Ochrona dóbr kultury podstawowe zagadnienia

Transkrypt

1 Źródło: Wygenerowano: Wtorek, 20 września 2016, 19:39 Ochrona dóbr kultury podstawowe zagadnienia WSTĘP Dobra kultury narażone są na różnorodne zagrożenia. Należy stwierdzić, na podstawie doświadczeń historycznych, że największe straty odnotowywane są w czasie wojny. Dlatego społeczność międzynarodowa wypracowała instrumenty prawne, które powinny zabezpieczać dobra kultury na wypadek konfliktów zbrojnych i zdarzeń nadzwyczajnych jakimi są m.in. klęski żywiołowe. Natura zagrożeń jest dwojaka. Są one powodowane przez siły przyrody (trzęsienia ziemi, huragany, ulewy, powodzie, wyładowania atmosferyczne), bądź przez działalność człowieka (wojny, kradzieże, podpalenia, akty wandalizmu, nieposzanowanie, terroryzm), zaniedbanie, lekceważenie, ignorancję, brak wyobraźni. Zagrożenia te mają charakter jednostkowy, lokalny lub ponadregionalny międzynarodowy. Wymagają więc regulacji i działań wewnętrznych w obrębie państwa oraz regulacji i działań międzynarodowych. Jak wykazały doświadczenia z minionych wojen, zniszczenia dóbr kultury były dokonywane różnymi metodami i środkami. Najważniejsze z nich to: zniszczenia mechaniczne na skutek bezpośredniego rażenia bombami lotniczymi, rakietami burzącymi, pociskami artyleryjskimi, ogniem z ciężkiej broni maszynowej, ładunkami wybuchowymi; zniszczenia lub uszkodzenia powodowane przekroczeniem naprężeń dynamicznych na skutek wstrząsów, drgań podłoża i fundamentów, silnych podmuchów i zawirowań powietrza; zniszczenia spowodowane pożarem na skutek działania pocisków i bomb zapalających, podpalenia bezpośredniego lub wynikającego z uszkodzeń instalacji wewnętrznych, np. elektrycznych, ciepłowniczych lub gazowych; uszkodzenia lub zniszczenia spowodowane działaniem substancji chemicznych używanych w celach bojowych; zniszczenia lub uszkodzenia na skutek promieniowania po wybuchu jądrowym (zwłaszcza dekoracje malarskie i zabytki malarstwa); zniszczenia ruchomych dzieł sztuki i zbiorów powodowane grabieżą, umyślnym lub nieumyślnym uszkodzeniem - utrata zbiorów lub pojedynczych dzieł sztuki przejętych w czasie działań wojennych przez oddziały nieprzyjaciela lub skradzione w celu uzyskania zysku poza w czasie pokoju.

