność siebie i arogancja wzrosły do ogromnego poziomu i stały się jeszcze bardziej wyraziste. Zdjęcie 6. Mourinho odesłany na trybuny za kwestionowanie decyzji sędziego (8). 282

284 Ponieważ w Anglii dziennikarze kochają kontrowersje, dlatego tam czuł się wyjątkowo. Mourinho nie zawiódł dziennikarzy już na pierwszej konferencji prasowej. Ku uciesze dziennikarzy Jose zaszokował już na początku pewnością siebie. Na pytanie jednego ze zgromadzonych dziennikarzy, skąd bierze się jego optymizm w sprawie perspektyw zdobycia mistrzostwa przez klub, który ostatnie swoje takie osiągnięcie świętował osiem lat przed jego narodzinami, odpowiedział: Mamy najlepszych graczy i- wybaczcie, jeśli zabrzmi to arogancko- najlepszego menadżera...proszę, nie myśleć, że jestem arogancki, bo to nieprawda. Uważam, że jestem wyjątkowy. Jestem mistrzem (Barclay, 2012). W późniejszych wywiadach czy konferencjach zaczął nazywać siebie The special One (wyjątkowy, jedyny w swoim rodzaju). To były dopiero początki. Mourinho zaczął często wdawać się w konflikty z sędziami, co powodowało opuszczenie boiska. Kolejną burzę wywołały konflikty m.in. z kapitanem drużyny. Przez pierwszych kilka lat Mourinho dobrze się rozumiał z Abramowiczem - powiedział Burton, dziennikarzom - ale Abramowicz zaczął mieć dość aroganckich zachowań Mourinho (Barclay, 2012). Z tego powodu oraz w sytuacji gdy drużyna przestała osiągać zaplanowane efekty, właściciel Chelsea zwolnił Portugalczyka. Gdy tylko przyszedł do Realu Madryt, wszczął spór z Jorge Valdano (dyrektorem sportowym klubu) Taki już jest (Barclay, 2012). Mourinho podczas pobytu w Madrycie nie bał się podejmować kontrowersyjnych decyzji. Jedną z nich to odesłanie na ławkę rezerwowych na szereg spotkań, kapitana i ikonę madryckiego klubu Casillasa.. Mówiono o otwartym konflikcie a nawet o buncie dotyczącym kilku zawodników i trenera,. Uznano ten konflikt za główny powód niezadowalających wyników osiąganych przez drużynę - winą obarczono Mourinho. Pierwszy raz w jego karierze przestał być lubiany przez zawodników. Przypuszczalnie doprowadziło to do opuszczenia Madrytu przez trenera. Z tego wynika, że Mourinho jest jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci w obecnej piłce nożnej na całym świecie. Można postawić pytanie, czy dążenie do tego by był tak postrzegany jest celowe, czy taki jest naprawdę a może to tylko element gry?. Zdaniem wielu jest świetnym aktorem i to, że tak arogancko często postępuje nie ma za wiele wspólnego z jego prawdziwą osobowością. Jeden z jego podopiecznych (Deco), który wyraźnie powiększył swoje umiejętności w Porto pod opieką Mourinho powiedział: W szatni Mourinho jest raczej rozluźniony, ale kiedy rozmawia z prasą, lubi podkręcić atmosferę- odgrywa rolę (Barclay, 2012). Tak samo mówił o sobie Jose sam Nie jestem człowiekiem, za jakiego mnie biorą. Tylko zawodnicy wiedzą, co sobą reprezentuję i kim 283

285 jestem (Barclay, 2012). Jakiekolwiek próby rozszyfrowania Mourinho, a także analizowanie jego zachowań stanowiły wyjątkowe wyzwaniem. Prywatnie Osoby interesujące się piłką nożną postrzegają Jose Mourinho jako aroganckiego, kontrowersyjnego i pewnego siebie człowieka. Jaki jest naprawdę? Odpowiedź na to pytanie powinna znać jego żona Matilde. Wspomina ona o masce skrywającej często jego uczucia Nie chce powiedzieć, że jestem mężczyzną o dwóch twarzach, ale Jose Mourinho menadżer i prywatna osoba bardzo się różnią. Oddzielenie ich jest ważne. A mi przychodzi to z łatwością (Barclay, 2012). Mourinho był jeszcze młodym człowiekiem kiedy poznał panią swojego życia Matilde. Ona czternaście lat a jej wybranek siedemnaście (poznali się na dyskotece młodzieżowej w Setuba). Pobrali się dziewięć lat później, gdy Jose był już nauczycielem wychowania fizycznego i trenerem miejscowej Vitorii. Podczas pracy w Barcelonie na świat przyszło jego pierwsze dziecko - córka o imieniu matki Matilde. By uniknąć zamieszania nazywano ją Tita. Cztery lata po siostrze urodził się chłopiec, który otrzymał przezwisko Zuca, podobnie jak starsza siostra otrzymał imię po ojcu Jose Mario. Sam Mourinho twierdzi, że jego życie to klasyczne dla Portugalczyka połączenie trzech f- familie, futbol i Fatima. Zdjęcie 8. Mourinho z żoną i dwójką dzieci (9). Robson wspomina, że Jose fascynował się kinem: Rozmawiał przede wszystkim o piłce. Jedynym wyjątkiem były filmy. Uwielbiał je. Pamiętam, że kiedyś podszedł do mnie ze słowami : Mister, widziałem wczoraj wspaniały film. Musi go Pan obejrzeć. Ma tytuł Forrest Gump. Kino lub wyjścia z żoną do restauracji to według Mourinho idealny pomysł na wieczór. Rzadko pije. Kiedy jest poza domem, odpręża się oglądając film na swoim 284

286 laptopie lub czytając książkę. Podczas pierwszej zimy w Anglii, zapytałem co obecnie czyta, odparł, że autobiografię kolumbijskiego laureata Nagrody Nobla, Gabriele Garcii Marqueza. Od czasu do czasu bierze też do ręki powieść. Lekturę zazwyczaj poleca mu Matilde. Ona również kupiła mu słynny szary kaszmirowy płaszcz; był od Armaniego i kosztował tysiąc dwieście funtów. Później Portugalczyk postanowił go wystawić na aukcję a zarobione pieniądze przeznaczyć na cele charytatywne (Barclay, 2012). Mourinho uważany jest również za bardzo przystojnego mężczyznę, co wpływa bardzo pozytywnie na jego karierę. Desmond Morris powiedział: Jest przystojnym mężczyzną o urodzie gwiazdy filmowej i to, w połączeniu z jego zachowaniem przynosi doskonałe efekty. Gdyby był małym, brzydkim gościem, jego styl nie znalazł by takiego oddźwięku (Barclay, 2012). Mourinho jest prywatnie odbierany bardzo pozytywnie. Cieszy się sympatią, ludzie robią z mim zdjęcia, proszą o autograf. Podsumowanie, wnioski Jose Mourinho jest jednym z najlepszych trenerów na świecie. Być może nawet najlepszym w całej historii piłki nożnej. Nie ulega też wątpliwości, iż jest również jednym z najbardziej kontrowersyjnych szkoleniowców, co wielokrotnie udowadniał. Potrafi dobrze grać, szybko dostosowując się do sytuacji, w której aktualnie się znajduje. Prywatnie ciepły, dobry i uczuciowy, a zawodowo arogancki i kontrowersyjny. Jaki jest wie pewnie tylko On sam. Jak pisał Patrick Barclay w swojej książce Anatomia zwycięzcy, nie warto analizować bliżej jego poczynań gdyż wielu już próbowało i nikomu to jeszcze się nie udało (Barclay, 2012). Dzisiaj widzimy Mourinho takim, jakim chce byśmy go widzieli - kontrowersyjnym zwycięzcą. Wielu przekonał taką postawą do siebie o czym świadczą pozytywne wypowiedzi nawet wśród angielskich trenerów. Między innymi David Moyes powiedział: Jego zespół tak szybko doszedł do formy, że nie można go było nie podziwiać... zapracował na awans, przechodząc wszystkie szczeble i zasłużył na pozycję na szczycie (Barclay, 2012). Lecz jeśli przestanie wygrywać wówczas jego kontrowersyjne zachowania również stracą na blasku co można już było kilaka krotnie zauważyć. Przypuszczać należy że tak się nie stanie i nadal będziemy mogli cieszyć się tym co ma nam do zaoferowania jednym z najwybitniejszych trenerów w historii piłki nożnej. 285

287 Wnioski - Mourinho jest osobą, która potrafi dobrze grać (zachowywać się), jak najlepszy aktor. - Nie ma problemów z dostosowywaniem się do sytuacji, w której aktualnie się znajduje. - Prywatnie ciepły, dobry i uczuciowy. - Jako trener arogancki i kontrowersyjny. Literatura - Barclay Patrick, [2012]: Mourinho- anatomia zwycięzcy., Poznań. - Kozłowska Katarzyna Joanna [2012]: Psychologia w zawodzie trenera piłki nożnej., Toruń. Adresy internetowe /Jose%2BMourinho%2B1.jpg /Jose-Mourinho-FC-Porto.jpg s1600/jose-mourinho-roman-abramovich-chelsea.jpg g/s1600/jose-mourinho-inter.jpg M/s1600/Jose-Mourinho-Real.jpg F-N3_gDthvqDRHjJqPfA v7pjj- B5gXLPAjf

288 Rogozińska Arleta Magdalena. Talassoterapia jako metoda wspomagania terapii logopedycznej dziećmi i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi i rozwojowymi = Thalassotherapy as a method to assist the speech therapy for children and adolescents with mental disorders and developmental. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: Talassoterapia jako metoda wspomagania terapii logopedycznej dziećmi i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi i rozwojowymi Thalassotherapy as a method to assist the speech therapy for children and adolescents with mental disorders and developmental Streszczenie Arleta Magdalena Rogozińska Faculty of Health Sciences, Collegium Medicum in Bydgoszcz, UMK in Toruń, Poland Clinic of Medical Specialists "Head of Clinic" in Bydgoszcz, Poland Personal Oligofrenopedagogist Therapist-Teacher, Bydgoszcz, Poland Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK w Toruniu, Polska Przychodnia Lekarzy Specjalistów Ordynator w Bydgoszczy, Polska Osobisty Pedagog Terapeuta-Oligofrenopedagog Bydgoszcz a.sokrates@vp.pl Autorka w opisie Talassoterapii zaprezentowała elementy składowe metody, która wykorzystuje walory klimatu nadmorskiego. Uzasadnia zastosowanie tej metody w terapii zaburzeń rozwojowych i psychicznych, którym często towarzyszą dysfunkcje rozwojowe mowy oraz o innej etiologii jak np. dyzartria, afazja, tachylalia, bełkot. Udowadnia, że zintegrowane oddziaływanie nowatorskiej metody dają najlepsze efekty terapeutyczne u dzieci i młodzieży. Dostrzeżono pozytywne zmiany nawet u osób dorosłych. Poza tym przedstawiła czynniki egzogenne i endogenne mające wpływ na osiągnięcie pozytywnych wyników terapeutycznych nie zapominając również o czynnikach negatywnie wpływających na proces terapeutyczny, do których należy m.in. negatywny wpływ środowiska naturalnego, predyspozycji zdrowotnych osób poddanych terapii a także otaczającego środowiska społecznego. W tym rozdziale opisano też wpływ talassoterapii na neurostymulację oraz procesy myślowe, poznawcze i na komunikację językową. Przytoczono studium przypadku na przykładzie wybranych zaburzeń rozwojowych takich jak: dysleksja rozwojowa, ADHD oraz mutyzm selektywny. Zaprezentowano również wpływ neuromasażu w terapii logopedycznej i psychoterapii. Oprócz tego omówiono ważność diety śródziemnomorskiej bogatej w bioflawonoidy i kwasy tłuszczowe Omega 3 i Omega 6 korzystnie wpływających na poprawę stanu zdrowia dzieci i młodzieży. Scharakteryzowane zostały zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży. Zwrócono uwagę na możliwości podejścia poznawczobehawiorystycznego w oddziaływaniach talassoterapii w zakresie terapii mowy. Dodatkowo zaprezentowane zostały pożądane cechy terapeuty zajmującego się tymi osobami w obszarze opisanej metody w świetle doświadczeń zawodowych. Słowa kluczowe: talassoterapia, terapia logopedyczna, zaburzenia komunikacji językowej, neurostymulacja. Abstract 287

289 Author describes a talassotherapy as a presented method that consist of components which uses the seaside climate as an efficacy. Furthermore the usage of the method is proved as a successful treatment in developmental and psychical disorders which often accompany the developmental speech disorders and with other aetiology such as e.g.: dystrophy, aphasia, tachylaly (speech disorder), mumbling. It has been proved that the integrated influence of the new method gives the best therapeutic results in children and young people treatment. Also it is even observed positive changes in adults health. Besides the author presents endogenics and egzogenics factors which effect the achievement of positive treatment. Also it should not be forgotten about the influence of negative elements such as e.g.: negative influence of natural environment, personal health predispositions of individuals being subject to the therapy as well as social environment. The chapter describes the influence of thalassotherapy on neurostimulation and on the process of thinking, cognition and language communication. A study case is indicated as an example of selected developmental disorders such as e.g.: developmental dyslexia, Attention Deficit Hyperactivity Disorder and selective mutism. Also it has been presented the influence of neuromassage used in logopedics and psychotherapy treatment. Besides it had been discussed the importance of Mediterranean diet rich in bioflavonoidies and fatty acids Omega 3 and Omega 6 on having beneficial effect on general health improvement in children and young people. Dysfunctional emotions had been characterized in children and youth behaviour. The attention has been paid to the possibility of Cognitive Behavioural Therapy as a psychotherapeutic approach that addresses thalassotherapy in speech disorder treatment. In addition it has been presented the desirable qualities of the therapist who would treat those patients by applying the described therapy method in the light of professional practice. Key words: thalassotherapy, logopedics therapy, neurostimulation, communication speech troubles. 1.1 Historia, metodologiczne założenia oraz cel badań w obszarze nowatorskiego podejścia w terapeutycznych oddziaływaniach Talassoterapia to metoda stosowana pierwotnie dla potrzeb odnowy biologicznej. Słowo thalasso (thalassa, thalatta) co w języku greckim oznacza morze, ale w różnych źródłach odnaleźć można jeszcze inne tłumaczenia tego słowa tj. morski, ocean, oceano. Ponadto różne źródła podają, iż terapia ta wykorzystuje leczenie właściwościami morza. Prawdopodobnie po raz pierwszy terapię zastosował francuski lekarz La Bonnadiere. W późniejszym czasie biolodzy stwierdzili, że woda morska przypomina osocze krwi człowieka, tj. zawiera dużo jodu i cynku, niezbędnych dla ciała ludzkiego ( Autorka opracowała założenia tejże metody w zakresie profilaktyki i terapii zaburzeń psychicznych oraz rozwojowych u dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych. Opracowanie to zainteresowało nie tylko fizjoterapeutów, ale również psychiatrów, psychologów oraz fizjoterapeutów. Prace nad stworzeniem założeń tej zastosowania tej metody rozpoczęły się już w 1995 roku. Badania prowadzone były przede wszystkim znalezieniem komponentów, które umożliwiły by stworzenie interdyscyplinarnej współpracy specjalistów w obszarze 288

290 wspomagania oddziaływań psychoterapii, neurostymulacji, a także w terapii logopedycznej. W obszarze terapii logopedycznej dzieci autystycznych założenia talassoterapii można odnieść do: podwyższenia sprawności komunikowania się osób autystycznych z rówieśnikami, stopniowego eliminowania echolalii, rozumienia podstawowych komunikatów i nauki porozumiewania się za pomocą pojedynczych słów, zdań prostych i złożonych w warunkach nieformalnych, poza gabinetowych, wyzwalających aktywność werbalną osób autystycznych tj. stosowanie ukrytego programu terapeutycznego wieloaspektowej metody terapeutycznej, czyli talassoterapii. Wpływ talassoterapii w każdym przypadku widoczny jest w zakresie wypracowywania z pacjentem właściwych nawyków związanych z mówieniem, a więc: prawidłowego oddechu, emisji głosu, przełykanie śliny, zamykanie ust, patrzenie na rozmówcę (L. Borkowicz-Lewartowska, 2011, s.115). Indywidualna terapia prowadzona metodą talassoterapii pozwala na skupienie uwagi terapeuty tylko i wyłącznie na dziecku. Terapeuta ma możliwość dopasowywania technik terapeutycznych, które zawierają się w zakresie opisywanej tutaj metody. Poprzez zindywidualizowane podejście łatwiej można uzyskać wymienione przez autorki cele terapeutyczne, do których należy również nauka: formułowania pytań, próśb, poleceń, sygnalizowanie własnych potrzeb, życzeń, pretensji, nawiązywania i prowadzenia rozmowy, odpowiadania na pytania, opowiadania (L. Borkowicz-Lewartowska, 2011, s.116). Metoda również zapobiega zamknięciu się w sobie, rezygnacji z kontaktu z ludźmi z najbliższego i dalszego otoczenia. Wyzwala twórczą komunikację interpersonalną zarówno niewerbalną jak i werbalną u osób z Zespołem Downa czy autyzmem. Stosowana jest w formie ukrytego programu oddziaływań terapeutycznych. W przypadku osób autystycznych komunikowanie się z innymi osobami to abstrakcja dla samej osoby autystycznej. Według Ewy Pisuli mniej więcej połowa osób z autyzmem nie używa mowy do porozumiewania się. Pozostałe osoby mówią, ale pewne problemy w komunikowaniu się mają w całej tej populacji uniwersalny charakter i występują niezależnie od wieku, poziomu rozwoju oraz zróżnicowanych umiejętności językowych. Ściśle wiążą się one z inicjowaniem i podtrzymywaniem interakcji ( ) (E. Pisula, 2012,s.43) Dalej czytamy iż: problemy z porozumiewaniem się są widoczne u dzieci z autyzmem nie tylko w sposobie mówienia czy braku rozwoju mowy, ale także w niewerbalnym komunikowaniu się.( E. Pisula, 2012,s.43). W talassoterapii wykorzystuje się zintegrowane oddziaływania. Uznaje się podejście holistyczne na rzecz podmiotowości podopiecznego. Talassoterapia to metoda psychoterapii i neurostymulacji niezbędna również w terapii logopedycznej, wykorzystująca naturalne walory klimatu nadmorskiego. Obecnie wykorzystuje się sztucznie stworzone warunki jako alternatywa korzystania i dalszego kontynuowania terapii oraz działań w obszarze wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Talassoterapia jako metoda wielopłaszczyznowej stymulacji rozwoju dzieci i młodzieży jest jedną z form wspomagania działań psychoterapeutycznych i logopedycznych o czym autorka wyżej wspomniała. Podczas pracy terapeutycznej metoda została wykorzystana również do stymulacji zachowań osób niedostosowanych społecznie ( ), a także wyżej wspomnianymi dziećmi dyslektycznymi, które doświadczyły urazu psychicznego, depresji szkolnej pod wpływem niepowodzeń w procesie edukacyjnym. W związku z tym pragnę zaprezentować kilka podejść w tym obszarze, wykorzystując autorskie opracowanie zastosowania Talassoterapii jako elementu w procesie terapeutycznym. 289

291 Głównym celem zastosowania tej metody profilaktyki i terapii oraz podjęcia badań było przede wszystkim uświadomienie rodzicom i nauczycielom oraz specjalistom środowiska medycznego potrzeby zintegrowanej współpracy w dążeniu do poprawy funkcjonowania w obszarze społecznym i edukacyjnym osób ze spectrum autyzmu, schizofrenii o wczesnym początku, ADHD i dysleksji rozwojowej. Celem pośrednim było udowodnienie pozytywnego oddziaływania Talassoterapii na zwiększenie plastyczności synaptycznej, która odpowiedzialna jest za procesy uczenia się oraz pamięci. 1.2 Charakterystyka grupy odbiorców wielopłaszczyznowej metody Ta forma prowadzenia terapii jest przydatna w przypadku afazji, czyli zaburzenia, które charakteryzuje się zanikiem zdobytych wcześniej umiejętności w obszarze komunikowania się. Często osoby u których wystąpiła afazja wymagają indywidualnego podejścia terapeutycznego. Analizując słowa Osnata Teitelbauma i Philipa Teitelbauma odnaleźć można potwierdzenie słuszności stosowania tej metody ze względu na jej walory ogólnorozwojowe. Przydatna jest zwłaszcza w przypadku rozwoju mowy u dzieci autystycznych, z Zespołem Downa, dysleksją, depresją, u których ujawniło się jąkanie i seplenienie boczne, a także u dzieci ze schizofrenią o wczesnym początku, ponieważ jak autorzy podkreślają dzieci te nabywają umiejętności językowe o wiele później niż prawidłowo rozwijające się maluchy (O.P. Teitelbaum, 2012, s. 30). Do tej pory metoda była wykorzystywana u dzieci od 9 miesiąca życia wzwyż aż do osiągnięcia okresu adolescencji. Dzieci z Zespołem Downa uczestniczyły w tych zabiegach w celu podjęcia wczesnej interwencji logopedycznej. W przypadku osób dorosłych talassoterapia oraz jej podzespoły oddziaływań terapeutycznych i podtrzymujących efekty długoletnich oddziaływań mają za zadanie przeciwdziałanie depresji (Święcicki Ł.,2007,s )wycofaniu się ze środowiska społecznego, ponieważ obojętność rodziny i środowiska, w którym żyje często staje się przyczyną zaburzeń psychicznych jak i towarzyszącym im zaburzeniom komunikacji słownej. A co w przypadku schizofrenii o wczesnym początku? Schizofrenię o wczesnym początku autorka zauważyła po raz pierwszy dopiero u czteroletniego dziecka. Wcześniej dzieci te były diagnozowane jako dzieci z autyzmem. Jednakże coraz wcześniejsze zdiagnozowanie schizofrenii o wczesnym początku wspomaga zaakceptowanie dziecka przez rodziców. W pierwszej fazie życia tj. w siódmym dniu życia dziecka rodzice są dumni z własnego potomka, ponieważ przejawia rozwój dziecka dziewięciomiesięcznego, czyli znacznie przekraczającego naturalny rozwój dopiero co narodzonego dziecka. Ale już na tym etapie można zauważyć rozwój zaburzeń osobowości, omamy, halucynacje i urojenia. Dziecko zaskakuje swoich rodziców zmieniającym się nastrojem i zachowaniem. Już na tym etapie można zauważyć symptomy autoagresji. Dziecko ma umiejętność podrapania się czasami aż do pojawienia się potoku krwi na jego ciele. Poza tym jest w stanie zmobilizować w sobie takie siły wewnętrzne by uszkodzić sobie wzrok. Ponadto bez opamiętania ssie swoje piąstki. Gdy pojawią się ząbki zmienia ssanie w gryzienie i napinanie własnych piąstek. Bywa, że skłonności do tej choroby są dziedziczne a rodzice cieszą się, że urodziło im się genialne dziecko. To nie dziecko jest genialne a jednostka chorobowa, która to dziecko zaatakowała. W tak wczesnym rozwoju choroby można zauważyć nieharmonijny rozwój mowy. W tym przypadku często występuje tachylalia, czyli przyspieszone tempo mówienia i myślenia (J. 290

