BADANIA EFEKTÓW MODERNIZACJI GOSPODARSTW RODZINNYCH

Transkrypt

1 Problemy Inżynierii Rolniczej nr 2/2009 Zdzisław Wójcicki Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie BADANIA EFEKTÓW MODERNIZACJI GOSPODARSTW RODZINNYCH Streszczenie Opisano działania metodyczne IBMER w zakresie opracowania, testacji i weryfikacji nowych procedur badawczych stosowanych przy ocenie działalności towarowych gospodarstw rodzinnych i przy ocenie postępu w ich technologicznej i ekologicznej modernizacji. Nowe i aktualizowane metodyki są niezbędne do sprawnej realizacji 3.letniego projektu badawczego rozwojowego pt. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw rodzinnych. Słowa kluczowe: wieś, rolnictwo, gospodarstwo, rodzina, działalność, modernizacja, ocena, metodyka Wprowadzenie Bieżącą ocenę działalności rolniczego gospodarstwa przeprowadza się wykorzystując odpowiednią procedurę IBMER [Wójcicki 2008], która zawiera tabele do parametrycznego (liczbowego) opisu wyposażenia i działalności towarowego gospodarstwa w 2008 r. Rozwojowe gospodarstwo rodzinne modernizuje się na podstawie projektu jego urządzenia i zmechanizowania w ciągu najbliższych 5-7 lat (np. do 2015 r.). Projekt taki z zastosowaniem metody technologicznej i bilansowej może być wykonany przy wykorzystaniu nowej procedury badawczej (metodyki) IBMER, która jest aktualnie (2009 r.) opracowywana i weryfikowana. Porównując wyniki bieżącej działalności z przyjętym projektem urządzeniowym, można określać uwarunkowania oraz poziom postępu w zakresie technicznej i ekologicznej modernizacji badanego gospodarstwa i jego obsługi (infrastruktury). Wynikiem upowszechniającym badania w 50 gospodarstwach będzie opracowanie 10 modeli przyszłościowych przedsiębiorstw (gospodarstw) rodzinnych na podstawie zaktualizowanej metodyki.te trzy procedury badawcze zawierają cały szereg wspólnych podstaw metodycznych, z których część została syntetycznie zaprezentowana w zestawieniach tabelowych dotyczących oceny modernizacji przykładowego gospodarstwa o powierzchni 40 ha UR, specjalizującego się w produkcji ziemniaków, mleka i żywca wołowego. 13

2 Zdzisław Wójcicki Modernizacja każdego przedsiębiorstwa, a szczególnie gospodarstwa rolnego jest procesem ciągłym i trwa przynajmniej kilka lat. Projekt modernizacyjny powiązany z potrzebami kredytowymi, zwany często biznesplanem, jest opracowywany zgodnie z konwencjonalnymi (edukacyjnymi) lub specjalnymi (unijnymi lub bankowymi) procedurami. W IBMER stosuje się też nowe procedury badawcze do oceny działalności towarowych gospodarstw rodzinnych oraz opracowuje nowe metodyki oceny postępu w technologicznej i ekologicznej modernizacji rozwojowych gospodarstw rolniczych i instytucji ich obsługi (infrastruktury). W procedurach określania stanu, kierunków przemian i ocenie postępu w modernizacji szczególną uwagę zwraca się na właściwy dobór i racjonalną eksploatację środków trwałych, zdając sobie sprawę, że pełnią one służebną rolę w stosunku do produkcyjnych, energetycznych, ekologicznych i ekonomicznych potrzeb rozwojowego