ROZTOCZAŃSKIE KAMIENIE PAMIĘCI ludowe kamieniarstwo józefowskie

Transkrypt

1 ROZTOCZAŃSKIE KAMIENIE PAMIĘCI ludowe kamieniarstwo józefowskie Termin kamieniarstwo józefowskie stosowany jest dla nazwania licznych warsztatów z terenu zachodniego i środkowego Roztocza, działających od XVII do XX wieku, wykonujących z miejscowego kamienia wapiennego, rzadziej z piaskowca, figury, rzeźby, nagrobki o zbliżonych i rozpoznawalnych cechach stylistycznych. Wytwory z roztoczańskich warsztatów rozpowszechniły się na dużym obszarze obecnego województwa lubelskiego oraz ościennych terenów i stanowią ważny i charakterystyczny element krajobrazu kulturowego regionu powiatów biłgorajskiego, janowskiego, zamojskiego, hrubieszowskiego i tomaszowskiego oraz sąsiednich, w tym zachodniego Wołynia. Nazwę tę można uznać za w pewnej mierze umowną roztoczańscy majstrowie korzystali z kamienia wydobywanego także w innych okolicach, np. pod Frampolem, a warsztaty działały również w Radzięcinie, Goraju i innych miejscach. Najsilniejsze tradycje wykształciły się jednak w Józefowie i sąsiednich miejscowościach. Stąd najpewniej pochodzi większość charakterystycznych dla całej Zamojszczyzny nagrobków i kapliczek. Umowność stosowania nazwy kamieniarka józefowska do poszczególnych dzieł, związana jest również z tym, iż Radzięcin. Fot Krzysztof Gorczyca z powodu skąpej dokumentacji, niepełnej wiedzy, złego stanu zachowania, zwyczaju przemalowywania przypisanie wielu nagrobków i kapliczek do tego ośrodka oparte jest na wysokim stopniu prawdopodobieństwa. O sile wypracowanych w roztoczańskich warsztatach wzorców świadczy popularność betonowych odlewów wzorowanych na formach kamiennych. Wapienie roztoczańskie wykorzystywano do celów budowlanych już w XVI wieku kamień ze złóż w Trzęsinach pozyskiwano m.in. przy budowie Zamościa. W XVII wieku powstają kamienne kapliczki słupowe, w XVIII figury przydrożne, zaś na przełomie XVIII i XIX wieku, wraz z przeniesieniem cmentarzy poza obręb miejscowości, zaczęto wykonywać nagrobki w formach architektonicznych i figuralnych. Józefów.

2 NA ROZTOCZU BIAŁY KAMIEŃ... Pokłady wapieni mioceńskich występują na Roztoczu w kilkudziesięciu złożach. Do celów budowlanych i rzeźbiarskich nadawało się kilkanaście z nich. Kamieniołomy na przestrzeni wieków znajdowały się m.in. w Trzęsinach koło Szczebrzeszyna, Majdanie Nepryskim, Pardysówce i Babiej Dolinie koło Józefowa, Potoku Senderkach, Lipowcu, Smoryniu, Goraju, Krasnobrodzie, Żelebsku. Obecnie eksploatowane są złoża w Tarnowoli, Szopowym, Józefowie, Woli Radzięckiej. Kamieniołom Babia Dolina w Józefowie Józefowskie wapienie Dawny kamieniołom na Górze Młynarce Narzędzia używane do "robienia" kamienia ekspozycja Pawilonu Geoturystycznego w Józefowie. Roztoczański kamień w produktach w różnym wieku i stanie zachowania.