292 Surowaniec,1992,s.72). Dodatkowo można zauważyć nierealne przedstawianie świata w 2-3 r.ż. dziecka. Rysunki są irracjonalne, co nie ma związku z rozwojem wyobraźni dziecka przedszkolnego. Dziecko utożsamia się z bohaterami, które sam wymyślił jego zaburzony obszar mózgu. Staje się raz agresywnym a innym razem spokojnym dzieckiem. Nie pamięta, że chciało np. udusić kolegę z grupy. Podobnie rzecz się ma w przypadku wypowiedzi ustnych. Dzieci ze schizofrenią o wczesnym początku są często nadpobudliwe i mają problemy w procesie edukacyjnym, mimo, iż często podczas badań diagnostycznych stwierdza się u nich wysoki iloraz inteligencji. Bywają również dzieci, które w pierwszym okresie życia reprezentują bystrość umysłu. Ale już w wieku wczesnoszkolnym funkcjonowanie społeczne często jest oceniane na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu umiarkowanym. Zmienia się ich sprawność porozumiewania werbalnego a zastępuje je porozumiewanie niewerbalne. W okresie edukacji wczesnoszkolnej nie zauważa się znacznego zahamowania rozwoju mowy. Dziecko uwidacznia problemy w funkcjonowaniu społecznym ze względu na jego nadwrażliwość na płynące z zewnątrz bodźce różnego pochodzenia. Poza tym nasilają się z czasem nieuzasadnione niczym destrukcyjne zachowania i nasilająca się autoagresja. W okresie dojrzewania i adolescencji zauważa się spowolnienie tempa w procesie porozumiewania z innymi ludźmi. Następnie może wystąpić mutyzm (J. Surowaniec, 1992, s. 143) w obszarze zachowania i mowy. Tym różni się ta choroba od autyzmu, bo dzieci dotknięte autyzmem zazwyczaj izolują się we własnym świecie, czemu towarzyszy nie tylko zahamowanie rozwoju intelektualnego czy społecznego, ale przede wszystkim rozwoju mowy w obszarze wcześniej zdobytych umiejętności. Natomiast po stwierdzeniu u dziecka schizofrenii o wczesnym początku dziecko zostaje celowo odizolowane od reszty dzieci czy szeroko rozumianego społeczeństwa. Dzieci ze schizofrenią o wczesnym początku czują się odrzucone przez otaczający ich świat. Natomiast dzieci autystyczne boją się świata zewnętrznego. To właśnie na tym polega fenomen tych dwóch jednostek chorobowych. Natomiast dzieci chorujące na depresję łatwo rozpoznać po sposobie funkcjonowania oraz wypowiadania się, bo często zaniedbują potrzeby własnego organizmu i przestają brać udział w poważnych rozmowach. Częściej w wypowiedziach dostrzega się błaznowanie oraz jąkanie. Wpadają w anemię, bulimię i anoreksję. Te dzieci często popadają w skrajne stany z euforii w apatię. Jednakże okazuje się, że i w tych przypadkach talassoterapia może być zastosowana jako interdyscyplinarna metoda terapeutyczna stosowana zarówno we wczesnym wspomaganiu rozwoju dzieci przedszkolnych z zaburzeniami psychicznymi jak i metoda we właściwej psychoterapii schizofrenii o wczesnym początku, depresji, której głównymi przyczynami są niepowodzenia szkolne oraz kompleksy okresu dojrzewania. Oprócz tego oddziaływaniami terapeutycznymi mogą być obejmowane dzieci z ADHD, z dysleksją rozwojową oraz wykrytym diagnostycznie ryzykiem tegoż zaburzenia w rozwoju. Talassoterapia to metoda harmonii pozbawionej chaosu oddziaływań terapeutycznych. Jest jednym z elementów wspomagających prawidłowy rozwój mowy. Znajduje tutaj uzasadnienie stosowania w szeroko rozumianej terapii zaburzeń mowy jako czynnik wspomagający, ponieważ stres towarzyszący wszelkim działaniom w procesie terapeutycznym często powoduje regresję. Jak wiadomo stres jest czynnikiem, który zmusza organizm do walki, ale jest też przyczyną rezygnacji z walki o lepsze jutro. Zatem talassoterapia w takich przypadkach przybiera formę akumulatora. Daje możliwość odreagowywania, rozładowania negatywnych emocji. W przypadku dzieci ze sprężonymi 291

293 zaburzeniami rozwoju stres odczuwa cały organizm. Często dzieci nie potrafią nazwać swojego stanu. Jednakże skarżą się na bóle głowy, szyi, bóle dolnej części kręgosłupa. Zauważa się nasilone, nieprzypadkowe zgrzytanie zębami lub histeryczny śmiech nie uzasadniony sytuacją, którą zastało dziecko. Z tego powodu talassoterapia staje się sposobem na rozwijający się stres, który blokuje niejednokrotnie rozwój mowy funkcjonalnej. Pozwala na relaks, ale w czynnym działaniu dziecka, ponieważ metoda wspomaga dostarczanie energii do prawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Poniższa rycina prezentuje predyspozycje do uczestnictwa w zabiegach tej metody. Osobowość klienta Motywacja wewnętrzna Rodzaj sił endogennych Samokontrola Etap rozwoju Podatność na modulowanie Ryc. 1. Czynniki endogenne predysponujące do samo zdrowienia organizmu ludzkiego. Należy zwrócić uwagę, że w zabiegach talassoterapii dobiera się odpowiednich odbiorców jej oddziaływań, ponieważ o uczestnictwie w tychże zabiegach decydują różne czynniki endogenne. Nie każde dziecko jest w stanie spełnić wymogi tej metody, do których należą m.in. wytrwałość i podatność na oddziaływania natury na organizm ludzki. 1.3 Rola Talassoterapii w profilaktyce i terapii logopedycznej dzieci i młodzieży z zaburzeniami rozwojowymi i psychicznymi Powszechnie wiadomo, iż rozwój mowy jest nieodłącznym elementem prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Ponadto Czynność mówienia i odbioru mowy jest uwarunkowana pracą mózgu, narządów mowy i słuchu oraz ich właściwościami. Myślenie jest podstawą kształtowania mowy jako akt porozumiewania się. Odgrywa ona ważną rolę w społecznym życiu. Człowiek nabywa umiejętności mówienia w ciągu życia osobniczego w kontakcie z innymi mówiącymi ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy stanowi podstawę kształtowania i rozwoju jego osobowości. Dzięki rozumieniu poznaje ono 292

294 otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia czy uczucia. Rozwój mowy jest uwarunkowany genetycznie, ale zależy też od warunków społecznych, od kontaktu ze środowiskiem ( K. Dombrowska, nr 12/99, s.9). Poza tym wiąże się ściśle z rozwojem poznawczym. Dziecko w wieku przedszkolnym powinno swobodnie posługiwać się mową tworząc zdania proste i złożone. Oprócz tego zaprezentować słownie wydarzenia z swojego dotychczasowego życia utrzymując logikę myślenia. Swobodnie przedstawiać swoje spostrzeżenia, chwalić się tym, co zamierza robić w przyszłości po zakończeniu pobytu w przedszkolu. Rzeczowo przedstawiać problem i potrafić w taki sam sposób zadawać pytania dotyczące otaczającego go świata. Dziecko w tym wieku powinno dostrzegać absurdy występujące w życiu społecznym i politycznym. W przypadku dziecka zdrowego dzieje się tak dzięki obserwacji wydarzeń, które przekazywane są za pomocą mediów oraz osób z najbliższego otoczenia. Niestety bywa i tak, że dziecko poddane różnym oddziaływaniom wychowawczym i edukacyjnym nie dopasowanym do indywidualnych potrzeb dziecka oraz etapu rozwoju zaczyna się wycofywać i ujawniać zaburzenia osobowości lub zachowania. Te zaburzenia najbardziej ujawniają się w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Okazuje się, że talassoterapia znalazła swoje miejsce również w zakresie wspomagania oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych w logopedii. Aby zapobiec regresji w terapii logopedycznej, która trwa najczęściej do 15 roku życia warto zastosować talassoterapię, ponieważ podtrzymuje efekty wcześniejszych, żmudnych, wieloletnich zabiegów terapii i rozwoju mowy. Talassoterapia ma znaczenie w procesie odblokowywania kanałów komunikacji odpowiedzialnych za to zaburzenie mowy, którego przyczyną często jest stres oksydacyjny. Andras Peto z Budapesztu uważa, że: niewydolność motoryczna nie jest problemem medycznym, lecz trudnością w uczeniu się, która przy prawidłowej edukacji może być przezwyciężona dzięki pobudzaniu obocznych ścieżek nerwowych w uszkodzonych obszarach mózgu. (T. Sanders(red. n.),1996,s.252 ). W przypadku schizofrenii o wczesnym początku często występuje też zaburzenie tzw. bradylalia (J.Surowaniec,1992,s.72) oraz dyzartria (J.Surowaniec,1992,s.98). W niektórych przypadkach zauważa się też azartrię (J.Surowaniec,1992,s.54). W przypadku dzieci z zaburzeniami rozwojowymi i psychicznymi talassoterapia staje się nie tylko metodą relaksacji, ale określana jest często jako metoda ogólnorozwojowa, ponieważ rozwój mowy jest uwarunkowany stymulacją rozwoju emocjonalno-społecznego, rozwoju funkcji spostrzegania, rozwoju pamięci i uwagi a przede wszystkim rozwoju ruchowego. 293

295 Uwarunkowania genetyczne Zaburzenia okołoporodowe Środowisko wychowawcze Ryc. 2. Czynniki endogenne i egzogenne zaburzające prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży. Od rozwoju ruchowego i mowy zależy rozwój zainteresowań światem i samorozwojem. Te czynniki rozwoju determinują pozostałe, które mają wpływ na prawidłowy przebieg procesu wspomagania rozwoju, dokonywania korekt i kompensacji w procesie terapeutycznym. Wszelkie odchylenia w rozwoju psychicznym i fizycznym mogą sygnalizować spowolnienie wszystkich wyżej wymienionych obszarów funkcjonowania. Ponadto spowolnienie rozwoju dziecka zauważalne jest poprzez niewłaściwe wymawianie poszczególnych głosek oraz wyrazów powyżej dwóch sylab. Poziom rozwoju mowy zatrzymuje się na etapie jedno i dwusylabowych wyrazów nie sprawiających trudności w ich wypowiadaniu. Bywa, że używa poprawnie szereg zapamiętanych pojęć i potrafi je zastosować w określonej sytuacji, adekwatnej do trwających wydarzeń. Odnosząc się do powyższych pojęć z obszaru zaburzeń mowy autorka podkreśla ważność stosowania talassoterapii, której adresatami są dzieci i młodzież z różnymi zaburzeniami psychicznymi i rozwojowymi. Niejednokrotnie dorośli. 1.4 Analiza wyników badań oraz wnioski końcowe W latach w badaniach uczestniczyło 400 uczniów z depresją spowodowaną niepowodzeniami szkolnymi, których podłożem jest dysleksja rozwojowa. Dodatkowo do grupy badawczej wprowadzono 20 uczniów z ADHD, 15 uczniów ze spectrum autyzmu oraz 15 osób ze schizofrenią o wczesnym początku. Podczas badań nad efektywnością zastosowania Talassoterapii w latach posłużono się przede wszystkim metodą obserwacji, wywiadu oraz analizy indywidualnego przypadku. Dopiero od 2005 roku rozpoczęto działania eksperymentalne w tym obszarze. W poprzednich latach badania były prowadzone dzięki upowszechnieniu się techniki jaką stała się na cały świat możliwość bezpośredniego komunikowania się za pomocą Internetu a przede wszystkim Skype. To pozwoliło na bezpośredni kontakt z rodzicami i ich dziećmi, którzy odpoczywali w ciepłym 294

296 klimacie nadmorskim w różnych porach roku. Ponadto zastosowano podstawowe elementy Talassoterapii niezbędne do przeprowadzenia badań porównawczych w zakresie dokonania oceny efektywności warunków stosowania tej metody w obszarze rozwoju i terapii zaburzeń mowy. Dodatkowo wykorzystano wybrane metody służące do diagnozy wstępnej oraz porównania wyników pierwotnych z końcowymi: Skala MMSE - Test Zegara, Skala Obserwacji Zachowania Dzieci i Rodziców MRR Weroniki Sherborne (M. Bogdanowicz), Kwestionariusz diagnozy ADHD i zaburzeń zachowania (T. Wolańczyk, A. Kołakowski), SRD (M. Bogdanowicz) a także Skalę Obserwacji Dzieci i Młodzieży z zaburzeniami rozwojowymi w grupie uczestniczącej w procesie terapeutycznym Talassoterapii (A. M. Rogozińska) Efektywność oddziaływań Talassoterapii w obszarze terapii logopedycznej Uczestnicy zajęć terapeutycznych po dwóch tygodniach stosowania wielopłaszczyznowego oddziaływania Talassoterapii w warunkach naturalnych osiągają podobne efekty jak w zastosowaniu w warunkach sztucznych. Jedynym elementem zasługującym na wyróżnienie okazała się helioterapia. Helioterapia zastosowana w warunkach naturalnych przyspiesza proces rozwoju mowy oraz eliminowania zaburzeń w tym obszarze. Oddziaływanie talassoterapii w obszarze hydroterapii zapobiega i nie dopuszcza do utrwalenia się nieprawidłowego oddychania, które często staje się przyczyną wtórnych zaburzeń mowy funkcjonalnej. Efektywność tychże oddziaływań została zmonitorowana i skonsultowana z dyplomowanym terapeutą mowy Stanisławem Hermanem, absolwentem Uniwersytetu Warszawskiego, który w latach współdziałał z autorką w obszarze terapii przy Terenowym Komitecie Ochrony Praw Dziecka w Inowrocławiu oraz w utworzonym przez autorkę Centrum Integralnego Rozwoju Dziecka Sokrates w Inowrocławiu. W tym czasie wykorzystywał walory miejskiego basenu w celu niwelowania jąkania u dzieci z dysleksją rozwojową (Bogdanowicz M., Sayles H.A, 2004, s.5-16), nauki mowy dzieci autystycznych oraz młodzieży szkolnej z różnymi zaburzeniami mowy wieku dziecięcego. W przypadku uczniów z dysleksją rozwojową, u których pod wpływem niepowodzeń szkolnych zaobserwowano jąkanie spowodowane objawami depresji wieku szkolnego dostrzega się poprawę funkcjonowania społecznego i edukacyjnego, co wiąże się również z umiejętnością komunikowania się z innymi ludźmi. Zauważono, że dzieci i młodzież wycofana z prowadzenia skutecznego dialogu ponownie podejmuje próby w tym obszarze. Poza tym w krótkim czasie zauważa się, że zaczynają czynnie uczestniczyć w dyskusji oraz przedstawiać bez obaw własne poglądy uwzględniając poszanowanie dla partnera toczących się rozmów. W czasie działalności tejże placówki dostrzeżono, że u dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym talassoterapia jest metodą, która wspomaga usprawnienie aparatu mowy, całego układu oddechowego począwszy od warg po nos a często też i język, ponieważ słona woda wyzwala odruch chowania języka do wewnątrz jamy ustnej. Tak jest np. u dzieci i młodzieży z Zespołem Downa. Takie zabiegi początkowo były stosowane w basenie ogrodowym z dodatkiem soli morskiej. W tym czasie zaobserwowano, że to podejście ma wpływ na kształtowanie prawidłowego nawyku posługiwania się językiem. W przypadku uczniów z dysleksją rozwojową, u których pod wpływem niepowodzeń szkolnych nastąpiło jąkanie zaobserwowano pozytywny wpływem oddziaływań tej metody. Dotyczy to przede wszystkim 295

297 zmniejszenia częstotliwości powtórzeń jąkania, które spowodowane było objawami depresji wieku szkolnego. Oprócz tego odkryto poprawę funkcjonowania społecznego i edukacyjnego, co wiąże się również z umiejętnością komunikowania się z innymi ludźmi. WARUNKI ATMOSFERYCZNE zmieniająca się aura skoki ciśnienia atmosferycznego ZABURZONY RYTM OKOŁODOBOWY ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE rozregulowany czas nauki brak czasu na relaks przeciążenie obowiązkami szkolnymi zawyżone ambicje rodziców i nauczycieli zaburzone relacje interpersonalne z rówieśnikami izolacja Ryc. 3. Czynniki egzogenne i endogenne zaburzające oraz wspierające psychoterapię dzieci i młodzieży opartą o założenia Talassoterapii. Zauważono, że dzieci i młodzież wycofana z prowadzenia skutecznego dialogu ponownie podejmuje próby w tym obszarze. Należy jednak ujawnić czynniki egzogenne i endogenne, które wspomagają i zakłócają proces terapeutyczny, również w zakresie terapii logopedycznej. Powyższa rycina relacjonuje problemy, które towarzyszą właśnie oddziaływaniom talassoterapii. Czynniki zaprezentowane w rycinie mają znaczący wpływ na przebieg procesu terapeutycznego wykorzystującego tę metodę Wnioski końcowe Podstawowym warunkiem do prowadzenia terapii metodą Talassoterapii jest klimat nadmorski obfitujący w różnorodność i intensywność aromatów. Poza tym piasek nadmorski powinien wyzwalać poczucie bezpieczeństwa a nie przyczyniać się do nasilania reakcji lękowych. Woda morska powinna osiągać temperaturę około 30 stopni Celcjusza. Temperatura powietrza nie wyższa niż 30 stopni Celcjusza. W związku z tym najlepszymi porami roku jest wiosna i jesień, kiedy w Hiszpanii, Chorwacji, we Włoszech, Francji na Lazurowym Wybrzeżu i na Węgrzech jest optymalna pogoda do uprawiania sportów wodnych i zażywania kąpieli wodnych oraz słonecznych. Stosowanie Metody Talassoterapii w warunkach sztucznie stworzonych powinno się opierać przede wszystkim na zapewnieniu niezbędnych elementów oddziaływań terapeutycznych, by w pełni przybliżyć odbiorcy walory klimatu nadmorskiego. Kolorystyka wnętrz powinna działać na zmysły przypominając 296

298 nadmorskie plaże obfitujące w egzotyczną roślinność. W warunkach dalekich od naturalnych wykorzystuje się baseny wyposażone w urządzenia wytwarzające fale morskie oraz symulujące odgłosy występujące w naturalnych warunkach np. szum morza, śpiew ptaków. Urządzenia wytwarzające fale morskie powinny posiadać mechanizmy do regulacji siły i wysokości tychże fal. Ponadto pomieszczenia przeznaczone do stosowania tej metody powinny posiadać urządzenia służące do rozpraszania w powietrzu oraz w wodzie aromatów zbliżonych do tych, które występują w naturalnym, nadmorskim klimacie. Poza tym atutem są groty solne, które pozwalają na uzupełnienie niedoboru jodu w organizmie ludzkim. Miłą atrakcją może być też delfinarium, podmorski świat fauny i flory tzw. Akwarium. W każdej sytuacji zastosowania metody nie należy zapominać o nieodłącznym elemencie, którym jest dieta śródziemnomorska obfitująca w bioflawonoidy (F. Le Cren,2006,s.177) o czynnym działaniu oraz bogata w kwasy tłuszczowe Omega 3 i Omega 6. Dieta śródziemnomorska obfitująca w bioflawonoidy o czynnym działaniu, których żywotność jest możliwa jedynie w temperaturze od 0 do 40 stopni Celcjusza. Niższa lub wyższa powoduje, że bioflawonoidy tracą swoje terapeutyczne działanie. Stosuje się ją przede wszystkim w celu detoksykacji organizmu z metali ciężkich oraz innych produktów przemiany materii blokujących rozwój jednostki, która podlega zabiegom terapeutycznym. Poza tym działanie diety tak skomponowanej poprawia kondycję organizmu, korzystnie wpływa na odblokowanie w mózgu obszarów odpowiedzialnych za rozwój mowy, ponieważ bioflawonoidy działają na poziomie komórkowym. Odbudowują uszkodzone wcześniej komórki, tkanki a w kolejnych etapach regulują pracę całego organizmu. Oprócz tego zawarte prebiotyki w tejże diecie umożliwiają oczyszczenie organizmu z grzybów Candida. Zaleca się całkowite wyeliminowanie podawania tradycyjnego cukru oraz produktów zawierających wysoki poziom tego powszechnie stosowanego składnika pożywienia. Cukier należy zastąpić fruktozą zawartą w owocach i niektórych warzywach lub miodem, który jest naturalnym przeciwutleniaczem. Takie podejście ułatwia pracę w zakresie terapii mowy. Nie stosujemy diety w warunkach zanieczyszczonych np. ryby i owoce morza, które zawierają rtęć oraz inne substancje chemiczne nie nadają się do spożywania, ponieważ działanie metali ciężkich jest destrukcyjne dla organizmu ludzkiego i pogłębia zaburzenia. Są też przyczyną poszerzania uszkodzeń OUN i CUN. Należy pamiętać, że dieta musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb. Bywa, że osoby nie są uczulone na dany składnik, więc jadłospis oparty o tak skonstruowaną dietę można zastosować na potrzeby większej grupy odbiorców bez potrzeby szczególnej indywidualizacji. Dzieci ze schizofrenią o wczesnym początku często cierpią na hipoglikemię ( Dlatego objadają się słodyczami, które tworzą błędne koło. Zaleca się zatem dostarczać cukrów pochodzenia naturalnego m.in. owoców i jak wcześniej nadmieniłam niektórych warzyw. W związku z tym dieta śródziemnomorska jest sposobem na stymulację nie tylko przemiany materii, ale także na dostarczanie niezbędnych składników, które zawierają kwasy tłuszczowe Omega 3 i Omega 6. Niezależne badania kliniczne Oxford-Durham, Adelaide, Greenfield, Sure Start Peterlee potwierdzają skuteczność kwasów omega 3 i 6 m.in. w obszarze terapii opóźnień w rozwoju mowy, ale także w innych zaburzeniach takich jak afazja. Nie odpowiednio dobrana dieta pogłębia niepożądany stan dziecka. Powstaje wówczas błędne koło a spirala niepożądanego stanu psychicznego nadal się nakręca. Brak niezadowolenia z wyników edukacyjnych, relacji społecznych nie wspomaga zachodzeniu pozytywnych procesów w 297