gospodarstwa rodzinnego [Golka, Wójcicki 2006 i 2009; Szeptycki i in i 2005; Wójcicki 2007 i 2008]. Celem publikacji jest próba usystematyzowania podstaw metodycznych i zaprezentowania głównych elementów procedur badawczych stosowanych w badaniach modernizowanych towarowych gospodarstw rolnych, na przykładzie jednego z gospodarstw rodzinnych współpracujących z IBMER. Metody i metodyki badawcze Restrukturyzacja polskiego rolnictwa i modernizacji nowych gospodarstw zmierza ewolucyjnie do zmniejszania się liczby i powiększania obszaru gospodarstw rolnych, przy ogólnym zmniejszaniu się krajowej powierzchni użytków rolnych (UR) oraz umiarkowanym zwiększaniu się liczby i powierzchni gospodarstw wielkoobszarowych, stosujących przemysłowe formy produkcji zwierzęcej lub upraw specjalnych. Kierunkowo dążymy do integracji produkcji rolniczej z ukształtowanym środowiskiem obszarów wiejskich i przechodzenia na systemy tej produkcji wynikające z: - zasad (kodeksu) dobrych praktyk rolniczych (KDPR JUNG), - ustaleń dla produkcji ekologicznej (organicznej) bez użycia agrochemikaliów (MRiRW), - prób praktycznego stosowania zinformatyzowanej produkcji precyzyjnej (IBMER i inni). Każdy projekt (plan) urządzenia, zmechanizowania i doinwestowania gospodarstwa musi więc z wyprzedzeniem przynajmniej 5-7 lat określać: - strukturę użytków, zasiewów, płodozmian i plony roślin, - obsadę inwentarza, jego strukturę i produktywność zwierząt, - bilans pasz objętościowych i treściwych własnych, 14

3 Badania efektów modernizacji... - bilans glebowej substancji organicznej i potrzeb nawozowych, - zestaw wyposażenia w środki trwałe i koszty ich utrzymania, - bilans przychodów, rozchodów i dochodów gospodarstwa, - ocenę dalszych możliwości inwestycyjnych i rozwojowych gospodarstwa. Ocenę stanu dotychczasowego urządzonego gospodarstwa przeprowadza się dokonując opisu wyposażenia i działalności badanego obiektu za ostatni (np. 2008) r., stosując metodykę i tabele procedury zalecanej przez IBMER [Wójcicki 2008]. Porównując wynikowe parametry liczbowe stanu wejściowego (np. 2008) z parametrami stanu docelowego określonego w projekcie (planie) urządzeniowym można określać skalę niezbędnych potrzeb modernizacyjnych. W kolejnych latach, porównując wyniki stanu aktualnego z założonymi wynikami docelowymi, możemy określać poziom i dynamikę zachodzących przemian technologicznych w badanym rozwojowym gospodarstwie rodzinnym. Część urządzeniową projektu opracowuje się zgodnie z aktualną wiedzą i zaleceniami agronomicznymi (agro i zootechnicznymi). Część mechanizacyjną i organizacyjną projektu zaleca się sporządzać stosując dość pracochłonną, ale dokładną i umożliwiającą kontrolę, metodę technologiczną (kart technologicznych). Przy weryfikowaniu założeń, wariantów i uzyskiwanych wyników trzeba stosować metody bilansowe, pozwalające unikać przekłamań czy pobożnych życzeń, które mogę występować w rolniczym programowaniu lub prognozowaniu, gdzie nadal dużą rolę odgrywa intuicja (wyczucie) projektantów. Badane i urządzane gospodarstwo Metodyczne podstawy oceny