51. mgr inż. Przemysław Łuc - KS Kłodawa 52. dr inż. Jadwiga Maciaszek - Akademia Górniczo Hutnicza 53. dr inż.. Andrzej Maciejewski - OBR GSChem

Transkrypt

1 Lista uczestników: 1. Pan Halil Akin Solmin Ankara 2. mgr inż. Marcin Anders - Inowrocławskie Kopalnie Soli "SOLINO" S.A. 3. dr inż. Wacław Andrusikiewicz - Akademia Górniczo Hutnicza 4. mgr inż. Józef Bieniasz - OBR GSChem "CHEMKOP" 5. mgr inż. Włodzimierz Bracha - K+S Polska Sp. Z o.o. 6. Pan Paul Breuning AKZO Nobel Chemicals 7. dr inż. Krzysztof Bukowski Akademia Górniczo Hutnicza 8. mgr inż. Maksymilian Burda Jednostka Ratownictwa Górniczego 9. dr Stanisław Burliga - Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, 10. Pan Oktay Canbulut - Solmin Ankara 11. mgr Mirosław Chechelski KS Kłodawa 12. mgr inż. Jacek Chełmiński - Państwowy Instytut Geologiczny 13. mgr inż. Katarzyna Cyran - Akademia Górniczo Hutnicza 14. dr Grzegorz Czapowski - Państwowy Instytut Geologiczny 15. mgr inż. Marek Czarnecki - O/ZG Polkowice-Sieroszowice 16. mgr inż. Wojciech Dolczyński - KS Kłodawa 17. mgr inż. Kamil Długosz - KS Kłodawa 18. mgr inż. Jacek Drogowski - Inowrocławskie Kopalnie Soli "SOLINO" S.A. 19. Pan Mirosław Ferduła 20. dr inż..danuta Flisiak - Akademia Górniczo Hutnicza 21. inż. Grzegorz Gadomski - KS Kłodawa 22. prof. dr hab. inż. Aleksander Garlicki - Akademia Górniczo Hutnicza 23. Pani Magdalena Gaudyn - Operator Logistyczny Paliw Płynnych Sp. z o.o 24. mgr inż. Eugeniusz Glaubert IKS Solino 25. Pan Piotr Godlewski Geofizyka Toruń 26. Pan Łukasz Grzybowski IKS Solino 27. Pan Michael Hofmann - Federal Institute for Geosciences and Natural Resources Hannover 28. mgr inż. Grażyna Hołojuch - Polska Akademia Nauk 29. mgr inż. Ireneusz Iskrzycki Zakład Odsalania Dębieńsko 30. Pan Marek Jakubiak IKS Solino 31. mgr Jolanta Jamróz - O/ZG Polkowice-Sieroszowice 32. mgr inż. Sylwester Janiów - KS Kłodawa 33. mgr inż. Zbigniew Jasiński - Inowrocławskie Kopalnie Soli "SOLINO" S.A. 34. mgr inż. Mieczysław Juszkiewicz IKS Solino 35. mgr inż. Adam Kamiński IKS Solino 36. dr Marian Kiełt - Geofizyka Toruń 37. Pani Bożenna Kita - Ministerstwo Gospodarki 38. mgr inż. Piotr Kolonko - KS Kłodawa 39. mgr inż. Janusz Kołodziejski KS Kłodawa 40. doc. dr hab. inż. Grzegorz Kortas Instytut Mechaniki Górotworu PAN 41. mgr inż. Piotr Kosowski - Akademia Górniczo Hutnicza 42. mgr inż. Andrzej Krokow KS Kłodawa 43. Pan Zdzisław Kulczycki WUG Katowice 44. dr inż. Andrzej Kunstman - OBR GSChem "CHEMKOP" 45. mgr inż. Paweł Kusztal - KS Kłodawa 46. Pan Vital Eduardovich Kutyrlo - Belgorhimprom Minsk 47. mgr inż Leszek Lankof - PAN Krakow 48. mgr inż Jarosław Lepiarz - OUG Poznań 49. Pan Robert Leszczyński - KGHM Polska Miedź S.A. 50. mgr inż. Wiesława Łoza - KS Kłodawa