299 mózgu, które są odpowiedzialne za przetwarzanie, kodowanie i odtwarzanie informacji. A sprawność mózgu i aparatu mowy jest jednym z czynników przynoszących sukcesy w życiu edukacyjnym i osobistym. Najczęstszym obszarem stymulacji mowy za pomocą diety śródziemnomorskiej jest: zaburzenie percepcji zmysłowej, zaburzenie motoryki małej i dużej, uszkodzenie Centralnego Układu Nerwowego, zaburzenia rozwoju sfery poznawczej, zaburzenia funkcjonowania społeczno-emocjonalnego. W przypadku porażenia mózgowego właśnie te chore dzieci mają problemy uogólnione w funkcjonowaniu na co dzień. Zazwyczaj mają problemy z przełykaniem i przeżuwaniem pokarmów. Problemy te mają podłoże neurologiczne. To właśnie nieprawidłowe napięcie i funkcjonowanie poszczególnych mięśni ma wpływ na ogólne funkcjonowanie dziecka i przebieg jego rozwoju m.in. rozwoju mowy i pojęć, ale nie potrafi wyjaśnić ich znaczenia ze względu na ubogi zasób słownictwa. Talassoterapia, w tym dieta wychodzi naprzeciw potrzebom dzieci, które wykazują zaburzenia rozwojowe. Dieta w powiązaniu z uaktywnieniem tych osób poprzez ruch na plaży i w wodzie umożliwia usprawnianie motoryki dużej i małej. Dzieje się to za sprawą różnych ćwiczeń na plaży oraz uzupełnianiem diety piciem dużej ilości wody mineralnej w celu rozcieńczania płynu mózgowo-rdzeniowego, którego nadmierne gęstnienie powoduje zatory, przeszkody na drodze przepływu impulsów elektrycznych do mózgu. Obecność w diecie śródziemnomorskiej bogatej w bioflawonoidy, dużej ilości witamin o działaniu przeciwutleniającym przeciwdziała dalszym uszkodzeniom DNA, które wywołuje nasilenie się zaburzeń m.in. mowy uwarunkowanych genetycznie a ujawnionych w 3-4 r.ż. dziecka lub w okresie edukacji wczesnoszkolnej. Aby dostarczyć organizmowi niezbędną ilość substancji przeciwutleniających należy jeść bardzo dużo świeżych owoców i warzyw uprawianych w klimacie czystym, uwolnionym od wszelkich zanieczyszczeń cywilizacyjnych oraz ekologicznie uprawianych w specjalnie stworzonych w tym celu gospodarstwach ekologicznych przestrzegających zasad ekologicznej ochrony roślin. Tomasz Baj przedstawił wyniki badań, które uzasadniają, że bioflawonoidy są związkami czynnymi, które wspomagają leczenie autyzmu. A mianowicie: W badaniach naukowych [6] udowodniono znaczącą rolę stresu oksydacyjnego w patogenezie autyzmu. Mózg jest bardziej wrażliwy od innych organów na wzrastające stężenie wolnych rodników, co objawia się zmniejszoną produkcją glutationu. W konsekwencji nie jest on w stanie przeciwdziałać wolnym rodnikom. Dowiedziono, że jako pierwsze przez wolne rodniki atakowane są komórki nerwowe. Leczenie środkami przeciwutleniającymi w przypadku autyzmu powoduje poprawę behawioralną u dzieci. Każdy organizm posiada wewnętrzny, złożony mechanizm antyoksydacyjny. Niemniej jednak w profilaktyce prozdrowotnej celowym jest dostarczenie substancji egzogennych wspomagających zachowanie homeostazy. Wśród wielu grup substancji pochodzenia roślinnego, zdolnością do zmiatania wolnych rodników tlenowych, cechują się związki polifenolowe (Referat dr n. farm. Baj T., Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych,Uniwersytet Medyczny w Lublinie). Z wieloletnich doświadczeń autorki wynika, iż bioflawonoidy podawane w codziennych posiłkach wzmacniają naturalne siły obronne. Dlatego należy podawać produkty, które są bogatym źródłem tychże substancji dzieciom z uszkodzeniem CUN na poziomie mikroskopijnym czy też głębszym jego stopniu. W przypadku zaburzeń rozwojowych uogólnionych jak i rozwoju mowy organizm potrzebuje więcej przeciwutleniaczy, czyli 298

300 bioflawonoidów niż organizm osoby zdrowej. Właśnie bioflawonoidy zawarte w owocach i warzywach mają silne działanie przeciwutleniające. Ponadto działając na poziomie komórkowym naprawiają uszkodzone komórki i tkanki. Wspomagają terapię dzieci i osób dorosłych również w obszarze zaburzeń mowy. W związku z tym jednym z czynników terapii jest zapewnienie zbilansowanej śródziemnomorskiej diety bogatej właśnie w bioflawonoidy, które zawierają też owoce morza. W przypadku porażenia mózgowego wiadomo, że jest to uszkodzenie trwałe i traktowane jako nieuleczalne zaburzenie rozwoju ze względu na uszkodzenie mózgu (Sanders T., 1996,s.252). Jednakże nie należy zapominać, że dziecko z porażeniem mózgowym wymaga ciągłej terapii i opieki. Talassoterapia, w której skład wchodzi dieta śródziemnomorska jest jedną z metod wspomagania i skutecznego eliminowania poszczególnych zaburzeń. W tym zaburzeń mowy. W przypadku rozwoju, wyzwalania mowy talassoterapia wyznacza nowy kierunek oddziaływań poprzez spontaniczne uczestniczenie w zabawach w wodzie. W przebiegu dotychczasowych badań prowadzonych przez autorkę uzyskano wyniki potwierdzające, iż dieta śródziemnomorska ujęta w metodzie odgrywa ważną rolę w terapii różnych zaburzeń u dzieci w tym autyzmu. Rezultaty również uzyskano w terapii dzieci z Zespołem Downa, schizofrenią o wczesnym początku, ADHD, dysleksją rozwojową. Zauważono również związek pomiędzy dietą śródziemnomorską a zachowaniem osób autystycznych u których przewodnimi składnikami diety były owoce, warzywa, drób (mięso z indyka), ryby, nasiona roślin strączkowych oraz orzechy i banany. Dieta śródziemnomorska zastosowana w żywieniu dzieci kształci u nich prawidłowe nawyki żywieniowe, które w przyszłości poprawiają stan ogólnego zdrowia i funkcjonowania w społeczeństwie. Klimatoterapia z uwzględnieniem koloroterapii, aromatoterapii i kulturoterapii znalazła uznanie we współczesnej medycynie która odkrywa, że zapach wędruje włóknami nerwowymi wprost do tych części mózgu, które związane są z intuicją i emocjami. Aromatoterapia stosowana w klimacie nadmorskim jest wykorzystywana by: rozładować napięcie i stres. Substancje zapachowe wpływają na równowagę chemiczną organizmu, nastrój i samopoczucie człowieka. Masaż pozwala pochłonąć rozgrzane olejki a to wzmaga efektywność masażu tzw. neuromasażu (nazwa autorska A.M. Rogozińska. Neuromasażyki wykorzystują zdrowy dotyk, którego zadaniem jest umożliwienie płynnego przepływu impulsów elektrycznych wytwarzanych przez organizm ludzki. To umożliwia stymulację OUN i CUN. Rozbudowuje sieć połączeń synaptycznych. Ponadto pozwala na pobudzenie układu krążenia do pracy. W masażyku tym wykorzystuje się zazwyczaj tworzenie obrazków oraz pojedynczych przedmiotów na plecach dziecka. To pozwala również na rozwój wyobraźni oraz wyzwala szeroko rozumianą komunikację interpersonalną. Bywa, że neuromasażyki mają możliwość wybudzania dzieci ze śpiączki klinicznej i farmakologicznej. Autorka samodzielnie to wypróbowała i uzyskała efekty tygodniowych zabiegów przy pomocy personelu medycznego. Obecnie dziecko poddawane jest rehabilitacji tj. fizjoterapii i terapii logopedycznej. Hydroterapia. Autorka podaje iż początkowo do hydroterapii w warunkach sztucznych wykorzystywano basen ogrodowy z domieszką soli morskiej i olejków aromatycznych (2004). W warunkach naturalnych wykorzystuje się w tym celu akweny morskie. Niestety w warunkach polskich nie jest to możliwe, ponieważ Bałtyk nie osiąga odpowiedniej temperatury wody. W Europie najlepsze w tym celu warunki wykazuje chorwacki klimat. Niestety jedynym mankamentem tego miejsca są plaże pozbawione piasku (A.M. Rogozińska, 2010,s. 70). Mimo, iż autorka pisała o tym po raz 299

301 pierwszy w 2010 roku to jednak dopiero w 2012 roku przekonała się do leczniczych walorów kamieni, które pokrywają podłoże chorwackich plaż. Analiza fotografii oraz bezpośrednie relacje osób przebywających w tamtych rejonach Europy wniosły do jej badań nowy element, który z powodzeniem może zastąpić rozgrzany piasek. Dlaczego tak ważny jest piasek nadmorski lub nagrzane kamienie znajdujące się w wodzie i na powierzchni plaż? Pisała o tym niejednokrotnie w poprzednich pracach, ale zwróciła na ten aspekt metody kolejny raz opierając się o cytat. A mianowicie: Jednakże i ten walor można skutecznie wykorzystać do celów terapeutycznych, ponieważ spacery po rozgrzanych słońcem kamieniach mają walory lecznicze. Przede wszystkim stymulują CUN poprzez samoistne wywoływanie mrowienia w całym ciele człowieka. Ciepło uspakaja. Niweluje oznaki apatii i zapobiega rozwojowi depresji, agresji i samookaleczeń. Sam klimat powoduje, że człowiek zapomina o tym co było złe. Nastraja się pozytywnie do ludzi i zwierząt. Człowiek doznaje euforii, która działa jeszcze bardzo długo po powrocie do rodzimego klimatu(a.m. Rogozińska, 2010,s.70). Podczas podsumowywania wyników badań autorka doszła do wniosku, że w przypadku talassoterapii hydroterapia opiera się przede wszystkim na oddziaływaniu lekko i silnie zasolonej wody. Celem tychże zabiegów jest uzyskanie efektu relaksacji oraz dostarczeniu niezbędnej ilości jodu do prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Metodę tę wykorzystywać można również w warunkach sztucznie stworzonych, gdzie za pomocą specjalnie do tego wykorzystywanych urządzeń wytwarza się falę morską ( ) (A.M. Rogozińska, 2012) o czym wspomniała w wcześniejszych rozważaniach. W warunkach gabinetowych bardzo dobrze sprawdzają się wanny do hydromasażu BTL, które przygotowują osoby z zaburzeniami psychicznymi do bardziej intensywnej pracy terapeutycznej. Następnie osoby te są wprowadzane do kilku osobowych grup, których zajęcia odbywają się w większych zbiornikach wodnych jak baseny czy kąpiele w morzu. Zabawy i ćwiczenia w słonej wodzie morskiej lub w basenie z sztucznie wytwarzaną falą morską o możliwości regulowania jej natężenia i częstotliwości powtarzania. Swobodne zabawy w wodzie z wykorzystaniem zabawek do kąpieli odblokowują psychicznie dzieci i osoby dorosłe. W hydroterapii wykorzystuje się ćwiczenia gimnastyczne stosując metodę zadaniową (M.Kuchcińska,1994,s.41), czyli stopniowania trudności tj. wchodzenie i wbieganie do wody, podskoki, przysiady, brodzenie. Poza tym wykorzystuje się elementy nurkowania służące regulacji samokontroli oddychania m.in. zanurzanie twarzy i głowy, wydobywanie z dna basenu (brodzika) lub otwartego akwenu morskiego drobnych i większych elementów specjalnie umieszczonych na dnie, oczywiście przestrzegając zasady bezpieczeństwa korzystania z tych możliwości przez dzieci. Poza tym ważnym elementem metody zadaniowej wykorzystywanej w hydroterapii jest także leżenie na wodzie przodem, w podparciu nogami o dno. Warto zwrócić uwagę na bardzo ważny fakt dotyczący hydroterapii istotny dla terapii logopedycznej. Otóż tak rozumiana hydroterapia wspomaga rozwój mowy. Jest czynnikiem mającym na celu stopniowe eliminowanie zaburzeń w obszarze funkcjonowania dziecka w rodzinie, zbiorowości przedszkolnej oraz w szeroko rozumianym społeczeństwie. Dlaczego tak się dzieje? Właśnie dlatego, że talassoterapia jest metodą, która wykorzystuje bezpośredni kontakt z słoną wodą czasami słodką, ale w basenach wytwarzających falę morską, która działa na zmysły osób z tej sposobności korzystających. Holistyczne podejście ujawnia jej zapotrzebowanie na różne formy aktywności. W tym przypadku hydroterapia daje podstawy regeneracji i odblokowania kanałów komunikacji. 300

302 Poza tym woda morska działa leczniczo na stawy, gałki oczne, procesy trawienne (Zespół Downa) oraz wydalania produktów przemiany materii. Podczas intensywnych zabiegów terapeutycznych przebywanie w zasolonej, morskiej wodzie jest czynnikiem, który wspomaga regulację oddychania, które jest ważnym elementem terapii logopedycznej. W przypadku wspomagania rozwoju oraz pobudzania dziecka do kształcenia mowy talassoterapia wyznacza nowy kierunek oddziaływań poprzez spontaniczne uczestniczenie w zabawach w wodzie i na plaży biorąc udział w różnych formach aktywności m.in. muzycznej, plastycznej, sportowej. Stymuluje funkcjonowanie aparatu mowy, którego funkcjonowanie jest zależne od czynników egzogennych i endogennych. Zabawy na plaży i w wodzie m.in. pełzanie, unoszenie się na wodzie przy asekuracji osoby dorosłej, zwłaszcza w obecności terapeuty-instruktora jest dobroczynnym czynnikiem terapeutycznym. Wykorzystanie szeregu ćwiczeń gimnastycznych ogólnorozwojowych daje duże możliwości w zakresie rehabilitacji, w tym terapii zaburzeń mowy. Celem głównym tych zabiegów jest przede wszystkim wyzwolenie odruchów mowy, usprawnienie rozwoju psychoruchowego, rozwoju koncentracji uwagi i pamięci, rozwoju kompetencji językowych w aspekcie: fonologicznym, morfologiczno-syntaktycznym i semantycznym, który tutaj odgrywa główną rolę w rozwoju kompetencji językowych i szeroko rozumianego rozwoju mowy. Marta Bogdanowicz podaje, iż mowa osób upośledzonych rozwija się ze znacznym opóźnieniem, słownik, którym się posługują jest ubogi, długo utrzymują się agramatyzmy, notowane są rozmaite rodzaje wad wymowy. (M. Bogdanowicz, 1985,s ). Szczególnie zaleca się te zabiegi w celu rozwijania inteligencji a także by eliminować sprężenia zaburzeń rozwojowych o różnej etiologii, których określenie zawiera klasyfikacja ICD-10. Helioterapia. Słońce daje poczucie bezpieczeństwa poprzez otulanie swym ciepłem. Jednakże nie należy prowadzić żadnych zajęć terapeutycznych w godzinach, gdy słońce przybiera pełnię swojej mocy grzewczej. Dlatego zajęcia powinny odbywać się na plaży w godzinach od z przerwą na relaks w cieniu lub w pomieszczeniu z klimatyzacją. Kolejne sesje terapeutyczne powinny być rozpoczynane po godzinie W tym czasie woda w morzu jest już nagrzana promieniami słonecznymi w związku z tym warto rozpocząć od popołudniowej gimnastyki na plaży w celu zahartowania organizmu i dopiero po całkowitym rozluźnieniu wszystkich części ciała zaleca się rozpocząć gimnastykę w słonej wodzie morskiej wykorzystując MRR. Podczas kąpieli wodnych przy asekuracji osób dorosłych (terapeuci, rodzice i opiekunowie prawni) można wykorzystywać walory morskiej wody do terapii logopedycznej. Promienie słoneczne wyrównują poziom melaniny, która jest niezbędna nie tylko do utrzymania ładnego wyglądu skóry, ale wpływa na harmonijny rozwój całego organizmu. I co ważne zachodzi korelacja pomiędzy hydroterapią a helioterapią. Te podzespoły metody uzupełniają się. Przede wszystkim helioterapię zaleca się osobom w depresji i z afazją. W związku z powyższym podopieczny (pacjent/klient) jest poddawany działaniu naturalnych promieni słonecznych lub oddziaływaniom w warunkach sztucznych przede wszystkim poprzez zastosowanie światła o barwie białej, o wysokiej intensywności w tzw. Sali doświadczania świata w czasie od 5-20 minut dziennie stosując metodę stopniowania trudności. Sala doświadczania świata musi posiadać typowy tropikalny klimat nadmorski. Takie oddziaływanie jest znacznie efektywniejsze niż stosowanie klasycznych metod terapeutycznych zaburzeń mowy, które mają wpływ na funkcjonowanie psychiczne uczniów w szkole i środowisku pozaszkolnym. Warto dodać, że helioterapia polega na działaniu 301

303 światłem o odpowiedniej długości fali świetlnej, o określonym, zmiennym, przyjaznym dla zdrowia ludzkiego promieniowaniu słonecznym. Metoda ta ma za zadanie wsparcie osób z chorobami psychicznymi oraz różnymi zaburzeniami osobowości i zachowania. (A.M. Rogozińska, 2012). Arteterapia wspomaga wychodzenie z zaburzeń psychicznych spowodowanych czynnikami endogennymi jak i egzogennymi. Zadaniem tychże zabiegów jest pierwotne lub wtórne otworzenie się na świat zewnętrzny przede wszystkim na osoby z najbliższego i dalszego otoczenia. Ponadto zadaniem zajęć z zakresu arteterapii, w tym przypadku jako składnika Talassoterapii jest wyzwolenie wrażliwości na drugiego człowieka. Wytworzenie w osobie poddanej oddziaływaniom terapeutycznym świadomości istnienia i stosowania szeroko rozumianego pozytywnego myślenia. (A.M. Rogozińska,2012). W ramach oddziaływania tego elementu terapii zauważono, że dzieci z afazją początkowo coraz częściej próbowały porozumiewać się z terapeutą i z rówieśnikami za pomocą naturalnych sposobów komunikacji niewerbalnej. Nawiązywały kontakt w sferze społecznej i emocjonalnej. Jednakże blokada nie ustępowała. U 5 letniego chłopca zauważono po 2 miesiącach codziennej pracy pierwsze objawy odblokowywania się kanałów komunikacji. Chłopiec dotknięty był autyzmem. To właśnie zintegrowana praca nad problemem spowodowała, że dziecko coraz częściej się uśmiechało stosownie do sytuacji. Podczas trwania procesu odblokowywania u chłopca zauważono echolalię, która została wyeliminowana. Następnie echolalię zastąpiło jąkanie, które mieszało się z tachylalią. Obecnie chłopiec porozumiewa się swobodnie tworząc zdania proste i złożone. To właśnie elementy arteterapii zastosowane w talassoterapii stały się czynnikiem wspomagającym terapię mowy. Socjoterapia wykorzystywana jest przede wszystkim w psychoterapii grupowej, ale sprawdza się też w terapii indywidualnej w początkowej fazie zdrowienia. Jej elementy włączono jako niezbędne oddziaływanie talassoterapii. Wybrane elementy wspomnianej wyżej metody maja wpływ na kształtowanie pozytywnych nawyków w obszarze obcowania z szeroko rozumianą kulturą oraz kształcenia empatycznych relacji interpersonalnych. Wykorzystuje również niedocenianą często socjotechnikę (A.M. Rogozińska, 2012). W ramach prowadzenia zajęć z talassoterapii autorka opracowała programy autorskie m.in.: 1. Edukuj dbając o rozwój dziecka i nastolatka z Zespołem Downa. 2. Wspólnie możemy zrozumieć siebie. Program ukierunkowany na wspomaganie dzieci z ADHD. 3. Szerokie wrota do naszego świata. Program edukacyjno-terapeutyczny dla dzieci i młodzieży z autyzmem. 4. Pomóż sobie otworzyć okno na szeroki świat Program edukacyjno-terapeutyczny dla uczniów z dysleksją rozwojową. Wszystkie te programy zostały zrealizowane w programie wakacyjnym Wakacje w Trójmieście 2009 w ramach kolejnego programu pt. Wędrówki Historyczno Kulturalne realizowanego od 2007 roku w ramach działalności prywatnego Centrum Integralnego Rozwoju Dziecka Sokrates w Inowrocławiu. Podsumowując opis walorów tej metody oraz jej znaczenia dla prowadzonych prac w zakresie poszukiwania skutecznych oddziaływań terapeutycznych oraz dokonania celowego działania na rzecz propagowania założeń metody o 302