2 UWARUNKOWANIA PRAWNE Prawo międzynarodowe W 1874 roku doszło do międzynarodowej konferencji w Brukseli, gdzie wypracowano deklarację praw i zwyczajów wojny lądowej. W deklaracji określono, że mienie gmin oraz zakładów poświęconych obrzędom religijnym, dobroczynności i wychowaniu, sztukom i naukom, nawet należących do państwa, będzie traktowane jako własność prywatna. Wszelkie zajęcie, zniszczenie lub rozmyślne zbezczeszczenie zakładów tego rodzaju oraz zabytków historycznych, dzieł sztuki i nauki powinno być ścigane przez władze cywilne. Deklaracja pomimo braku ratyfikowania, stanowiła punkt wyjścia do obrad kolejnych konferencji haskich 1899 i 1907 r., gdzie w wielu wypadkach zaproponowane regulacje były identyczne lub podobne. W wyniku prac konferencji haskiej 18 października 1907 r. przyjęto 13 konwencji międzynarodowych ogólnie znanych jako Konwencje Haskie. Konwencje te stały się podstawą i najbardziej powszechnym zbiorem prawa wojennego. Konwencja IV dotycząca praw i zwyczajów wojny lądowej określała, że: mocarstwa układające się wydadzą swym siłom zbrojnym lądowym instrukcje zgodnie z regulaminem dotyczącym praw i zwyczajów wojny lądowej. Regulamin regulował sprawy dotyczące sposobów prowadzenia wojny, własności publicznej i prywatnej, ochrony ludności i jej mienia oraz dóbr kultury. Artykuł 27 regulaminu dotyczącego praw i zwyczajów wojny lądowej stwierdzał, że podczas oblężeń i bombardowań należy stosować wszelkie niezbędne środki, ażeby w miarę możności oszczędzone zostały świątynie, gmachy służące celom nauki, sztuki i dobroczynności, pomniki historyczne, szpitale oraz miejsca, gdzie zgromadzeni są chorzy i ranni, pod warunkiem, ażeby te gmachy i miejsca nie służyły jednocześnie celom wojskowym. Obie konwencje haskie (IV, IX) w ograniczonym zakresie traktowały ochronę dóbr kultury, były jednak pierwszą międzynarodową kodyfikacją, którą ratyfikowała większość cywilizowanych państw. Polska ratyfikowała konwencję IV w 1927 roku, a konwencję IX w1936 roku. W Europie w okresie międzywojennym nowego impulsu do konwencyjnego unormowania kwestii ochrony dóbr kultury dostarczyła wojna domowa w Hiszpanii. Na zlecenie Ligi Narodów powołano w 1937 roku Komitet Ekspertów, który opracował wstępny projekt konwencji międzynarodowej dla ochrony zabytków i dzieł sztuki w czasie konfliktów zbrojnych. We wstępie tego projektu powoływano się na kodyfikacje haskie z lat 1899 i 1907, a w części normatywnej wykorzystano projekty powstałe po I wojnie światowej. Wybuch II wojny światowej przerwał prace nad przyjęciem tej konwencji. Po II wojnie światowej powróciła potrzeba kodyfikacji ochrony dóbr kultury. Pojawiły się dwa równoległe cele. Pierwszym była próba likwidacji skutków wojny przez działania restytucyjne, drugim rozbudowanie przepisów karnych, aby lepiej zabezpieczyć dobra kultury przed grabieżą i zniszczeniem. W 1954 roku zwołano do Hagi specjalną konferencję dyplomatyczną, która zakończyła się podpisaniem 14 maja aktu końcowego o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z regulaminem wykonawczym oraz protokołem. Dużym osiągnięciem Konwencji jest jasne określenie przedmiotu ochrony. Terminologia poprzednich aktów była niejednolita: zabytek, dzieła sztuki, zabytki historyczne i artystyczne. Konwencja z 1954 r. tak określa przedmiot ochrony. W rozumieniu niniejszej Konwencji uważa się za dobra kulturalne, bez względu na ich pochodzenie oraz osobę ich właściciela: a. dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, na

