ARTYKU Y GEOTURYSTYCZNE

Transkrypt

1 ARTYKU Y GEOTURYSTYCZNE Geopark Beskid Œl¹sko-Morawsko- ywiecki najstarsze utwory Karpat fliszowych Jan Golonka 1, Micha³ Krobicki 1, Krzysztof Miœkiewicz 1, Tadeusz S³omka 1, Anna Waœkowska 1, Marek Doktor 1 J. Golonka M. Krobicki K. Miœkiewicz T. S³omka A. Waœkowska M. Doktor "Silesian-Moravian- ywiec Beskid" Geopark the oldest deposits of the Flysch Carpathians. Prz. Geol., 61: Ab s t r a c t: The oldest flysch deposits are the leading theme of the planned "Silesian-Moravian- ywiec Beskid" Geopark. The geopark is located in the area of Beskid Œl¹ski Mts. and Beskid ywiecki Mts. in the territory of Poland. This is a region of the occurrence of a number of tectonic units of the Outer Carpathians, including Pieniny Klippen Belt, Magura Nappe (with Krynica, Bystrica, Raèa and Siary tectonic-facies zones), Fore-Magura Unit, Silesian Nappe and Subsilesian Nappe. Geodiversity of this area is defined by well-exposed sections of rocks. They were the sites of classical geological work in the 19 th century. Within the geopark boundaries, there are the type localities of the following tectonic units: Silesian Nappe, Fore-Magura, Bystrica and Raèa units, as well as Jaworzynka, Bystrica, Vyhylovka, Vendrynì and Cieszyn Limestone formations, Malinowska Ska³a Conglomerate, Mutne Sandstone, and Cisownica Shale members. Landslides, attractive geomorphologic landforms (e.g., highest peaks of the Beskidy Mts., providing magnificent views), waterfalls, diversified river valleys, tors, caves as well as places associated with the history and tradition of this region represent geotouristic attractions with a high potential. They will be included in the network of geosites protected within the planned geopark. Analysis of the geopark area indicates a high degree of variability of natural values, especially its geodiversity and richness of the historical-cultural heritage. The preservation and protection methods are also diversified. This region represents unique geoenvironmental and historical values on the European scale, therefore offering good chances for establishment of geopark. The documentation of geosites has already been gathered at this stage of work. The information requires only updating, minor additions and construction of a unified database. The evaluation of the current touristic infrastructure have also brought very positive results; the area is frequented by millions of tourists from Poland, Czech Republic, Slovakia and other countries. Keywords: geopark, geoconservation, Outer Carpathians, flysch, valorization, Silesian Nappe, Magura Nappe Du e zró nicowanie przyrody nieo ywionej stanowi podstawê do tworzenia geoparków i uprawiania geoturystyki (Miœkiewicz, 2009). Georó norodnoœæ Karpat zas³uguje na szczególn¹ uwagê, dlatego nie brakuje propozycji zagospodarowania geoturystycznego (np. Gonera, 2004; S³omka i in., 2006; Miœkiewicz i in., 2011; Bartuœ i in., 2012; Golonka i in., 2012). G³ównym motywem planowania Geoparku Beskid Œl¹sko-Morawsko- ywiecki jest wystêpowanie formacji geologicznych reprezentuj¹cych najstarsze utwory zachodnich Karpat fliszowych (ryc. 1, 2). Obiekty geologiczne od lat s¹ przedmiotem wnikliwych badañ i tematycznych wycieczek geologicznych. Obszar ten ze wzglêdu na walory przyrodnicze i historyczne jest odwiedzany przez rzesze turystów, których potrzeby zaspokaja rozbudowana infrastruktura turystyczna. Teren proponowanego geoparku obejmuje Beskid Œl¹ski z Pogórzem Cieszyñskim, Beskid ywiecki oraz Morawy. Granice wschodni¹ i pó³nocno-wschodni¹ wyznaczaj¹: rzeka Polhoranka, potok Glinna, rzeka Koszarawa, Brama Wilkowicka oraz rzeka Bia³a. Granica pó³nocna to podnó e Beskidu Œl¹skiego na linii Mikuszowice Skoczów Cieszyn Frydek-Mistek. Granice zachodnia i po³udniowo- -zachodnia le ¹ wzd³u linii rzeka Ostrawica Czadca rzeka Kysuca Stara Bystrica Polhora. Park Krajobrazowy Beskidu Œl¹skiego wraz z ywieckim Parkiem Krajobrazowym, których czêœæ znalaz³aby siê na terenie planowanego geoparku, mog¹ wspólnie pe³niæ funkcjê jednostki administracyjnej. ZARYS BUDOWY GEOLOGICZNEJ OBSZARU W budowie geologicznej obszaru geoparku bior¹ udzia³ jurajskie, kredowe, paleogeñskie i neogeñskie utwory allochtoniczne Karpat zewnêtrznych buduj¹ce obecnie pieniñski pas ska³kowy oraz p³aszczowiny: magursk¹, przedmagursk¹, œl¹ska i podœl¹sk¹ (Œl¹czka i in., 2006). P³aszczowina magurska wystêpuje na S³owacji, w Beskidzie Kysuckim i Orawskim, na obszarze CHKO (s³ow. 1 Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, al. Mickiewicza 30, Kraków; jan_golonka@yahoo.com, krobicki@geol.agh.edu.pl, krzysztof.miskiewicz@agh.edu.pl, slomka@ agh.edu.pl, waskowsk@agh.edu.pl, doktor@geol.agh.edu.pl. 277

