Historia wojnowickiej świątyni. Poświęcony Wawrzyńcowi. Aleksander Ziobro. GAZETA POWIATOWA WIADOMOŚCI OŁAWSKIE 23 września 1999

Transkrypt

1 Aleksander Ziobro Poświęcony Wawrzyńcowi GAZETA POWIATOWA WIADOMOŚCI OŁAWSKIE 23 września 1999 Miejscowość Wojnowice (gmina Czernica) leży 19 km na wschód od Wrocławia, na trasie Wrocław Dobrzykowice - Nadolice Wielkie Czernica - Jelcz-Oława, w powiecie wrocławskim ziemskim, w odległości 18 km od Oławy. Najstarsza zachowana wzmianka pisemna o wsi pochodzi z 1291 (Wynowicz), choć wiemy, że w roku 1286 książę wrocławski i pretendent do korony zjednoczonego państwa polskiego Henryk IV Probus (ur.1257, panował , książę polski ) sprzedał wieś dwóm mieszczanom wrocławskm: Tilo i Bertholdowi Cindal. Nazwa wsi Woynowicz (1336), Woynowiz (1338), Woinewicz (1368) ma zapewne rodzime pochodzenie. W ciągu wieków historycy niemieccy próbowali szukać uzasadnienia nazwy wsi od niemieckiego słowa: Wojen. W 1338 roku pojawia się pisownia Cindal, potem Czindal (1353, 1425), Cyndal (1540), pochodząca od właścicieli. W 1368 roku po raz pierwszy przybiera niemiecka postać Zindel. Na początku XIX wieku spolszczono tę nazwę i przybrała ona brzmienie Cędoły. Spadkobiercy Cindalów, po przejęciu panowania w księstwie wrocławskim przez króla czeskiego Jana Luksemburskiego (1327), musieli udowadniać swe prawa do tej miejscowości (1343). Nazwa była traktowana jako niemiecka i jako jedna z nielicznych na terenie obecnej gminy Czernica nie była zmieniana przez władze hitlerowskie w 1937 roku. Nazwę Zindal ewentualnie Zindel wywodzono także od średniowiecznej nazwy tkaniny. Historia wojnowickiej świątyni Pierwsze wzmianki o kościele we wsi Czindal pochodzą z 1353 roku. Był to (zapewnie drewniany) kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca (St. Laurenti). Wiemy również, że po lokacji wsi na prawie niemieckim, która nastąpiła w 1341 roku, proboszcz otrzymał na swe utrzymanie dwa łany ziemi. Bez wątpienia pierwszy kościół wojnowicki można powiązać z właścicielami wsi Wojnowice. 1

2 Tilo Cindalo (Cindal, Schindel, Czindel, von Czindel) - pierwszy prywatny właściciel wsi, pełnił niebagatelną rolę oficjalnego doradcy księcia wrocławskiego Henryka IV Probusa ( ), a potem jego następców: Henryka V Grubego ( ) i Bolka I ( ). Przedstawiciele rodu Cindalów w latach zasiadali w Radzie Miejskiej Wrocławia, pełnili też funkcje ławników. Rada Miejska liczyła wówczas sześciu, potem ośmiu przedstawicieli najważniejszych rodów mieszczan wrocławskich. Książę Henryk IV Probus, który 18 lutego 1277 roku został porwany z zamku Jelcz przez księcia głogowskiego Bolesława Rogatkę, za sprawą mieszczan wrocławskich właśnie, między innymi Tilo Cindala, został uwolniony. Mieszczanie zapłacili wówczas okup, po śmierci zaś Henryka IV Probusa wybrali na księcia wrocławskiego Henryka V Grubego, a kiedy i ten został uwięziony, rządzili w księstwie samodzielnie, do czasu jego uwolnienia. Wiele lat po zakupie, w 1341 roku wieś lokowano na prawie niemieckim, to znaczy ściśle określono prawa i obowiązki mieszkańców, między innymi nadając jej układ architektoniczny, który przetrwał do dziś. W centrum wsi, blisko traktu z Czernicy (Cirne 1246) do Chrząstawy Małej (Cronstawa 1250), na lekkim wzniesieniu powstał kościół z cmentarzem w kształcie owalu, a naprzeciw dwór właścicieli posiadłości rodu Cindal. Wezwanie świątyni pochodzi zapewne z czasu fundacji Cindalów, nie można wykluczyć rodzimej inspiracji, imię to nosił m.in. biskup wrocławski Wawrzyniec ( ). Świątynia wojnowicka była kościołem filialnym. Podlegała prawdopodobnie którejś z sąsiednich parafii, których liczba na Śląsku wynosiła wtedy ok Parafie obejmowały wówczas średnio 8 miejscowości. Na terenach obecnej gminy Czernica od XIII wieku funkcjonowała parafia w Gajkowie (Goycone, Boberwitz 1276). Z tego okresu pochodzą informacje o Dobrzykowicach (1257, 1291, mylonych później z Wojnowicami, Wustendorph 1298), Nadolicach Wielkich (Nadlic 1250), Chrząstawie Małej (Cronstawa 1250), Kamieńcu Wrocławskim (Steine 1253) Czernicy (Cyrnicz 1265). Dobra należące do mieszczan i rycerzy wrocławskich czy też obcych, jak na przykład rycerzy Bolz (Bolcze), przeplatały się z ziemiami należącymi do biskupa wrocławskiego czy też klasztorów, które swą siedzibę miały we Wrocławiu. Z całą pewnością wiemy, że z czasem kościół wojnowicki podlegał utworzonej w XV wieku parafii w Miłoszycach (Maleschwitz). Z epoki średniowiecza - czasów pierwszej świątyni wojnowickiej pozostał jedyny na terenie gminy Czernica zabytek sztuki kamiennej - granitowy krzyż pokutny, umieszczony obecnie na ścianie północnej kościoła w Wojnowicach. 2