2 51. mgr inż. Przemysław Łuc - KS Kłodawa 52. dr inż. Jadwiga Maciaszek - Akademia Górniczo Hutnicza 53. dr inż.. Andrzej Maciejewski - OBR GSChem "CHEMKOP" 54. mgr. inż. Agnieszka Maj Instytut Mechaniki Górotworu PAN 55. Pan Stanisław Marciniak - Kłodawa 56. Pani Anna Margis - Ministerstwo Gospodarki 57. mgr inż. Jolanta Marcola-Sadowska - KS Kłodawa 58. mgr inż. Mirosław Mazur - OBR GSChem CHEMKOP 59. Pan Gerhard Mingerzahn - Federal Institute for Geosciences and Natural Resources 60. mgr Grzegorz Misiek - KS Kłodawa 61. mgr inż Piotr Mroziński - Inowrocław 62. Pani Monika Nowacka - Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa 63. mgr Łukasz Nowacki - Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa 64. mgr inż Józef Nowak - OBR GSChem CHEMKOP 65. mgr inż.robert Nowak OUG Poznań 66. dr inż. Dariusz Nowaliński - IKS Solino 67. mgr inż. Andrzej Owsiak - Zakład Odsalania Dębieńsko 68. Pan Jarosław Paribek 69. Pani Martina Pischner - Untergrundspeicher und Geotechnologie Systeme GmbH 70. mgr inż. Tomasz Pisiewicz - OBR GSChem CHEMKOP 71. dr inż. Katarzyna Poborska-Młynarska - Akademia Górniczo Hutnicza 72. mgr inż Bartłomiej Rałowicz - OBR GSChem CHEMKOP 73. mgr inż. Andrzej Sadowski Kłodawa 74. Pani Małgorzata Sanderska - AKZO Nobel Chemicals 75. Pan Jerzy Sękiewicz - Kraków 76. Pan Marek Skrzypczak - KS Kłodawa 77. mgr Robert Sołek - KS Bochnia 78. Pan Robert Speiser - European Salt Producers' Association - EuSalt Brussels 79. mgr inż. Bernadeta Stochel - A&BFlint 80. inż. Radosław Stoicki - Inowrocławskie Kopalnie Soli "SOLINO" S.A. 81. dr Galina Dmitrievna Streltsova - National Academy of Sciences of Belarus 82. Pan Stanisław Szmigiel - KGHM Metraco Sp. z o.o. 83. mgr inż. Bogdan Sztąber - Fund. "Polska Sól" 84. mgr Anna Tekielska - Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa 85. Pan Johann Christoph Thiele - K+S Aktiengesellschaft 86. dr inż.. Tomasz Toboła - Akademia Górniczo - Hutnicza 87. dr Hanna Tomassi-Morawiec - Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa 88. mgr Maciej Tomaszczyk - Państwowy Instytut Geologiczny Warszawa 89. Pani Aleksandra Urban - Operator Logistyczny Paliw Płynnych Sp. z o.o 90. mgr inż. Kazimierz Urbańczyk - OBR GSChem "CHEMKOP" 91. mgr Magdalena Urbańska - IKS Solino 92. dr inż.. Jacek Wachowiak - Polskie Stowarzyszenie Górnictwa Solnego 93. dr Paweł Wilkosz - Instytut Geologii UAM 94. Pan Paweł Witkowski - KS Kłodawa 95. mgr inż. Fryderyk Włodarczyk OUG Poznań 96. dr Janusz Włodarski - PAA Warszawa 97. mgr inż. Janusz Wojaczek - KS Kłodawa 98. dr inż.waldemar Wojnar - OBR GSChem "CHEMKOP" 99. Pan Aleksander Zawisza - Operator Logistyczny Paliw Płynnych Sp. z o.o 100.mgr Sylwia Zelek - Uniwersytet Jagielloński 101.mgr inż. Jan Żurawski - KS Kłodawa