2 rzeki rivers zbiorniki wodne water bodies szczyty peaks miasta towns drogi roads granice pañstw state borders Obiekty geologiczne: Geological objects: 1 Polhora (S³owacja), ods³oniêcia jednostki Bystrzyckiej p³aszczowiny magurskiej Polhora (Slovakia) Bystrica Unit outcrops, Magura Nappe 2 Pilsko (Polska i S³owacja) flisz karpacki p³aszczowiny magurskiej, geomorfologia najwy szych partii Beskidów, dzia³alnoœæ lodowcowa Pilsko (Poland and Slovakia) Carpathian flysch, Magura Nappe, geomorphology of the highest Beskidy peaks, glaciers 3 Kamienny Potok, piaskowce formacji magurskiej, kaskady Kamienny Potok, Magura Formation sandstones, cascades 4 Sopotnia Wielka, wodospad Sopotnia Wielka, waterfall 5 Mutne, flisz karpacki p³aszczowiny magurskiej, ogniwo piaskowców z Mutnego (stratotyp) Mutne, Carpathian flysch, Magura Nappe, type locality of the Mutne Sandstone Member 6 ywiec, profil So³y ywiec, So³a profile 7 Leœna Lipowa ko³o ywca, formacja godulska, potok Zimnik (œcie ka dydaktyczna), dolna kreda podœl¹ska okna tektonicznego ywca, ska³ki Leœna Lipowa near ywiec, Godula Formation, Zimnik Stream (educational trail), Subsilesian Lower Cretacaeous of the ywiec window, tors 8 Milówka, wodospad Milówka, waterfall 9 Glinka, piaskowce magurskie Glinka, sandstones of the Magura Formation 10 Wielka Racza, rezerwat po s³owackiej stronie, jaskinie, p³aszczowina magurska Ve¾ká Raèa, preservation area in Slovakia, caves, Magura Nappe 11 Z³atna, wody mineralne Z³atna, mineral waters 12 Vychylovské prahy, flisz p³aszczowiny magurskiej, jednostka bystrzycka, wodospady Vychylovské prahy, flysch, Bystrica Unit, Magura Nappe, waterfalls 13 Brodno (S³owacja) profil stratotypowy granicy jura/kreda Brodno (Slovakia) type locality of the Jurassic/Cretaceous boundary Kamesznica, formacja kroœnieñska jednostki przedmagurskiej Kamesznica, Krosno Formation of the Fore-Magura Unit 15 Kamesznica, potok Janoska, profil p³aszczowiny œl¹skiej Kamesznica, Janoska Stream, Silesian Nappe profile 16 Barania Góra, geomorfologia najwy szych partii Beskidów Barania Góra, geomorphology of the highest Beskidy peaks 17 Malinowska Ska³a, ska³ki fliszowe (zlepieñce z Malinowskiej Ska³y) Malinowska Ska³a, flysch tors (Malinowska Ska³a Conglomerate Member) 18 Ustroñ, uzdrowisko, wody mineralne Ustroñ spa, mineral waters 19 Skrzyczne, geomorfologia najwy szych partii Beskidów, osuwiska Skrzyczne, geomorphology of the highest Beskidy peaks, landslides 20 Klimczok, geomorfologia najwy szych partii Beskidów, jaskinie Klimczok, geomorphology of the highest Beskidy peaks, caves 21 Wis³a, Kaskady Rod³a, Ÿród³owe potoki Wis³y Wis³a, Rod³o Cascades, Vistula River springs 22 Wis³a, Nowa Osada, zlepieñce z Malinowskiej Ska³y Wis³a, Nowa Osada, Malinowska Ska³a Conglomerate Member 23 Ustroñ-Poniwiec, formacja godulska, olistolity Ustroñ-Poniwiec, Godula Formation, olistoliths 24 Cisownica, ogniwo ³upków z Cisownicy formacji godziskiej Cisownica, Cisownica Shale Member of the Hradištì Formation 25 Goleszów, Jasieniowa Góra, formacja wapieni cieszyñskich Goleszów, Jasieniowa Góra, Cieszyn Limestone Formation 26 Puñców, cieszynit Puñców, teschenit 27 Cieszyn (historyczne miasto), profil stratotypowy formacji wapienia cieszyñskiego Cieszyn (historical town), type locality of the Cieszyn Limestone Formation 28 Wêdrynia (Czechy) profil stratotypowy formacji wêdryñskiej, historyczne górnictwo i hutnictwo Vendrynì (Czech Republic), stratotype section of the Vendrynì Formation, historical mines and steel-mills 29 Jaworzynka, ods³oniêcie (stratotyp) formacji z Jaworzynki Jaworzynka, stratotype of the Jaworzynka Formation 30 Sól, wody mineralne Sól, mineral waters 31 ysa Góra (Czechy), geomorfologia najwy szych partii Beskidów, kopu³a szczytowa Lysá hora (Czech Republic), geomorphology of the highest Beskidy peaks, shaped mountain summit 32 Ostrawica (Czechy), utwory czarnej kredy formacji wierzowskiej Ostravice (Czech Republic), Black Cretacaeous of the Veøovice Formation 33 Baszka (Czechy), cieszynity Baška (Czech Republic), teschenit 34 Malenowice (Czechy), ska³ki, jaskinie Malenovice (Czech Republic), tors, caves 35 Koniaków, Koci Zamek, formacja kroœnieñska jednostki przedmagurskiej Koniaków, Koci Zamek, Krosno Formation of the Fore-Magura Unit 36 Stare Hamry (Czechy), kreda p³aszczowiny œl¹skiej Staré Hamry (Czech Republic), Cretaceous of the Silesian Nappe 37 Jasnowice, profil formacji istebniañskiej, warstwy hieroglifowe, granica kreda/paleogen, najdalej na wschód wysuniêty punkt na terenie Czech Jasnowice, Istebna Formation section, Hieroglyphic Beds, Cretaceous/Palaeogene boundary, easternmost point in the Czech Republic area 38 Czantoria, geomorfologia najwy szych partii Beskidów Czantoria, geomorphology of the highest Beskidy peaks 39 Istebna, œcie ka dydaktyczna w dolinie Olzy, stratotyp formacji istebniañskiej Istebna, educational trail in the Olza River Valley, type locality of the Istebna Formation Ryc. 1. Lokalizacja najwa niejszych obiektów geologicznych geoparku Fig. 1. Location of the most important geological objects in the geopark Chránená krajinná oblas ; czes. Chránìná krajinná oblast odpowiednik parku krajobrazowego) Kysuce i CHKO Horná Orava, i w Czechach, w rejonie Jab³onkowa i na po³udniowych krañcach Beskidu Œl¹sko-Morawskiego na obszarze CHKO Beskydy. W Polsce znajduje siê na po³udniowych krañcach Beskidu Œl¹skiego oraz w Beskidzie ywieckim, na ternie ywieckiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny. W obrêbie tej p³aszczowiny wyró nia siê 278