3 Druga wojnowicka światynia związana jest z innym rodem: rodziną Saurma von Jeltsch. Protoplasta tego rodu Konrad Saurman z Geefreess k/bayreuth wymieniany jest ok.1420 roku. Jego syn Sebald otrzymał od cesarza Fryderyka III herb w 1470 roku. Wnuk Konrada, również Konrad ( w źródłach jako Konrad I) kupiec wrocławski kupił w 1508 roku zamek i majątek Jeltsch. Dokupił potem jeden z dwóch folwarków we wsi Jaskowitz obecnie Jeszkowice (1528), który przekazał w 1530 roku synowi Konradowi II. Żył do 1544 roku. Zapewne on zamierzał już nabyć wieś Cyndal (1540), Woynewitz (1550). W jej posiadanie wszedł jednak dopiero wnuk Konrada - Achatius Saurma w roku Kościół wojnowicki podupadł od czasu Cindalów, stał się zapewne ok.1520 roku ewangelicki. Na wskutek szeregu wojen m. in. najazdów z czasów wojny trzydziestoletniej: saskiego 1634, wojsk cesarskich 1641, i szwedzkiego 1648 posiadłości Saurmów zostały bardzo zniszczone. Kruszony zrębem czasu kościół wymagał pilnie remontu. Nie jest wykluczone że uległ pożarowi. W 1654 roku wśród ok. 100 kościołów które katolicy odzyskali znalazł się kościół wojnowicki. Saurmowie zapewnie wznieśli nową świątynię o której wiemy, że była wykonana według ówczesnej mody z glinianego szachulca, posiadała murowaną zachrystię, a także grobowiec. Na dworze Saurmów von und zu Jeltsch przebywali znani architekci m.in. Walenty von Sabisch budowniczy wrocławskich fortyfikacji. W źródłach odnotowano, że w 1677/78 kościół odnowiono i wizytował go Leopold Wilhelm von Tharul. Koścół miał wtedy malowany strop, dach kryty był gontem, osobno stała wieża. Na początku XVII wieku Saurmowie zaczęli w Wojnowicach dokonywać pochówków w zbudowanej pod kościołem krypcie. Pierwszy w roku 1606, a było ich łącznie na przestrzeni dwustu lat kilkanaście. W źródłach pojawia się odnotowana w czasie wizytacji XVI wieczna chrzcielnica oraz kamienny krzyż pokutny przed kościołem. W 1740 roku Johann Anton von Saurma ufundował dzwon, który odlano we Wrocławiu (odlewnik Gottfried Schnelrad), z tego też czasu pochodzi monstrancja z postaciami św. Wawrzyńca, św. Barbary i Trójcy Przenajświętszej. Nieco wcześniej ufundowano kielich ( ) i 4 świeczniki ołtarzowe( ?). Mimo doposażenia kościoła, w końcu XVIII wieku groził on zawaleniem. W 1793 roku piorun trafił w kościół, który w wyniku pożaru spłonął prawie całkowicie. Ocalała jedynie zachrystia i grobowiec, który jest najstarszą częścią obecnej świątyni. W 1801 roku rozpoczęto budowę trzeciej już świątyni wojnowickiej, którą zakończono w 1803 roku, a konsekrowano w 1805 roku. Z tego czasu pochodzi wyposażenie: obraz św. Wawrzyńca (obecnie w ołtarzu głównym 1804), chrzcielnica z 3