3 Spis referatów Grzegorz Czapowski, Kazimierz Ślizowski - STAN ROZPOZNANIA NIEZAGOSPODAROWANYCH WYSADÓW SOLNYCH W POLSCE: OPTYMIZM CZY PROBLEM?...7 RECOGNITION OF THE UNMANAGED SALT DIAPIRS IN POLAND: SATISFACTION OR A REAL PROBLEM?...9 Jerzy Stopa, Stanisław Rychlicki, Piotr Kosowski - ROLA PODZIEMNEGO MAGAZYNOWANIA GAZU W KAWERNACH SOLNYCH...11 THE ROLE OF SALT CAVERNS IN UNDERGROUND GAS STORAGES...13 Katarzyna Poborska-Młynarska - SEKWESTRACJA CO2 W KRAJOWYCH ZŁOŻACH SOLNYCH - ZARYS PROBLEMATYKI...15 SEQUESTRATION OF CARBON DIOXIDE IN SALT CAVERNS THE OUTLINE OF PROBLEMS...16 Michael Hofmann, Otto Bornemann, Sandra Fahland & Stefan Heusermann - THREEDIMENSIONAL GEOLOGICAL AND GEOMECANICAL MODELLING OF A REPOSITORY FOR WASTE DISPOSAL IN A DOMAL SALT STRUCTURE..17 Janusz Włodarski - STRATEGICZNY PROGRAM RZĄDOWY GOSPODARKA ODPADAMI PROMIENIOTWÓRCZYMI I WYPALONYM PALIWEM JĄDROWYM W POLSCE REALIZOWANY W LATACH STRATEGIC GOVERNMENTAL PROGRAM RADIOACTIVE WASTE AND SPENT NUCLEAR FUEL MANAGEMENT IN POLAND, IMPLEMENTED IN Kazimierz Ślizowski KRYTERIA WYBORU I KLASYFIKACJA STRUKTUR SOLNYCH W POLSCE JAKO POTENCJALNYCH SKŁADOWISK ODPADÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH...27 SELECTION CRITERIA AND CLASSIFICATION OF SALT FORMATIONS AS A POTENTIAL RADIOACTIVE WASTE REPOSITORY...28 Leszek Lankof, Kazimierz Ślizowski - CHARAKTERYSTYKA SKAŁ ZUBROWYCH JAKO OŚRODKA SKALNEGO DLA SKŁADOWANIA ODPADÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH...29 DESCRIPTION OF ZUBERS AS A HOST ROCK FOR RADIOACTIVE WASTE STORAGE...30 Grzegorz Czapowski, Hanna Tomassi-Morawiec, Grzegorz Misiek PODZIAŁ I WYSTĘPOWANIE GÓRNOPERMSKICH SKAŁ ZUBROWYCH W POLSCE. 31 DIVISOIN AND OCCURRENCE OF UPPER PERMIAN ZUBER ROCKS IN POLAND...33

4 Sylwester Janiów, Grzegorz Misiek, Tomasz Toboła, Lucyna Natkaniec-Nowak -AKTUALIZACJA STANOWISK HALITU NIEBIESKIEGO W KOPALNI SOLI "KŁODAWA" W ŚWIETLE NOWYCH BADAŃ ACTUALIZATION OF INANIMATE NATURE DOCUMENTARY SITES IN KLODAWA SALT MINE IN LIGHT OF NEW RESEARCH Danuta Flisiak OCENA GEOMECHANICZNA WŁASNOŚCI SOLI KAMIENNYCH ZE ZŁÓŻ CECHSZTYŃSKICH...37 EVALUATION OF GEOMECHANICAL ROCK SALT PROPERTIES OF SELECTED PERMIAN DEPOSITS...38 Łukasz Grzybowski, Paweł Wilkosz, Danuta Flisiak - WŁASNOŚCI MECHANICZNE SKAŁ SOLNYCH WYSADU MOGILNA...39 MECHANICAL PROPERTIES OF ROCK SALT FROM MOGILNO SALT DOME...40 Grzegorz Kortas - PRZEMIESZCZENIA W GÓROTWORZE I NA POWIERZCHNI TERENU W FAZIE ŁUGOWANIA KAWERN W WYSADZIE SOLNYM...41 RELOCATIONS IN THE ROCK MASS AND ON THE LAND SURFACE IN THE PHASE OF CAVERN LEACHING IN SALT DIAPIRS...42 Andrzej Kunstman, Kazimierz Urbańczyk - ZMIANY KSZTAŁTU I ROZMIARÓW KOMORY MAGAZYNOWEJ PALIW PŁYNNYCH PRZY OPRÓŻNIANIU JEJ NIENASYCONĄ SOLANKĄ...45 SIZE AND SHAPE CHANGES OCCURRING IN A STORAGE CAVERN FOR LIQUID PRODUCTS, DURING WITHDRAWAL OPERATIONS WITH USE OF UNSATURATED BRINE...46 Agnieszka Maj ZALEŻNOŚĆ KONWERGENCJI OD CZASU W