3 Karpaty Wewnêtrzne Inner Carpathians pieniñski pas ska³kowy Pieniny Klippen Belt jednostki podœl¹sko- danickie wraz ze sfa³dowanym miocenem Subsilesian- danice units and the folded Miocene p³aszczowina magurska (bez jednostki bia³okarpackiej) Magura Nappe without the Biele Karpaty Unit jednostka bia³okarpacka Biele Karpaty Unit jednostki przedmagurskie Fore-Magura units neogen na Karpatach Neogene on the Carpathians neogen zapadliska przedkarpackiego Neogene of the Carpathian Foredeep p³aszczowina œl¹ska: Silesian Nappe: utwory m³odsze p³aszczowiny œl¹skiej younger deposits of the Silesian Nappe granice projektowanego geoparku boundaries of the planned geopark Ryc. 2. Po³o enie Geoparku Beskid Œl¹sko-Morawsko- ywiecki na tle schematycznej mapy geologicznej polskich Karpat fliszowych na zachód od Krakowa (wed³ug Lexy i in., 2000) Fig. 2. Location of the "Silesian-Moravian- ywiec Beskid" Geopark on the schematic geological map of the Flysch Carpathians, west of Kraków (after Lexa et al., 2000) cztery jednostki tektoniczno-facjalne oddzielone od siebie dyslokacjami o charakterze lokalnych nasuniêæ: krynick¹, bystrzyck¹, raczañsk¹ i Siar. Wiêkszoœæ obszaru Beskidu ywieckiego jest zbudowana z utworów jednostki raczañskiej, jednostka bystrzycka znajduje siê g³ównie na S³owacji i wchodzi na teren Polski w rejonie Ujso³ i Korbielowa (Golonka, 1981; Golonka i in., 1981, 2005). Jednostka Siar wystêpuje na niewielkim obszarze na pó³noc od Jeleœni. P³aszczowiny przedmagurskie tworz¹ w¹ski pas w rejonie Istebnej, Koniakowa i Milówki, wchodz¹ równie na obszar Czech. P³aszczowina œl¹ska buduje Beskid Œl¹ski w Polsce, Beskid Œl¹sko-Morawski w Czechach, jak równie przedgórze Beskidów. Przedgórze tworz¹ g³ównie utwory górnojurajsko-dolnokredowe (Golonka i in., 2008b). Pasma górskie Beskidu Œl¹skiego i Œl¹sko-Morawskiego buduj¹ górnokredowo-paleoceñskie piaskowce. Utwory p³aszczowiny podœl¹skiej wystêpuj¹ na niewielkim obszarze na pó³nocnym obrze eniu przedgórza Beskidów. Na terenie geoparku znajd¹ siê profile stratotypowe p³aszczowiny œl¹skiej, jednostki bystrzyckiej i raczañskiej p³aszczowiny magurskiej i jednostek przedmagurskich, formacji istebniañskiej, z Jaworzynki, z Vyhylovki, wêdryñskiej i wapienia cieszyñskiego, a tak e ogniw zlepieñców z Malinowskiej Ska³y, piaskowców z Mutnego i ³upków z Cisownicy (Golonka i in., 2008b). Rejon ten jest znany z wystêpowania wód mineralnych (Chowaniec & Zuber, 2008; Chowaniec, 2009). S¹ one eksploatowane w uzdrowisku Ustroñ, solanki wystêpuj¹ w miejscowoœci Sól, wody siarczkowe z miejscowoœci Z³atna (Rajchel, 2000). Na S³owacji, w CHKO Kysuce, znajduje siê kilka Ÿróde³ mineralnych, takich jak Bukovský prameò, Vojtovský prameò czy Ochodnický prameò. CHARAKTERYSTYKA REPREZENTATYWNYCH GEOSTANOWISK Spoœród wystêpuj¹cych na obszarze geoparku miejsc o walorach geologicznych i geoturystycznych (ryc. 1, 2) na szczególn¹ uwagê zas³uguje wiele istotnych obiektów. W dalszej czêœci artyku³u opisano tylko wybrane. W miejscowoœci Mutne (wzniesienie Janikowa Grapa), znajduje siê profil stratotypowy ogniwa piaskowców z Mutnego formacji z Jaworzynki jednostki Siar p³aszczowiny magurskiej (póÿna kreda paleocen) (Cieszkowski i in., 2007) (ryc. 1 p. 5, ryc. 3A, B, 4A). W okaza³ym ods³oniêciu mo na przeœledziæ profil litologiczny tworzony g³ównie przez grubo³awicowe piaskowce, piaskowce zlepieñcowate i zlepieñce, sporadycznie prze³awicane pakietami drobnorytmicznego fliszu, oraz wk³adki wapieni interpretowane jako olistolity. Warstwy skalne zapadaj¹ zgodnie z kierunkiem nachylenia stoku, ku dolinie Koszarawy, przez co w wyniku powierzchniowych ruchów masowych do obserwacji s¹ dostêpne rozleg³e powierzchnie stropowe ³awic piaskowcowych z licznymi strukturami sedymentacyjnymi (Unrug, 1969). Potok Janoska w Kamesznicy (ryc.1 p.15)tomiejsce od lat uznawane za istotny obiekt geologiczny, z uwagi na dobrze eksponowane wychodnie ska³ jednostki œl¹skiej (Unrug, 1969). Ods³aniaj¹cy siê tu profil skalny obejmuje 279

4 górnokredowo-paleoceñsk¹ formacjê istebniañsk¹ (ryc. 3C), kolejno tektonicznie zredukowane eoceñskie warstwy hieroglifowe i górnoeoceñskie pstre ³upki z prze³awiceniami bentonitów. Profil koñcz¹ wychodnie cienko³awicowego fliszu warstw kroœnieñskich. W Kamesznicy, od strony Milówki, znajduje siê du e, nieeksploatowane wyrobisko warstw kroœnieñskich jednostki przedmagurskiej. W obrêbie profilu litologicznego piaskowcowo-mu³owcowego znajduj¹ siê ³awice osuwisk podmorskich (Stadnik, 2009). W dolinie prawobrze nego dop³ywu Radonia w centrum miejscowoœci Cisownica (ryc.1 p.24)ods³aniaj¹ siê utwory ogniwa ³upków z Cisownicy formacji grodziskiej jednostki œl¹skiej (walan yn hoteryw) (ryc. 3D). Miejsce to zarekomendowano jako profil stratotypowy dla tego wydzielenia (Golonka i in., 2009). Na kilkusetmetrowym odcinku doliny potoku wystêpuj¹ ci¹g³e wychodnie drobnorytmicznego fliszu pakiety ciemnoszarych mu³owców wapnistych oraz margli prze³awicanych wapnistymi piaskowcami cienko³awicowymi, wapieniami detrytycznymi oraz wk³adkami sferosyderytów. Góra Grojec w wid³ach rzek So³y i Koszarawy to kolejne geostanowisko. W jego obrêbie wystêpuje kontakt trzech p³aszczowin œl¹skiej, podœl¹skiej i magurskiej (Tokarski, 1947). W ods³oniêciach naturalnych i sztucznych s¹ widoczne najstarsze utwory Karpat fliszowych (górna jura i dolna kreda) formacja wêdryñska i cieszyñska dokumentuj¹ce ruchy wypiêtrzaj¹ce przekszta³caj¹ce podmorski grzbiet œl¹ski w aktywn¹ kordylierê (S³omka, 2001; Golonka i in., 2006a, 2008b; Waœkowska i in., 2008). Formacjê wapieni cieszyñskich buduj¹ wapienie detrytyczne (z licznymi bioklastami) i pelityczne oraz margle i ³upki, a formacjê wêdryñsk¹ ³upki margliste prze³awicone cienkimi piaskowcami wapnistymi i ³awicami syderytów. Syderyty by³y eksploatowane jako surowiec hutniczy, a wapienie wypalane w wapiennikach, z których jeden zachowa³ siê na po³udniowym stoku Grojca (S³omka & S³omka, 2007). W profilu wystêpuj¹ intruzje obojêtnych ska³ magmowych, tzw. cieszynitów, œwiadcz¹ce o dolnokredowych iniekcjach magmy (Narêbski, 1990; Grabowski i in., 2003, 2004). W nieczynnym kamienio³omie Nowa Marglownia