3 MAJSTROWIE Wzmianki archiwalne o kamieniarzach józefowskich pochodzą już z połowy XVII wieku. W 1644 roku przedstawiciel ordynata zawarł postanowienie z górnikami na Niepryszu: Janem, Michałem i Matiasem Chrobkami. W dokumentach archiwalnych pojawiają się takie nazwiska jak: Józef Degen, Jakub Maucher (XVIII wiek), w opowieściach kamieniarzy bracia Mazurowie (XVIII wiek). W latach międzywojennych w Józefowie, według relacji kamieniarzy, działało 18 zakładów kamieniarskich, polskich i żydowskich, świadczących usługi niezależnie od wyznania. Pracowali tam wówczas tacy majstrowie jak: Jan Świst (jeszcze XIX-wieczny kamieniarz, teść Jana Kudełki), Jan Kudełka (ojciec), Jan Kudełka (syn), Gałka, Lejzor, Ostrzał, Nieśpiał, Korzec. W Radzięcinie działały zakłady Kacpra Tujaki (zm. 1933) oraz Jana Tujaki (działał do lat 80. XX wieku), a w Hoszni Abramowskiej Wiktora Tujaki brata Jana. Wykorzystywali oni głównie kamień z Woli Radzięckiej. Nagrobki z ich warsztatów można spotkać m.in. na cmentarzach w Radzięcinie, Frampolu, Gródkach, Turobinie, Gilowie, Goraju. Aż do lat 80. XX wieku powstawały w Radzięcinie kamienne kapliczki przydrożne, których wiele można zobaczyć w okolicach Frampola i Radecznicy. Nagrobki z warsztatu radzięcińskiego, Radzięcin. We Frampolu i Goraju pracowali w okresie międzywojennym żydowscy majstrowie wykonujący głównie macewy. Kamieniarze zazwyczaj nie podpisywali swoich dzieł, dlatego przypisanie ich konkretnemu twórcy jest bardzo trudne, a większość mistrzów pozostaje bezimiennych. Kapliczka wzniesiona przez Jana Śwista i Jana Kudełkę, 1906, Józefów. Figura św. Józefa koło kościoła w Józefowie, poł. XVIII wieku. Nagrobek Kacpra Tujaki, wykonany najpewniej przez niego samego.

4 n a rz-krz Wiep Kan. Cmentarz przy ul. Lipowe j Łęczna LUBLIN Świdnik Bełżyce Cyców ZASIĘG WYSTĘPOWANIA Strefa dominacji kamieniarki józefowskiej Opole Lubelskie Chełm trz y ca rz iep W Bys Popkowice Krzczonów Gorzków Blinów Kraśniczyn Granica austriacko-rosyjska (z 1914 r.) Wólka Kraśniczyńska Bończa Batorz Zasięg występowania kamieniarki bruśnienskiej w dawnym zaborze rosyjskim Siennica Różana Boża W ola Żółkiewka Uchanie Grabowiec Skierbieszów r Zb. Nielisz Nielisz Stary Zamość Nieledew Mołodiatycze Leopoldów Dobromierzyce Peresłowice Branew Strzyżów Hrubieszów Czumów Łasków Nowowołyńsk a Szczebrzeszyn Kryłó w Małków Gołębie Hu Janów Lubelski Husynne Ługa Szychowice czw Radzięcin Włodzimierz Wołyński Kosmów Zamość Mokrelipie g Horodło Teratyn Turobin Po Bu Jarosławiec Tarnogóra Płonka Otrocz Strefa dominacji kamieniarki bruśnieńskiej w dawnej Galicji Pobołowice Krasnystaw Targowisko Zakrzówek Miejscowości, w których odnaleziono wyroby kamieniarki józefowskiej Bończa Łopiennik Górny Bychawa Kraśnik Strefa znacznego udziału kamieniarki józefowskiej Frampol Łasków Zwierzyniec Wereszyn Nowosiółk i Pieniany Tomaszów Lubelski Łosiniec n Sa J A Obsza G Rzepin Maziły Tarnogród Zamch Gródek A L I Fot Krzysztof Gorczyca J C Sołokija 0 Brusno Stare Frampol. A i IC w ho ws k Tane ci oj ec L Józefów g A Biłgoraj Rachanie Bu G Wiep rz Cmentarz ewangelicki w Cycowie. Fot Krzysztof Gorczyca Cmentarz prawosławny w Różańcu. Fot. Dominik Robakowski Turobin km a c. O pr K rz tof z s y W