OŚRODKU SPRĘŻYSTOLEPKIM NA PODSTAWIE BADAŃ MODELOWYCH...47 DEPENDENCE OF CONVERGENCE ON TIME IN THE ELASTIC-VISCOUS MEDIUM, BASED ON MODEL EXAMINATIONS...48 Jacek Chełmiński, Maciej Tomaszczyk, Grzegorz Czapowski, Marcin Słodkowski, Piotr Kolonko MODELE PRZESTRZENNE 3D WYROBISK KOPALNI SOLI KAMIENNEJ KŁODAWA Z UWZGLĘDNIENIEM ZJAWISK ZAGROŻENIA WODNEGO D IMAGES OF EXCAVATIONS IN THE KŁODAWA SALT MINE WITH INDICATED WATER PHENOMENA AND HAZARDS...50 Stanisław Burliga, Grzegorz Misiek - O MOŻLIWOŚCI PRZEWIDYWANIA PRZEBIEGU STREF ZAGROŻEŃ GAZOWYCH I WODNYCH W ZŁOŻACH SOLI NA PRZYKŁADZIE WYSADU SOLNEGO KŁODAWY...51 ON THE POSSIBILITY OF AN ASSESSMENT OF GAS AND WATER HAZARD LOCATION IN SALT BODIES, BASED ON THE KŁODAWA SALT STRUCTURE CASE STUDY....52

5 Józef Bieniasz, Waldemar Wojnar - ANALIZA PORÓWNAWCZA DEFORMACJI POEKSPLOATACYJNYCH KŁODAWSKIEGO SYSTEMU FILAROWOKOMOROWEGO PRZY PIONOWYM I UKOŚNYM UKŁADZIE WYROBISK 53 COMPARATIVE ANALYSIS OF POST-EXTRACTION DEFORMATIONS IN THE KŁODAWA PILLAR AND CHAMBER SYSTEM, WITH VERTICAL AND OBLIQUE HEADINGS...54 Wacław Andrusikiewicz - MOŻLIWOŚĆ ZMIANY SPOSOBU URABIANIA SOLI KAMIENNEJ W KS KŁODAWA...55 POSSIBILITIES OF CHANGING THE METHOD OF ROCK SALT EXTRACTION AT THE "KŁODAWA" SALT MINE...56 Katarzyna Cyran - INKLUZJE W SOLACH KAMIENNYCH BOCHNI I WIELICZKI JAKO DOWÓD DEFORMACJI TEKTONICZNYCH...57 INCLUSIONS IN SALT FROM BOCHNIA AND WIELICZKA MINES AS A PROOF OF TECTONIC DEFORMATIONS...58 Tomasz Toboła, Lucyna Natkaniec-Nowak - INKLUZJE FAZ STAŁYCH W HALICIE NIEBIESKIM Z KOPALNI SOLI KŁODAWA W ŚWIETLE BADAŃ SEMEDS...59 SOLID PHASE INCLUSIONS IN BLUE HALITE FROM KLODAWA SALT MINE IN THE LIGHT OF SEM-EDS ANALYSIS...60 Sywia Zelek, Katarzyna Stadnicka, Janusz Szklarzewicz, Lucyna Natkaniec-Nowak, Tomasz Toboła -HALIT Z KŁODAWY: PRÓBA KORELACJI STOPNIA DEFORMACJI STRUKTURY KRYSTALICZNEJ I WŁAŚCIWOŚCI SPEKTROSKOPOWYCH W ZAKRESIE UV-WIS...61 HALITE FROM KŁODAWA: AN ATTEMPT OF CORRELATION BETWEEN THE DEGREE OF CRYSTAL STRUCTURE DEFORMATION AND THE SPECTROSCOPIC PROPERTIES IN UV-VIS RANGE...62 Marian Kiełt - KOMPLEKSOWE ZASTOSOWANIE PROFILOWAŃ GEOFIZYCZNYCH DO WYDZIELANIA I ANALIZY EWAPORATÓW...63 COMPREHENSIVE APPLICATION OF GEOPHYSICAL PROFILING FOR EVAPORATE SEPARATION AND ANALYSIS...65 Jadwiga Maciaszek - SKANOWANIE LASEROWE JAKO NOWA TECHNOLOGIA INWENTARYZACJI I WIZUALIZACJI ZABYTKOWYCH KOMÓR SOLNYCH...67 LASER SCANNING AS A NEW TECHNOLOGY IN THE RENDERING AND VISUALISATION OF HISTORIC SALT CAVERNS...69 Jadwiga Maciaszek, Jacek Szewczyk ARCHIWALNE MAPY GÓRNICZE KOPALNI SOLI W BOCHNI...71 ARCHIVAL MINING MAPS IN THE BOCHNIA SALT MINE...73