w Goleszowie ods³aniaj¹ siê utwory formacji wêdryñskiej. S¹ one wykszta³cone jako ciemne ³upki margliste, margle oraz cienkie ³awice wapieni pelitycznych i detrytycznych. W ods³oniêciu s¹ widoczne liczne struktury deformacyjne powsta³e podczas podmorskich ruchów masowych (S³omka, 1986b). Wœród ciemnych margli mo na obserwowaæ bloki wapieni detrytycznych (do 6 m œrednicy) i izolowanych pakietów zwiêz³ych margli, ³upków marglistych i drobnorytmicznego fliszu wapnistego. Wiek utworów okreœlono na najpóÿniejsz¹ jurê (wczesny tyton Olszewska, 1997, 2005; Szyd³o, 2005), chocia ich najstarsza czêœæ mo e byæ wieku póÿnokimerydzkiego (Malik, 1994). Wyniki badañ sedymentologicznych wskazuj¹ na gwa³town¹ sedymentacjê w trakcie wielkoskalowych podmorskich ruchów masowych (Nowak, 1964, 1968, 1973; Peszat, 1967, 1968, 1971; S³omka, 1986a, b; Malik, 1994; Waœkowska-Oliwa i in., 2008). Na pó³nocnym i wschodnim stoku Jasieniowej Góry (Goleszów; ryc. 1 p.25)znajduje siê wiele wyrobisk za³o onych w wychodniach formacji wapieni cieszyñskich (ryc. 3E). Najpe³niejszy profil tej formacji (tyton berias; patrz Golonka i in., 2006b) mo na obserwowaæ w najwiêkszym z wyrobisk oraz w przekopie drogi prowadz¹cej do niego. Ods³aniaj¹ca siê sekwencja wapieni odpowiada bardziej dystalnym partiom sp³ywów podmorskich, które transportowa³y materia³ ze stref p³ytkomorskich w g³¹b basenu protoœl¹skiego. Profil charakteryzuje siê gradacyjnym wzrostem iloœci ³awic i ich mi¹ szoœci. Roœnie równie frakcja materia³u ziarnistego typowych kalcyturbidytów. W przekopie ods³aniaj¹ siê drobno u³awicone, jasne wapienie drobnoziarniste prze³awicane szarymi marglami. Grubo- i bardzo grubo³awicowe wapienie w wy szej czêœci kamienio³omu s¹ uziarnione frakcjonalnie. Liczne bioklasty wskazuj¹, e materia³ by³ dostarczany z p³ytkich stref basenowych, z pó³nocnego obrze enia basenu protoœl¹skiego (Ksi¹ kiewicz, 1971). Zaproponowano w³¹czenie tego stanowiska do europejskiej sieci geostanowisk (Alexandrowicz, 2006b). Kamienio³om w Ustroniu-Poniwcu (ryc. 1 p.23) znajduje siê na pó³nocnym zboczu grzbietu Wielkiej Czantorii. Ods³ania siê w nim górnokredowa formacja godulska jednostki œl¹skiej (ryc. 3F) (S³omka, 1995). Profil w Poniwcu obejmuje sekwencje kana³owe g³êbokowodnego sto ka wewnêtrznego (S³omka, 1995). Widoczne s¹ bardzo grube i grube ³awice piaskowców zlepieñcowatych i masywnych o erozyjnych powierzchniach sp¹gowych, z licznymi powierzchniami amalgamacji, strukturami miseczkowymi i kroplowymi. Otoczaki frakcji wirowej s¹ zbudowane ze ska³ magmowych, osadowych i metamorficznych (S³omka, 1995). W dolnej czêœci profilu jest widoczny p³at zeœlizgowy warstw lgockich z dajkami klastycznymi. Kaskady Rod³a (ryc. 1 p.21)znajduj¹ siê w rezerwacie przyrody Wis³a (ryc. 3G). Obszar le y na terenie jednostki œl¹skiej, w obrêbie wychodni formacji godulskiej i istebniañskiej (Burtan i in., 1937; Burtan, 1973). Pe³ny profil przejœcia tych formacji mo na obserwowaæ w dolinie Bia³ej Wise³ki, natomiast w dolinie Czarnej Wise³ki ods³ania siê sekwencja piaskowców istebniañskich dolnych. Liczne progi wodospadowe, rynny erozyjne, p³yty zeœlizgowe i kot³y eworsyjne odzwierciedlaj¹ du ¹ ró norodnoœæ skalnych form erozyjnych. Progi wodospadowe s¹ w ró nych stadiach rozwoju, za³o one na odpornych ³awicach piaskowcowych, poziome lub obsekwentne, dochodz¹ do kilku metrów wysokoœci (Alexandrowicz, 1976). Charakterystyczne dla ods³oniêæ jest wystêpowanie krzy- uj¹cego siê zespo³u spêkañ ciosowych, których gêstoœæ jest uzale niona od gruboœci ³awic (Alexandrowicz, 1976). Utwory formacji godulskiej s¹ wykszta³cone w postaci naprzemianleg³ych ³awic piaskowców i ³upków mu³owcowych bêd¹cych zapisem turbidytowej sedymentacji silikoklastycznej rozwijaj¹cej siê w obrêbie sto ków podmorskich (S³omka, 1995). Piaskowce formacji godulskiej zwykle s¹ drobnoziarniste, cienko³awicowe, bogate w ró norodne struktury sedymentacyjne, ku górze profilu gradacyjnie wzrasta ich mi¹ szoœæ i frakcja. Formacjê istebniañsk¹ reprezentuj¹ grubo³awicowe piaskowce i zlepieñce o nieregularnym charakterze u³awicenia zawieraj¹ce tzw. debryty kohezyjne, które s¹ wynikiem chaotycznej sedymentacji podmorskiej fartuchowego systemu depozycyjnego (Strzeboñski & S³omka, 2007). Jedno z najlepszych ods³oniêæ piaskowców formacji kroœnieñskiej, nale ¹ce do jednostki przedmagurskiej (Burtan, 1973), znajduje siê na wzgórzu Koci Zamek w Koniakowie (ryc. 1 p.35,ryc. 3H), które jednoczeœnie jest punktem widokowym z panoram¹ na przyleg³e Beskidy. 280

5 Ryc. 3. Wybrane geostanowiska geoparku. A profil stratotypowy ogniwa piaskowców z Mutnego formacji z Jaworzynki jednostki Siar p³aszczowiny magurskiej, Janikowa Grapa. Fot. J. Golonka; B profil stratotypowy formacji z Jaworzynki w Jaworzynce, gmina Istebna, blisko granicy polsko-s³owackiej. Fot. J. Golonka; C warstwy istebniañskie jednostki œl¹skiej, potok Janoska. Fot. M. Krobicki; D profil stratotypowy ogniwa ³upków z Cisownicy formacji grodziskiej jednostki œl¹skiej, Cisownica. Fot. M. Krobicki; E formacja wapieni cieszyñskich, Jasieniowa Góra. Fot. M. Krobicki; F formacja godulska jednostki œl¹skiej, Ustroñ-Poniwiec. Fot. J Golonka; G formacja godulska jednostki œl¹skiej, Kaskady Rod³a. Fot. M. Doktor; H piaskowce formacji kroœnieñskiej jednostki przedmagurskiej, Koci Zamek w Koniakowie. Fot. J. Golonka Fig. 3. Selected geosites in the geopark. A stratotype section of the Mutne Sandstone Member of the Jaworzynka Formation, Siary Unit of the Magura Nappe, Janikowa Grapa. Photo by J. Golonka; B stratotype section of the Jaworzynka Formation in Jaworzynka, Istebna commune close to the Polish-Slovakian border. Photo by J. Golonka; C Istebna Beds of the Silesian Nappe, Janoska Stream. Photo by M. Krobicki; D stratotype section of the Cisownica Shale Member of the Hradištì Formation, Silesian Nappe, Cisownica. Photo by M. Krobicki; E Cieszyn Limestone Formation, Jasieniowa Góra Hill. Photo by M. Krobicki; F Godula Formation of the Silesian Unit, Ustroñ-Poniwiec. Photo by J. Golonka; G Godula Formation of the Silesian Unit, Rod³o Cascades. Photo by M. Doktor; H sandstones of the Krosno Formation of the Fore-Magura Unit, Koci Zamek in Koniaków. Photo by J. Golonka 281