działalności i oceny postępu w modernizowaniu gospodarstwa rodzinnego przedstawić można syntetycznie na przykładzie stosowania procedur badawczych w jednym z obiektów rolniczych współpracujących z IBMER [Taraban 2008]. Jest to gospodarstwo o powierzchni 34,4 ha UR, które planuje powiększanie swoich UR, uproszczenie produkcji roślinnej i zwierzęcej, wprowadzenie racjonalnego płodozmianu, zwiększenie produkcji nawozów naturalnych, zmniejszenie stosowania agrochemikaliów, zmniejszenie jednostkowych nakładów materiałowo-energetycznych i zmniejszenie jednostkowych kosztów produkcji. Modernizacja przewiduje powiększenie do 2015 r. powierzchni UR do 40 ha przez rekultywację nieużytków, dzierżawę a potem zakup ziemi sąsiadów (tab. 1). Stosowana dotychczas struktura zasiewów (tab. 2) zostanie przebudowana poprzez wprowadzenie 7.letniego płodozmianu, gdzie w zmianowaniu 2.krotnie występuje żyto z wsiewką seradeli i 2.letnia uprawa koniczyny z trawami (tab. 3). 15

4 Zdzisław Wójcicki Tabela 1. Powierzchnia gospodarstwa w 2008 i 2015 r. Table 1. Farm acreage in 2008 and 2015 Rodzaj gruntów gospodarstwa Powierzchnia w ha w roku Struktura użytków rolnych (UR) w roku Grunty orne (GO) 22,0 28,0 64,1 70,0 Łąki naturalne (TUZ) 8,3 8,0 24,2 20,0 Pastwiska naturalne (TUZ) 4,0 4,0 11,7 10,0 Inne użytki (UR) Razem użytki rolne (UR) 34,3 40,0 100,0 100,0 Grunty poza UR 4,3 3,6 11,6 9,0 Ogółem powierzchnia gospodarstwa (PO) 38,8 43,6 100,0 100,0 Takie zmianowanie na polach 4. hektarowych pozwoli na eliminowanie monokultury zbożowej, co będzie ułatwiać utrzymanie dostatecznego poziomu glebowej substancji organicznej. Uprawa koniczyny i seradeli ułatwi bilansowanie żyzności i zasobności gleby oraz zmniejszy straty azotu (N) i fosforu (P) przez wymywanie wodne z pól nieobsianych roślinami uprawnymi. Tabela 2. Produkcja roślinna w 2008 r. Table 2. Crop production in 2008 Rodzaj zasiewu lub TUZ Powierzchnia ha Plon główny t/ha Plon uboczny t/ha Produkcja globalna ton główna uboczna Ziemniaki 2,0 22,0 44,0 Pszenica jara 2,0 3,5 4,0 7,0 8,0 Żyto 1,5 3,5 5,0 5,3 7,5 Jęczmień jary 6,0 3,0 3,5 18,0 21,0 Pszenżyto 4,0 4,5 5,0 18,0 20,0 Mieszanka zbożowa 6,5 3,0 3,8 19,5 24,5 Razem zasiewy 22,0 (67,8 ton ziarna) 91,0 Łąki naturalne 8,3 40,0 332,0 Pastwiska naturalne 4,0 35,0 140,0 Razem UR 34,3 16

5 Tabela 3. Produkcja roślinna w 2015 r. Table 3. Crop production in 2015 Rodzaj zasiewu lub TUZ Badania efektów modernizacji... Powierzchnia ha Plon główny t/ha Plon uboczny t/ha Produkcja globalna ton główna uboczna Ziemniaki 4,0 28,0 112 Żyto z wsiewką seradeli 8,0 4,5 6, Jęczmień z wsiewką koniczyny 4,0 5,0 6, Koniczyna z trawami 8,0 60,0 480 Pszenica jara 4,0 5,5 6, Seradela (wsiewka) (8,0) 18,0 144 Razem zasiewy 28,0 (78 ton ziarna) 102 Łąki naturalne 8,0 50,0 400 Pastwiska naturalne 4,0 45,0 180 Razem UR 40,0 Tabela 4. Obsada inwentarza żywego w 2008 i 2015 r. Table 4. Livestock density in 2008 and 2015 Kategoria i grupa zwierząt Przelicznik DJP/szt. Średnioroczny stan w roku szt. DJP szt. DJP Krowy mleczne 1, , ,0 Cielęta do 2 miesięcy 0,15 4 0,6 5 0,8 Cielęta 2-6 miesięcy 0,25 5 1,3 8 2,0 Jałówki 6-15 miesięcy 0,4 8 3,2 12 4,8 Jałówki miesięcy 0,9 2 1,8 10 9,0 Bukaty 6-15 miesięcy 0,6 8 4,8 13 7,8 Bukaty (opasy) ponad 15 miesięcy 1,0 3 3, ,0 Opasy krów wybrakowanych 1,2 1 1,2 3 3,6 Razem bydło 52 41,1 8 70,0 Maciory (lochy) 0,35 2 0,7 Prosięta do 2 miesięcy 0,02 9 0,2 Warchlaki 2-4 miesiące 0, ,4 Tuczniki 4-7 miesięcy 0, ,3 Razem trzoda chlewna 51 5,6 17

