Antoni Jan Herliczka - nowe fakty z biografii

Transkrypt

1 Romaniuk, Zbigniew Antoni Jan Herliczka - nowe fakty z biografii "Bielski Almanach Historyczny", 1, 2016, s Zdigitalizowano w ramach projektu pn Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu Społeczna odpowiedzialność nauki Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020) Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku

2 Zbigniew Romaniuk (Brańsk) Antoni Jan Her liczka - nowe fakty z biografii Zapewne niewiele osób zetknęło się z postacią historyczną o takim nazwisku, a prawie nikt nie byłby w stanie powiązać tego Herliczki z okolicami Bielska Podlaskiego Kim zatem on był i dlaczego o nim piszę? Na ile Herliczka jest ważny, świadczy wielość tekstów jemu poświęconych Jego życie i twórczość badał przede wszystkim ks Jan Nieciecki, autor kilkunastu obszernych rozpraw i przyczynków o Herliczce 5 11 Ks Nieciecki jest niekwestionowanym, najwybitniejszym biografem i znawcą tej postaci To głównie dzięki temu autorowi wiemy aż tyle, o jednym z ważniejszych artystów malarzy z dworu Jana Klemensa Branickiego Trochę miejsca Herliczce poświęcili także inni badacze Ks Jan Nieciecki jest autorem kilkunastu opracowań o naszym bohaterze W tym zasadnicze to: Antoni Herliczka malarz białostocki z XVIII wieku, Studia Teologiczne Białystok-Drohiczyn Łomża", 2 (1984 ), s ; Pierwsze rozpo::nane dzieła wybitnego malarza XVIII w Antoniego Herliczkż, Summarium Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL" 13(1984), s ; Kalendarium prac Antoniego Her!iczki, Białostocczyzna'', 1991, nr 2, s 10-13; Kim był Antoni Herliczka?, Białostocczyzna", 1991, nr 3, s 12-16; Antoni Herliczka - autorem malowideł ściennych w pałacu Myślewickim w warszawskich Łazienkach, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku", t TU, red A Maśliński, Lublin 1995, s (rec J Lileyko, Biuletyn Konserwatorski Woje\vództwa Białostockiego", 3 (1997), s ); Freski Antoniego Herliczki w kościele w Andrzeja w Słonimiu, Skąd nasz ród", 1997, nr 1, s 20; Tyczyńskie malowidła Antoniego Herliczki, wybitnego malarza dworu Jana Klemensa Branickiego, [w:] Z dziejów Tyczyna i regionu, red A Zielecki, Tyczyn 1998, s ; Ma lowidła ścienne Antoniego Herliczki w kościele pw św Andrzeja w Słonimiu, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI-XVIII w", red J Lileyko, Lublin 2000, s (rec: Z Tomczonek, Białostocczyzna", 2001, nr 1-2 s ); Freski Michelangela Palloniego wzorem dla malowideł ściennych w kościele w Siedlcach, [w:] Studia nad sztuką renesansu i baroku", t V, red J Lileyko, I Rolska-Boruch, Lublin 2004, s ; Her/icka Antanas Jonas, Herliczka Antoni Johannes, [w:] Lietuvos dailininku fodynas", t I: XVI-XVIII a, red A Paliusyte Vilnius 2005, s ; Koleje żvcia Antoniego Herliczki, malarza polskiego XVIII wieku, Roczniki Humanistyczne" (KUL), 54 (2006), z 4 s ; Herliczka Antoni Jan, [w:] De Gruyter Allgemeines Kiinstler-Lexikon Die Bildenden Kiinstler aller Zeiten und Volker", t LXXII, Berlin 2012, s , a także inne opracowania Również rozprawa doktorska ks Jana Niecieckiego, obroniona w 2004 roku na KUL-u, dotyczyła Antoniego Herliczki 512 Z innych autorów piszących o Herliczce wymienię tutaj