6 Ryc. 4. Wybrane geostanowiska geoparku. A tablica œcie ki dydaktycznej w dolinie Olzy w Istebnej; B kopu³a grzbietowa Pilska w Beskidzie Wysokim. Zdjêcie zrobione w maju, kiedy partie szczytowe wci¹ s¹ pokryte œniegiem; C wodospad w potoku Milowskim za³o ony w grubo³awicowych piaskowcach pasierbieckich jednostki raczañskiej p³aszczowiny magurskiej; D ska³ki zbudowane ze zlepieñca z Malinowskiej Ska³y, formacja godulska, Beskid Œlaski, Malinowska Ska³a. Wszystkie fot. J. Golonka Fig. 4. Selected geosites in the geopark. A explanation board on the educational trail in the Olza River Valley in Istebna; B dome of Pilsko Mountain in the Wysoki Beskid Mts. Picture taken in May, upper part of the mountain still covered with snow; C waterfall of Milowski Stream in the thick-bedded Pasierbiec Sandstones of the Raèa Unit, Magura Nappe; D tors composed of the Malinowska Ska³a Conglomerate, Godula Formation. All photos by J. Golonka Geomorfologia szczytowych partii Beskidów jest dobrze widoczna na przyk³adzie najwy szego szczytu geoparku Pilska (ryc.1 p.2; ajczak, 1992, 2003). Szczytowe partie masywu Pilska, o nachyleniu zboczy dochodz¹cym do 55, s¹ zbudowane z grubo³awicowych piaskowców formacji magurskiej jednostki raczañskiej (Golonka & Wójcik, 1978; Pivko, 2002), których mi¹ szoœæ osi¹ga ok m. Ich profil mo na obserwowaæ w Potoku Kamiennym (ryc. 1 p. 3), sp³ywaj¹cym w kierunku Korbielowa. Na grubszych ³awicach s¹ za³o one wodospady, tworz¹ce systemy kaskad. W masywie Pilska (ryc. 4B) funkcjonowa³ lodowiec, po którym zachowa³y siê dobrze czytelne formy glacjalne (Golonka & Wójcik, 1978), m.in. kot³y lodowcowe oraz wa³ morenowy w pobli u schroniska na Hali Miziowej. Interesuj¹cy jest równie masyw Wielkiej Raczy (ryc.1 p. 10), od której pochodzi nazwa jednostki raczañskiej. Wielka Racza jest klasycznym przyk³adem inwersji rzeÿby, gdzie partie szczytowe buduj¹ m³odsze utwory wystêpuj¹ce w j¹drach synklin. Utwory strefy raczañskiej ods³anaj¹ siê w ska³kach rejonów szczytowych, w nieczynnych kamienio³omach (np. w Glince ryc.1 p.9),jakte wkorytach cieków powierzchniowych. W potokach na wychodniach fliszowych tworz¹ siê progi wodospadowe (np. wodospady w Sobotni i w Milówce ryc. 1 p.8,ryc. 4C). S³owacka strona z formami ska³kowymi i jaskiniami jest objêta ochron¹ rezerwatow¹. Utwory jednostki bystrzyckiej s¹ najlepiej ods³oniête po s³owackiej stronie geoparku, w dolinie rzek Polhoranki w okolicach Oravskej Polhory (ryc. 1 p.1) i Bystricy w okolicach Nowej Bystricy i Vychylovky. W potoku Bystricy znajduj¹ siê piêkne kaskady znane jako Vychylovske prahy (ryc. 1 p.12). W Beskidzie Œl¹skim morfologiê partii szczytowych mo na podziwiaæ na ysej Górze (ryc.1 p.31)postronie czeskiej, a tak e na Czantorii (ryc. 1 p.38), Baraniej Górze (ryc.1 p.16), Malinowskiej Skale (ryc.1 p.17), Klimczoku (ryc.1 p.20)iskrzycznym (ryc.1 p.19)po stronie polskiej. Rozwinê³y siê tu formy ska³kowe. Klasycznym ich przyk³adem jest rejon Malinowskiej Ska³y (ryc. 4D), gdzie znajduje siê s³ynna ambona skalna (wysokoœæ 6 m) uformowana w jednej ³awicy zlepieñca malinowskiego nale ¹cego do formacji godulskiej (Alexandrowicz & Poprawa, 2000; Golonka & Waœkowska-Oliwa, 2007). 282

7 Popularna jest równie pseudokrasowa Jaskinia Malinowska (Jaskinia Ondraszka; d³ugoœæ 214,5 m) znajduj¹ca siê na stoku góry Malinów (Alexandrowicz & Poprawa, 2000). Obiekt ten umieszczono na liœcie najbardziej reprezentatywnych geostanowisk Polski miêdzynarodowego programu Global GEOSITES (Alexandrowicz, 2006a, b). ATRAKCJE TURYSTYCZNE GEOPARKU Pasma Beskidu Œl¹skiego i Beskidu ywieckiego, których znaczne czêœci obejmuje obszar proponowanego geoparku, nale ¹ do najlepiej zagospodarowanych terenów górskich na terenie Polski. Korzystne po³o enie na po³udnie od najwiêkszej aglomeracji przemys³owej, jak¹ jest Górnoœl¹ski Okrêg Przemys³owy i funkcja rekreacyjna, jak¹ pe³ni Beskid Œl¹ski i ywiecki, spowodowa³y, e obszar przyci¹gn¹³ licznych inwestorów. Dziêki temu rejon dysponuje dogodnymi rozwi¹zaniami komunikacyjnymi. Wiêkszoœæ miejscowoœci o charakterze letniskowo- -wypoczynkowym (np. Ustroñ, Wis³a, Koniaków, Istebna, Zwardoñ, Rajcza, Wêgierska Górka, Korbielów, Szczyrk) jest po³¹czona z wa niejszymi miastami regionu, takimi jak Cieszyn, Bielsko-Bia³a czy ywiec. Obszar posiada rozbudowan¹ i ró norodn¹ bazê noclegow¹ od wielkich oœrodków wypoczynkowych (Ustroñ-Jaszowiec, Wis³a-G³êbce, Szczyrk) przez wiele pensjonatów (Wis³a, Zwardoñ, Korbielów) a do gospodarstw agroturystycznych i kwater prywatnych. Bazê uzupe³niaj¹ liczne schroniska górskie (Równica, Sto ek, Wielka Racza, Pilsko, Klimczok, Skrzyczne itp.). Obszar pokryty jest sieci¹ dobrze oznakowanych pieszych i rowerowych szlaków górskich. Dope³nieniem