6 K. Bukowski; S. Burliga, G. Czapowski, H. Tomassi-Morawiec, J. Wachowiak - KOPALNE I WSPÓŁCZESNE EWAPORATY SYCYLII: II WYPRAWA NAUKOWA POLSKIEGO STOWARZYSZENIA GÓRNICTWA SOLNEGO SYCYLIA FOSSILED AND RECENT EVAPORITES: THE SECOND SCIENTIFIC EXPEDITION OF THE POLISH SALT MINING ASSOCIATION, "SICILY 2007"...76 Referaty nie głoszone: Tomasz Toboła - INKLUZJE FLUIDALNE W SOLACH NIEBIESKICH Z KOPALNI KŁODAWA...77 FLUID INCLUSIONS IN BLUE HALITE FROM KLODAWA MINE...78 Jacek Szewczyk - KOPALNIA SOLI WIELICZKA 80 LAT OBSERWACJI DEFORMACJI POGÓRNICZYCH...79 SALT MINE WIELICZKA YEARS OF THE OBSERVATIONS OF POST MINING DEFORMATIONS...81

7 -7- Grzegorz Czapowski1, Kazimierz Ślizowski2 1 Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, Warszawa; grzegorz.czapowski@pgi.gov.pl 2 Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią, Polska Akademia Nauk, ul. J. Wybickiego 7, Kraków, slizow@min-pan.krakow.pl STAN ROZPOZNANIA NIEZAGOSPODAROWANYCH WYSADÓW SOLNYCH W POLSCE: OPTYMIZM CZY PROBLEM? Wysadowe struktury solne na obszarze NW i centralnej Polski (31 stwierdzone wysady w tym: 11 wysadów przebijających się przez utwory mezozoiku i 20 struktur nie przebijających - Garlicki i Szybist 1988; Dadlez 1998) od lat 70-tych ub. wieku rozpatrywane były jako potencjalne obiekty do lokalizacji podziemnych kwernowych magazynów paliw (gazu, ropy i benzyn, np. Brańka i in. 2006) bądź bezpiecznych składowisk niebezpiecznych odpadów. Dotychczas magazyny wybudowano (bądź wykorzystano w tym celu poeksploatacyjne kawerny) w dwu wysadach: Mogilno i Góra na Kujawach (Drogowski i Tadych 2006). Po uwzględnieniu innych struktur już zagospodarowanych górniczo (podziemne kopalnie w wysadach: Wapno, Inowrocław i Kłodawa) pozostaje jeszcze 26 niezagospodarowanych struktur wysadowych, rozmieszczonych od okolic Świnoujścia po rejon Łodzi i Bełchatowa (Czapowski i in. 2006). Znajomość obecnego stanu rozpoznania tych wysadów ma fundamentalne znaczenie dla planowania polityki budowy bezpiecznych podziemnych magazynów paliw jako obiektów operacyjnych dla potrzeb aglomeracji miejsko-przemysłowych lub magazynów rezerwowych. W znacznej części (16) struktur wysadowych stwierdzono zaleganie zwierciadła solnego na głębokości powyżej 1500 m, co eliminuje je obecnie jako potencjalne obiekty zbiornikowe. Wysady te rozpoznano w latach tych ubiegłego wieku, głównie w toku prowadzenia regionalnych badań geofizycznych i odwiercaniu otworów w poszukiwaniu złóż węglowodorów. Dane wiertnicze (zwykle 1-3 otwory nad strukturą i w jej otoczeniu, maksymalnie 14 w przypadku 2 diapirów w okolicach Kamienia Pomorskiego) dokumentują warunki występowania serii solnej na 10 wysadach, brak jednak dla tych form generalnie dokładniejszego rozpoznania obszaru występowania i budowy. Trzy wysady: dwa w rejonie Wolina i wysad Grzęzno, rozpoznane wstępnie badaniami geofizycznymi i wykonanymi otworami wiertniczymi, charakteryzuje występowanie zwierciadła solnego na głębokości m. Jako potencjalne obiekty zbiornikowe kwalifikuje