4 piaskowca, (odnowiana w 1879 roku, zapewnie zastąpiła tę z XVI wieku, rzeźba ludowa Matki Boskiej (barok ludowy ok r.). W 1803 roku przybyły dwa kolejne dzwony. Większy, ufundował Johann Franz graf Saurma zu der Jeltsch wraz z żoną Marią Anną księżną Nostitz Rieneck. Mniejszy to dar w imieniu dzieci : Johanna Moritza ur.1802 i Johanna Gustava ur Dzwony odlał Ernst Gottlieb Moretzki. Kościół był wtedy pozbawioną ozdób budowlą skierowaną ku wschodowi. Lekko cofnięty chór i prostokątna nawa pokryta była tym samym stropem. Kościół miał zadaszenie gontowe, został przez fundatorów wyposażony w obrazy, rzeźby, dzwony i naczynia liturgiczne. Budowę świątyni i jej wyposażanie kontynuowano w latach Wymieniono wówczas starą sygnaturkę, którą mistrz Titze wykonał z szachulca. Musiano przebudować przedsionek, dach zastąpiono dachem płaskim, poszerzono grobowiec. Stary grobowiec przebudowywano jeszcze raz w 1861 roku, zapewne z tamtego czasu pochodzi olbrzymia liczba czaszek w podziemiach kościoła. Przybyły nowe obrazy, mosiężne świeczniki, krucyfiks. Wojny nie ominęły Wojnowic. Ich niemym świadkiem był kościół. Zapewne tu odbyły się ceremonie pogrzebowe. Na sąsiadującym z kościołem cmentarzu wiejskim ( dziś droga procesyjna) jest fragment cmentarza wojskowego. Między potężnymi dębami obok kościoła leży kamień z napisem 1866 przypominający wojnę Prus z Austrią i poległych w niej wojnowiczan. Nieopodal na obelisku nazwiska wojnowiczan, poległych w czasie pierwszej wojny światowej. Z łatwością odczytamy tam z polska brzmiące nazwiska. W pierwszej połowie XIX wieku większość ludności to Polacy. Rosnąca potęga rodu Saurma von Jeltsch była widoczna w kolejnych przebudowach wojnowickiej światyni. W 1873 roku ponownie nastąpiła zmiana pokrycia dachu, a w 1889 roku zapewne pod wpływem konsekrowanej w 1864 roku świątyni w Chrząstawie Wielkiej z wspaniałą ponad 60 metrową wieżą, wybudowano ceglaną wieżę, a przy chórze dołączono przypory. Wystrój chóru wykonany w klasycystycznym niebieskim wystroju zapewne w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku zastąpiono neogotyckim, lecz nie demontowano starego wystroju lecz nabito nowy, który możemy oglądać obecnie po pracach konserwatorskich. W tym samym stylu wykonane były ambona, balustrada z balaskami i ołtarz główny. Ołtarze pochodzą z około 1890 roku i są wykonane w stylu neogotyckim. W końcu XIX wieku przybyły stalle, a od 1894 roku słychać było organy wybudowane przez Theinerta we Wrocławiu. Dzwony przetopiono w czasie I wojny 4