jest równie urozmaicona, czêsto bogata w elementy folklorystyczne baza gastronomiczna. Wszystkie te cechy sprawiaj¹, e jest to dobrze zagospodarowany pod wzglêdem infrastruktury region, mog¹cy przyj¹æ i zadowoliæ du ¹ liczbê turystów. Obok walorów przyrodniczych zwi¹zanych z budow¹ geologiczn¹ i obszarami Ÿródliskowymi najwiêkszej polskiej rzeki Wis³y obszar posiada walory krajoznawcze, zarówno historyczne, jak i etnograficzne. Obiekty historyczne czêsto s¹ po³o one na terenie wiêkszych miast, takich jak Cieszyn, Bielsko-Bia³a czy ywiec (zamki, zabytkowa architektura starówek, jeden z najbardziej znanych browarów w Polsce ywiec), natomiast wiele miejscowoœci, np. Koniaków, Istebna czy Korbielów, przyci¹ga turystów atrakcjami zwi¹zanymi z folklorem góralskim (zwyczaje pasterskie s³ynne trombity czy jedna z najrzadszych dziedzin rzemios³a artystycznego koronki koniakowskie itp.). W licznych miejscowoœciach (Koniaków, Brenna, Wis³a, Istebna, Wêgierska Górka) dzia³aj¹ zespo³y regionalne, które kultywuj¹ tradycje góralskie tych terenów i które prezentuj¹ pieœni i obrzêdy na ró nych imprezach folklorystycznych. Wiele spoœród znanych miejscowoœci wypoczynkowych ma tradycje wydobywczo-przeróbcze m.in. Wêgierska Górka ze swoj¹ hutnicz¹ przesz³oœci¹ bazuj¹ca na lokalnych z³o ach rud elaza czy Ustroñ ze s³ynnymi kuÿniami, bêd¹cy niegdyœ wa nym oœrodkiem hutniczym. Obecnoœæ wapieni w wychodniach powierzchniowych sprzyja³a te rozwojowi wapiennictwa. Pierwsze polowe wapienniki dzia³a³y w Goleszowie ju w XVII w., jeszcze w okresie miêdzywojennym funkcjonowa³o na tym terenie 11 pieców, ostatni wygaszono w Ustroniu w 1977 r. Rejon wyró nia drewniana architektura sakralna; drewniane koœcio³y mo na zobaczyæ w Kamesznicy, Wiœle- -Kubalonce, Istebnej, Mikuszowie i Brennej. W niektórych miejscowoœciach znajduj¹ siê pensjonaty zwi¹zane ze znanymi osobistoœciami kultury i sztuki (np. willa Wygnanka w Wiœle, gdzie mieszka³ W³adys³aw Reymont); Wis³ê odwiedzali: Boles³aw Prus, Tadeusz Boy- eleñski, Jan Parandowski, W³adys³aw Orkan czy Jan Sztaudynger. Dzisiaj Wis³a mo e poszczyciæ siê zameczkiem na Zadnim Groniu, który jest rezydencj¹ górsk¹ prezydenta Rzeczpospolitej. Na obszarze proponowanego geoparku znajduje siê Trójstyk (albo Trójk¹t Beskidy ), jeden z szeœciu punktów w Polsce, gdzie zbiegaj¹ siê granice trzech pañstw. Miejsce to wyznaczaj¹ trzy obeliski ustawione w naro nikach terytoriów Polski, Czech i S³owacji. Do walorów turystycznych nale ¹ równie liczne punkty widokowe z szerokimi panoramami. Wymienione, z koniecznoœci nie wszystkie, atrakcje turystyczne pozwalaj¹ uznaæ ten obszar za szczególnie przydatny dla rozwoju ruchu turystycznego. Rozwój ten mo e byæ wspomagany przez powo³anie geoparku, na którego terenie przedstawione i objaœnione bêd¹ tak e walory geologiczne. OCHRONA PRZYRODY Ochrona przyrody jest wa nym aspektem geoturystyki (Miœkiewicz, 2007). Na terenie proponowanego geoparku znajduj¹ siê dwa parki krajobrazowe ywiecki Park Krajobrazowy, powo³any w 1986 r., bêd¹cy najwczeœniej utworzonym parkiem krajobrazowym w Karpatach, oraz Park Krajobrazowy Beskidu Œl¹skiego, który utworzono w 1998 r. ywiecki Park Krajobrazowy (powierzchnia 358,7 km 2 ) obejmuje dwa g³ówne pasma górskie: Wielkiej Raczy i Pilska. Wiêksz¹ czeœæ parku zajmuj¹ lasy, s¹ to g³ównie przekszta³cone przez cz³owieka sztuczne œwierczyny (Krause i in., 2004). Bardziej zró nicowana jest roœlinnoœæ nieleœna, w obrêbie której wyznaczono ok. 20 zbiorowisk. Na uwagê zas³uguj¹ m³aki i torfowiska, zbiorowiska ³¹kowe i pastwiskowe, a tak e zio³oroœla rozwijaj¹ce siê wzd³u cieków wodnych i w otoczeniu Ÿródlisk. Na terenie parku wystêpuje ponad 1000 gatunków roœlin naczyniowych, 40 gatunków ssaków, ponad 100 gatunków ptaków lêgowych, 6 gatunków gadów, 15 gatunków p³azów i ponad 20 gatunków ryb (Krause i in., 2004). Ustanowiono tutaj 10 rezerwatów przyrody o ywionej, niejednokrotnie o wysokich walorach geologicznych, oraz 3 pomniki przyrody nieo ywionej. Najbardziej efektownym pomnikiem jest najwiêkszy w Karpatach wodospad zeœlizgowy (wysokoœæ 10 m) w potoku Sopotnia Wielka. Na obszarze ywieckiego Parku Krajobrazowego znajduje siê kilka jaskiñ pseudokrasowych, z których dwie (Jaskinia w Sopotni Wielkiej i Jaskinia przed Rozdro em) s¹ chronione jako pomniki przyrody. Park Krajobrazowy Beskidu Œl¹skiego (powierzchnia 386,2 km 2 ) obejmuje pasma górskie Czantorii i Baraniej Góry. Roœlinnoœæ Beskidu Œl¹skiego charakteryzuje siê wyraÿn¹ strefowoœci¹. Piêtro pogórza, niegdyœ pokryte lasami liœciastymi, zajmuj¹ obecnie tereny rolne z fragmentami ³êgów i gr¹dów. Piêtro regla dolnego porastaj¹ buczyny z domieszk¹ œwierku, jod³y i jaworu, a regiel górny naturalne bory œwierkowe. W Beskidzie Œl¹skim naliczono 35 gatunków ssaków, w tym a 17 gatunków nietoperzy, co 283