5 W latach powojennych kontynuował pracę zakład Kudełków (Jan Kudełka i Stanisław Kudełka), pracowali w kamieniu: Adam Grochowicz ( ) z Kolonii Siedlisk, Jan Pastuszek z Józefowa, a także: Bolesław Momot z Józefowa, Józef Seńko zwany Matejką z Majdanu Nepryskiego, Zygmunt Mielniczuk z Majdanu Nepryskiego, Stanisław Zaśko z Józefowa oraz inni. Nagrobek na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie wykonany przez Adama Grochowicza. Fot. Maciej Dutka Pamiątkowe zdjęcia prac Stanisława Kudełki. Nagrobek na cmentarzu w Goraju wykonany przez Zbigniewa Gorzkowskiego z Goraja (ur. 1953) przedstawiciela najmłodszego pokolenia kontynuatorów kamieniarskich tradycji. Fot. Dominik Robakowski Figura Chrystusa koło kamieniołomu w Józefowie autorstwa Bolesława Momota. Pomnik ofiar wojny w Luchowie Dolnym sygnowany przez Jana Pastuszka. Fot Krzysztof Gorczyca

6 Prehoryłe Fot. Henryk Żurawski Cmentarz katolicki w Biłgoraju zw. lapidarium. Prehoryłe Fot. Henryk Żurawski Dawny cmentarz przycerkiewny w Peresołowicach. W pierwszej połowie XIX wieku nagrobków kamiennych na cmentarzach było niewiele mogli sobie na nie pozwolić głównie ziemianie i duchowni. Nagrobki z ośrodka józefowskiego wyróżnia w tym czasie materiał i specyficzne realizacje szeroko rozpowszechnionych wzorców. Księżpol. W końcówce XVIII i w 1. połowie XIX w. dominowały masywne formy nagrobków korespondujące z szeroko rozpowszechnionymi miejskimi wzorcami. Najpopularniejsze były prostopadłościenne postumenty przykryte płytą z gzymsami, często też obeliskiem, zwieńczone żeliwnym lub kamiennym krzyżem, nierzadko o monumentalnych rozmiarach. Spotykamy też m.in. postumenty w kształcie walca, z prostopadłościenną nadstawą zwieńczoną niewielka urną, podwójne kolumny, obeliski przebite trumną, sarkofagi.

7 Mokrelipie. Nielisz. Płonka. Stary Zamość. Wraz z uwłaszczeniem chłopów pojawia się nowa grupa odbiorców zamożni włościanie. Nagrobków kamiennych jest więcej, choć ciągle są dobrem elitarnym. Upowszechnia się typ nagrobka w postaci krzyża (łacińskiego lub prawosławnego) na postumencie przykrytym gzymsami i daszkami. Były to modele ewoluujące z wcześniejszych wzorców w kierunku form znacznie lżejszych. Takie nagrobki występowały już w latach 60. XIX wieku, z nasileniem w latach 90. aż do I wojny światowej. W latach 20. i 30. ich popularność maleje, po II wojnie światowej zanikają zupełnie. W latach 80. i 90. XIX wieku upowszechnia się kompozycja w formie postumentu z nadstawą (lub nadstawami) zwieńczona krzyżem, stosowana zarówno w nagrobkach jak i przydrożnych kapliczkach. Staje się ona rozpoznawalną wizytówką kamieniarstwa józefowskiego. Choć na cmentarzach kompozycje te zasadniczo zanikły po II wojnie światowej, jako kapliczki powstawały (np. w okolicach Radzięcina) jeszcze w latach 80. XX wieku. Cmentarz prawosławny w Grodysławicach. Cmentarz prawosławny w Zamchu, w zespole cmentarzy. Łaszczów. Topólcza. Radzięcin. Nowosiółki koło Włodzimierza Wołyńskiego..