3 przykład zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne jak i świeckie, stanowiska archeologiczne, zespoły budowlane posiadające, jako takie, znaczenie historyczne lub artystyczne, dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr; b. gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod literą a), na przykład muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie, w razie konfliktu zbrojnego, dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod literą a); c. ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod literą a i b, zwane w dalszym ciągu ośrodkami zabytkowymi. Konwencja zawiera wiele obowiązków, które przyjmują na siebie umawiające się strony, zarówno w stosunku do własnych dóbr kulturalnych jak i tych, które mogą znaleźć na terenie konfliktu zbrojnego. Konwencja zobowiązuje także umawiające się strony do zakazania wszelkich aktów kradzieży, rabunku i przywłaszczenia w jakiejkolwiek postaci dóbr kultury. Ma to niewątpliwie na celu niedopuszczenie do powtórzenia się czynów masowego wywozu dóbr kultury z krajów okupowanych. Konwencja przewiduje również prawo dla niektórych dóbr kultury do ustanowienia ochrony specjalnej. Ochrona ta zostaje przyznana poprzez wpisanie do Międzynarodowego Rejestru Dóbr Kulturalnych Objętych Ochroną Specjalną. Konwencja określa również, że personel przydzielony do ochrony dóbr kultury powinien być w interesie tych dóbr szanowany, jeżeli dostanie się w ręce strony przeciwnej. Powinien mieć również możność dalszego pełnienia swoich obowiązków, o ile razem z nim powierzone mu dobra kultury dostaną się również w ręce przeciwnika. W celu ułatwienia identyfikacji dóbr kultury objętych ochroną w razie konfliktu zbrojnego, Konwencja ustanawia specjalny znak rozpoznawczy. Jest nim tarcza skierowana ostrzem w dół, podzielona wzdłuż przekątnych na cztery pola 2 błękitne i 2 białe. Konwencja zobowiązuje także, do utworzenia i przygotowania już w czasie pokoju w łonie swoich sił zbrojnych, specjalnej komórki organizacyjnej lub zespołu osób o specjalnych kwalifikacjach, którego zadaniem będzie czuwanie nad poszanowaniem dóbr kultury i współpracowanie z władzami cywilnymi sprawującymi opiekę nad dobrami kultury. Polska ratyfikowała Konwencję w 1956 roku, tym samym przyjęła zobowiązania do jej przestrzegania i uwzględniania jej wymogów w prawie wewnętrznym. Prawo polskie Podstawowym aktem prawnym na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa lub konfliktu zbrojnego jest ustawa z 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony. Określa ona w art. 2, że umacnianie obronności Rzeczypospolitej Polskiej, przygotowanie ludności i mienia narodowego na wypadek wojny oraz wykonywanie innych zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony należy do wszystkich organów władzy i administracji państwowej oraz i innych organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, podmiotów gospodarczych i innych jednostek organizacyjnych, organizacji społecznych, a także każdego obywatela w zakresie określonym w ustawach. Ochronę dóbr kultury na wypadek wojny realizuje się m.in. w ramach zadań obrony cywilnej.

4 Określa to art. 137 ustawy, który mówi: Obrona cywilna ma na celu ochronę ludności, zakładów pracy i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków. Na podstawie art. 17 ww. ustawy wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrówz dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin. Określa ono zadania obrony cywilnej oraz obowiązki i upoważnienia organów administracji państwowej, innych organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, podmiotów gospodarczych oraz organizacji społecznych. Powyższe rozporządzenie określa w 3 pkt 11), że do zakresu działania szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin, na ich obszarze działania, należy planowanie i zapewnienie ochrony oraz ewakuacji dóbr kultury i innego mienia na wypadek zagrożenia zniszczeniem. Najważniejsze znaczenie odgrywają akty prawne wydane przez ministra właściwego ds. kultury, z których najważniejszym są: Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.) Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. Nr 30, poz. 259); Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. Nr 113, poz. 661); Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. w sprawie wywozu zabytków za granicę (Dz. U. Nr 89, poz. 510); Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego (Dz. U. Nr 102, poz.1066) w skład którego wejdą Pan Minister oraz Pan Sławomir Górski Dyrektor Departamentu Ratownictwa i Ochrony Ludności Art ustawy o ochronie zabytków szczególną rolę przypisuje Ministrowi właściwemu do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, który opracowuje krajowy plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynuje realizację zadań mających na celu zabezpieczenie zabytków przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Ponadto zadania realizują również jednostki samorządu terytorialnego - zarząd województwa, powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) sporządza na okres 4 lat