8 stanowi 68% ogó³u znanych nietoperzy w Polsce (Mys³ajek i in., 2008). W Parku Krajobrazowym Beskidu Œl¹skiego znajduje siê siedem rezerwatów przyrody. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje rezerwat Wis³a (powierzchnia 17,61 ha), który ma charakter wodno-faunistyczny. Obejmuje on koryta Ÿród³owych potoków Wis³y-Malinki, Czarnej Wise³ki i Bia³ej Wise³ki. Ze wzglêdu na du e walory geologiczne obszar ten umieszczono w krajowej bazie geostanowisk Polski programu Global GEOSITES (Alexandrowicz, 2006b). Interesuj¹cy jest równie rezerwat przyrody nieo ywionej KuŸnie, utworzony w celu ochrony rzeÿby osuwiskowej i zwi¹zanych z ni¹ form ska³kowych oraz jaskiñ (Alexandrowicz & Poprawa, 2000). Szczególnie ciekawe jest osuwisko pakietowo-rumoszowe powsta³e w obrêbie grubo³awicowych piaskowców i zlepieñców nale ¹cych do formacji godulskiej. W Parku Krajobrazowym Beskidu Œl¹skiego znajduje siê 16 pomników przyrody nieo ywionej. S¹ to g³ównie formy ska³kowe oraz jaskinie dylatacyjne, w tym najd³u sza taka jaskinia w Polsce na Trzech Kopcach (d³ugoœæ 925 m). Na obszarze proponowanego geoparku jest zlokalizowane tak e reprezentatywne dla Polski stanowisko dokumentacyjne chroni¹ce ods³oniêcie cieszynitów (Alexandrowicz, 2006a, b). Po stronie s³owackiej geopark obejmuje czêœæ CHKO Kysuca i CHKO Horná Orava. W ich obrêbie znajduj¹ siê rezerwaty w szczytowych partiach Pilska i Wielkiej Raczy, a tak e liczne pomniki przyrody nieo ywionej. Na terenie Czech znajduje siê CHKO Beskydy z rezerwatami przyrody i pomnikami przyrody nieo ywionej. Praca by³a finansowana przez Akademiê Górniczo-Hutnicz¹ im. Stanis³awa Staszica w Krakowie (DS ). LITERATURA ALEXANDROWICZ Z Wodospady Bia³ej i Czarnej Wise³ki. Ochr. Przyr., 42: ALEXANDROWICZ Z. 2006a Geoparki nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Prz. Geol., 54: ALEXANDROWICZ Z. 2006b Framework of European geosites in Poland. Nature Conserv., 62 (5): ALEXANDROWICZ Z. & POPRAWA D. (red.) 2000 Ochrona georó norodnoœci w polskich Karpatach. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa, s BARTUŒ T., BÊBENEK S., DOKTOR M., GOLONKA J., ILCEWICZ-STEFANIUK D., JONIEC A., KR PIEC M., KROBICKI M., ODZIÑSKI M., MARGIELEWSKI W., MASTEJ W., MAYER W., MIŒKIEWICZ K., S OMKA E., S OMKA T., STADNIK R., STEFANIUK M., STRZEBOÑSKI P., URBAN J., WAŒKOWSKA A. & WELC. E Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie pomników i rezerwatów przyrody nieo ywionej. MŒ, NFOŒiGW & AGH, Kraków, s BURTAN J Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50000, ark. Wis³a. Wyd. Geol., Warszawa, s. 38. BURTAN J., KONIOR M. & KSIAZKIEWICZ M Mapa geologiczna Karpat Polskich. Pol. Akad. Nauk, Kraków, s CHOWANIEC J Studium hydrogeologii zachodniej czêœci Karpat polskich. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 434: CHOWANIEC J. & ZUBER A Touristic geoattractions of Polish Spas. Prz. Geol., 56: CIESZKOWSKI M., GOLONKA J., WAŒKOWSKA-OLIWA A. & CHODYÑ R Type locality of the Mutne Sandstone Member of the Jaworzynka Formation, Western Outer Carpathians, Poland. Ann. Soc. Geol. Pol., 77: GOLONKA J Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski, skala 1 : , ark. Bielsko-Bia³a, Inst. Geol., Warszawa: GOLONKA J., ALEKSANDROWSKI P., AUBRECHT R., CHOWANIEC J., CHRUSTEK M., CIESZKOWSKI M., FLOREK R., GAWÊDA A., JAROSIÑSKI M., KÊPIÑSKA B., KROBICKI M., LEFELD J., LEWANDOWSKI M., MARKO F., MICHALIK M., OSZCZYPKO N., PICHA F., POTFAJ M., S ABY E., ŒL CZKA A., STEFANIUK M., UCHMAN A. & ELA NIEWICZ A The Orava Deep Drilling Project and post-palaeogene tectonics of the Northern Carpathians. Ann. Soc. Geol. Pol., 75: GOLONKA J., BORYS AWSKI A., PAUL Z. & RY KO W Mapa geologiczna Polski 1 : , ark. Bielsko-Bia³a. Wyd. Geol., Warszawa. GOLONKA J., DOKTOR M., KROBICKI M., MIŒKIEWICZ K., BARTUŒ T., STADNIK R. & WAŒKOWSKA A Transgraniczny geopark pieniñski jako stymulator rozwoju regionu. [W:] Sadowski P. (red.) Rozwój turystyki kulturowej i przyrodniczej na pograniczu polsko-s³owackim. PPWSZ, Nowy Targ, s GOLONKA J., GAHAGAN L., KROBICKI M., MARKO F., OSZCZYPKO N. & ŒL CZKA A. 2006a Plate tectonic evolution and paleogeography of the Circum-Carpathian Region. [W:] Golonka J. & Picha F. (red.) The Carpathians and their foreland: geology and hydrocarbon resources. AAPG Mem., 84: GOLONKA J., KROBICKI M. & S OMKA T. 2006b Field trip A From Tethyan to platform facies. Stop A10 Jasieniowa Hill (abandoned quarry) Cieszyn Limestones (Tithonian Berriasian/Valanginian). [W:] Wierzbowski A. i in. (red.) Jurassic of Poland and adjacent Slovakian Carpathians. Field trip guidebook of 7th International Congress on the Jurassic System, Kraków, Poland, 6 18 September Pañstw. Inst. Geol., Warszawa: GOLONKA J., KROBICKI M., WAŒKOWSKA-OLIWA A., VAŠÍÈEK Z. & SKUPIEN P. 2008a G³ówne elementy paleogeograficzne Zachodnich Karpat zewnêtrznych w póÿnej jurze i wczesnej kredzie. Kwart. AGH Geologia, 34: GOLONKA J., PIETSCH K., MARZEC P., STEFANIUK M., WAŒKOWSKA A. & CIESZKOWSKI M Tectonics of the western part of the Polish Outer Carpathians. Geodin. Acta, 22: GOLONKA J. & WAŒKOWSKA-OLIWA A Stratygrafia polskich Karpat fliszowych pomiêdzy Bielskiem-Bia³¹ a Nowym Targiem. Kwart. AGH Geologia, 33 (4/1): GOLONKA J., VAŠÍÈEK Z., SKUPIEN P., WAŒKOWSKA-OLIWA A., KROBICKI M., CIESZKOWSKI M., ŒL CZKA A. & S OMKA T. 2008b Litostratygrafia osadów górnej jury i dolnej kredy zachodniej czêœci Karpat zewnêtrznych (propozycja do dyskusji). Kwart. AGH Geologia, 34 (3/1): GOLONKA J. & WÓJCIK A Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50000, ark. Jeleœnia. Wyd. Geol., Warszawa, s. 40. GONERA M Beskidy w oczach geologa, czyli Geopark Karpaty fliszowe. Wierchy, 69: GRABOWSKI J., KRZEMIÑSKI L., NESCIERUK P., PASZKOWSKI M., SZYD O A., PÉCSKAY Z. & WÓJTOWICZ A Nowe dane o wieku ska³ cieszynitowych (Karpaty zewnêtrzne, jednostka œl¹ska) rezultaty datowañ metod¹ K-Ar. Prz. Geol., 52: GRABOWSKI J., KRZEMIÑSKI L., NESCIERUK P., SZYD O A., PASZKOWSKI M., PÉCSKAY Z. & WÓJTOWICZ A Geochronology of teschenitic intrusions in the Outer Western Carpathians of Poland constraints form 40K/40Ar ages and biostratigraphy. Geol. Carpath., 