304 nazwie talassoterapii autorka posłużyła się wymownym cytatem: kulturoterapia połączona z socjoterapią daje większe możliwości terapeutyczne. W ramach kulturoterapii uczestnicy spotkań poznawali życie ludzi żyjących na terenach nadmorskich. Wykorzystywane były pomoce dydaktyczne, których zadaniem było poruszenie wyobraźni dzieci i młodzieży. Do tego typu pomocy dydaktycznych należą muszle umożliwiające wywołanie szumu fal morskich. Poza tym restauracje serwowały potrawy z owocami morza i ryby. Rodzice konsekwentnie realizowali program w warunkach domowych z wykorzystaniem suplementów diety, w skład których wchodzą kwasy Omega 3 i Omega 6. (A.M. Rogozińska, 2010, s.70-78). Na uwagę w tym miejscu zasługuje też zasadność zastosowania elementów Metody Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne. Metoda jest jedną z metod oddziaływania stosowaną w celu ułatwienia adaptacji przedszkolnej dzieciom w wieku 3 i 6 lat. Bywa też etapem wstępnym, poprzedzającym innego rodzaju zajęcia terapeutyczne, np. logopedyczne w przypadku dzieci jąkających się, dzieci nerwicowych, lub też jest częścią programu np. zajęć terapii pedagogicznej dzieci mających trudności w czytaniu i pisaniu. (M.Bogdanowicz, A. Kasica, 2003,s.23). Zatem włączenie elementów MRR w metodzie talassoterapii jest w pełni uzasadnione. Wykorzystując te metodę autorka prowadzi zajęcia w wodzie. Do tej pory zajęcia z uwzględnieniem MRR prowadzone były przez autorkę na piasku, ale po raz pierwszy wypróbowała taką formę realizacji socjoterapii podczas pobytu dzieci na kolonii w 2009 i 2010 roku. Zauważyła, że taka forma prowadzenia zajęć terapeutycznych wnosiła dużo radości, dowartościowywała. Jak wiemy MRR jest metodą, która umożliwia m.in.:- samopoznanie (M.Bogdanowicz,A.Kasica,2003,s.18), kształtuje świadomość ciała (M.Bogdanowicz,A.Kasica,2003,s.18)oraz kształtuje świadomość przestrzeni (M.Bogdanowicz,A.Kasica,2003,s. 18). Dodatkowo kształtuje wiarę w siebie i pozytywny obraz siebie (M.Bogdanowicz,A.Kasica,2003,s. 18)- uświadamia istnienie innych osób w najbliższym otoczeniu i pozwala na odblokowanie kanałów komunikacji. Dzieci mogą odczuwać metodę wielozmysłowo, ponieważ zajęcia odbywają się na boso. Dzięki temu impulsy elektryczne trafiają do poszczególnych, zaburzonych obszarów mózgu m.in. podwzgórza, śródmózgowia. W tym zakresie zintegrowana metoda działa stabilizująco na korę przedczołową grzbietowo-boczną, struktury podkorowe, most, korę oczodołową. Dzięki temu zahamowuje rozpraszanie uwagi, wybuchy emocjonalne, zaburzenia snu, negatywne relacje z rodzicami i najbliższym otoczeniem. I co najważniejsze minimalizuje lub zahamowuje zaburzenia rozwoju językowego i motorycznego. Poza tym uczy odpowiedzialności za siebie i innych, kształtuje nawyki pracy w grupie. Dodatkowo w wieku przedszkolnym minimalizuje niepokój ruchowy oraz zmniejsza problemy z adaptacją społeczną. Natomiast w wieku szkolnym metoda umożliwia zapobieganie rozpraszanie uwagi, zachowaniom impulsywnym oraz ułatwia unikać niepowodzeń szkolnych. Terapeuci włączeni w ten proces terapeutyczny są zobowiązani do przestrzegania przypisanych im ról, do których należą przede wszystkim: umożliwienie (I. Mańkowska, 2005,s.61) podopiecznym, przeżycia wielu różnych sytuacji przy jednoczesnym udzieleniu wsparcia (I. Mańkowska, 2005,s.61). Podopieczni biorący udział w procesie terapeutycznym talassoterapii mają możliwość doświadczania i nazywania uczuć jakie towarzyszą im podczas lub po zakończeniu kolejnego spotkania z tą metodą. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że podczas wykorzystywania walorów talassoterapii w obszarze terapii logopedycznej ważnym elementem jest wyzwolenie w kliencie naszych usług 303

305 terapeutycznych różnych form komunikacji zaczynając od niewerbalnej a kończąc na szeroko rozumianej komunikacji językowej, pożądanej w relacjach społecznych. Metoda buduje lub odblokowuje wiarę w siebie (I. Mańkowska, 2005,s.61), podopieczny czerpie radość z podejmowania dobrych decyzji (I. Mańkowska, 2005,s.61), umożliwia postrzegania świata jako interesującej przygody (I. Mańkowska, 2005,s.61). W przypadku diagnozy afazji, terapia chorych z afazją ściśle wiąże się z poglądami teoretycznymi na temat istoty zaburzeń mowy. Związek ten wyjaśnia różnice w określaniu celów terapii, różnorodność programów i szczegółowych metod ich realizacji. W polskiej tradycji neuropsychologicznej można znaleźć omówienia i przykłady poszczególnych podejść do terapii( ) (D. Kądzielawa, 1993,s.76). W związku z tym talassoterapia daje szerokie możliwości odblokowywania po urazach psychicznych, których skutkiem często jest afazja. W publikacji czytamy dalej iż: Kierunek modyfikacji zachowania to przykład wpływu behawiorystycznych teorii uczenia się, kształtowania zachowań zgodnie ze stanowiskiem B. Skinera i jego zwolenników, przy użyciu pozytywnych i negatywnych wzmocnień. (D. Kądzielawa, 1993,s.77) Poza tym odnajdujemy w tej samej publikacji zapisy uzasadniające stosowanie szerokiego wachlarzu oddziaływań talassoterapii, które mają przede wszystkim za zadanie stymulować i odblokowywać wszystkie obszary mózgu odpowiedzialne za mowę, przetwarzanie informacji, jej kodowanie i odkodowanie. Zatem kolejny raz autorka cytuje wypowiedzi przedstawicieli tegoż kierunku terapii różnych zaburzeń mowy w tym afazji. A mianowicie: Kierunek stymulujący, u podstaw którego leży założenie, iż mowa nie zanika u chorego z afazją, a tylko staje się czasowo niedostępna, jest reprezentowany przez J. Wepmana i H. Schuell. Poglądy tych autorów zostały dokładnie omówione przez M. Maruszewskiego w ramach prezentacji całościowego podejścia. (D. Kądzielawa,1993,s.77) Jest to kolejne potwierdzenie słuszności zastosowania talassoterapii jako czynnika wzmacniającego gabinetową pracę terapeutyczną w obszarze logopedii i neurologopedii. Katarzyna Maria Bogdanowicz w publikacji pt. Dysleksja a nauczanie języków obcych prezentuje ważność neuropsychologicznego funkcjonowania uczniów z dysleksją u których często dostrzega się wycofanie w kontaktach międzyludzkich, które przybiera formę częściowych lub całkowitych zaniechań w tym zakresie pod wpływem niepowodzeń w zakresie funkcjonowania w grupie rówieśniczej w szkole i w warunkach pozaszkolnych. W wyniku tak stworzonej, interdyscyplinarnej metody oddziaływania na rzecz dzieci i młodzieży, czym stała się Talassoterapia łatwiej i szybciej można zauważyć pierwsze efekty pracy terapeutycznej, ponieważ stan osób biorących udział w prowadzonych zajęciach tą metodą po dwóch tygodniach się poprawia. Jednakże należy podkreślić, że są to spotkania, które zazwyczaj odbywają się codziennie lub trzy razy w tygodniu. Zajęcia trwają od 1-3 godzin w ciągu dnia. To jest uwarunkowane limitami finansowymi. Jeśli rodziców stać na całodzienne oddziaływania, które w formie turnusu odbywają się codziennie to pierwsze efekty są w tym czasie zauważalne. Ponadto warto zwrócić uwagę na korelację pomiędzy efektywnością pierwotnej oraz wtórnej nauki czytania i pisania a oddziaływaniem talassoterapii, ponieważ jak Katarzyna Maria Bogdanowicz podkreśla 2. Czytanie nie jest czymś, co przyswajamy naturalnie, jak język ojczysty. Jest to umiejętność, której trzeba się nauczyć. Wzmianki o małych dzieciach, które samodzielnie opanowały technikę czytania czy pisania należy raczej traktować z dystansem. Fakt, że wiele dzieci spontanicznie rozpoznaje wyrazy, z którymi styka się na co dzień w telewizji lub na banerach reklamowych, nie oznacza, że te dzieci 304

306 faktycznie potrafią czytać. (K.M.Bogdanowicz,2011,s.24). Dalej czytamy, że Czytania można się nauczyć tylko pod warunkiem osiągnięcia odpowiedniego poziomu umysłowego, a także dobrze rozwiniętej i ukształtowanej mowy. (K.M.Bogdanowicz,2011,s.24). W przypadku wysoko funkcjonujących w wieku dojrzewania i adolescencji talassoterapia okazała się skuteczna przy przeciwdziałaniu samobójstw u młodych osób z Zespołem Downa, autyzmem, ADHD, dysleksją rozwojową i porażeniem mózgowym. Kompleksy w obszarze komunikowania się oraz wad wymowy staje się czynnikiem do myśli samobójczych w tym wieku, ponieważ jest to czas pierwszych, niespełnionych miłości. Osoby te nie tylko za swoje problemy obwiniają rodziców, zwłaszcza matki, ale również nauczycieli, terapeutów do których mają pretensje o to, że w ich przypadkach wykazali niewydolność stosowanych zabiegów edukacyjnych i terapeutycznych. Ich uogólnione problemy funkcjonowania w społeczeństwie, brak odczuwania wystarczających zasobów dawania im miłości przez osoby trzecie jest tym czym może nazwać pedagog terapeuta-oligofrenopedagog częściowym lub całkowitym wycofaniem się z życia społecznego, które może przejawiać się autyzmem nabytym lub zaburzeniem mowy, czyli afazją. Często to zaburzenie jest wynikiem urazu psychicznego, ale może się utrwalić i przybrać trwałą postać. W takich przypadkach warto przekonać się do zintegrowanych oddziaływań terapeutycznych jakie daje nowatorska metoda o nazwie talasoterapia. Podsumowując opis metody warto w tym miejscu umieścić dla czytelników następujące przesłanie: Stosujmy a efekty same przyniosą zawodową i wychowawczą satysfakcję. Stres towarzyszący wszelkim działaniom w procesie terapeutycznym często powoduje regresję. Jak wiadomo stres jest czynnikiem, który zmusza organizm do walki, ale jest też przyczyną rezygnacji z walki o lepsze jutro. Zatem talassoterapia w takich przypadkach przybiera formę akumulatora. Daje możliwość odreagowywania, rozładowania negatywnych emocji. W przypadku dzieci ze sprężonymi zaburzeniami rozwoju stres odczuwa cały organizm i jest powodem zaburzeń mowy. Z tego powodu talassoterapia staje się sposobem na rozwijający się stres. Pozwala na relaks, ale w czynnym działaniu dziecka, ponieważ metoda wspomaga dostarczanie energii do prawidłowego funkcjonowania systemu nerwowego. Literatura 1. Bogdanowicz M. (1985) Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym. WSiP, Warszawa. 2. Bogdanowicz M., Kasica A.(2003) Ruch rozwijający dla wszystkich. Wydanie I, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk. 3. Bogdanowicz K.M. (2011) Dysleksja a nauczanie języków obcych. Wydanie I, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk. 4. Borkowicz-Lewartowska L. (2011) Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie. Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk. 5. Dombrowska K., Znaczenie wczesnej interwencji logopedycznej. [w:] Wiadomości, Głosy, Rozmowy o Szkole nr 12/ Frederic Le Cren. (2006) Przeciwutleniacze-rewolucja w medycynie XXI wieku. Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K Klub Dla Ciebie, Warszawa. 305

307 7. Kądzielawa D. (1993)Afazja. [w:] red. n. Gałkowski T., Tarkowski Z., Zaleski T., Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin. 8. Kuchcińska M. (1994) Metoda zadaniowa w edukacji szkolnej i równoległej. Rozbieżność, cel, program. Wydawnictwo MK, Bydgoszcz. 9. Mańkowska I. (2005) Kreowanie rozwoju dziecka. Kinezjologia edukacyjna i inne nowoczesne metody terapeutyczne w praktyce. Wydawnictwo Operon, Gdynia. 10. Pisula E. (2012) Autyzm-przyczyny, symptomy, terapia. Wydanie II, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk. 11. Referat dr n. farm. Baj T., Katedra i Zakład Farmakognozji z Pracownią Roślin Leczniczych, Uniwersytet Medyczny w Lublinie. 12. Rogozińska A.M. (2010) Problemy dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie w świetle dorobku pracy pedagoga terapeuty. Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna, Gdańsk. 13. Rogozińska A.M. (2012) Talassoterapia jako alternatywa dla oddziaływań psychoterapii dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi. Efektywność i perspektywy szeroko rozumianej neurostymulacji. Analiza czynników egzogennych i endogennych funkcjonowania, wpływających na zdrowie dzieci i młodzieży. Prezentacja wyników badań podczas sekcji plakatowej. 26 Konferencja Sekcji Psychiatrii Dzieci i Młodzieży, Warszawa września Sanders T., red.n. (1996)Foods that harm, foods that heal. Reader s Direct Association Limited, London. 15. Surowaniec J. (1992)Słownik terminów logopedycznych. Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków. 16. Sayles H.A. (2004) Dyslexia and disability in Europe.[w:] Bogdanowicz M., Sayles H.A. Right of dyslexic children in Europe, Wydanie I, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk. 17. Święcicki Ł. (2007) Klasyfikacje depresji- czy są do czegoś potrzebne? [w:]parnowski T., Święcicki Ł. Rozpoznawanie i leczenie depresji w praktyce lekarza rodzinnego. Wydanie I, Wydawnictwo Medycyna Plus s.c., Warszawa. 18. Teitelbaum O.P.(2012) Czy moje dziecko ma autyzm? Jak rozpoznać najważniejsze oznaki autyzmu? Wydanie I, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdański. Netografia 306

308 Kochanowicz Andrzej, Kochanowicz Kazimierz, Pilewska Wiesława. Rozwój fizyczny a sprawność fizyczna gimnastyków w wieku 6 12 lat = Physical development and physical fitness of 6 12-year-old gymnasts. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: PHYSICAL DEVELOPMENT AND PHYSICAL FITNESS OF 6-12-YEAR-OLD GYMNASTS ROZWÓJ FIZYCZNY A SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA GIMNASTYKÓW W WIEKU 6 12 LAT ANDRZEJ KOCHANOWICZ 1, KAZIMIERZ KOCHANOWICZ 2, WIESŁAWA PILEWSKA 3 1 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego w Gdańsku, Zakład Gimnastyk, Tańca i Ćwiczeń Muzyczno-Ruchowych 2 Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego w Gdańsku, Zakład Teorii Sportu i Motoryczności Człowiek 3 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Instytut Kultury Fizycznej, Bydgoszcz Adres do korespondencji: Andrzej Kochanowicz, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. J. Śniadeckiego w Gdańsku, Zakład Gimnastyki, ul. Kazimierza Górskiego1, , tel.: , fax: , andrzej.kochanowicz@o2.pl Słowa kluczowe: gimnastyka sportowa, rozwój fizyczny, sprawność fizyczna; Key words: artistic gymnastics, physical development, physical fitness; Streszczenie Prowadzone badania naukowe pokazują, że w wielu dyscyplinach sportu, w tym również gimnastyce sportowej, cechy somatyczne w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie odgrywają istotną rolę w kształtowaniu sprawności fizycznej i efektywności treningu sportowego ćwiczących. Dlatego celem badań było określenie związku pomiędzy wybranymi cechami rozwoju fizycznego a sprawnością fizyczną gimnastyków w wieku 6-12 lat. Dokonano oceny wysokości i ciężaru ciała, wieku kalendarzowego i rozwojowego, wskaźnika stanu dojrzałości biologicznej, wskaźnika BMI i wskaźnika Rohrera. Ocenę sprawności fizycznej dokonano na podstawie wybranych testów sprawności ogólnej, specjalnej, a także wyniku sportowego. Analiza wyników badań gimnastyków pokazała, że pogłębia się wraz z wiekiem tendencja do opóźnienia w rozwoju biologicznym od 2 miesięcy 307

309 u 7-latków do około 14 miesięcy u latków. W rozwoju sprawności fizycznej gimnastyków odnotowano systematyczne przyrosty. Badania współzależności wskaźników rozwoju fizycznego ze sprawnością fizyczną wykazały najwięcej dodatnich, istotnych statystycznie korelacji pomiędzy wskaźnikiem stanu dojrzałości biologicznej, próbami skoku w dal z miejsca (0,458-0,672) i dynamometrycznym pomiarze siły ręki (0,405-0,469). Ujemne związki korelacyjne odnotowano w próbach biegowych (-0, ,536) oraz pomiędzy wskaźnikiem stanu dojrzałości biologicznej i wskaźnikiem Rohrera a liczbą kół obocznych na grzybku gimnastycznym i koniu z łękami. Wyniki badań rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej mogą pomóc trenerom w doborze odpowiednich kandydatów do gimnastyki sportowej i selekcji w kolejnych etapach zaawansowania sportowego. Abstract Research shows that in many sports, including artistic gymnastics, somatic features which are largely genetically dependant play an important role in shaping the physical fitness and sports training efficiency of athletes. Therefore, the aim of the study was to determine the relationship between selected characteristics of physical development and physical fitness of gymnasts aged 6-12 years. An assessment of height and weight, calendar age and indicator of biological maturity, BMI and Rohrer index. The assessment of physical activity was based on selected tests of overall and special fitness, and sport results. Results showed that tendency for biological growth delay intensifies from two months in children aged 7 to about 14 months at year-olds. The physical development of the gymnasts reported systematic increases. Examining the interaction of indicators of physical development with physical fitness showed positive, statistically significant correlation between the indicator of biological maturity and standing long jump (0,458-0,672) and measurement of handgrip strength (0,405-0,469). Negative significant correlations were reported between running trials ( ) and the indicator of biological maturity, and between Rohrer index and the number of double leg circle gymnastic on gymnastic mushroom and pommel horse. The results of the physical development and physical fitness can help trainers in the selection of suitable candidates for artistic gymnastics and selection in successive stages of sport advancement. Wstęp Rozwój człowieka jest procesem ukierunkowanych zmian, które są efektem interakcji uwarunkowań genetycznych i oddziaływania środowiska zewnętrznego. Znajomość tych zależności w procesie szkoleniowym sportowców jest niezwykle ważna dla trenerów, nauczycieli wychowania fizycznego i rodziców. Pozwala bowiem zrozumieć, które 308

310 właściwości człowieka oraz do jakiego stopnia mogą ulegać zmianie pod wpływem warunków życia, w tym także obciążeń treningowych [1, 2, 3, 4]. Rozwój fizyczny, określany różnymi parametrami somatycznymi, odgrywa w sporcie dużą rolę. Dlatego też uwzględniany jest w doborze kandydatów, jak również selekcji na poszczególnych etapach zaawansowania sportowego. Niewątpliwie trafny dobór pod względem budowy ciała dzieci i młodzieży do zawodniczego uprawiania sportu daje duże szanse na to, że osobnicy ci będą spełniać kolejne kryteria charakterystyczne dla danej dyscypliny sportu. [5, 6, 7, 8, 9]. Badanie cech somatycznych sportowców jest tematem wciąż aktualnym, ponieważ określone modele budowy ciała reprezentantów poszczególnych dyscyplin nie pozostają bez zmian. Najprawdopodobniej wynika to z ewaluacji na wielu płaszczyznach. Przede wszystkim w zakresie programów szkoleniowych i przepisów, które coraz częściej uwarunkowane są zmianami ekonomicznymi i polityką poszczególnych federacji sportu. Sprawdzenie, na ile znaczące są określone cechy rozwoju fizycznego w osiąganiu wysokich rezultatów sportowych, jest możliwe, gdy zostaną rzetelnie zmierzone u czołowych zawodników danej dyscypliny. Badania prowadzone w tym kierunku pokazują, że wiele dyscyplin sportowych stawia odmienne wymagania, co do budowy ciała i rozwoju sprawności fizycznej zawodników [10, 11, 12]. W sportach niewymiernych, takich jak gimnastyka sportowa, gimnastyka artystyczna czy łyżwiarstwo figurowe, można zauważyć, że cechy somatyczne w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie odgrywają istotną rolę w kształtowaniu sprawności fizycznej trenujących, która niewątpliwe ma znaczący wpływ na ocenę estetyki wykonania danych ewolucji ruchowych [13, 14, 15, 16, 17]. Celem badań było określenie związku pomiędzy wskaźnikami rozwoju fizycznego a sprawnością fizyczną ogólną i specjalną gimnastyków w wieku 6-12 lat. Metody i narzędzia badań Badania przeprowadzono w latach , którymi objęto chłopców w wieku 6-12 lat uczęszczających na treningi z gimnastyki w Międzyszkolnym Klubie Sportowym i Akademickim Klubie Sportowym AWFiS Gdańsk. Wszyscy badani proces szkolenia sportowego rozpoczynali w wieku 6 lat. Chłopcy w wieku 6 lat uczęszczali na treningi dwa razy w tygodniu. Jednostka treningowa wynosiła ok. 60 min. Chłopcy w wieku 7-8 lat uczęszczali na treningi 5 razy w tygodniu, a jednostka treningowa trwała od 90 do 120 minut. Gimnastycy w wieku 9-12 lat realizowali trening sportowy 6 razy w tygodniu w wymiarze od 120 do 150 minut. Ogółem przebadano 310 ćwiczących. Liczebność badanych w poszczególnych grupach wiekowych przedstawia tab