8 Z wapieni roztoczańskich wykonywano także, choć w mniejszej ilości, lokalne warianty innych szeroko rozpowszechnionych form płyty poziome, nagrobki w formie pnia drzewa z krzyżem lub krzyże stylizowane na sękate drewno wyrastające ze skałek. Nagrobki te cieszyły się pewną stałą popularnością występują od połowy XIX w. do okresu międzywojennego. Józefów. W okresie międzywojennym, po likwidacji granicy międzyzaborowej, na Zamojszczyznę zaczęły liczniej docierać dzieła kamieniarzy ze słynnego ośrodka w Bruśnie Starym, którzy zawojowali wcześniej znaczne obszary Galicji. Smukłe i lekkie, często o ciekawej plastyce, sprzedawane były na jarmarkach. Z kolei nagrobki i figury józefowskie nie zdobyły analogicznej popularności na terenie dawnej Galicji. Szychowice nagrobki z warsztatów józefowskich i bruśnieńskich występują tu obok siebie. Fot. Kalina Łapińska Z józefowskiego wapienia na bardzo szeroką skalę powstawały także stele macewy na potrzeby społeczności żydowskich. Zasięg ich występowania był nawet szerszy niż nagrobków chrześcijańskich, jednak w czasie II wojny i po niej były one masowo niszczone i używane jako budulec. Do dziś licznie zachowały się m.in. w Szczebrzeszynie, Józefowie, Frampolu i Tarnogrodzie. Ośrodek józefowski działa do dziś. Wydobywany jest kamień, powstają nagrobki, choć tradycyjne formy praktycznie wyszły już z użycia. W latach 30. XX wieku pojawiła się współczesna forma połączenie steli wzbogaconej o elementy plastyczne i figuralne, z płytą leżącą (np. Chrystus pod krzyżem ) popularna zwłaszcza w latach XX wieku. Józefów. Szczebrzeszyn. Nowym polem twórczości roztoczańskich mistrzów stały się świeckie pomniki o charakterze patriotycznym i martyrologicznym. Nawiązaniem do kilkuwiekowej tradycji są odbywające się w Józefowie plenery rzeźbiarskie. Wykuwaniem napisów zajmowali się albo sami kamieniarze, albo wyspecjalizowani w tym rzemieślnicy, albo też sami fundatorzy, nierzadko niepiśmienni. Odbijało się to na zróżnicowaniu estetycznego, językowego i literackiego poziomu inskrypcji. Górecko Kościelne. Fot. K. Gorczyca Mokrelipie. Komodzianka.

9 Rzeźby i płaskorzeźby stanowiące część kapliczki lub nagrobka, obejmują niewielki procent wszystkich dzieł ośrodka józefowskiego, ale ich ludowa ekspresja i pewien prymitywizm, uproszczony, schematyczny modelunek postaci robią duże wrażenie. Radzięcin. Zwierzyniec. Górecko Kościelne. Łaszczów. ZNISZCZENIE I RATUNEK Nagrobki i kapliczki z roztoczańskiego kamienia charakteryzują się dużą trwałością, jednak wpływ warunków naturalnych, korozja elementów metalowych, brak opieki lub celowa dewastacja sprawiają, iż znaczna część nie zachowała się do dziś, a wiele innych znajduje się w opłakanym stanie. Całkowitej dewastacji uległo wiele cmentarzy żydowskich. W pasie między Tarnogrodem, Tomaszowem i Hrubieszowem znajduje się kilkadziesiąt bardzo zdewastowanych, zarośniętych i pozbawionych opieki cmentarzy prawosławnych, na których napotkać możemy setki rozbitych i zapadniętych w ziemię józefowskich nagrobków. Stan ten próbują poprawiać nieliczne inicjatywy, takie jak obozy wolontariackie w ramach programu Cmentarze Pogranicza prowadzonego przez Towarzystwo dla Natury i Człowieka oraz remonty nagrobków m.in. w Górecku Kościelnym, Janowie Lubelskim i Łukowej, finansowane z kwest cmentarnych organizowanych przez lokalne komitety i stowarzyszenia. Komarów. Gródek. Cmentarz prawosławny w Husynnem (gm. Hrubieszów) w trakcie prac remontowych. Cmentarz prawosławny w Husynnem (gm. Hrubieszów) w trakcie prac remontowych.

10 Chłopków. Latyczyn. Opracowano na podstawie badan terenowych z lat , wywiadów z kamieniarzami i ich potomkami oraz informacji zawartych w opracowaniach autorstwa Danuty Kawałko. Opracowanie: Agnieszka Szokaluk-Gorczyca, Krzysztof Gorczyca. Współpraca badawcza: Dominik Robakowski, Agnieszka Kurasińska. Opracowanie graficzne mapy: Krzysztof Wojciechowski Opracowanie graficzne: Marcin Wachowicz Więcej informacji na temat kamieniarki roztoczańskiej na stronie: Towarzystwo dla Natury i Człowieka ul. Głęboka 8a, Lublin, tel./faks KRS towarzystwo@ekolublin.pl facebook.com/tdnicz Podborcze. Wykonano dzięki współfinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Miasta Józefów