niektórych: S Dąbrowski, Artyści dworscy XVIII wieku (przyczynki archiwalne), Biuletyn Historii Sztuki i Kultury'', t 5 (1937), nr 3-4, s ; tegoż, Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII wieku, Białystok 1938; S Szymański, Antoni Joann Herliczka czeski malarz XVIII stulecia w Białymstoku, Rocznik Białostocki", t 3 (1962), s ; Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t 3, Wrocław 1979, s 52-53, ; MI Kwiatkowska, M Kwiatkowski, K Wesołowski, Znane i nieznane Rezydencje, ludzie, wydarzenia, Warszawa 2001; P Ługowski, Kościół św Stanisława w Siedlcach Studium historyczno-artystyczne obiektu, Wschodni Rocznik Humanistyczny" 2006 t III, s 99-1 Ol - 131,,,

3 Jednak w dotychczasowych badaniach nad Herliczką nie udało się ustalić istotnych biograficznych danych o jego miejscu i dacie urodzenia, a także o miej scu i dacie śmierci, stąd biogram był niedomknięty" Nie ustalono również, gdzie został pogrzebany Oto kilka podstawowych faktów, które nieco przybliżą postać Antoniego Jana Herliczki Podaję je za ks J Niecieckim 5 13 Herliczka z pochodzenia był najprawdopodobniej zniemczonym Czechem Jego hipotetyczny czas narodzin ustalono na około 1720 rok W znanych źródłach historycznych po raz pierwszy pojawił się w początkach 1749 roku w Warszawie, gdzie był uczniem artysty Georga Wilhelma Neunhertza, twórcy fresków dla JK Branickiego, w jego warszawskiej rezydencji Herliczka co najmniej od wiosny, prowadził już samodzielną działalność artystyczną, gdyż jego mistrz wyjechał i niebawem zmarł Młody artysta w 1750 roku, malował już freski na zlecenie Izabeli Czartoryskiej w kościele w Siedlcach W następnym roku JK Branicki sprowadził go do Białegostoku, by przyozdobił tutaj kościół Dwa lata później Herliczka na stałe osiadł w Białymstoku Ożenił się w 1754 roku z ledwie 14-letnią Marianną Paszkowską (zm 1768), córką sekretarza poczty w Białymstoku Mieli siedmioroośmioro dzieci: Teresę Annę (ur 1754), Józefa Henryka (ur 1757, w 1781 doglądał" gospodarstwa w Haćkach 5 14, a zaraz potem uczył się malarstwa w Warszawie), Jana (ur 1759), Mariannę (ur ok , od 1797 żona podskarbiego białostockiego Wojciecha Matuszewicza, wdowca), Katarzynę Konstancję (ur 1763), Jakuba, Macieja, Antoniego (zm 1783) Herliczka był katolikiem, a w 1771 roku nawet prefektem arcybractwa Trój cy Świętej przy kościele w Białymstoku Mieszkał na Nowym Mieście, w domu, który w otrzymał od JK Branickiego Około 25 września 1779 roku, po zmarłym rewizorze i bielskim pisarzu prowentowym Łukaszu Olszewskim, przej ął dzierżawę wójtostwa w Haćkach, w starostwie bielskim Książę Stanisław Poniatowski 5 15, bratanek Izabeli Branickiej, nadał Herliczce to wójtostwo 3 maj a 1780 roku Ponadto 11 grudnia roku Izabela Branicka obdarowała Herliczkę dwiema włókami gruntu w Haćkach, wsi klucza stołowackiego starostwa bielskiego, a także łąką Kletne, którą wydzielono dla niego już ponad rok wcześnie/ 16 Herliczka po pewnym czasie osiadł w Haćkach Mieszkał w budynku tamtej szego wójtostwa, razem z rodziną Remontował zabudowania, poprawiał estetykę otoczenia Ks Jan Nieciecki przypuszczał, że Antoni Herliczka zmarł po 1797 roku Ustalona przez tego badacza najstarsza wzmianka o pobycie