311 Tab. 1. Liczebność badanych gimnastyków Wiek badanych (w latach) 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Liczba gimnastyków objętych badaniami n=50 n=62 n=50 n=40 n=41 n=30 n=37 W badaniach wykorzystano metodę obserwacji. Ocenę rozwoju fizycznego określono na podstawie bezpośrednich pomiarów wysokości i masy ciała. Obliczono wskaźnik Rohrera (masa ciała [g] x 100/wysokość ciała [cm] 2 ) charakteryzujący stopień smukłości badanych oraz wskaźnik BMI (masa ciała [kg]/wysokość ciała [m] 2 ). Ponadto dokonano oceny wieku kalendarzowego, wieku rozwojowego (graficzna metoda proporcji wagowo-wzrostowych [18]), wskaźnika stanu dojrzałości biologicznej (WSDB) określającego stopień odchyleń wieku rozwojowego od wieku kalendarzowego (wiek rozwojowy * 100/wiek kalendarzowy 100) [19]. Kontrolę sprawności fizycznej przeprowadzono na podstawie wybranych prób Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej i sprawności specjalnej [20]. Sprawność fizyczną ogólną oceniono na podstawie: czasu biegu na 50 i 600 m [s], dynamometrycznego pomiaru siły ręki [kg], czasu biegu wahadłowego 4x10 m [s], czasu zwisu na drążku o ugiętych ramionach [s]. Natomiast do oceny sprawności specjalnej uwzględniono: liczbę unoszeń nóg w zwisie tyłem na drabinkach, liczbę podciągnięć na drążku, liczbę kół obocznych na grzybku gimnastycznym i koniu z łękami oraz wyniki oceny jakości ćwiczeń wieloboju gimnastycznego. Próba kół obocznych na grzybku gimnastycznym wykonywana była przez badanych gimnastyków od 8 do 10 lat. W wieku lat gimnastycy próbę kół obocznych wykonywali na koniu z łękami. Ćwiczący poszczególnych grup wiekowych wykonywali odmienne pod względem treści programowych i stopnia trudności układy gimnastyczne, które oceniała 3 osobowa komisja sędziowska. Pomiarów powyżej wyszczególnionych cech rozwoju fizycznego oraz sprawności fizycznej ogólnej i specjalnej we wszystkich kategoriach wiekowych dokonywano raz w roku w maju z wyjątkiem dzieci 6-letnich, które badano w październiku (po rozpoczęciu zajęć szkoleniowych). Do analizy wyników badań wykorzystano średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe, wartości maksymalne i minimalne. Z uwagi na rozkład normalny badanych zmiennych w dalszych obliczeniach zastosowano testy parametryczne. Współzależność wskaźników rozwoju fizycznego ze sprawnością fizyczną ogólną i specjalną określono na podstawie korelacji Pearsona. 310

312 Wyniki badań Analiza wyników badań budowy somatycznej chłopców uprawiających gimnastykę sportową na etapie szkolenia wstępnego i podstawowego (tab. 2) wykazała ich znaczne zróżnicowanie we wszystkich grupach wiekowych. W pomiarze wysokości ciała u latków różnice pomiędzy najwyższym a najniższym chłopcem wyniosły cm. Np. najniższy ćwiczący w grupie sześciolatków mierzył 107cm, a najwyższy 128,5 cm przy średniej wartości 118,91 cm. W wieku lat różnice pomiędzy najwyższymi, a najniższymi gimnastykami wyniosły ok. 17,5 cm. Wraz z wiekiem odnotowano zwiększające się różnice w wysokości ciała ćwiczących. W wieku 6-9 lat kształtuje się ona średnio na poziomie 3-4 cm, a u letnich gimnastyków na poziomie 5-6cm. Odchylenie standardowe było podobne we wszystkich grupach wiekowych. Kształtowało się na poziomie 3,89-4,53 cm. Wskaźnik masy ciała również charakteryzował się znacznym zróżnicowaniem wśród badanych gimnastyków. W wieku 6-9 lat różnica pomiędzy najcięższymi a najlżejszymi sportowcami wyniosła 8-9 kg, a w wieku lat kształtowała się ona na poziomie kg. Najniższe odchylenie standardowe ciężaru ciała odnotowano u 6-latków. Wyniosło ono 1,65 kg, a najwyższe u 12-latków 2,64 kg. Najwyższą różnicę tego wskaźnika odnotowano u gimnastyków pomiędzy 11 a 12 rokiem życia. Wynosiła ona 3,4 kg. Analizując stosunek masy ciała do jego wysokości wyrażonej współczynnikiem Rohrera widać, że gimnastycy w wieku 6, 7, 8 lat charakteryzowali się podobnymi wynikami. Ukształtowały się one na poziomie 1,25-1,27 i były wyższe od wartości uzyskanych przez ich starszych kolegów. Średnie wartości tego wskaźnika u 11-latków wyniosły 1,17 i u 12-latków 1,15. Tendencja malejąca wartości wskaźnika Rohrera przy zachowaniu niskiego poziomu odchylenia standardowego (0,06-0,01) świadczy o procesie smuklenia gimnastyków w trakcie procesu treningowego. Średnie wartości wskaźnika BMI we wszystkich grupach wiekowych były prawidłowe. Rozpatrując poszczególne kategorie wiekowe zaobserwowano systematyczny wzrost tego wskaźnika. U 6-latków średnia wartość wskaźnika BMI wyniosła 14, 85 kg/m 2, a u 12-latków 16,65 kg/m 2. Najniższą jego wartość odnotowano u 6-latka, która wyniosła 12,47 kg/m2, a najwyższą u 11-latka 18,49 kg/m 2. Odchylenie standardowe kształtowało się na poziomie 0,74-1,08 kg/m 2. Analizując wiek kalendarzowy chłopców w poszczególnych kategoriach wiekowych, widać różnice dochodzące do ok. 9 miesięcy. Odchylenie standardowe ukształtowało się na poziomie 0,28-0,31 roku. 311

313 Tab. 2. Ocena rozwoju fizycznego gimnastyków w wieku 6-12 lat Wskaźniki rozwoju fizycznego Wysokość ciała Ciężar ciała Wskaźnik Rohrera BMI Wiek kalendarzowy Wiek rozwojowy Wskaźnik stanu dojrzałości Wielk. Wiek badanych stat. 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat x 118,91 121,58 124,44 128,1 133,05 139,2 144,56 s 3,89 4,14 4,53 3,93 4,47 4,29 4,18 max 128,5 131,5 134, ,5 155 min ,5 113,5 118,5 121, ,4 x 21,02 22,74 24,2 26,1 28,64 31,46 34,82 s 1,65 2,09 2,25 1,91 2,32 2,27 2,64 max 24,9 26,5 28,2 30, ,3 44,5 min 16,4 17,5 19, ,5 27,5 31 x 1,25 1,27 1,26 1,24 1,22 1,17 1,15 s 0,09 0,09 0,1 0,09 0,1 0,09 0,06 max 1,62 1,59 1,55 1,54 1,52 1,29 1,27 min 1,06 1,08 1,07 1,05 1,04 0,94 0,99 x 14,85 15,37 15,62 15,9 16,16 16,24 16,65 s 0,81 0,93 1,08 0,86 1,03 1 0,74 max 17,94 18, ,23 18,49 18,78 18,52 min 12,47 12,68 13,44 13,43 13,85 13,54 14,44 x 5,82 6,84 7,81 8,83 9,85 10,88 11,89 s 0,28 0,29 0,27 0,27 0,28 0,31 0,29 max 6,33 7,33 8,33 9,33 10,33 11,33 12,33 min 5,42 6,42 7,42 8,42 9,42 10,42 11,5 x 6,22 6,64 7,11 7,74 8,66 9,7 10,65 s 0,49 0,55 0,7 0,71 0,78 0,63 0,68 max 7,3 8 8,6 9,6 10,4 11,4 12,6 min 4,8 5,25 5,6 6,75 6,7 8,9 9,7 x -4,2-9,05-10,47-11,82-10,84-8,3 s 8,59 8,91 9,34 8,82 7,19 7,14 max b. d. 12,59 9,68 8,68 6,55 1,4 3,83 min -16, , ,3-19,17 Porównując wiek kalendarzowy i wiek biologicznego rozwoju w grupie chłopców 6- letnich, odnotowano przyspieszony ich rozwój średnio o ok. 4 miesiące. Natomiast u nieco starszych gimnastyków zaznaczyła się tendencja opóźnienia w rozwoju biologicznym od 2 miesięcy u 7-latków do około 14 miesięcy u latków. Powyższe wyniki wg wskaźnika stanu dojrzałości biologicznej nie odbiegają od normy. Nie mniej jednak, stopień odchyleń wieku rozwojowego od wieku chronologicznego w stosunku do wyznaczonego zakresu prawidłowego (WSDB = ± 20) wskazywał, także nieznaczną tendencję do jego obniżenia. Wyniki ukształtowały się na poziomie u siedmiolatków do u dwunastolatków, przy dość wysokim odchyleniu standardowym, które wyniosło od 7.14 do Analiza sprawności fizycznej ogólnej gimnastyków (tab. 3) wykazała systematyczny rozwój wszystkich badanych wskaźników. W biegu na 50 m dostrzega się zdecydowanie większą różnicę w średnich wartościach u chłopców w wieku 7-10 lat. Kształtowała się ona na poziomie 0,59-0,67 s. U gimnastyków w wieku 11-12lat różnica wyniosła od 0,03 do 0,05 s. U młodszych gimnastyków odnotowano również wyraźnie wyższe różnice pomiędzy 312

314 maksymalnymi i minimalnymi wartościami Np.: u chłopców siedmioletnich różnice na tym dystansie dochodziły do 4,9 s. Rozbieżności u 9-10-latków nie przekroczyły 3 s a u 12-latków wyniosły już tylko 1,86 s. Odchylenie standardowe wyraźnie pokazuje, że wraz z wiekiem ćwiczących i stażem treningowym wyniki gimnastyków na tym dystansie były mniej zróżnicowane. Odchylenie standardowe u 7-latków wyniosło 1,04 s, a u 12-latków 0,35 s. Podobną tendencję dostrzega się w wynikach biegu na 600 m. U młodszych gimnastyków, pomimo większego zróżnicowania, widać większe różnice średnich wyników niż w kategoriach starszych. U 6-9-latków można zauważyć polepszenie średnich czasów o s, a u 12 letnich gimnastyków o 4-7 s. Zastanawiająca jest niewielka różnica średnich wartości biegu na 600 m pomiędzy gimnastykami w wieku 9 lat, gdzie średni wynik wyniósł 157,18 s, a 10-latkami, u których wynik ten ukształtował się na poziomie 156,93 s. Być może wynika to z większego zróżnicowania rezultatów w obydwu tych grupach (s = 16,32-17,68 s) w stosunku do 9-cio czy 12-letnich sportowców (s= 13,68-11,78). Dynamometryczny pomiar siły ręki u gimnastyków w wieku 6-12 lat wykazał falowy charakter jego rozwoju. Największy przyrost tej zdolności odnotowano pomiędzy 7 i 8 rokiem życia, a także 10 i 11 rokiem. Kształtowała się ona na poziomie 3,17-3,27 kg. Odchylenie standardowe wyniosło 2,07-3,17 kg. Największe zróżnicowanie w sile dynamometrycznej odnotowano u 8-letnich chłopców. Różnica wyniosła 14 kg, gdzie najlepszy wynik wyniósł 23 kg, a najsłabszy 9 kg. W skoku w dal z miejsca największy przyrost średnich wartości tego wskaźnika widać u gimnastyków pomiędzy 7 i 8 oraz 8 i 9 rokiem życia. W tych przedziałach wynosił on odpowiednio 15 i 16 cm. Odchylenie standardowe wyraźnie zmniejszyło się u 11 i 12-latków, dochodząc do poziomu 10,32 cm. W pozostałych rocznikach ukształtowało się na poziomie 12,49-15,31 cm. Analizując wyniki badań biegu wahadłowego 4x10 m, widać systematyczną ich poprawę i coraz mniejsze zróżnicowanie wraz z zaawansowaniem sportowym. Sześcioletni chłopcy powyższy dystans pokonywali średnio w czasie 13,92 s, a 12-letni w 10,33 s, czyli o ponad 3 sekundy szybciej. Pomiar siły mięśniowej ramion i obręczy barkowej mierzonej czasem zwisu o ugiętych ramionach wykazał, że największą zwartością wyników charakteryzowali się chłopcy 6-letni. Średni wynik grupy to 12,48 s. Przy maksymalnej wartości 36 s i minimalnej 1 s. Wśród 12-letnich chłopców najdłuższy czas zwisu na drążku wyniósł 85 s, a najkrótszy 24 s. Zastanawiające jest to, że najwyższe wartości w powyższej próbie uzyskali 7 i 8- latkowie, pozostając w zwisie przez 147 s. W tych kategoriach odnotowano największe zróżnicowanie wyników wynoszące 144 s. Najsłabszy rezultat wyniósł 3 s. 313

315 Tab. 3. Ocena sprawności fizycznej ogólnej gimnastyków w wieku 6-12 lat Wskaźniki sprawności fizycznej Bieg na 50 m [s] Bieg na 600 m [s] Dynamo-metryczny pomiar siły ręki [kg] Skok w dal z miejsca [cm] Bieg wahadłowy 4x10 m [s] Zwis o ramionach zgiętych na drążku [s] Wielk. Wiek badanych stat. 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat x 10,7 10,03 9,42 8,83 8,48 8,42 s 1,04 0,71 0,61 0,47 0,42 0,35 b.d. max 13,4 11,6 10,68 10,47 9,49 9,46 min 8,5 8,31 8,2 8,02 7,48 7,6 x 206,28 187,81 170,7 157,18 156,93 152,67 145,52 s 22,06 20,3 14,13 13,68 16,32 17,68 11,78 max ,9 min ,2 x 7,54 9,84 13,01 15,72 18,05 21,32 22,62 s 2,07 2,85 3,14 3,17 2,47 2,43 2,98 max min x 124,62 133,44 148,58 164,74 177,1 188,17 195,62 s 14,02 12,49 15,31 12,7 15,07 12,61 10,32 max min x 13,92 13,48 13,05 11,98 11,32 11,07 10,33 s 1,04 1,02 1,17 0,74 0,53 0,64 0,39 max 16, ,8 12,3 12,9 11,4 min 10,7 10,8 11,1 10,7 10,03 10,04 9,62 x 12,48 15,3 27,78 45,73 40,07 51,43 53,81 s 8,42 22,05 22,05 19,59 17,77 16,89 14,93 max 36,00 147,00 147,00 93,00 85,00 73,00 85,00 min 1,00 3,00 3,00 10,00 14,00 21,00 24,00 Wyniki sprawności specjalnej określanej liczbą podciągnięć na drążku wykazały pewne podobieństwo jak w próbie wytrzymania w zwisie o ugiętych ramionach (tab. 4). Tylko na początku i pod koniec badań zaobserwować można największe zawężenie uzyskanych wyników. W wieku 6 lat odchylenie standardowe wyniosło 3,53 a u 10-latków 2,85 powtórzenia. Miedzy 6 a 10 rokiem życia średnie wartości tego wskaźnika wzrosły od 2,46 do 10,02. Jednak najwyższe wyniki odnotowano u 8 i 9-latków. Maksymalne wartości tej próby to podciągnięć. W próbie unoszenia nóg w zwisie tyłem na drabinkach widać zmienny charakter rozwoju siły mięśni grzbietu i obręczy biodrowej (mięsni brzucha). Pomimo dużego zróżnicowania wyraźnie najwyższy przyrost wyników dostrzega się między 10 i 11 oraz 11 i 12 rokiem życia. Średnio 11-letni gimnastycy wykonywali ok. 15 powtórzeń, a 12-letni 20 powtórzeń, przy maksymalnych wartościach ok. 30 powtórzeń. W próbie wykonywania kół obocznych na grzybie gimnastycznym u młodszych gimnastyków można zauważyć poprawę średnich wyników o 5 kół w kolejnych latach badań. Zdecydowanie mniejsze przyrosty odnotowano u chłopców w wieku lat, którzy wykonywali1,53 koła na koniu z łękami. Wynika to z tego, że mali i młodzi zawodnicy mają 314

316 duże trudności z utrzymaniem podporu na jednym łęku i przeniesieniem ciężaru ciała z jednej ręki na drugą podczas wykonywania kół obocznych na koniu z łękami przyrządzie gimnastycznym, na którym także ćwiczą zawodnicy najwyższego zaawansowania sportowego. Dlatego też w tym wieku powyższe ćwiczenie realizuje się głównie na dodatkowych trenażerach. Średnie wyniki liczby wykonywanych kół obocznych na koniu z łękami ukształtowały się na poziomie 11,23-12,86. Na uwagę zasługuje bardzo zróżnicowany poziom tej próby. Odchylenie standardowe u 12-latków wyniosło 11,89, gdzie maksymalny wynik to 41 kół, a minimalny 1 koło. Analizując oceny wykonania kompozycji ćwiczeń na koniu z łękami, dostrzega się także poprawę wyników. Gimnastycy w wieku 8 lat zostali ocenieni na poziomie 5,42 punktów. Ten sam zestaw ćwiczeń u gimnastyków w wieku 12 lat średnio oceniony był na poziomie 8,21 punktów. Można dostrzec również zawężenie wyników w raz z wiekiem i stażem treningowym. Odchylenie standardowe u 12-latków wyniosło 1,28 punktu, jednakże jest to nadal duże zróżnicowanie. Najwyższy wynik odnotowano u gimnastyka w wieku 12 lat. Uzyskał on ocenę 9,7 na 10 punktów. Najniższa ocena w tej kategorii wiekowej wyniosła 4,7 punktów. Tab. 4. Ocena sprawności specjalnej gimnastyków w wieku 6-12 lat Wskaźniki sprawności specjalnej Unoszenie nóg w zwisie tyłem na drabinkach [liczba] Podciągnięcia na drążku [liczba] Liczba kół obocznych na grzybku gimnast./ koniu z łękami* Wyniki wieloboju gimnastycznego (p.) x średnia arytmetyczna s odchylenie standardowe max wartość maksymalna min wartość minimalna b. d. brak danych Wielk. Wiek badanych stat. 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat x 2,84 5,48 9,66 8,93 9,85 15,63 20,16 SD 3,05 4,76 7,43 5,06 4,35 6 6,61 Max Min x 2,46 5,21 9,22 8,95 10,02 SD 3,53 3,94 4,84 3,6 2,85 b. d. b. d. Max Min x 6,12 10,95 15,68 11,23 12,86 SD b. d. b. d. 5,51 8,19 9,34 9,49 11,89 Max Min x 32,61 31,75 41,63 47,65 49,34 49,21 49,98 SD 3,46 2,8 6,35 5,37 6,54 8,62 6,74 Max 38,8 36,4 51,45 55,9 56,45 57,65 58,2 Min 25,3 24,5 26,25 32, ,85 33,9 Analizę osiągnięć sportowych zgodnie z wymaganiami Polskiego Związku Gimnastycznego dokonano z podziałem na dwie kategorie wiekowe - młodzika 315

317 i juniora młodszego. Pierwszą stanowili 6 i 7-latkowie, a drugą chłopcy w wieku 8-12 lat. Analiza rezultatów w wieloboju gimnastycznym młodzików wykazała spadek średniego poziomu wyników w następnym roku badań. Punktacja obniżyła się z 32,61 do 31,75 punktów. Wynika to prawdopodobnie z dużej rotacji dzieci, które uczestniczyły w procesie doboru i selekcji wstępnej. W kategorii juniora młodszego gimnastycy w wieku 8 lat realizowali swój program ćwiczeń na średnim poziomie 41,63 punktów. Dwunastolatkowie te same ćwiczenia wykonywali średnio o 8,35 punktów lepiej. Odchylenie standardowe w tej kategorii wiekowej ukształtowało się na poziomie między 5,37-8,62 punktów. Kolejnym etapem badań było określenie współzależności rozwoju fizycznego ze sprawnością fizyczną chłopców w wieku 6-12 lat trenujących gimnastykę sportową. Wskaźniki sprawności fizycznej wykazały istotne związki z rozwojem fizycznym badanych chłopców. Analiza korelacyjna wysokości ciała (tab. 5) wykazała znaczący związek z siłą ręki u chłopców wieku 6 i 7 lat mierzoną dynamometrem (r = 0, 352-0, 270). Dodatnie korelacje zauważyć można także ze skokiem w dal z miejsca, gdzie istotny związek zarejestrowano w badaniu 12-latków (0,386). Wyniki ujemnych korelacji odnotowano z biegiem na 600 m, szczególnie u 9-latków (r = -0,387), z biegiem wahadłowym u 7 latków (r = -0,279), liczbą podciągnięć na drążku u 6-cio i 8-latktów (r = -0,333-0,375) oraz oceną ćwiczeń na grzybku gimnastycznym. Tab. 5. Współzależność wysokości ciała z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Wysokość ciała Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Skok w dal z miejsca [cm.] 0,187 0,088 0,085 0,128 0,293 0,127 0,386* Bieg na 600 m [s] -0,231-0,021-0,147-0,387* -0,017-0,146 0,086 Dynamometryczny pomiar siły ręki [kg] 0,352* 0,270* 0,206 0,048 0,231 0,103 0,043 Bieg wahadłowy 4 x 10 m [s] -0,144-0,279* -0,101-0,076-0,045-0,017-0,206 Liczba podciągnięć na drążku -0,333* -0,189-0,375* -0,012 0,071 b.d. b.d. Ocena ćwiczeń na grzybku gimnastycznym [pkt] b.d. b.d. -0,299* -0,116 0,076-0,062 0,264 *p 0,05 Analiza masy ciała, jak wskazuje tab. 5, wykazała także istotne korelacje ze skokiem w dal z miejsca u 10-cio i 12-latków (r = 0,532 i 0,389), liczbą podciągnięć na drążku u 6- latków (r = -0,337) oraz oceną ćwiczeń na grzybku gimnastycznym u 8-latków (r = -0,307). Można zauważyć również ujemną korelację z liczbą unoszeń nóg w zwisie tyłem na drabinkach u 6-latków (r = -0,270), tzn. czym lżejszy zawodnik, tym więcej wykonał zadań ruchowych. 316