się w świetle obecnych możliwości technicznych 7 struktur (Goleniów, Damasławek, Izbica Kujawska, Lubień, Łanięta, Rogóźno i Dębina) rozpoznanych w latach tych ubiegłego wieku badaniami geofizycznymi i otworami wiertniczymi, w których zwierciadło solne zalega na głębokości do 1000 m (Czapowski i in. 2005). Formy te lokują się głównie na Kujawach i obszarze łódzko-radomskim, jedynie Goleniów występuje w okolicach Szczecina. Trzy wysady: Goleniów, Izbica Kujawska i Dębina, zostały rozpoznane wstępnie, jedynie na strukturze Dębina zlokalizowanej w centrum złoża węgla brunatnego Bełchatów prowadzono w 2000 roku badania sejsmiczne pod nadzorem Państwowego Instytutu Geologicznego. Pozostałe 4 wysady, odkryte w latach tych (Lubień i Łanięta) i tych (Damasławek i Rogóźno), zostały rozpoznane na tyle, że posiadają złożowe dokumentacje w kategoriach C1 i C2 (do głębokości m), wykonane w latach Obecnie najlepiej rozpoznaną strukturą jest Damasławek (dokumentacja geologiczna z 1983 roku oraz prace geologiczno-geofizyczne w latach ). Na pozostałych trzech wysadach od

8 -8ponad ćwierćwiecza (Rogoźno 1963 r., Lubień r. i Łanięta 1980 r.) nie prowadzono systematycznych badań geologicznych dla rozpoznania ich budowy. Reasumując stan rozpoznania wysadów solnych w Polsce, rozważanych jako potencjalne obiekty do lokalizacji kawernowych magazynów paliw, jest generalnie słaby, dane odnośnie ich budowy pochodzą sprzed blisko pół wieku i są często powierzchowne (mała dokładność stosowanych wówczas metod badawczych i interpretacyjnych). Wyjątkiem jest wysad Damasławek (dokumentacja geologiczna z 1983 roku i kompleksowe badania na przełomie wieku). Dla podjęcia decyzji o lokalizacji zbiorników w innych strukturach, wymagającej dokładnego rozpoznania obszaru występowania i budowy każdej formy, niezbędne jest rozpoczęcie jak najszybciej systematycznych badań geologicznych wytypowanych wysadów. LITERATURA/REFERENCES BRAŃKA S., JAWOR E., LANKOF L., MACIEJEWSKI A., MAZUR M., NEY R., PISIEWICZ T., ROGOWSKA E., ŚLIZOWSKI J., ŚLIZOWSKI K., URBAŃCZYK K., WIŚNIEWSKA M., 2006 Ocena możliwości magazynowania substancji w złożach soli kamiennej. Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ss. 286, Kraków CZAPOWSKI G., BURLIGA S., KASIŃSKI J. R., KRZYWIEC P., POLECHOŃSKA O., TOMASSI-MORAWIEC H., WILKOSZ P., WRÓBEL G., Geologia niezagospodarowanych permskich wysadowych struktur solnych na obszarze Niżu Polskiego aktualny stan wiedzy. Prz. Geol., vol. 54, no 4, s Warszawa. CZAPOWSKI G., KASIŃSKI J., KRZYWIEC P., POLECHOŃSKA O., TOMASSI-MORAWIEC H., WRÓBEL G., BURLIGA S., WILKOSZ P., 2005 Ocena złóż solnych w rejonie Pomorza i Kujaw pod kątem ich przydatności do eksploatacji metodą otworową. Opracowanie dla IKS. SOLINO S.A.,101 ss., PIG Warszawa. DADLEZ R. (ed.), 1998 Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyńsko-mezozoicznego na Niżu Polskim w skali 1: , PIG Warszawa. DROGOWSKI J., TADYCH J., 2006 Budowa geologiczna i zagospodarowanie wysadów solnych Mogilno I i Góra stan aktualny i perspektywy. Prz. Geol., vol. 54, nr 4, s Warszawa. GARLICKI A., SZYBIST A Charakterystyka przemysłu solnego w Polsce i jego możliwości produkcyjne z uwzględnieniem rozszerzenia zasobów o sól występującą jako surowiec towarzyszący w złożach innych kopalin. Zadanie w ramach tematu CPBR nr B, 134 ss. AGH, Kraków.

9 -9- RECOGNITION OF THE UNMANAGED SALT DIAPIRS IN POLAND: SATISFACTION OR A REAL PROBLEM? Diapir salt structures (31) in NW and central Poland were considered from 70thies of XX century as potential localities of underground oil and gas storages or safety depositories for dangerous wastes. Hitherto the hydrocarbons storages were build only in two structures : Mogilno and Góra in Kujawy region. Except three other managed diapirs (salt mines in Wapno, Inowrocław and Kłodawa) the remained 26 unmanaged structures, located from Świnoujście to Łódź and Bełchatów area, could be the perspective objects for construction of oil and gas storages to provide needs of nearest city and industrial agglomerations. Geological recognition indicated that in 16 diapirs the salt mirror was located below 1500 m so actually it excluded them as potential storage, as well as the few well and seismic data made their extent and form very unclear. Other 3 diapirs: two ones nearby Wolin and the Grzęzno structure, were very preliminary recognized, with the salt mirror depth between 1000 m to 1500 m. Actual mining techniques enable to manage as gas and oil storages the seven salt diapirs (Goleniów, Damasławek, Izbica Kujawska, Lubień, Łanięta, Rogóźno and Dębina), located mostly in Kujawy and Łódź-Radom regions (only Goleniów diapir is nearby Szczecin). They were discovered in thies with seismic and well works and their salt mirror is less than 1000 m deep. Three diapirs: Goleniów, Izbica Kujawska and Dębina, were preliminary recognized, the remained four ones, discovered in thies (Lubień and Łanięta) and thies (Damasławek and Rogóźno), had detailed geological documentations from , with salt resources calculations to the depth m. Actually the Damasławek diapir is the best recognized structure with the almost new geological documentation (1983) and realized geological-seismic prospection in Concluding the geological recognition of most unmanaged salt diapirs in Poland, being fundamental for their future management, is very insufficient. Data of their structure and extent are old (over 50 years) and imprecise due to used old seismic techniques. So to plan location of oil and gas storages in the some selected diapirs should be preceded with the completely new geological recognition.