6 Zdzisław Wójcicki Gospodarstwo decyduje się też na uproszczenie swojej produkcji zwierzęcej (tab. 4) przez eliminację produkcji trzody chlewnej i powiększenie obory do 25 krów dojnych oraz produkcję bydła w cyklu zamkniętym z odchowem cieląt na jałówki hodowlane i bukaty. Obsada zwierząt zwiększy się z 46,7 DJP do 70 DJP, zwiększając wskaźnik obsady z 1,36 DJP. ha -1 do 1,75 DJP. ha -1 UR. Zwiększy się tym samym produkcja nawozów naturalnych: obornika z 380 do około 470 ton, gnojowicy z 385 do około 480 ton. Konieczna jest nowoczesna zadaszona płyta obornikowa oraz szczelne zbiorniki na gnojówkę gnojowicę. Sporządzony bilans pasz objętościowych i treściwych dla posiadanych zwierząt jest dodatni, zapewnia pełne wykorzystanie zielonek, siana i sianokiszonek oraz pszenicy i jęczmienia. Nadmiar żyta będzie sprzedany, a zakupione będą komponenty białkowe i pasze specjalne dla cieląt i krów mlecznych. Produkcja mleka wzrośnie z 94,5 t. rok -1 do 150 t. rok -1, z czego 120 ton będzie odbierać mleczarnia. Wzrośnie produkcja towarowa żywca z 12,3 t. rok -1 do 15,5 t. rok -1, sprzedawana jako zwierzęta rzeźne lub hodowlane (jałówki). Bilanse działalności zmodernizowanego gospodarstwa Bilans wskazujący na degradację lub reprodukcję glebowej substancji organicznej jest produkcyjną i ekologiczną podstawą modernizacji i działalności techniczno-ekonomicznej przyszłościowego gospodarstwa. W naszym modelowym przykładzie bilans ten (tab. 5) jest zdecydowanie dodatni (+1,333 t. ha -1 UR), co zapewnia uzyskiwanie trwałych plonów i dobre wykorzystywanie nawozów naturalnych i mineralnych. Bilans potrzeb nawozowych uprawianych roślin (tab. 6) wskazuje, że pomimo wysokiego nawożenia organicznego niezbędne będzie uzupełnienie potrzeb azotowych (N) zbóż nawożeniem pogłównym lub dolistnym. Potrzeby nawozowe potasu (K) i fosforu (P) będą uzupełnione łącznie z usługowym nawożeniem wapniowo-magnezowym (dolomit i inne). Z zaprojektowanych i stosowanych kart technologicznych wynikają bilanse pracy żywej i siły pociągowej. W wyniku modernizacji nakłady pracy własnej rodziny rolnika obniżą się z 5304 rbh. rok -1 do 4600 rbh w 2015 r. (z 135 do 115 rbh. ha -1 ). Porównawczy bilans przychodów (tab. 7) wskazuje, że stosując ceny 2008/09 w 2015 r. rodzina rolnika uzyska większe przychody ogółem, w przeliczeniu na 1 ha UR oraz w przeliczeniu na 1 rbh pracy własnej. 18