318 Tab. 6. Współzależność ciężaru ciała z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Ciężar ciała Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Skok w dal z miejsca [cm] 0,172 0,117 0,094 0,114 0,532** 0,133 0,389* Dynamometryczny pomiar siły ręki [kg] 0,214 0,162 0,159 0,181 0,450* 0,412* 0,17 Liczba podciągnięć na drążku -0,337* -0,168-0,254 0,13-0,051 b.d. b.d. Liczba unoszeń nóg w zwisie na drabinkach -0,270* 0,037-0,034 0,076-0,022-0,103 0,014 Ocena ćwiczeń na grzybku gimnastycznym/ koniu z łękami b.d. b.d. -0,307* 0,024 0,007-0,309 0,011 *p 0,05 **p 0,01 Badanie związków wieku rozwojowego ze wskaźnikami sprawności fizycznej, które przedstawiono w tabeli 7 pokazało istotne korelacje ze skokiem w dal z miejsca u 10-cio i 12-latków oraz dynamometrycznym pomiarem siły ręki u 6-cio i 7-latków (0,278-0,478). Odwrotną współzależność odnotowano również z biegiem na 50 m u 12-latków (r = -0,353), biegiem na 600 m u 9-latków (r = -0,392) oraz wskaźnikiem liczby podciągnięć na drążku u 6-cio i 8-latków (r = -0,388 i -0,341) Tab.7. Współzależność wieku rozwojowego z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Wiek rozwojowy Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Bieg na 50 m. [s] b.d. -0,158-0,079-0,221-0,12-0,119-0,353* Skok w dal z miejsca [cm] 0,247 0,157 0,052 0,203 0,430* -0,119 0,478* Bieg na 600 m. [s] -0,231-0,114-0,158-0,392* -0,061-0,225-0,033 Dynamometryczny pomiar siły ręki [kg] 0,385* 0,278* 0,195 0,124 0,351* 0,23 0,148 Liczba podciągnięć na drążku -0,388* -0,135-0,341* 0,081 0,066-0,187-0,004 *p 0,05 Najwięcej istotnych związków z wybranymi próbami określającymi poziom sprawności fizycznej wykazał wskaźnik stanu dojrzałości (tab. 8). Poziom najwyższych dodatnich korelacji można zauważyć z próbą skoku w dal z miejsca u gimnastyków w wieku 7-10 lat (0,458-0,672). Podobnie istotne związki w tym przedziale wiekowym gimnastyków odnotowano z próbą dynamometrycznej siły ręki. Korelacja ukształtowała się na poziomie 0,405-0,469. Ujemne związki korelacyjne wyróżniły próby biegu na 50 i 600 m oraz biegu wahadłowego 4x10 m. Na krótkim dystansie i w biegu wahadłowym istotną statystycznie współzależność z omawianym wskaźnikiem odnotowano u chłopców w wieku od 7 do 9 lat (r = -0, 464-0, 536). Na dłuższym dystansie wysoką korelację dostrzec można u 9-latków 317

319 (-0,769). Uwagę zwracają również odwrotne współzależności z próbą o charakterze specjalistycznym, jaką jest liczba kół obocznych na koniu z łękami. Istotne statystycznie korelacje odnotowano wśród gimnastyków w wieku lat, które kształtowały się od -0,511 do -0,625. Interesujący jest także ujemny związek wskaźnika stanu dojrzałości z wynikiem sportowym chłopców 11 i 12-letrnich, co świadczy, że drobniejszej postury gimnastycy mają większe szanse na uzyskanie lepszych rezultatów finalnych. Tab. 8. Współzależność wskaźnika wieku rozwojowego z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Wskaźnik stanu dojrzałości Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Bieg na 50 m. (s) b.d. -0,506* -0,464* -0,491* -0,25-0,119-0,156 Skok w dal z miejsca (cm) 0,001 0,458* 0,551* 0,672** 0,532* 0,294 0,099 Bieg na 600 m. (s) 0,088-0,358-0,31-0,769** -0,388-0,047 0,134 Dynamometryczny pomiar siły ręki (kg) b.d. 0,212 0,469* 0,405* 0,418* 0,1743 0,115 Bieg wahadłowy 4x 10 m (s) 0,088-0,486* -0,536** -0,478* -0,357-0,004-0,45 Zwis na ugiętych ramionach (s) -0,226 0,473* 0,421 0,093 0,048-0,39-0,319 Liczba kół obocznych na grzybie gimnastycznym/ koniu z łękami b.d. b.d. 0,067 0,072-0,625** -0,621** -0,511* Wynik sportowy w wieloboju gimnastycznym 0,055 0,244 0,191 0,338 0,126-0,575** -0,327* *p 0,05 **p 0,01 Znacznie mniej współzależności z badanymi próbami sprawności fizycznej wykazał wskaźnik Rohrera (tab. 9). Dodatnie korelacje można dostrzec z pomiarem skoku w dal z miejsca u 7-latków (0,277), biegiem na 600 m u 9-latków (0,332) oraz liczbą wznosów nóg w zwisie tyłem na drabinkach u 7 i 9-latków (0,289 i 0,308). Ujemne związki odnotowano z przygotowaniem specjalnym określonym liczbą kół obocznych na koniu z łękami u gimnastyków w wieku 12 lat. Tab. 9.Współzależność wskaźnika Rohrera z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Wskaźnik Rohrera Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Skok w dal z miejsca (cm) 0,066 0,277* -0,03-0,092 0,248-0,159-0,073 Bieg na 600 m (s) -0,006-0,247 0,021 0,332* -0,149 0,118 b.d. Unoszenie nóg w zwisie na drabinkach -0,075 0,289* 0,255 0,308* 0,093 0,134-0,001 Liczba kół na koniu z łękami b.d. b.d. 0,192 0,251 0,017-0,149-0,353* *p 0,05 318

320 Najmniej znaczących związków ze sprawnością fizyczną odnotowano we wskaźniku BMI (tab. 10). Istotne statystycznie korelacje wykazał on z próbą soku w dal z miejsca (0,389) i dynamometrycznego pomiaru siły ręki (0,308) u chłopców wieku 10 lat. Można również zauważyć powiązanie tego wskaźnika z liczbą kół obocznych na koniu z łękami na poziomie r = -0,353. Tab.10. Współzależność wskaźnika BMI z wybranymi wskaźnikami sprawności fizycznej Wskaźnik BMI Wiek badanych 6 lat 7 lat 8 lat 9 lat 10 lat 11 lat 12 lat Skok w dal z miejsca (cm) 0,066 0,234 0,017-0,057 0,389* -0,102 0,068 Dynamometryczny pomiar siły ręki (kg) -0,051-0,066-0,006 0,138 0,308* 0,107 0,299 Liczba kół obocznych na grzybie gimnastycznym/ koniu z łękami b.d. b.d. 0,094 0,15-0,015-0,149-0,414* *p 0,05 Dyskusja Zajęcia treningowe z gimnastyki sportowej dzieci w wieku 5-6 lat, a także proces budowania kariery na poszczególnych etapach zaawansowania sportowego, wymagają od trenerów, lekarzy, rodziców i naukowców, stałej obserwacji, czy proces adaptacji młodego organizmu do wysiłku fizycznego i formy szkolenia, przebiega prawidłowo bez szkody dla zdrowia i rozwoju psychofizycznego. Zachodzi więc potrzeba doboru kandydatów o szczególnych predyspozycjach, którzy w perspektywie kilku, czy kilkunastu lat sprostają wymaganiom stawianym na poziomie mistrzowskim. Balsewicz [10], Klimczyk [11], Sawczyn, K. Kochanowicz, A. Kochanowicz [4], Zaporożanow, Sozański [13], Zasada [21] i inni podkreślają, że trudność w określeniu najbardziej informatywnych wskaźników polega na tym, że wiele z nich wykazuje zróżnicowaną dynamikę zmian zachodzących w procesie rozwoju organizmu. Niewątpliwie w systemie doboru i selekcji na wstępnych etapach szkolenia w gimnastyce sportowej dużą rolę odgrywa budowa somatyczna ćwiczących [9, 17, 18, 22]. Pomimo jednomyślności teoretyków, jak i praktyków, co do potrzeby stosowania w kompleksowej kontroli kryterium budowy somatycznej, dalej toczy się ożywiona dyskusja, które ze wskaźników tej budowy mają największy wpływ na efektywność szkolenia. Jaworski et al [8], Kruczkowski [18], Zasada [21], Ziemińska [14] i inni porównując budowę somatyczną gimnastyków i dzieci nietrenujących, zwracają uwagę na ich zdecydowanie niższe wskaźniki wzrostowo-wagowe w stosunku do grupy porównawczej. Rozin [23] proponuje do kryteriów doboru i selekcji u gimnastyków w wieku 7-9 lat zaliczyć wysokość i masę ciała, a także obwód klatki piersiowej. Wskazuje na 2-3 letnie 319

321 opóźnienie w rozwoju biologicznym gimnastyków w stosunku do dzieci nieuprawiających sportu. Pomimo upływu czasu, wskaźniki rozwoju fizycznego badanych przez nas gimnastyków są podobne do wyników przedstawionych przez Rozina. Wysokość ciała u 8- latków wg badań autora wynosi cm, przy średniej wartości 123 cm, a u naszych gimnastyków cm, przy średniej wartości 124 cm. Sawczyn [24] w szeroko zakrojonych badaniach gimnastyków w wieku 6-17 lat dotyczących obciążeń treningowych i rozwoju fizycznego, wskazuje na wyraźnie mniejsze wielkości wysokości i masy ciała młodocianych gimnastyków w porównaniu z populacją regionu poznańskiego. Zwraca uwagę na fakt, iż na etapie doboru i szkolenia początkowego różnice były minimalne i ulegały zwiększeniu wraz z wiekiem gimnastyków. Autor podkreśla, że zwiększenie wymiarów ciała związane ze skokiem pokwitaniowym występuje u gimnastyków z 1-2 letnim opóźnieniem w stosunku do młodzieży nietrenującej. Opóźnienie to jest jeszcze silniej wyrażone u perspektywicznych gimnastyków uzyskujących jeszcze lepsze rezultaty sportowe. Wskaźniki rozwoju fizycznego łączy z wielkością i rodzajem stosowanych obciążeń treningowych. Podobne wyniki uzyskaliśmy w powyższych badaniach. Porównując średnie wyniki wysokości ciała gimnastyków do chłopców poznańskich prezentowanych w 1994 roku przez Cieślika i współautorów w wieku 11 lat, widać, że gimnastycy byli niżsi od swoich rówieśników o ok. 6 cm, a wieku 12 lat o 7 cm. W stosunku do dzieci z Wrocławia przebadanych w r. [25] te dysproporcje są jeszcze wyższe i wynoszą ok. 8,5 cm. Wskaźnik BMI u badanych gimnastyków w porównaniu z ich rówieśnikami z innych krajów według danych ogólnoświatowych prezentowanych przez Cole et al. [26] jest na zdecydowanie niższym poziomie. Średnia wartość BMI gimnastyków wynosiła 16 kg/m2, a u chłopców z Anglii, Brazylii, Holandii, Hong Kongu, Singapuru i Stanów Zjednoczonych ok kg/m2. Analiza korelacyjna pomiędzy wskaźnikami rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej gimnastyków wieku 6-12 lat nie wykazała jednoznacznych związków. Dodatnią korelację odnotowano pomiędzy wskaźnikami budowy somatycznej, a skokiem w dal z miejsca u 10 i 12-letnich gimnastyków, a także dynamometrycznym pomiarze siły ręki u 6 i 7-latków. Ujemną korelację odnotowano w próbie biegowej na 600 m u 9-latków, biegu wahadłowym 4x10 m u 7-latków, liczbie podciągnięć na drążku u 6 i 8-latków oraz w liczbie wznosów nóg w zwisie tyłem na drabinkach. Najwięcej zależności korelacyjnych odnotowano pomiędzy wskaźnikiem stanu dojrzałości i próbami sprawności fizycznej. Najwyższe korelacje odnotowano z próbą skoku w dal z miejsca (0,458-0,672) i dynamometrycznym pomiarze siły ręki (0,405-0,469) u gimnastyków wieku 7-10 lat. Ujemne związki korelacyjne 320

322 wykazały próby biegowe 50 i 600 m oraz bieg wahadłowy 4x10 m u chłopców w wieku 7-9 lat. Kształtowały się one na poziomie od -0,464 do -0,536. Na dłuższym dystansie u 9-latków można dostrzec korelacje na poziomie -0,769. Ujemne korelacje odnotowano pomiędzy wskaźnikiem stanu dojrzałości i wskaźnikiem Rohrera, a liczbą kół obocznych na grzybku gimnastycznym i koniu z łękami. Świadczyć to może o tym, że drobniejszej postury gimnastycy łatwiej utrzymują ciężar ciała w podporze na jednej ręce. Może dziwić fakt, że poza liczbą kół obocznych u 12-latków oraz skoku w dal miejsca i sile dynamometrycznej ręki u 10-latków jest brak wyraźnych zależności pomiędzy wskaźnikami sprawności fizycznej i wskaźnikiem BMI. Powyższe badania wykazują potrzebę dalszych penetracji naukowych w celu wyjaśnienia związków pomiędzy wskaźnikami budowy somatycznej, a sprawnością fizyczną ogólną i specjalną gimnastyków na poszczególnych etapach zaawansowania sportowego. Wnioski 1. Dostrzega się wyraźne różnice we wskaźnikach rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej pomiędzy poszczególnymi grupami wiekowymi badanych gimnastyków. 2. Odnotowano tendencję opóźnienia w rozwoju fizycznym gimnastyków wraz z wiekiem. Charakteryzowała się ona coraz większą różnicą pomiędzy wiekiem kalendarzowym, a ich wiekiem rozwojowym. 3. Wskaźniki sprawności fizycznej ogólnej i specjalnej gimnastyków były mniej zróżnicowane wraz z wiekiem. 4. Najwięcej zależności korelacyjnych odnotowano pomiędzy wskaźnikiem stanu dojrzałości i próbami sprawności fizycznej. 5. Znajomość zależności pomiędzy wskaźnikami rozwoju fizycznego, a sprawnością fizyczną ogólną i specjalną u młodych gimnastyków może pomóc w indywidualizacji procesu treningu sportowego. Literatura 1. Arkaev LJ, Suchilin NG. (2004). How to make champions. Moscow: Fiskultura I Sport. 2. Drozdowski S.(1993). Dynamika przyrastania dzieci obciążonych różnym wysiłkiem fizycznym. W: Materiały. Konferencja - Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych. 3. Kruczkowski D, Kochanowicz K, Kucharska E, Niźnikowski T. (2010). Effects of programmed physical activity of girls and boys aged measured by the level of keeping body balance. W : Coordination motor abilities in scientific research. Academy of Physical Education in Warsaw. Faculty of Physical Education, Biała Podlaska Sawczyn S, Kochanowicz K. Kochanowicz A. (2007). Zmiany ogólnych parametrów budowy somatycznej ciała młodocianych gimnastyków w wieku 6-17 lat pod wpływem treningu sportowego. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sect. D, Medicina, 62,18(7), Astrand P.O. (1992). Influences of biological age and selection. Endurance in Sport. Backwell Scientific Publications,

323 6. Dancewicz T, Kruczkowski D. (1999). Budowa somatyczna jako determinanta tempa uczenia się wybranych ćwiczeń gimnastycznych. W: Trening. Kwartalnik Metodyczno Szkoleniowy nr 4 PTNK, Warszawa Faria IE, Faria EW. (1989). Relationship of the anthropometric and physical characteristics of male junior gymnasts to performance. J Sports Med Phys Fitness. 29, Jaworski J. Tchórzewski D. Bujas P. Smreczak P. (2010) Poziom rozwoju somatycznego oraz wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych gimnastyków sportowych w młodszym wieku szkolnym na tle ich nietrenujących rówieśników. Tradycyjne i nowoczesne formy gimnastyki oraz tańca w perspektywie kultury fizycznej. European Association for Security Sawczyn S, Kochanowicz K, Kruczkowski D, Dancewicz T. (1997). Cechy prognostyczne budowy somatycznej w doborze do gimnastyki sportowej. W: Trening, Kwartalnik Metodyczno Szkoleniowy nr 3 PTNK, Warszawa Balsewicz V. (1997). Sport talent: genesis, reveal, development, realisation. The Modern Olympic Sport. International Scientific Congress. Kyiv, Ukraine Klimczyk M. (2012). Wyniki Kontroli jako podstawa indywidualizacji szkolenia sportowego na przykładzie skoku o tyczce. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. 12. Zaporożanow W, Sozański H. (1997) Dobór i kwalifikacja do sportu. COSRCMSzKFiS Warszawa;. 13. Ziemilska A. (1985). Effects of intensive gymnastic training on growth and maturation of children. Biology of Sport. 2(4), Gurd B, Klentrou P. (2003). Physical and pubertal development in young male gymnasts. J Appl Physiol. 95, Claessens AL, Veer FM, Stijnen V,Lefevre J, Maes H, Stevens G, Beunen GJ. (1991). Anthropometric characteristics of outstanding male and female gymnasts. J. Sports Sci. 9, Kochanowicz K, Kochanowicz A. (2010). Criteria of initial selection of candidates for artistic gymnastics. Baltic Journal of Health and Physical Activity. 2(1), Kruczkowski D. (1998). Proporcje ciała wyrażone wybranymi wskaźnikami morfologicznymi jako ważny wskaźnik trafności doboru i selekcji do gimnastyki sportowej. W: Gimnastyka - taniec w teorii oraz praktyce wychowania fizycznego i sportu. Gdańsk, Cieślik J, Kaczmarek M, Kaliszewska-Drozdowska MD. (1994). Dziecko poznańskie`90. Poznań, Wyd.Nauk. Bogucki. 19. Cieślik J. (1979). Wielopoziomowy rozwój fenotypowy populacji i osobnika w ontogenezie, wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; 20. Kochanowicz K. (1998). Kompleksowa kontrola w gimnastyce sportowej. AWFiS Gdańsk. 21. Zasada M, (2007). Przygotowanie fizyczne I funkcjonalne gimnastyków w wieloletnim procesie treningowym. Monografia. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego. Bydgoszcz. 22. Siatras T, Skaperda M, Mameletzi D. (2010). Reliability of anthropometric measurements in young male and female artistic gymnasts. Med Probl Perform; 25(4), Rozin EJ. (1974). Sposoby ocenki tiechniczeskoj podgotowliennosti gimnastow. Gimnastika, Fizkultura i Sport, Moskwa. 1, Sawczyn S. (2000). Obciążenia treningowe w gimnastyce sportowej w wieloletnim systemie przygotowań. AWF, Gdańsk. 25. Burdukiewicz A, Andrzejewska J, Miałkowska J, Pietraszewska J. (2009). Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży wrocławskiej w wieku 7-18 lat. AWF, Wrocław. 322

324 26. Cole TJ, Bellizzi MC, Flegal KM, Dietz WH. (2000). Establishing a standard definition for child overweight and obesity: international survey. BMJ;320:

325 Dombrowicz Maria, Leszczyńska-Deja Kornelia. Walory przyrodnicze rezerwatów przyrody Krajeńskiego Parku Krajobrazowego = The natural values of nature reserves in Krajenski Landscape Park. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised: Accepted: Tekst oryginalny stanowi rozdział monografii: Turystyka w rozwoju regionalnym i lokalnym Krajny i Pałuk, red. M. Dombrowicz, H. Michniewicz-Ankiersztajn, Promotio Geographica Bydgostiensia; T. 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Walory przyrodnicze rezerwatów przyrody Krajeńskiego Parku Krajobrazowego The natural values of nature reserves in Krajenski Landscape Park Maria Dombrowicz, Kornelia Leszczyńska-Deja Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Polska Streszczenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie najcenniejszych naturalnych zalet Krajeńskiego Parku Krajobrazowego zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, i chronione w ramach rezerwatów przyrody. Dodatkowo, autorzy zaprezentowali warunki na jakich rezerwaty dostępne są w celach naukowych, edukacyjnych i turystycznych, wraz z umiejscowieniem określonym w prawie ochrony przyrody. Słowa kluczowe: rezerwat przyrody, park krajobrazowy, cele zachowania, walory naturalne Wstęp Obszar Krajeńskiego Parku Krajobrazowego wyróżnia obecność terenów zarówno przekształconych przez człowieka, jak i obszarów o cennym i mało zmienionym krajobrazie o dużej wartości przyrodniczej i kulturowej. Najcenniejsze walory przyrodnicze parku zostały objęte ochroną w formie rezerwatów przyrody. Definicja ustawowa tych form ochrony została określona w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz z późn. zm.). Zgodnie z tą ustawą ochroną w formie rezerwatu przyrody obejmuje się obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. W Krajeńskim Parku Krajobrazowym najcenniejsze walory przyrodnicze zostały zachowane w rezerwatach: Lutowo, Gaj Krajeński, Buczyna, Dęby Krajeńskie oraz Jezioro Wieleckie. To właśnie te obiekty zasługują na uwagę dla propagowania turystyki przyrodniczej na Krajnie jako atrakcyjnej formy spędzania czasu wolnego przez turystów przebywających na tym obszarze, poszukujących obcowania z naturalną przyrodą. 234