5 światowej. Nowy ufundowano w 1926 roku. Ten też przepadł w czasie II wojny światowej - obecne pochodzą z 1979 roku. W 1934 roku próbowano ratować konstrukcję kościoła dobudowując od strony wschodniej dwie przypory z cegły. Jak się okazało nie uratowały one, lecz tylko oddaliły remont kapitalny. Oto jak wyglądał kościół według opisu z 1937 roku: Otynkowana budowla ceglana. Dach łupkowy. Chór i nawa posiadają tę sama wysokość szczytową i takie same półkoliste okna. Na wschodniej ścianie chóru 2 nieotynkowane, silnie zwężające się przypory. Od strony północnej i południowej chóru symetrycznie dołączone zachrystia i loża pańska o dachach jednopołaciowych. Neogotycka wieża wyrasta z trochę wchodzącej w bryłę budowli przybudówki przedsionka. Surowa budowla z cegły, ze schodkowym półkolistym portalem i łączonymi oknami ostrołukowymi. Ośmiokątny, spadzisty hełm łupkowy. Wnętrze wymalowane pod koniec XIX w. Płaski, tynkowany strop z płaskim sklepieniem. W przybódówce od strony południowej(loża) wejście do grobowca. W zachrystii podłużne sklepienie kolebkowe z lunetami. Grobowiec przesklepiony płaskimi kolebkami. Kosciół, który od średniowiecza znajdował się na cmentarzu, był zagrożony nieprawidłowo odprowadzaną wodą deszczowa. Budowli zagrażały tez olbrzymie drzewa, posadzone na obrzeżach dawnego cmentarza. Zagrażał wreszcie dach, którego konstrukcje wyszczerbił czas. Prace konserwatorskie rozpoczęły się w 1988 roku. 25 lipca 1989 roku zdjęto obrazy wojnowickiej świątyni rozpoczynając długi i mozolny proces ich renowacji. Główne płótno: Męczeństwo św. Wawrzyńca - to obraz o wymiarach 248x137 cm - pochodzi z 1804 roku. Jego autorem jest Karl Sigismund, pochodzący ze znanej rodziny malarzy Knoefvel (Knoefvell, Knoefvelle). To rodzina malarzy z przełomu XVII i XIX wieku z Wrocławia. Najbardziej znaczącym jest Christian Friedrich, syn Karla, który m. in. skopiował Świętą noc Correggia. Starszy brat Chrystiana, Gottlob, również tworzył we Wrocławiu. Autor Męczeństwa św. Wawrzyńca malował także dla kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu. Wśród obrazów znajdują się: Chrzest Chrystusa F. Wintera z końca XIX wieku, Święta Rodzina z pocz. XX w., Św. Ignacy Loyola z przełomu XVIII i XIX w., Wniebowzięcie NMB z 1910 roku. Po dziesięciu latach od początku konserwacji obraz patrona świątyni św. Wawrzyńca diakona i męczennika został 25 lipca 1999 roku umieszczony nad ołtarzem głównym. 5

6 W kościele wojnowickim, dzięki staraniom księdza kardynała Henryka Gulbinowicza, znajdują się także relikwie św. Wawrzyńca. Relikwie patrona umieszczone są w ołtarzu głównym. Kościół konsekrowany został ponownie 10 sierpnia Św. Wawrzyniec poniósł śmierć męczeńską 10 sierpnia 258 roku w Rzymie. Wiadomości o tym świetym są bardzo skąpe i pochodzą z opisu śmierci papieża św.sykstusa II (Liber Pontyficalis-Księga Papieży). Wiemy stąd, że św. Wawrzyniec był jednym z czterech diakonów, którzy ponieśli śmierć wraz z papieżem z rąk rzymskiego namiestnika. Wawrzyniec zajmował się administrowaniem majątkiem Kościoła III wieku. Stąd tradycja rzymska, opis jego męki (Passio) mówi, że nie zginął wraz z papieżem 6 sierpnia, lecz kilka dni później, kiedy jako odpowiedzialny za majątek, ale i za ubogich w Rzymie otrzymał zgodę namiestnika na kilka dni czasu dla zebrania skarbów. Św. Wawrzyniec zgromadziwszy całą biedotę rzymską, którą wspierała wspólnota chrześcijańska w Rzymie po czym powiedział namiestnikowi słowa: Oto są skarby Kościoła. Zamęczony okrutnie, na rozkaz cesarza Waleriana na żelaznych rusztach, palony powoli żywcem w ogniu. W chwili śmierci św. Wawrzyniec miał rzec do oprawcy-waleriana: Widzisz, że ciało moje jest już dość przypieczone. Obróć je teraz na drugą stronę! Papież Sykstus II, który zginął 6 sierpnia 258 roku powiedział w swych ostatnim spotkaniu z Wawrzyńcem: Dla mnie steranego wiekiem jest przygotowana mniejsza próba. Ciebie czekają wiele większe cierpienia, ale też i piękniejsza czeka cię korona. Św. Wawrzyniec został pochowany najpierw w Katakumbach św. Cyriaki w Rzymie, a następnie w 330 roku w nowo zbudowanej bazylice św. Wawrzyńca za Murami. W Polsce wystawiono ku czci Diakona 175 kościołów wśród nich Wojnowice. 6