7 Badania efektów modernizacji... Tabela 5. Bilans glebowej substancji organicznej w zmodernizowanym gospodarstwie 40 ha UR w 2015 r. Table 5. Balance of soil organic matter in a modernized farm of acreage 40 ha (2015) Rodzaj zasiewu lub użytku rolnego Współczynnik odnawialności substancji organicznej Powierzchnia zasiewu t/ha ha % UR Wynik oceny w gospodarstwie t/ha % UR Poziom degradacji lub reprodukcji substancji organicznej t/ha/100% Ziemniaki jadalne 1, ,0 0,140 Żyto ozime 0, ,6 0,106 Jęczmień jary 0, ,3 0,053 Pszenica jara 0, ,3 0,053 Poplon seradela, mulcz 0,45 (8) (20) 9,0 0,090 Koniczyna z trawami 1, ,2 0,392 Trwałe użytki zielone 0, ,5 0,285 Razem UR ,5 0,415 Nawożenie obornikiem 0, t 32,9 0,822 Nawożenie gnojówką gnojowicą Poziom degradacji lub reprodukcji glebowej substancji organicznej 0, t 3,8 0,096 x 1,333 Większe też będą ponoszone rozchody (tab. 8), choć zmniejszeniu ulegną nakłady ponoszone na amortyzację środków technicznych oraz zużycie paliw ciekłych. Uproszczona produkcja i uproszczone technologie oraz zwiększenie korzystania z usług produkcyjnych spowoduje obniżenie wartości odtworzeniowej zestawu niezbędnych środków technicznych, a także zmniejszenie kosztów ich utrzymania (amortyzacja) i użytkowania (paliwa). Zwiększy się zużycie energii elektrycznej, pomimo wzrostu wykorzystania energii słonecznej i prawdopodobnie odzysku ciepła w oborze. Bilanse porównawcze działalności gospodarstwa i rozwojowej działalności inwestycyjnej prezentowane są w tabeli 9. Ocena działalności modernizowanego gospodarstwa Stosując procedury badawcze proponowane przez IBMER można ocenić całoroczną działalność gospodarstwa rodzinnego w roku początkującym modernizację (np. 2008) i kończącym jego modernizację (np. 2015) oraz badać postęp modernizacyjny w latach pośrednich. Na podstawie bilansowego zestawienia działalności i wyposażenia gospodarstwa można stwierdzać, czy jest ono obiektem: 19

8 Zdzisław Wójcicki rozwojowym (przyszłościowym) pod względem socjalnym i produkcyjnym, możliwym do wprowadzenia produkcji zrównoważonej, zdolnym do przestawienia się na produkcję ekologiczną, łatwym do wprowadzenia uproszczonych technologii produkcji roślinnej i zwierzęcej, posiadającym dostateczne wyposażenie techniczne, które można uzupełnić lub zredukować przez korzystanie z usług, posiadającym budynki i budowle łatwe do przystosowania zgodnie z podjętą produkcją po modernizacji, o wzrastającym wynagrodzeniu za pracę własną rodziny przy równoczesnych wzrastających możliwościach podejmowania inwestycji produkcyjnych. Stosowanie odpowiedniego następstwa roślin oraz wsiewek seradeli i koniczyny z trawami upraszcza technologie produkcji roślinnej przez rezygnację z orki i szeregu innych zabiegów uprawowych i pielęgnacyjnych. Zbiory pasz objętościowych ułatwia stosowanie pras zbierających i owijarek sianokiszonki. Z posiadanego wyposażenia technicznego można wyeliminować szereg maszyn niedostatecznie wykorzystywanych w gospodarstwie, które podejmuje świadczenia i korzystanie z usług mechanizacyjnych, transportowych i innych, a w tym kompleksowego zaopatrzenia i zbytu. Przestawienie się na chów bydła pozwoli na stosunkowo tanią adaptację budynków inwentarskich i magazynowych, niezbędnych do produkcji mleka, żywca wołowego i jałówek hodowlanych. Z porównania bilansów działalności