326 Rezerwaty przyrody Krajeńskiego Parku Krajobrazowego Najstarszy rezerwat przyrody znajdujący się na obszarze Parku to Lutowo. Został on utworzony zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 14 stycznia 1963 r. (Mon. Pol. Nr 13, poz. 75), na powierzchni 12,00ha w Nadleśnictwie Lutówko, na terenie gminy Sępólno Krajeńskie. Celem ochrony tego rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentu boru bagiennego. Bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum wyróżnia występowanie w runie takich gatunków roślin jak m. in.: borówka bagienna Vaccinium uliginosum, borówka czarna Vaccinium myrtillus, wełnianka pochwowata Eriophorum vaginatum, bagno zwyczajne Ledum palustre, żurawina błotna Oxycoccus quadripetalus, bażyna czarna Empetrum nigrum, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia. W warstwie mszystej boru dominują torfowce, m. in. Sphagnum recurvum i Sphagnum palustre. Drzewostan tworzy głównie sosna zwyczajna Pinus silvestris, z domieszką brzozy omszonej Betula pubescens. Gaj Krajeński jest rezerwatem leśnym zajmującym powierzchnię 10,04 ha. Na tym obszarze ochroną objęty został fragment drzewostanu bukowo-dębowego na siedlisku grądowym z charakterystycznym runem. Rezerwat ten został ustanowiony Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 3 marca 1965 r. (Mon. Pol. Nr 23, poz. 121). Na jego obszarze występują zespoły roślinne typu: grądu środkowoeuropejskiego Galio silvatici-carpinetum, łęgu wiązowo-jesionowego Ficario-Ulmetum campestris, olsu porzeczkowego Ribo nigri-alnetum. Runo rezerwatu wyróżniają cenne gatunki roślin chronionych, takie jak m.in.: wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium mortagon. Bardzo interesującym rezerwatem na obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego jest rezerwat Dęby Krajeńskie. Utworzony Rozporządzeniem Nr 249/00 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. Woj. Kuj.-Pom. z 2001 r. Nr 3, poz. 26), na powierzchni 45,83 ha. Chroni fragment naturalnego lasu dębowo-bukowego gdzie dominuje starodrzew buka i graba. Leśne walory przyrodnicze Parku chroni również rezerwat Buczyna. Utworzony w celu trwałego zachowania ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych powierzchni leśnej drzewostanu bukowego, ustanowiony został również rozporządzeniem Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z 2000 r., na powierzchni 20,01 ha. W warstwie runa tego rezerwatu występują m. in. takie gatunki roślin jak: gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, fiołek leśny Viola reichenbachiana, przylaszczka Hepatica nobilis, a w aspekcie wiosennym dominuje tu głównie zawilec gajowy Anemone nemorosa. Wyjątkowo cennym rezerwatem na obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego utworzonym dla zachowania awifauny jest Jezioro Wieleckie. Ustanowiony Rozporządzeniem Nr 17 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 11 sierpnia 2005 r. (Dz. Urz. Woj. Kuj.-Pom. Nr 102, poz. 1804) położony jest na terenie gminy Mrocza, na powierzchni 102,76 ha. Celem ochrony tego rezerwatu jest zabezpieczenie i zachowanie ze względów przyrodniczych, naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych cennych środowisk wodnych, bagiennych oraz leśnych stanowiących miejsca lęgów i występowania licznych gatunków ptaków w tym gatunków rzadkich w skali kraju i Europy. Obszar rezerwatu stanowi miejsce odpoczynku, żerowiska i noclegowiska dla wyjątkowo licznie zatrzymujących się na jeziorze gęsi zbożowych, gęsi białoczelnych i łabędzi krzykliwych w trakcie wiosennej i jesiennej wędrówki. Na jego obszarze występują również gatunki chronione ptaków objęte Dyrektywą Ptasią takie jak m. in.: bąk Botaurus stellaris, bączek Ixobrychus minutus, podróżniczek Luscinia svecica, bielik Haliaeetus albicilla. Udostępnianie rezerwatów dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych 235

327 Najcenniejsze walory Krajeńskiego Parku Krajobrazowego zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi, zostały objęte ochroną w formie rezerwatów przyrody. Na terenie tych obiektów obowiązuje szereg zakazów wymienionych w art. 15 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2009r. Nr 151, poz z późn. zm.). Mają one za cel ochronę wyjątkowych walorów przyrodniczych rezerwatów. Obszary i miejsca które mogą być udostępniane dla celów naukowych, edukacyjnych, turystycznych, rekreacyjnych, zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody, należy wskazać w planie ochrony dla danego rezerwatu i określić sposób ich udostępniania. Na tych obszarach prowadzenie badań naukowych wymaga zgody Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, jak i również udostępnianie tych obiektów dla celów dydaktycznych i turystycznych z wyjątkiem szlaków wyznaczonych do tych celów. Na obrzeżach rezerwatów (Fot.1.) dla ich skutecznej ochrony powinny być zamieszczane tablice informujące o nazwie formy ochrony przyrody i o zakazach obowiązujących na jego terenie. Wskazany jest także w miarę potrzeb element małej infrastruktury. Takie rozwiązania zastosowane zostały już m. in. w rezerwacie przyrody Buczyna świadcząc o potrzebie rozszerzenia takich działań również i na obszarach innych rezerwatów przyrody Parku. Fot.1. Tablice informacyjne na obrzeżach rezerwatów przyrody Źródło: Kornelia Leszczyńska Deja (fot.) Podsumowanie Na obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego najcenniejsze jego walory przyrodnicze zostały zachowane w rezerwatach przyrody: Lutowo, Gaj Krajeński, Buczyna, Dęby Krajeńskie oraz Jezioro Wieleckie. W rezerwatach tych ochroną zostały objęte walory przyrodnicze zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym. Celami ochrony tych obiektów są zarówno siedliska leśne, takie jak m.in.: drzewostan bukowy, fragment drzewostanu bukowo-dębowego na siedlisku grądowym, fragment boru bagiennego, a także cenne środowiska wodne, bagienne oraz leśne stanowiące miejsca lęgów i występowania licznych gatunków ptaków w tym gatunków rzadkich w skali kraju i Europy. Liczne zakazy występujące na obszarach rezerwatów, określone przez Ustawę o ochronie przyrody, mają na celu skuteczną ochronę wyjątkowych ich walorów przyrodniczych. Wskazanie miejsc które mogą być udostępniane dla celów naukowych, edukacyjnych i turystycznych w tych obiektach muszą wyznaczać Plany ochrony rezerwatów przyrody przygotowywane przez Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na okres 20 lat. 236

328 Na obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego ściśle związana z przyrodą jego terenu powinna być także ekoturystyka rozwijana tu poprzez dobrze przygotowane oferty turystyczne (zał. nr 1) oraz zagospodarowanie obszaru Parku w obiekty infrastruktury turystycznej jak: tablice informacyjne o walorach przyrodniczych Parku, punkty widokowe, kładki i platformy służące obserwacjom przyrodniczym, wydzielanie miejsc cichego wypoczynku oraz wytyczanie i oznakowanie przyrodniczych ścieżek turystycznych. Dobrze zachowane na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego dziedzictwo przyrodnicze stwarza szansę dla rozwoju turystycznego gmin usytuowanych na tym obszarze. Literatura 1. Raport o stanie przyrody Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Stan na dzień 30 kwietnia 2004 roku, Wojewoda Kujawsko-Pomorski, Bydgoszcz Rozporządzenie Nr 249/00 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 7 grudnia 2000 r. (Dz. Urz. Woj. Kuj.-Pom. z 2001 r. Nr 3, poz. 26) Abstract The purpose of this article is to present the most valuable natural advantages of the Krajeński Landscape Park preserved in their natural or little changed state, and protected within nature reserves. Additionally, it indicates records on making reserves available for scientific, educational and tourist purposes, specified in the nature preservation law. Keywords nature reserve, landscape park, purpose of preservation, natural advantages 237

329 Dombrowicz Maria, Śląska Grażyna, Rajnik Sławomir. Monitoring chronionych gatunków roślin na obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego = The monitoring of plant species in protected areas in the Wda Landscape Park. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised: Accepted: Tekst oryginalny stanowi rozdział monografii: DIAGNOZOWANIE STANU ŚRODOWISKA METODY BADAWCZE PROGNOZY, Kompleksowe badania i ochrona środowiska naturalnego, pod red. J. K. Garbacza, 2009, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Monitoring chronionych gatunków roślin na obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego The monitoring of plant species in protected areas in the Wda Landscape Park Maria Dombrowicz 1, Grażyna Śląska 1, Sławomir Rajnik 2 1 Wydział Kultury Fizycznej, Zdrowia i Turystyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Polska 2 Wdecki Park Krajobrazowy, Osie Streszczenie Artykuł przedstawia konieczność zastosowania monitoringu w celu zachowania powierzchni środowiska naturalnego z płatami gatunków roślin chronionych, unikatowych we Wdeckim Parku Krajobrazowym Słowa kluczowe: monitoring, obszar chroniony, rośliny, drzewa Wprowadzenie Monitoring przyrodniczy jest jednym z elementów badań monitoringu środowiska. Dotyczy obserwacji i analiz w czasie w celu zarejestrowania zmian w przyrodzie. Charakteryzuje się cyklicznością badań przy użyciu jednolitych metod badawczych. Podstawą prawna prowadzenia monitoringu przyrodniczego jest siedliskowa dyrektywa europejska w sprawie ochrony naturalnych siedlisk oraz dzikiej fauny i flory (92/43/EWG) a także Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U. z dnia ). Szczególnie ważną rolę monitoring przyrodniczy pełni na obszarach chronionych, stanowiąc podstawę dla prowadzenia wielu działań ochronnych oraz zrównoważonego użytkowania tych terenów. Wyniki badań monitoringu przyrodniczego znajdują zastosowanie w przygotowaniu planów ochrony obszarów chronionych, w strategiach ochrony przyrody dla tych obszarów, w programach zagospodarowania przestrzennego i ochrony środowiska. Są również doskonałym materiałem badawczym dla określania stabilności ekosystemów oraz zachowania różnorodności biologicznej badanego terenu. Charakterystyka Wdeckiego Parku Krajobrazowego Wdecki Park Krajobrazowy został utworzony 16 lutego 1993 roku na podstawie rozporządzenia Wojewody Bydgoskiego. Położony jest na terenie województwa kujawsko - 328

330 pomorskiego w obrębie siedmiu gmin: Osie (największa część parku - 75% powierzchni), Cekcyn, Drzycim, Jeżewo, Lniano, Śliwice, Warlubie. Park stanowi wschodnią część cennego pod względem przyrodniczym i kulturowym kompleksu Borów Tucholskich (ryc. 1). Należy do regionu geograficznego Pojezierza Południowopomorskiego i mezorogionów: Wysoczyzna Świecka, Bory Tucholskie. Wdecki Park Krajobrazowy zajmuje obszar ,36ha. Malowniczy teren rozpościera się w dorzeczu Wdy i jej trzech głównych dopływów: Prusiny, Ryszki oraz Sobińskiej Strugi. Tworzą one wysokie i strome zbocza, typowy jest także meandrujący charakter rzek, które płyną przez obszary porośnięte lasem i penetrują głęboko sandr (20 25m). Wdecki Park Krajobrazowy zawdzięcza rzeźbę terenu Ryc. 1. Położenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego na tle województwa kujawsko pomorskiego, źródło: ostatniemu zlodowaceniu bałtyckiemu a zwłaszcza stadiałowi pomorskiemu. Nasuwający i topniejący lodowiec pozostawił interesujące formy powierzchni ziemi. Północną granicę Parku wyznacza morena czołowa wykształcona w owej fazie pomorskiej. Dolina Wdy stanowi natomiast drogę odpływu fluwioglacjalnego, kierującego się do pradoliny Toruńsko Eberswaldzkiej. W efekcie procesów glacjalnych na obszarze Wdeckiego Parku Krajobrazowego wyróżnia się trzy jednostki morfologiczne: obszar równin sandrowych Wdy; wyspy morenowe moreny dennej oraz dna dolin rzecznych i rynien glacjalnych. Dominującym elementem krajobrazu jest równina sandrowa nachylona ku południu, zbudowana z sypkich utworów mineralnych, głównie dobrze wysortowanych piasków z wkładami żwiru, głazików i otoczaków. Poza tym powierzchnie urozmaicają liczne formy wypukłe niewielkie pagórki wydmowe i wklęsłe rynny glacjalne dolin rzek Wdy, Prusiny i Ryszki oraz wytopiska po martwym lodzie, które są wypełnione wodami lub torfami, gytią, kredą jeziorną i mułkami. Na charakteryzowanym obszarze istnieje bardzo dobrze rozwiniętą sieć hydrograficzna. Nieodłącznym elementem krajobrazu są jeziora typu rynnowego i wytopiskowego (geneza polodowcowa). Do najbardziej znanych należą; Piaseczno, Miedzno, Dury, Radlinek, Duży i Mały Trzebucz. Osobliwą atrakcję turystyczną stanowią wybudowane w okresie międzywojennym dwa sztuczne zbiorniki: Zalew Żurski o długości 11km i powierzchni 440ha oraz Zalew Gródek odpowiednio 8km i 92ha. Zalew Żurski wypełnia dawną dolinę Wdy, cechuje go urozmaicona linia brzegowa, zatoki oraz piękne wyspy, których sztandarowym przykładem jest Madera (Kondracki J., 2000). 329

331 Wdecki Park Krajobrazowy wyróżnia się niezwykłą przyrodą. Aktualnie na jego terenie znajduje się 78 pomników przyrody, w tym 45 pojedynczych drzew, 21 grup drzew, 7 alei przydrożnych, 5 głazów narzutowych, 22 użytki ekologiczne, 5 rezerwatów przyrody oraz 3 zespoły przyrodniczo - krajobrazowe. W celu ułatwienia odwiedzającym zwiedzania terenu wyznaczono 10 oznakowanych szlaków turystycznych. Szata roślinna Wdeckiego Parku Krajobrazowego Szata roślinna Wdeckiego Parku Krajobrazowego rozpoczęła swoją ewolucję od ostatniego zlodowacenia, czyli około 12 tys. lat temu. Jej rozwój nastąpił tuż po ustąpieniu lądolodu. Przechodziła ona wtedy kolejne etapy od bezleśnej tundry, poprzez roślinność stepową, aż do bujnych lasów, które obecnie stanowią niezwykle cenny pod względem zdrowotnym i krajobrazowym kompleks. Gatunki szaty leśnej Wdeckiego Parku są podobne do innych obszarów Borów Tucholskich. Największym walorem Wdeckiego Parku Krajobrazowego są stanowiące 60% powierzchni lasy, w których dominującym gatunkiem jest sosna zwyczajna stanowiąca około 95% drzewostanu. Poza tym współtowarzyszą jej: dąb, brzoza, świerk, olcha, miejscami grab, lipa. Obecnie występujące bory sosnowe powstałe w większości w wyniku działalności człowieka, mają genezę antropogeniczną. Do rozprzestrzeniania się lasów sosnowych przyczyniły się słabe gleby nieżyzne piaski sandrowe. Działalność gospodarcza człowieka co prawda spowodowała w znacznym stopniu zmianę składu gatunkowego zbiorowisk leśnych, ale mimo to zachowały się tu niektóre gatunki drzew, dawniej występujące dość często w pierwotnych puszczach, a dzisiaj należące w skali kraju do rzadkości. Osobliwością wśród rozległych borów sosnowych jest kępa pięknej dąbrowy z największym w Polsce skupiskiem jarzębu brekinii, stanowiąca rezerwat przyrody Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego. Jest to swoista wyspa lasu mieszanego dębowo grabowego, w której obok wiekowych brzęków rosną około 250 letnie dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony, jawory, wazy i inne drzewa. We wcześniej wspomnianym rezerwacie Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego można podziwiać cis pospolity, który w odległych czasach był gatunkiem charakterystycznym. Obecnie można go spotkać w rezerwacie Cisy staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego. Inną osobliwością Wdeckiego Parku Krajobrazowego jest jawor, lecz niestety spotykany tylko w dolinach rzek, na zboczach, w gradach. Wśród zbiorowisk leśnych największą wartość zachowały grądy i łęgi. Grądy występują głównie w rezerwatach, na zboczach dolin rzecznych i terenach przyległych. Cechuje je wielogatunkowość a także różnorodność sezonowa kwitnienia roślin, wśród nich można również odnaleźć liczną grupę roślin chronionych i rzadko występujących. Rosnące w dolinach rzek łęgi zajmują żyzne gleby. Najcenniejszy we Wdeckim Parku Krajobrazowym jest łęg źródliskowy, który pełni funkcję wodochronną. Poza niezwykłym drzewostanem w Parku zwraca uwagę obecność rzadkich i chronionych roślin, takich jak: wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, gnieźnik leśny, podkolan biały, marzanka wonna i innych. Na terenach bagien i łąk występują trzy gatunki rosiczek wpisane do Czerwonej Księgi Roślin: okrągłolistna, pośrednia i długolistna a także żurawina drobnolistkowa, bagnica torfowa, fiołek błotny, narecznica grzebieniasta, grzybień północny oraz rzadki mszar przygiełkowy z przygiełką brunatną. Przedstawicielami flory lodowcowej są: borówka bagienna, bagno zwyczajne, mącznica lekarska. Duże znaczenie dla Wdeckiego Parku Krajobrazowego mają porosty, które są bioindykatorami czystości środowiska. Szybko reagują na zanieczyszczenie środowiska dwutlenkiem siarki. Do objętych ochroną należą porosty brodaczkowate i granicznik płucny. 330

332 Ten ostatni pospolity był dawniej w całych Borach Tucholskich, obecnie występuje tylko w rejonie rzeki Wdy (Boiński M., 1999). W celu zachowania wszystkich gatunków flory Parku utworzone zostały różnorodne formy ochrony np.: rezerwaty przyrody (J. Miedzno, J. Ciche), zespoły przyrodniczo krajobrazowe (Dolina rzeki Ryszki, Dolina rzeki Sobińska Struga), pomniki przyrody, użytki ekologiczne i inne. Należy zaznaczyć, iż ze zbiorowisk roślinnych najlepszy stopień naturalności zachowały zbiorowiska roślinności wodnej torfowisk niskich. Aby zapobiec degradacji zbiorowisk roślinnych na terenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego konieczne jest stałe stosowanie monitoringu przyrodniczego. Gatunki chronione Szata roślinna, w tym chronione gatunki są jednym z najważniejszych składników środowiska przyrodniczego Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Z analizy przemian szaty roślinnej w okresie polodowcowym i jej rzeczywistego stanu współczesnego wynika, że stopień naturalności większości zespołów roślinnych jest dość wysoki, a wpływy antropogeniczne zaznaczyły się w mniejszym natężeniu niż w wielu innych regionach naszego kraju. W naturalnych siedliskach zachowało się tu 12 gatunków roślin chronionych. Dla zabezpieczenia miejsc ich naturalnego występowania,prowadzenie monitoringu przyrodniczego jest koniecznym i właściwym działaniem, niezbędnym dla sporządzania dobrych planów ochrony Parku. CHARAKTERYSTYKA BOTANICZNA CHRONIONYCH GATUNKÓW ROŚLIN OBJETYCH MONITORINGIEM PRZYRODNICZYM Grzybień północny (Nymphaea candida) Jego najwyższa część jest zwężona i nie zarośnięta z pręcika; znamię mniej więcej lejkowate, żółte lub czerwonawe, o promieniach zwykle mniej licznych. Ziarna pyłku są okryte drobniutkimi brodaweczkami. Kwitnie VI IX; na całym niżu. Występowanie: Zalew Żurski, Rezerwat J. Dury, J. Łyse. Rosiczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia) Drobna bylina z przyziemną różyczką liściową; blaszki liściowe okrągłe; pęd kwiatonośny 2 3 krotnie dłuższy od liści; roślina owadożerna, wykorzystuje gotowe związki organiczne z ciał drobnych owadów, do chwytania których służą jej specjalnie przystosowane włoski na liściach; dość często na torfowiskach wysokich i podmokłych łąkach na niżu, rzadziej w górach; roślina lecznicza; pod ochroną; kwitnie VII VIII. Występowanie: J. Martwe, Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury, J. Ciche. Rosiczka pośrednia (Drosera intermedia) Roślina 5 10cm wysokości, liście odwrotnie jajowate lub łopatkowate, wzniesione; torebka kulistawa, bruzdkowana; u nasady jajowate, brodawkowate; kwitnie VII VIII; rośnie na torfowiskach, bardzo rzadka na niżu. Występowanie: Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury Rosiczka długolistna (Drosera anglica) Bylina z przyziemną różyczką liściową; liście 4 8 krotnie dłuższe niż szersze; pęd kwiatonośny 2 krotnie dłuższy od liści; rośnie na torfowiskach między torfowcami na niżu; u nas rzadsza niż rosiczka okrągłolistna; chroniona; kwitnie VI VIII. 331

333 Występowanie w WPK: Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury. Widłak torfowy (Lycopodiella imundata) Roślina trwała, z krótkim, płożącym się, słabo rozgałęzionym pędem, na ogół z jedną prostą gałązką, na której znajdują się równowąskolancetowate, odstające liście; kłos szczytowy, siedzący, z liśćmi zarodnionośnymi niewiele różniącymi się od pozostałych liści; rośnie na torfowiskach i bagnach na niżu i w niższych położeniach górskich; zarodnikuje od VII X. Występowanie: Grzybek, J. Martwe, Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury, J. Piaseczno. Kruszczyk błotny (Epipactis palustris) Bardzo ładny storczyk. Roślina wieloletnia o łodydze u nasady pokrytej łuskami, w górze ulistnionej, wysokość do 50cm; grono szczytowe, zwisłe; kwiaty różowo białe, korona dwuwargowa; rośnie na mokrych łąkach i torfowiskach, także u nas, na niżu i w niskich położeniach górskich; chroniony; kwitnie VI VII. Występowanie: Grzybek, J. Ciche Listera jajowata (Listera ovata) Roślina wieloletnia wysokości 30 60cm, z pełzającym kłączem i gruczołowato owłosionym pędem; ma charakterystyczne 2 naprzeciwległe, szerokojajowate liście długości od 5 10cm, kwiaty o warżce głęboko dwudzielnej; gatunek euroazjatycki, centrum zasięgu w rejonie śródziemnomorskim; rośnie zwłaszcza w ciepłolubnych zbiorowiskach leśnych, ale także w zaroślach oraz na wilgotnych i suchych łąkach; u nas pospolita w całym kraju po kosówkę; kwitnie od V VII. Występowanie: Rezerwaty: J. Miedzno, J. Ciche. Wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum) Niewielki krzew wysokości 0,3 1m, o gałązkach za młodu pokrytych kutnerem; liście klinowatolancetowate, zaostrzone, wielkości 2 x 8cm, występują tylko w górnej części łodyg; kwiaty czerwone lub różowe, wonne, skupione w kątach blizn po opadłych liściach; kwitnie III IV, 3 4 tygodnie przed rozwojem liści; owoc czerwony pestkowiec; rośnie w lasach na glebach próchnicznych; u nas w rozproszonych stanowiskach w całym kraju, roślina chroniona. Występowanie: liczne stanowiska wokół Zalewu Żurskiego i Gródeckiego oraz w projektowanym rezerwacie Dolina Rzeki Wdy, Rezerwat J. Piaseczno. Lilia złotogłów (Liliom martagon) Efektowna bylina wysokości cm, o złotożółtej, łuskowatej cebuli; pośrodku łodygi jeden okółek liści, pozostałe liście pojedyncze, skrętoległe, rzadziej naprzeciwległe; wszystkie liście krótko orzęsione; kwiaty w szczytowym 3 10 kwiatowym gronie, zwisające; całkowicie rozwinięte kwiaty mają płatki obłąkowato wygięte, a pręciki wystające; rośnie w zaroślach, lasach zwłaszcza bukowych, na zrębach na niżu i w górach po piętro alpejskie; u nas częsta w Sudetach i Karpatach, na niżu bardzo rzadka; chroniona; kwitnie VI VII. Występowanie: liczne stanowiska na Wyspie Madera na Zalewie Żurskim. Kłoć wiechowata (Cladium mariscus) roślina wieloletnia o wysokości do 2m, o kłączu z licznymi rozłogami; łodygi ulistnione, tępo 3 kanciaste, puste; liście obejmujące pochwami łodygi, na brzegach szorstkie; rośnie na mokradłach na niżu; u nas w północnej części kraju VI - VII. Występowanie w WPK: Rezerwat J. Piaseczno. 332