malarza 513 Zasadniczo opieram na tekście: J Niecieckiego Koleje życia Antoniego Ilerliczki, malarza polskiego XVIII wieku, Roczniki Humanistyczne" (KUL), 54 (2006), z 4, s Haćki - obecnie wieś w gminie Bielsk Podlaski, ok 8 km na północ od Bielska 515 Izabela Branicka w 1775 roku scedowała na niego starostwo i leśnictwo bielskie, jednak z własnym prawem dożywotnim - Z Romaniuk, Izabela Branicka i jej dz ieło w Bielsku Podlaskim, Bielsk Podlaski 2008, s 1 O Branicka starostwo bielskie posiadała od grudnia 1748 roku '16 Archiwum Państwowe w Białymstoku, Kamera Wojny i Domen, sygn 20 14, k 2-3; Sumariusz dokumentów Kamery Wojny i Domen w Białymstoku , opr Arkadiusz Gawroński, Białystok 2006, s 48, ,_,

4 w Białymstoku pochodziła z 1792 roku, gdy Herliczka malował obrazy do kościoła w Dolistowie Herliczka działał głównie na zlecenie Jana Klemensa Branickiego, a po jego śmierci (1771), Izabeli Branickiej, ale już w mniejszym stopniu Wykonywał prace zdobnicze różnych elementów pałacowych, upiększał nawet karetę i kolaskę Zasadniczo zajmował się malowaniem fresków w pałacach, dworach, kościołach, ale też w różnych obiektach klasztornych i plebaniach Ozdabiał dworskie oficyny, austerie, altany, pocztę, odwach itd Proj ektował rzeźby, wnętrza, kompozycj e malarskie Kierował grupami rzemieślników Uprawiał też malarstwo sztalugowe (np portrety SA Poniatowskiego i JK Branickiego) Pośród jego zleceniodawców byli roin król Stanisław August Poniatowski, Czartoryscy, Ogińscy z Siedlec, Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku", biskupi Antoni W Betański i Jan Stefan Giedroyć Zakres geograficzny jego realizacji obejmuj e Białystok (najwięcej realizacji), Choroszcz (pałac, kościół), Jordanowice (Grodzisk Mazowiecki), Kraków, Litwę (Roś?), Nieśwież, Rybienek, Słonim, Tyczyn i Warszawę Jego freski i obrazy sztalugowe były niegdyś w kościołach w Siedlcach i Dolistowie Ks J Nieciecki naliczył kilkadziesiąt prac Herliczki, tworzącego w stylu późnego baroku Wykonywał on nie tylko oryginalne dzieła, ale także kopiował realizacje innych autorów Jego dzieła są rozpoznawalne ze względu na stosowane techniki malarskie Ogólnie dostępne malowidła Herliczki, o tematyce mitologicznej, znaj duj ą się w Białymstoku na zewnętrznej stronie ściany oficyny pałacu Branickich Wystarczy także spojrzeć na sklepienie naj starszego białostockiego kościoła ( białego"), by móc podziwiać jego fresk Historia należy do nauk w których, wraz z odkrywaniem nowych źródeł, dokonuje się nieustanny postęp wiedzy Tak też się dzieje w przypadku biografii nadwornego malarza Branickich Poszukiwania archiwalne doprowadziły do odnalezienia istotnych informacji dotyczących ostatniego, nieznanego etapu życia Antoniego Herliczki Okazuj e się, że po zajęciu tych ziem przez Prusaków, 11 listopada 1796 roku, zwrócił się on do zaborczych władz reprezentowanych przez Kamerę Wojny i Domen, z prośbą, by te potwierdziły jego prawa do wójtostwa Haćki, a także do dwóch włók gruntu w tej wsi W kolejnym roku pruska Kamera wydzierżawiła mu to wójtostwo 5 17 W 1806 roku Herliczka nadal był właścicielem domu w Białymstoku na Nowym Mieście (przy Neue Herschaft Krugenstrasse" nr 390) 5 18 Jednak tak on, jak