gospodarstwa (tab. 9) wynika, że po modernizacji wynagrodzenie za pracę rodziny rolnika brutto wzrośnie ponad 2.krotnie w przeliczeniu na 1 rbh pracy produkcyjnej i wyniesie 26,74 zł przekraczając ponad 2.krotnie tzw. wynagrodzenie parytetowe w stosunku do rodzin nierolniczych, szacowane obecnie na około 12 zł/rbh. Badane gospodarstwo już w 2008 r. miało dodatnią zdolność inwestycyjną, bo inwestowało więcej niż wynosiła szacunkowa wartość amortyzacji posiadanych środków trwałych i uzyskiwało wynagrodzenie za pracę własną zbliżoną do wartości wynagrodzenia parytetowego. W trakcie i po modernizacji możliwości inwestycyjne gospodarstwa będą wzrastać, bo poza szacunkową amortyzacją nakłady inwestycyjne mogą być zwiększone kwotami z bilansowego zysku (+48,0 tys. zł) i ograniczonego wynagrodzenia za pracę własną (netto 22,26 zł/rbh) do wartości (12 zł/rbh) wynagrodzenia parytetowego (tab. 9). 20

9 Badania efektów modernizacji... Tabela 6. Bilans potrzeb nawozowych NPK w zmodernizowanym gospodarstwie 40 ha UR Table 6. Balance of NPK fertilization needs in modernized farm of the acreage 40 ha Rodzaj zasiewu lub użytku rolnego Zapotrzebowanie kg/t na azot fosfor potas N P K Łączne plony (zbiory) ton Łączne roczne zapotrzebowanie w kg na azot fosfor potas razem N P K NPK Ziemniaki jadalne Żyto ozime Jęczmień jary Pszenica jara Poplon seradela, mulcz Koniczyna z trawami Trwałe użytki zielone Razem na UR x x x x Nawożenie obornikiem Nawożenie gnojówką - gnojowicą NPK z opadów, mineralizacji, od mikroorganizmów i innych w kg/ha Nadmiar (+) lub niedobór (-) x x x x Tabela 7. Przychody modernizowanego gospodarstwa rodzinnego 40 ha UR (ceny 2008 r.) Table 7. The incomes of modernized family farm of the acreage 40 ha (prices of 2008) Rodzaj przychodu razem tys. zł Wartość przychodu brutto w roku na 1 ha na 1 ha na 1 rbh razem UR UR zł/rbh tys. zł zł/ha zł/ha na 1 rbh zł/rbh Sprzedaż produkcji roślinnej 5, ,07 35, ,72 Sprzedaż produkcji zwierzęcej 125, ,66 213, ,30 Spożycie domowe i darowizny 9, ,87 7, ,63 Razem przychody z produkcji rolniczej Przychody z usług i produkcji nierolniczej 141, ,58 256, ,65 2,1 61 0,40 21, ,57 Kredyty, dotacje, renty i inne 25, ,81 43, ,35 Ogółem przychody brutto (suma bilansowa) 168, ,79 320, ,57 21

10 Zdzisław Wójcicki Tabela 8. Rozchody modernizowanego gospodarstwa rodzinnego 40 ha UR (ceny 2008 r.) Table 8. Expenditures in modernized family farm of the acreage 40 ha (prices of 2008) Rodzaj rozchodu razem tys. zł Wartość rozchodu w roku na 1 ha UR razem na 1 ha UR zł/ha tys. zł zł/ha Zakup produktów pochodzenia rolniczego 7, ,2 780 Zużywane środki chemiczne 21, ,8 745 Paliwa i energia elektryczna 32, ,8 970 Opłaty i materiały eksploatacyjne 11, ,7 567 Usługi i inne materialne 0, ,6 515 Podatki i inne niematerialne 5, ,0 425 Wynagrodzenie pracowników najemnych 2, ,0 375 Inwestycje odtworzeniowe i rozwojowe 33, ,0 875 Razem rozchody (bez robocizny własnej) 114, , Tabela 9. Bilans działalności modernizowanego gospodarstwa w 2008 i 2015 r. (ceny 2008 r.) Table 9. Balance of modernized