334 Żurawina drobnolistna (Oxycoccus microcarpus) Liście jajowato trójkątne, zaostrzone 4 5mm długości, 2,5mm szerokości; kwitnie zwykle pojedynczo, rzadziej po 2 3; owoc nieco podługowaty około 5 7mm długości i 4 6mm szerokości; kwitnie VI VII; torfowiska wysokie; bardzo rzadko: Pomorze, Poznań, Dolny Śląsk, Karpaty. Występowanie: Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury. Dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) Bylina o bardzo skróconej łodydze. Liście w przyziemnej różyczce, z której wyrasta jeden koszyczek o średnicy do 12cm; wewnętrzne łuski okrywy lśniąco białe, przypominają wyglądem kwiaty języczkowate, chociaż u dziewięćsiła wszystkie kwiaty są rurkowate. Licznie występują na trawiastych zboczach, pastwiskach w górach do piętra subalpejskiego oraz na niżu, przeważnie w glebach o odczynie bardziej kwaśnym, u nas w górach dosyć częsty, na niżu rzadki chroniony. Kwitnie VIII IX. Występowanie: Nadleśnictwo Trzebciny - Obręb Szarłata. Tab.1. Opis stanowisk, rozmieszczenie i ocena zagrożeń monitorowanych roślin chronionych Wdeckiego Parku Krajobrazowego Gatunek Species Lokalizacja Location Opis zagrożenia Threat Lilia złotogłów Wyspa Zrywanie, nielegalne biwakowanie (wygniatanie), Madera zadarnienie pokrywy spowodowane coraz większym Island prześwietleniem na wskutek wycięcia drzew przez,,madera bobry. Picking, illegal camping, development of peaty Kruszczyk błotny Grzybień północny Wawrzynek wilczełyko Listera jajowata Grzybek Zalew Żurski Lake Żur Brzegi Zalewu Żurskiego Coast lake Żur N-ctwo Osie Obr-Osie Oddz-258d Forest vegetation caused by forest destruction done by beavers. Zdeptanie przez turystów i wędkarzy dobijających w pobliże łodziami i kajakami. Trampling by tourists and anglers reaching marinas and shores. Na podstawie kilkuletnich obserwacji z całą pewnością można stwierdzić że największe zagrożenie stanowi bóbr europejski zgryzający kłącza tego gatunku. Niektóre zatoki wcześniej porośnięte obficie grzybieniem obecnie są go pozbawione. Dodatkowe zagrożenie stanowią turyści zrywający kwiaty. The European beaver chewing root-stocks of this species. Tourists picking flowers. Gatunek o niewielkim stopniu zagrożenia (zrywanie kwitnących pędów, przesadzanie do ogrodów),średnio ekspansywny. Low hazard degree (picking the blossoming root-stocks, transplantation to gardens). Prace związane z pozyskaniem drewna, potencjalna możliwość przesuszenia terenu i zadarniania. Logging, possibility of overdrying of the terrain and development of peaty vegetation 333

335 Dziewięćsił bezłodygowy Rosiczka okrągłolistna Widłak torfowy Kłoć wiechowata Żurawina drobnolistna Goverment Osie, Part 258d N-ctwo Trzebciny Obr- Szarłata Oddz-184j Forest Goverment Trzebciny and Szarłata, Part 184j J. Martwe, Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury, J. Ciche Lake Martwe and Łyse, Dury, Ciche Grzybek, J. Martwe, Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury, J. Piaseczno Grzybek and Lake Martwe, Łyse, Dury, Piaseczno Rezerwat J. Piaseczno Lake piaseczno Rezerwaty: J. Łyse, J. Dury Lake Łyse and Dury Pojedynczy egzemplarz rosnący przy drodze leśnej. Zagrożenie wysokie ze względu na możliwość zerwania. Picking (one fund). Ze względu na obecność tego gat. na części gruntów prywatnych jest zagrożona poprzez uprawy prowadzone w pobliżu torfowiska jak i możliwe potencjalnie prace melioracyjne prowadzone przez właściciela gruntu. Otoczenie projektowanego rezerwatu stanowią ubogie, suche bory sosnowe (bór chrobotkowi) bardzo podatne na pożary lasu, które w najbliższej okolicy już miały miejsce. Jest to kolejny czynnik zagrażający występowaniu rosiczki w tym miejscu, tym bardziej, że na torfowisku nie występuje wyraźnie zaznaczone lustro wody (brak jeziorka) oraz nie stabilny poziom wód podskórnych. Due to the cultivation near the peatbag and the possible drainage, forest fire, lack of lake in the area of peatbag and unstable level of subsoil water. Bardzo wrażliwy na zmiany poziomu wody w torfowisku. Tak jak w przypadku żurawiny drobnolistnej, jakiekolwiek prace melioracyjne w pobliżu występowania widłaka torfowego mogą naruszyć poziom wód podskórnych co jest zagrożeniem dla występowania tego gatunku. Very sensitive to changes of the subsoil water level due to drainage. Gatunek wymagający ubogich siedlisk i zasadowego środowiska wodno-glebowego jest bardzo wrażliwy na zmiany odczynu kwasowości. Jedynym zagrożeniem dla tego gat. są potencjalne zanieczyszczenia wody (nielegalne zrzuty ścieków z beczkowozów). Water pollution. Wymaga stabilnych, nienaruszalnych stosunków wodnych. Jakiekolwiek prace melioracyjne w pobliżu tych rezerwatów mogą naruszyć poziom wód podskórnych co jest już zagrożeniem dla obecności tego gatunku. Dodatkowym czynnikiem zagrażającym występowaniu tego gatunku jest nasilające się z roku na rok zbieranie owoców żurawiny co łącznie 334

336 z wydeptywaniem jest przynajmniej szkodliwe. Disstable level of subsoil water level, trempling. Żródło: Opracowanie Sławomir Rajnik, Wdecki Park Krajobrazowy Wnioski Prowadzone badania w zakresie monitoringu przyrodniczego dla chronionych gatunków roślin na obszarze chronionym Wdeckiego Parku Krajobrazowego, mają znaczenie praktyczne, znajdując zastosowanie zarówno w Planach Ochrony Parku, jak i jego działalności ochronnej. Najczęściej występującym zagrożeniem dla badanych gatunków roślin jest zwiększona populacja bobra europejskiego, niszczącego kłącza takich gatunków jak lilia złotogłów i kruszczyk błotny. Również niszczenie drzew przez ten gatunek, zbytnio prześwietla miejsca naturalnego ich występowania. Inne równie ważne zagrożenia dotyczą prac melioracyjnych w pobliżu miejsc występowania roślin chronionych, w wyniku których to zabiegów zanika poziom wód podskórnych. Częstymi zagrożeniami jest także wydeptywanie miejsc występowania roślin przez turystów nielegalnie biwakujących w bliskim otoczeniu siedlisk roślin oraz wędkarzy a także zbieractwo kwitnących okazów roślin chronionych dla kolekcji przydomowych ogrodów. Poważnym i ciągle nierozwiązanym problemem jest występowanie niektórych gatunków jak np. rosiczka okrągłolistna na prywatnych gruntach rolników, zagrożonych przez prowadzone uprawy. Taka sytuacja, wymaga zastosowania rozwiązań prawnych poprzez sukcesywny wykup tych gruntów przez dyrekcję Parku w ramach programu czynnej ochrony zasobów przyrody. Literatura 1. Boiński M., 1999,,,Szata roślinna Wdeckiego Parku Krajobrazowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń, 2. Kondracki J., 2000,,,Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa, 3. Praca zbiorowa, 1993,,,Świat roślin, skał i minerałów, Oficyna Wydawnicza MULTICO, Warszawa, 4. Ustawa o ochronie przyrody Abstract The article emphasisezes the necessity of monitoring the natural environment of the conservation area in which plant species grow in the Wda Landscape Park. Keywords: monitoring, protected area, plants,threats 335

337 Badyin I. Yu., Kozachenko A. I., Pilipenko M. G. Можливості корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї = Capabilities of facial and neck skin parasmatic changes correction. Journal of Health Sciences. 2013;3(16): ISSN / X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item ( ). The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License ( which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: Revised Accepted: МОЖЛИВОСТІ КОРЕКЦІЇ ІНВОЛЮЦІЙНИХ ЗМІН ШКІРИ ОБЛИЧЧЯ ТА ШИЇ CAPABILITIES OF FACIAL AND NECK SKIN PARASMATIC CHANGES CORRECTION І. Ю. Бадьїн, А. І. Козаченко, М. Г. Пилипенко I. Yu. Badyin, A. I. Kozachenko, M. G. Pilipenko ДУ «УкрНДІ медичної реабілітації та курортології МОЗ України» SE Ukrainian Research Institute for Medical Rehabilitation and Balneology, Odessa Summary Capabilities of facial and neck skin parasmatic changes corrections by the use of rehabilitative methods are substantiated in the article presented. Age-related changes of facial skin are part of the general ageing process. The combined application of kneading myo extensive and lymph drainage massage, mesotherapy with the use of plasma enriched with platelets, respiratory maneuvers allow to improve psycho emotional state and indexes of vegetative regulation, functional condition of facial and neck skin. Key words: parasmatic changes of skin, massage, mesotherapy, respiratory maneuver. Реферат У статті обґрунтовано можливості корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї за допомогою комплексу реабілітаційних методик. Вікові зміни шкіри обличчя є частиною загального біологічного процессу старіння. Комплексне застосування розминального міоекстенсивного та лімфодренажного масажів, мезотерапії із використання плазми, збагаченої еритроцитами, дихальних вправ дає змогу поліпшити 336

338 психоемоційний стан і показники вегетативної регуляції, функціональні характеристики шкіри обличчя та шиї. Ключові слова: інволюційні зміни шкіри, масаж, мезотерапія, дихальні вправи. Реферат В статье обоснованы возможности корекции инволюционных изменений кожи лица и шеи с применением комплекса реабилитационных методик. Возрастные изменения кожи лица являются частью общего биологического процесса старения. Комплексное применение разминающего миоэкстенсивного и лимфодренажного массажей, мезотерапии с использованием плазмы, обогащенной тромбоцитами, дыхательных упражнений позволяет улучшить психоэмоциональное состояние и показатели вегетативной регуляции, функциональные характеристики кожи лица и шеи. Ключевые слова: инволюционные изменения кожи, массаж, мезотерапия, дыхательные упражнения. Вступ. У сучасних технологіях стрімкої реабілітації розвивається напрям корекції вікових змін, які виникають в організмі людини. Старіння м яких тканин обличчя є частиною загального біологічного процесу старіння й зумовлюється тими ж самими законами [1]. Функціональний стан шкіри обличчя тісно пов язано із загальним реабілітаційним потенціалом організму. Нині вибір засобів корекції різних косметичних проблем шкіри в арсеналі сучасної естетичної медицини є досить широким це й хірургічний метод, і мікро- або механічна дермабразія, лазерне шліфування, хімічні пілінги та ін. Однак пластична хірургія неспроможна змінити структуру шкіри, в якій відбуваються вікові зміни [2, 7, 9, 10]. Технології медичної реабілітації, засновані на різних фізичних процесах, активно впроваджуються в практику й дають змогу значно знизити травматичність, а також оптимізувати результати оперативних втручань [3]. Відомо, що PRP-терапія використовується у спортивній медицині для лікування, наприклад, травмованих м язів та суглобів і допомагає швидко усунути дефекти та загоїти рани. Тромбоцити при цьому відіграють ключову роль як проміжна ланка в процесі загоєння пошкодженої тканини за рахунок здатності виділяти зі своїх α-гранул фактори росту й цитокіни. Основні цитокіни, визначені в тромбоцитах, включають трансформувальний фактор 337

339 росту β (TGF-β), тромбоцитарний фактор росту (PDGF), інсуліноподібний фактор росту (IGF-I, IGF-II), фактор росту фібробластів (FGF), епідермальний фактор росту, фактор росту ендотелію судин (VEGF) і фактор росту ендотеліальних клітин. Зазначені цитокіни відіграють важливу роль у процесах клітинної проліферації, хемотаксису, диференціації та ангіогенезу. На підставі аналізу механізмів старіння та дії реабілітаційних чинників і власних спостережень було запропоновано комплексний підхід до корекції вікових змін обличчя та шиї [4 6]. Метою нашої роботи було вивчення можливостей корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї шляхом комплексного застосування масажу, мезотерапії, дихальних вправ. Матеріали та методи. Відповідно до розробленого способу корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї UA (11) (13) U (51) МПК ( ), A61H 1/00, A61H 23/00, A61K 36/16 ( ) шляхом комплексного застосування масажу м язів обличчя та шиї, мезотерапії, лімфодренажного масажу обличчя, шиї, комірцевої зони, зони декольте та верхніх кінцівок, дихальних вправ у пацієнтів основної групи здійснювали корекцію інволюційних змін шкіри. Методика масажу м язів обличчя та шиї така: спочатку виконується нейрошкірне погладжування, після чого безпосередньо розминальний масаж шляхом розминальних рухів і поверхневих розминальних маніпуляцій у вигляді стакато та перкусії [6]. Згідно з методикою наступного дня після розминального масажу має бути застосовано мезотерапію із плазмою крові, збагаченою тромбоцитами пацієнта. Підготовка пацієнта безпосередньо перед сеансом мезотерапії полягає в очищенні та дезінфікуванні шкіри 0,05% хлоргексидином або 76% спиртом і (за показаннями) знеболюванні за допомогою крему ЕМЛА, який складається із суміші лідокаїну 2,5% та пролокаїну 2,5%, або 20% лідокаїну, накладеного під пов язку. Відповідні речовини вводили за допомогою таких методик: 1) напаж («настилання») внутрішньошкірна мікроін єкція відразу під епідерміс у зону лоба, шиї, кистей, декольте, папули вводили на відстані 1 см одна від одної рівними лініями та рядами; 2) мікродермальні папули внутрішньошкірна ін єкція в поверхневий шар дерми в зоні щоки, введення на відстані 1 1,5 см одна від одної рівними лініями та рядами; 3) дермальні папули внутрішньошкірна ін єкція в середній шар дерми. За допомогою внутрішньошкірної ін єкції в середній шар дерми із використанням лінійно- 338

340 ретроградної техніки здійснюється внутрішньодермальна ін єкція. Голка вводиться в оброблену певним чином носогубну складку на всю довжину, а потім при повільному зворотному виведенні голки послідовно впорскуються мікродози препарату. У мімічні м язи папули препарату вводили таким чином: робили уколи через внутрішній кутик рота в мімічні м язи сміху, круговий м яз рота, великий і малий виличні м язи обличчя віялоподібно за лінійно-ретроградною технікою з одного та з другого боку. Під час мезотерапії автоплазму вводять таким чином: 6 мл підшкірно в гіподерму, а 4 мл у мімічні м язи обличчя. Технологія підготування препарату крові: 1. Забір 10 мл цілісної венозної крові пацієнта: вкласти пацієнта на тапчан у горизонтальне положення; накласти кровоспинний джгут на ділянку плеча вище від ліктьового згину; обробити шкіру ліктьового згину 0,05% водним розчином хлоргексидину; зробити венопункцію ліктьової вени за допомогою голки-«метелика»; з єднати вільний кінець голки-«метелика» з вакуумною пробіркою; притримуючи ватною кулькою з 0,05% водним розчином хлоргексидину місце венопункції, видалити голку-«метелик» із ліктьової вени; голку-«метелик» утилізувати в КБУ. 2. Приготування крові для центрифугування: пробірку з цілісною кров ю акуратно перевертати протягом 1 1,5 хв. 3. Центрифугування (для різного витратного матеріалу швидкість і час центрифугування різні). Пробірку кладуть у заглиблення центрифуги. Із протилежного боку розміщують контрбаланс, якщо тільки немає потреби використовувати ще одну пробірку для наступної порції матеріалу. Під час процесу кров центрифугується для сепарації червоних кров яних тілець і плазми. У результаті цього повністю автоматичного процесу, який триває 7 або 10 хвилин при швидкості 1500 або 1000 об/хв. відповідно, відбувається поділ цілісної крові на еритроцитарну масу, лейкоцитарну масу, тромбоцитарний концентрат (ЗПТ), бідну на тромбоцити плазму (ОПТ). На дні пробірки осідають червоні кров яні тільця, над ними лейкоцитарна маса. Поверх неї плазма, яку утворюють тромбоцитарний концентрат (проміжок над червоною частиною крові у вигляді біло-жовтого нальоту); бідна на тромбоцити плазма (основна частина світлого вмісту пробірки); третину верхньої частини плазми (це бідна на тромбоцити плазма БіТП) треба видалити; після цього шприцом ретельно забирають тромбоцитарний концентрат із залишками бідної на тромбоцити плазми (у результаті 339

341 виходить збагачена тромбоцитами плазма). Інсуліновим шприцом набирають 0,04 мл 10% розчину CaCl 2, вводять у плазму, збагачену тромбоцитами, та змішують. Потім дуже швидко протягом не більш ніж 10 хв після змішування треба вводити суміш у шкіру різними мезотерапевтичними методами, бо пізніше утворюється гелеподібний згусток-плазмогель, який унеможливує подальше введення. Введений у шкіру плазмогель розсмоктується в тканинах протягом двохчотирьох тижнів залежно від індивідуальних особливостей організму. Наступного дня після мезотерапії з використанням плазми крові здійснюють спеціальний лімфодренажний масаж за лініями венозного та лімфатичного відтоку на шкірі обличчя та шиї, масаж комірцевої зони, зони декольте та верхніх кінцівок шляхом м яких поверхневих і сильніших хвилеподібних натискань [6]. Під час дренажу виконуються дихальні вправи амфоричне дихання: пацієнт лежить на спині, лікар ставить ліву долоню на черевну поверхню, а праву на груднину, слід дочекатися, коли в пацієнта врівноважитися дихання. Потім робиться акцент на грудниннодіафрагмальному типі дихання, при цьому співвідношення вдиху до видиху має бути 1:2. Наприклад, на три рахунки («один, два, три») вдих, коли пацієнт вдихає повітря через ніс спочатку черевом на рахунок «один, два», потім грудною кліткою на рахунок «три»; на шість рахунків («один, два, три, чотири, п ять, шість») видих, який здійснюється через умовну трубочку відкритим ротом у зворотній послідовності: грудною кліткою на рахунок «один, два» та черевом далі на рахунок «три, чотири, п ять, шість». Таким чином, протягом трьох діб послідовно виконували розминальний міоекстенсивний масаж, мезотерапію з плазмою крові та лімфодренажний масаж із амфоричним диханням. Оцінку реабілітаційного ефекту здійснювали шляхом порівняння функціонального стану шкіри та психоемоційного стану пацієнта й показників варіабельності серцевого ритму (ВСР) до проведення комплексу корекції інволюційних змін шкіри обличчя та шиї і через три доби. Режим способу ґрунтується на аналізі даних клінічних спостережень. Усього спостерігалися практично здорові 30 жінок, середній вік яких становив (46,47±1,97) роки, з ознаками функціональних вікових змін шкіри; основну групу становили 16 осіб. Динаміку функціональних змін шкіри досліджували за такими характеристиками: вологість, жирність, гладкість, стан пор, пігментація, чутливість, зморшки, еластичність, тургор. Тургор шкіри розраховується методом кутометрії. За допомогою цього методу вимірюють висоту невеличкої ділянки 340

342 шкіри при її всмоктуванні в порожнину датчика. Чим пружніша шкіра, тим менше її всмоктується в порожнину датчика, й чим шкіра еластичніша, тим швидше вона повертається до початкового стану. Рис. 1. Вікові норми еластичності Ur/Uf, виміряні методом кутометрії, де пружність здатність шкіри чинити опір деформації, наприклад розтягуванню; еластичність здатність шкіри відновлювати форму після деформації, наприклад після щипка Шкіра всмоктується в кутометр, при цьому вимірюється висота всмоктаної ділянки шкіри; після скидання тиску в датчику шкіра плавно повертається до початкового стану (рис. 1); якщо шкіра моментально розгладиться, то відношення Ur/Uf = 100%, і в такому разі шкіра вважається ідеально еластичною. Характеристики ВСР вивчали за показниками кардіоінтервалографії. Із метою визначення вегетативно-гуморальних механізмів дії масажу та ПРП в умовах відносного спокою оцінювали стан нейрогуморальної регуляції методом кардіоінтервалографії (КІГ) за Р.М. Баєвським, використовуючи апаратно-програмний комплекс «КардіоЛаб+ВСР» («ХАІ-Медика», м. Харків). Аналіз показників ВСР виконувався згідно з рекомендаціями Європейського товариства кардіологів і Північноамериканського товариства з електростимуляції та електрофізіології. При аналізі ВСР оцінювали статистичні показники: стандартне відхилення інтервалу (SDNN, мс) відображає сумарну ВСР; індекс Баєвського (ІБ) характеризує ступінь напруження систем регуляції. Інтегральний показник рівня регуляції серцевого ритму визначається відношенням ІБ = АМо/(2Мо DX); АМо кількісне вираження моди (у відсотках від загальної кількості кардіоінтервалів); RMSSD, мс 341