i jego córka Konstancja, która pozostała w panieństwie i zapewne opiekowała się oj cem, mieszkali we dworze w Haćkach Konstancja Herliczka zmarła 30 czerwca 1805 roku z puchliny wodnej " w Haćkach, w wieku 41 lat Pogrzebano ją na cmentarzu w Bielsku APB, Kamera Wojny i Domen, sygn 2014, k 1, A Malek, Sp is podatkowy Hasjórtha jako źródło historyczne do dz iejów Białegostoku okresu rządó,v pruskich, Białostocczyzna" 1994, nr 3 (35), s Archiwum Diecezj alne w Drohiczynie, Zespół Akt Parafii Narodzenia MB w Bielsku Podlaskim, sygn I/D/4 (księga zmarłych ), akt zgonu nr 77 z 1805 roku: Haczki dies 30 Junij Obijt Constantia Herliczka virgo annor 41 Sepu/ta in cementerio Ex Hvdrope" - 133,

5 v/:żk5 """" - ;,; - ; ' 4 - : 7e\, 17M'/ /,,, ł I ' 7 -:_)/ : / J, J ;I &,,, ;; - /'Q I ' J/ 1'tfl- -4 ft,,, / ' : ł /Q e"; b O'N /"<fj /"\,! ',_p d "1, "' ' ' I?, I l :> ( - Akt zgonu malarza artysty Antoniego Herliczki, Haćki 14 III 1808 ' I,,, Około trzech lat później, 14 marca 1808 roku, również w Haćkach zmarł ze starości" Antoni Herliczka 5 20 Miał wówczas 84 lata, co oznacza, że urodził się około roku Akt zgonu pozwala na wysunięcie przypuszczenia, że jego śmierć była chyba nagła, gdyż nie udzielono mu ostatniego namaszczenia, wspominając jedynie, że odbył spowiedź wielkanocną 5 21 Przed imieniem wpisano literę N" (nobilis), która oznaczała jego rzekome pochodzenie szlacheckie, którego, jak wyjaśnił ks Jan Nieciecki, Herliczka nie miał Ciało artysty spoczęło na cmentarzu parafialnym poza Bielskiem Mogiła nie zachowała się Odnalezienie aktu zgonu Antoniego Jana Herliczki uzupełnia jego biografię o ważne, nieznane dotąd szczegóły, odnoszące się nie tylko do jego śmierci i miej sca spoczynku, ale także do możliwego roku narodzin 1723 lub 1724 O 3-4 lata później niż dotychczas przypuszczano 5 22 Na przyszłość warto jeszcze rozważyć, czy Herliczka przypadkiem nie uczestniczył w pracach malarskich w bielskim kościele parafialnym, wzniesionym w 1783 roku, ze znaczącym udziałem Izabeli Branickiej Skoro upiększał wiele rezydencji Branickich, to może wykonywał także jakieś prace związane z dworem (pałacykiem) w Hołowiesku W Bielsku w 1784 roku spłonął drewniany klasztor i kościół karmelicki Obiekty te w ciągu następnych dziesięciu lat odbudowano już jako murowane Ich wznoszenie odbyło się przy wsparciu Izabeli Branickiej Te budowle także mógł ozdabiać Herliczka Co prawda nie ma na to jak dotąd namacalnych dowodów, ale być może z czasem odnajdą się namacalne ślady i do miejsc twórczości tego malarza artysty, będzie można dopisać także Bielsk 520 Tamże, akt zgonu nr 46 z 1808 roku: Hacki 1808 dies 14 Marti} obijt N Antonius Herliczka Tenutarius in Hacki, Annorum 84 Sine Sacramentis Paschalia Eamen persolvit Ex Senecture Sepultus in Caemeterio Ecclesiae Bielscensis" 52 1 W 1808 roku Wielkanoc wypadała 18 kwietnia 522 Oczywiście o ile podający wiek zmarłego do księgi zgonów nie pomylił się, a tak bywało 523 Antoni Herliczka od stycznia 1755, przez rok (z przerwami) malował supraporty do dworu Branickiego w Stołowaczu pod Bielskiem - J Nieciecki, Koleje życia Antoniego Herliczki Supraporta to naddźwiernik, czyli element dekoracyjny umieszczany nad drzwiami