farm activities in 2008 and 2015 (prices of 2008) Rodzaj przychodu, rozchodu lub dochodu razem tys. zł Wartość obrotów w roku na 1 rbh na 1 rbh razem pracy własnej pracy własnej tys. zł zł/rbh zł/rbh Przychody brutto (suma bilansowa) 168,6 31,79 320,0 69,57 Rozchody materialne (bez wydatków domowych) 65,7 12,39 133,1 28,95 Podatki, ubezpieczenia i inne niematerialne 5,1 0,96 13,9 3,02 Dochód gospodarstwa rolniczego brutto 97,8 18,44 273,0 37,61 Wynagrodzenie za pracę obcą 2,1 0,40 15,0 3,26 Produkcyjne wydatki inwestycyjne 33,0 6,22 35,0 7,61 Dochód rodziny rolnika brutto 62,7 11,82 123,0 26,74 Spożycie własnych produktów i darowizny 9,9 1,87 7,5 1,63 Eksploatacyjne i inwestycyjne wydatki domowe 8,2 1,54 13,1 2,85 Dochód rodziny rolniczej netto 44,6 8,41 102,4 22,26 Różnica pomiędzy oszacowaną amortyzacją a poniesionymi wydatkami inwest. +0,7 +0,13-1,4-0,30 Średnie (2%) oprocentowanie wartości odtworzeniowej środków trwałych i ziemi 47,4 8,94 53,0 11,52 Bilansowy zysk (+) lub strata ( ) działalności gospodarstwa rodzinnego -2,1-0,40 +48,0 +10,44 22

11 Badania efektów modernizacji... Podsumowanie Z przedstawionych zestawień i analiz wynika, że technologiczną i ekologiczną modernizację rozwojowego gospodarstwa rolnego można przeprowadzać według projektu jego urządzenia i zmechanizowania realizowanego przez 5-7 lat (np. do 2015 r.). Ten projekt (biznesplan) najlepiej opracowywać metodą technologiczną na podstawie sporządzanych kart technologicznych poszczególnych rodzajów produkcji roślinnej i zwierzęcej. Z kart technologicznych wynikają potrzeby pracy żywej, środków energetycznych i niezbędnych agregatów maszynowych własnych lub usługodawców. Stosując bilansowanie uzyskiwanej i rozchodowanej produkcji oraz bilanse przychodów, rozchodów i dochodów możemy oceniać wyniki całorocznej działalności badanego gospodarstwa rodzinnego. Procedury badawcze w tym zakresie proponowane przez IBMER muszą być dalej doskonalone i weryfikowane na większej zbiorowości różnorodnych gospodarstw rolnych. Przyszła metodologia badania postępu technologicznego w gospodarstwach rodzinnych w możliwie szerokim zakresie powinna uwzględniać praktycznie osiągnięcia nowych technik informatycznych. Bibliografia Golka W., Wójcicki Z Ekologiczna modernizacja gospodarstwa rolniczego. Monografia. Wydawnictwo IBMER, Warszawa Golka W., Wójcicki Z Ocena działalności modernizowanych gospodarstw rodzinnych. Problemy Inżynierii Rolniczej, Nr 1(63) Szeptycki A., Wójcicki Z Postęp technologiczny i nakłady energetyczne w rolnictwie do 2020 r. Wydawnictwo IBMER, Warszawa Szeptycki i in Stan i kierunki rozwoju techniki oraz infrastruktury rolniczej w Polsce. Wydawnictwo IBMER, Warszawa Taraban A Wyposażenie i działalność gospodarstwa rodzinnego 34,3 ha UR w 2008 r. Maszynopis w ZPTI-IBMER, Warszawa Wójcicki Z Poszanowanie energii i środowiska w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Monografia. Wydawnictwo IBMER, Warszawa Wójcicki Z Metodyka badań postępu technologicznego w gospodarstwach rodzinnych. Monografia. Wydawnictwo IBMER, Warszawa 23