5 odpowiednio wojewódzki, powiatowy lub gminny program opieki nad zabytkami. Szczegółowym aktem prawnym sankcjonującym kwestie postępowania z zabytkami w sytuacji konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych jest rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r., o tyle istotnym z punktu widzenia ministra spraw wewnętrznych, ponieważ kolejny raz przywoływane są w nim organy obrony cywilnej, jako podmioty wykonujące zadania na rzecz ochrony dóbr kultury. Organizację i sposób ochrony zabytków, na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, planuje się w jednostkach organizacyjnych posiadających zabytki oraz na poszczególnych stopniach administracji, ujmując stan zasobu podlegającego ochronie, zagrożenia, zamiar działania, sposób realizacji, niezbędne siły i środki oraz czas i koszty wykonania w sporządzanych w tym celu następujących dokumentach: planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej; gminnym planie ochrony zabytków; powiatowym planie ochrony zabytków; wojewódzkim planie ochrony zabytków; krajowym planie ochrony zabytków. 2. Plany ochrony zabytków, o których mowa w ust. 1, sporządza się odpowiednio do przewidywanych i realnych zagrożeń, w szczególności na wypadek: pożaru; powodzi, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlanej, awarii technicznej, chemicznej; demonstracji i rozruchów ulicznych, rabunku lub aktu wandalizmu; ataku terrorystycznego; konfliktu zbrojnego. 3. Plany ochrony zabytków zawierają w szczególności: informacje niezbędne do realizacji prac przygotowawczych oraz sprawnego koordynowania i zarządzania ochroną w poszczególnych etapach działania; wykaz osób uprawnionych do podejmowania decyzji i kierowania ochroną; wyszczególnienie sposobów przepływu informacji na wszystkich stopniach zarządzania. Plan ochrony zabytków jednostki organizacyjnej na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowuje kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, oraz przedstawia do zatwierdzenia wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta). Gminny plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowuje wójt (burmistrz, prezydent miasta); plan ten podlega uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz właściwym terenowym organem obrony cywilnej na obszarze powiatu. Powiatowy plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowuje starosta; plan ten podlega uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz właściwym

6 terenowym organem obrony cywilnej na obszarze województwa. Wojewódzki plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych opracowuje wojewódzki konserwator zabytków, w uzgodnieniu z wojewodą i Szefem Obrony Cywilnej Kraju. Niezmiernie ważną rolę w dziedzinie ochrony dóbr kultury pełni również Ministerstwo Oborny Narodowej, które spośród licznych zagadnień mu przypisanych, ma w swoim zakresie kompetencji: współdziałanie z Ministrem Kultury, Polskim Komitetem Doradczym oraz innymi instytucjami centralnymi i urzędami w zakresie wypracowywania instrumentów realizacyjnych przestrzegania postanowień konwencji haskich przez Siły Zbrojne RP podczas działań operacyjnych; szkolenie stanów osobowych Sił Zbrojnych RP w zakresie znajomości przepisów konwencji haskich i poszanowania dziedzictwa kulturowego wszystkich narodów; współdziałanie w strukturach układów koalicyjnych oraz w ramach współpracy z innymi armiami w zakresie szkolenia dowództw i wojsk dotyczące ochrony dóbr kultury podczas działań operacyjnych i misji pokojowych; współpraca z komponentami systemu bezpieczeństwa wewnętrznego państwa w zakresie pomocy w ratowaniu dziedzictwa kulturowego przed skutkami klęsk żywiołowych; zabezpieczenie dóbr kultury będących w użytkowaniu Sił Zbrojnych RP. Program Razem Bezpieczniej Minister Spraw Wewnętrznych w ramach środków przeznaczanych rokrocznie na realizację Programu Razem Bezpieczniej przeznacza na rzecz jednostek samorządu terytorialnego, zakwalifikowanych do udziału w Programie, środki finansowe na działania związane z szeroko pojętą ochroną dóbr kultury w tym również zabezpieczeniem przeciwpożarowym obiektów sakralnych, zabytków, itp. położonych na terenie działania samorządu. Działania Policji w dziedzinie ochrony dóbr kultury, wykrywalność przestępstw przeciwko dobrom kultury W 2011 roku stwierdzono 1022 przestępstwa, ( przestępstwa stwierdzone), w których przedmiotem były zabytki ruchome. Z ogółu przestępstw przeciwko zabytkom, 344 zdarzenia dotyczyły dzieł sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, pamiątek historycznych, numizmatów oraz przedmiotów upamiętniających wydarzenia historyczne ( ), zaś 586 przestępstw dotyczyło wytworów techniki, materiałów bibliotecznych, instrumentów muzycznych, wytworów sztuki ludowej i rękodzieł ( ). Ponadto w 2011 roku stwierdzono 92 przestępstwa ścigane z art. 108 i 109 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami

7 ( przestępstw stwierdzonych). Odnotowano również 325 przestępstw w wyniku których nastąpiła utrata przedmiotów kultu religijnego, nie stanowiących w myśl definicji zabytku (w roku przestępstw stwierdzonych). Rejonem, w którym doszło do największej liczby popełnionych przestępstw, gdzie przedmiotami przestępstwa były przedmioty kultu religijnego nie będące zabytkiem, w roku 2011 było województwo dolnośląskie (88 przestępstw stwierdzonych), województwo wielkopolskie (48), województwo świętokrzyskie (25), województwo śląskie (24) oraz województwo małopolskie (21). Wykrywalność przestępstw skierowanych na zabór dóbr kultury narodowej w 2011 roku w kategorii dzieł sztuki plastycznej, rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, pamiątek historycznych, numizmatów oraz przedmiotów upamiętniających wydarzenia historyczne wyniosła 51,1%, ( ,9%), w kategorii wytworów techniki, materiałów bibliotecznych, instrumentów muzycznych, wytworów sztuki ludowej i rękodzieł wyniosła 35,1%, ( ,2%), w kategorii przestępstw ściganych z art. 108 i 109 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wyniosła 57,6%, ( ,1%). Natomiast wykrywalność w kategorii przedmiotów kultu religijnego, nie stanowiących w myśl definicji zabytku w 2011 roku wyniosła 82,5%, ( ,1%). Od ponad trzech lat w realizacji programu Razem bezpieczniej poza Policją, Państwową Strażą Pożarną, państwową i kościelną służbą ochrony zabytków, biorą udział funkcjonariusze Straży Granicznej i Służby Celnej, co miało istotne znaczenie w przypadku położenia określonych drewnianych obiektów sakralnych w strefie nadgranicznej (np. w województwie podkarpackim, lubelskim, podlaskim i lubuskim). Ze strony Policji uczestniczą w nim funkcjonariusze służby kryminalnej i prewencyjnej z każdej KWP/KSP i właściwej terytorialnie komendy powiatowej (miejskiej) Policji. Zakres tych czynności obejmuje opracowanie dokumentacji fotograficzno-opisowej rzeczy stanowiących dobra kultury narodowej. Należy dodać, że Policja wykonuje zastępczą dokumentację fotograficzno-opisową jedynie tych przedmiotów, które nie zostały wcześniej zinwentaryzowane przez Wojewódzkie Urzędy Ochrony Zabytków. Czynność kontroli (oglądu) każdego obiektu dokumentowana jest w formie Protokołu z kontroli stanu zabezpieczenia obiektu, w którym przechowywane są rzeczy stanowiące dobra kultury narodowej. W treści tego dokumentu znajdują się adnotacje dotyczące między innymi: oceny ogólnego stanu zabezpieczenia kontrolowanego obiektu, sugestii komisji (grupy roboczej) w zakresie poprawy stanu zabezpieczenia obiektu (antywłamaniowego, antynapadowego, przeciwpożarowego), a także instruktażu udzielonego administratorowi (zarządcy, właścicielowi) obiektu.

8 Rada Programowa do spraw Ochrony Dóbr Kultury przed Nadzwyczajnymi Zagrożeniami Od 2002 roku przy Komendancie Głównym Państwowej Straży Pożarnej funkcjonuje Rada Programowa do spraw Ochrony Dóbr Kultury przed Nadzwyczajnymi Zagrożeniami. Rada Programowa jest stałym organem opiniodawczo-doradczym Komendanta Głównego w sprawach związanych z zabezpieczeniem dóbr kultury. Zadaniem Rady Programowej jest opracowywanie i formułowanie wniosków dotyczących zadań szkoleniowych realizowanych przez Centrum Szkolenia Ochrony Ludności i Dóbr Kultury, funkcjonujące w Szkole Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie. Skład Rady Programowej oraz zasady jej działania określa regulamin zatwierdzony przez Komendanta Głównego PSP. W składzie Rady Programowej uczestniczą przedstawiciele: Ministra Spraw Wewnętrznych, Ministra Obrony Narodowej, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Komendanta Głównego Państwowej Straży Pożarnej. Posiedzenia Rady Programowej zwołuje przewodniczący nie rzadziej niż 2 razy w roku. Opracował Marcin Pańtak Naczelnik Departament Ratownictwa i Ochrony Ludności