54: KRAUSE R., CHROMIK Z. & PUKOWSKI J ywiecki Park Krajobrazowy. Informator. ZPKWŒ, Bêdzin, s. 44. KSI KIEWICZ M On the origin of the Cieszyn Limestone in the Carpathian Flysch. Bull. Acad. Pol. Sci. Sér. Sci. Terre, 19: LEXA J., BEZÁK V., ELEÈKO M., MELLO J., POLÁK M., POTFAJ M. & VOZÁR J. (red.) 2000 Geological map of Western Carpathians and adjacent areas 1 : Min. Envir. Slovak Rep., Geol. Surv. Slovak Rep., Bratislava. AJCZAK A Geomorfologiczna i hydrologiczna charakterystyka rezerwatu Pilsko w Beskidzie ywieckim. Ochr. Przyr., 50: AJCZAK A Przyroda i cz³owiek w krajobrazie Pilska (Beskid ywiecki). ZPKWŒ, Sosnowiec, s MALIK K Sedymentacja normalna, katastroficzna i wyj¹tkowa w mezozoicznym fliszu Karpat Œl¹skich. [W:] III Krajowe Spotkanie Sedymentologów. Przewodnik konferencji. Sosnowiec Wy yna Œl¹ska Karpaty Œl¹skie. WNoZ Uniw. Œl., Sosnowiec: MIŒKIEWICZ K Znaczenie geoturystyki w ochronie przyrody. [W:] Kucharski L. & Kopeæ D. (red.) Ochrona przyrody w pracach m³odych naukowców. Wyd. U : MIŒKIEWICZ 2009 Problemy badawcze georó norodnoœci w geoturystyce. Geoturystyka, 1 2: MIŒKIEWICZ K., GOLONKA J., WAŒKOWSKA A., DOKTOR M., S OMKA T Transgraniczny geopark Karpaty fliszowe i ich wody mineralne. Prz. Geol., 59:

9 MYS AJEK R.W., SZURA C. & FIGURA M Zimowe spisy nietoperzy w Beskidzie Œl¹skim w latach Nietoperze, 9: NARÊBSKI W Early rift stage in the evolution of western part of the Carpathians: Geochemical evidence from limburgite and teschenite rock series. Geol. Zb.-Geol. Carpath, 41: NOWAK W Egzotyki z dolnych ³upków cieszyñskich z Jasienicy. Kwart. Geol., 8: NOWAK W Stomiosferidy warstw cieszyñskich (kimeryd hoteryw) Polskiego Œl¹ska Cieszyñskiego i ich znaczenie stratygraficzne. Rocz. Pol. Tow. Geol., 38: NOWAK W Jura Karpat zewnêtrznych. [W:] Soko³owski S. (red.) Budowa geologiczna Polski. T. I. Stratygrafia. Cz. 2. Mezozoik: , OLSZEWSKA B Foraminiferal biostratigraphy of the Polish Outer Carpathians: a record of basin geohistory. Ann. Soc. Geol. Pol., 67: OLSZEWSKA B Microfossils of the Cieszyn Beds (Silesian Unit, Polish Outer Carpathians) a thin sections study. Pol. Geol. Inst. Sp. Pap., 19: PESZAT C Rozwój litologiczny i warunki sedymentacji wapieni cieszyñskich. Pr. Geol. PAN, 44: PESZAT C O wykszta³ceniu dolnych ³upków cieszyñskich z Goleszowa. Spraw. Pos. Kom. Geol. PAN, Oddz. Kraków, 11: PESZAT C Dolne ³upki cieszyñskie w kamienio³omie w Goleszowie. [W:] Przewodnik XLIII Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Kraków, Wrzeœnia Wyd. Geol., Warszawa: PIVKO D Geology of Pilsko Mountain and surroundings (Flysch belt on Northern Orava). Acta Geol. Univ. Comen., 57: RAJCHEL L ród³a wód siarczkowych w Karpatach polskich. Kwart. AGH Geologia, 26: S OMKA T. 1986a Analiza sedymentacji warstw cieszyñskich metodami statystyki matematycznej. Ann. Soc. Geol. Pol., 56: S OMKA T. 1986b Utwory podmorskich ruchów masowych w ³upkach cieszyñskich dolnych. Kwart. AGH Geologia, 12: S OMKA T G³êbokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw godulskich Karpat. Prace Geol. PAN, 139: S OMKA T Osady wczesnokredowych sp³ywów rumoszowych w warstwach cieszyñskich rejonu ywca. Kwart. AGH Geologia, 27: S OMKA T., KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A., DOKTOR M., JONIEC A., ALEXANDROWICZ S.W., ALEXANDROWICZ Z., AWDANKIEWICZ M., BARTUŒ T., BÊBENEK S., BRZEZIÑSKI M., CHARKOT J., CZUJ-GÓRNIAK M., DOBRACKI R., DZIK J., FELISIAK I., GARLICKI A., GOLONKA J., GRADZIÑSKI M., GRADZIÑSKI R., HARASIMIUK M., HAYDUKIEWICZ J., ILCEWICZ-STEFANIUK D., JANKOWSKI L., JANUCHTA A., JASIÑSKI P., KAMIÑSKI P., KÊDZIERSKI J., KISTOWSKI M., KOPCIOWSKI R., KOWALCZYK W., KRAWCZYK A., KRAWCZYK M., KRÓL K., KRYZA R., KULETA M., MAKOWSKA A., MALATA T., MASTEJ W., MATYSZKIEWICZ J., MAZUROWSKI M., MAYER W., MICHALEC E., MIŒKIEWICZ K., MUSZER A., MUSZER J., NOWAK M., LEŒNIAK T., POCHOCKA- -SZWARC K., SCHIEWE M., SENDOBRY K., S OMKA E., SOKO OWSKI R.J., SOKO OWSKI T., STADNIK R., STEFANIUK M., STRZEBOÑSKI P., TRELA W., URBAN J., WAŒKOWSKA-OLIWA A., WIEWIÓRKA J., WOJEWODA J. & ZBROJA S Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce (obejmuje wybrane geologiczne stanowiska dokumentacyjne). NFOŒiGW, MŒ & AGH, Kraków, s. 260 S OMKA T. & S OMKA E Atrakcje geoturystyczne i turystyczne ywca. Geoturystyka, 4: STADNIK R Rozwój sedymentacji warstw cergowskich jednostki grybowskiej (kamienio³om w Klêczanach, zachodnie Karpaty fliszowe). Kwart. AGH Geologia, 35 (2/1): STRZEBOÑSKI P. & S OMKA T Kaskady Rod³a atrakcj¹ geoturystyczn¹ Beskidu Œl¹skiego. Geoturystyka, 1: SZYD O A Otwornice warstw cieszyñskich z obszaru Pogórza Cieszyñskiego (Karpaty zewnêtrzne). Biul. Pañstw. Inst. Geol., 415: ŒL CZKA A., KRUGLOV S., GOLONKA J., OSZCZYPKO N. & POPADYUK I Geology and hydrocarbon resources of the Outer Carpathians, Poland, Slovakia, and Ukraine: general geology. [W:] Golonka J. & Picha F. (red.) The Carpathians and their foreland: geology and hydrocarbon resources. AAPG Mem., 84: TOKARSKI A Grojec i ywieckie okno tektoniczne. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 28: UNRUG R. (red.) 1969 Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. Wyd. Geol., Warszawa, s WAŒKOWSKA-OLIWA A., KROBICKI M., GOLONKA J., S OMKA T., ŒL CZKA A. & DOKTOR M Stanowiska najstarszych ska³ osadowych w polskich Karpatach fliszowych jako obiekty geoturystyczne. Kwart. AGH Geologia, 34 (3/1): Praca wp³ynê³a do redakcji r. Po recenzji akceptowano do druku r. 285