10 - 10 -

11 Jerzy Stopa, Stanisław Rychlicki, Piotr Kosowski Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu Akademia Górniczo-Hutnicza ROLA PODZIEMNEGO MAGAZYNOWANIA GAZU W KAWERNACH SOLNYCH W artykule zaprezentowano rolę podziemnego magazynowania gazu (PMG) w Polsce na tle sytuacji w Europie z uwzględnieniem wpływu niezawodność dostaw gazu, bezpieczeństwa energetycznego oraz ekonomiki. Przedstawiono zarys PMG w UE oraz w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem roli magazynów tawernowych w wysadach solnych. Obecnie w Polsce eksploatowanych jest sześć podziemnych magazynów gazu. Pięć spośród nich to magazyny zlokalizowane w szczerpanych złożach gazu ziemnego, a jeden został utworzony w kawernach solnych (PMG Mogilno). W ostatnich latach następował powolny przyrost pojemności czynnych podziemnych magazynów gazu.. Zwiększyła się ona z mln m3 w roku 2000 do 1 651,6 mln m3 w roku 2006 ( przyrost o 31,6%). Maksymalna moc odbioru z magazynów wzrosłą w tym samym okresie z 22,6 mln m3/doba do 34,1 mln m3/doba (przyrost o 50,5%), przy czym znaczna część tej mocy przypada na PMG Mogilno. Wynika stąd szczególna rola tego magazynu który posiada zdolność do bardzo szybkiego napełniania i odbioru przez co idealnie nadaje się do zaspokajania szczytowych wahań zapotrzebowania. Zmiany pojemności czynnej i maksymalnej mocy odbioru we wszystkich magazynach łącznie oraz w PMG Mogilno przedstawia rysunek 1. Rys. 1. Łączna pojemność czynna oraz moc odbioru podziemnych magazynów gazu w Polsce w latach Analizując wykorzystanie pojemności czynnych magazynów w latach można stwierdzić, iż na początku tego okresu magazyny posiadały znaczne rezerwy. Natomiast od sezonu 02/03 pojemności czynne wykorzystywane są niemal całkowicie. O istnieniu rezerwy mocy odbioru można mówić jedynie w przypadku kawernowego magazynu w Mogilnie, jednak należy pamiętać, że zwykle jest ona ograniczona możliwością transportu gazu. Kawernowy Podziemny Magazynu Gazu Mogilno jest inwestycją realizowaną od 1989 r. Pierwszy etap budowy, obejmujący 10 komór magazynowych o łącznej pojemności całkowitej ok. 585 mln m3 gazu wraz z infrastrukturą powierzchniową ukończono w 2005 r. KPMG Mogilno jest magazynem szczytowym, co przesądza o parametrach technicznych instalacji napowierzchniowej (jej przepustowość w cyklu odbioru wynosi 30 mln m3/dobę), a jego moc jest dwukrotnie większa niż pozostałych magazynów w Polsce łącznie. W latach następował ciągły przyrost pojemności czynnej magazynu, w efekcie

12 - 12 czego wzrosła ona z 200 mln m3 w roku 2000 do 331,3 mln m3 w roku W roku 2004 pojemność czynna spadła do poziomu 319,6 mln m3, aby w roku 2005 zwiększyć się do 416,8 mln m3. Obecnie pojemność czynna PMG Mogilno wynosi 371,6 mln m3 (zmniejszenie pojemności czynnej wynika z przyczyn technicznych - konwergencji soli w stosunku do maksymalnych ciśnień pracy kawern). Znacznym wahaniom ulegała również maksymalna moc odbioru z magazynu. W latach wzrosła z 10 mln m3/doba do 30,3 mln m3/dobę (przepustowość instalacji napowierzchniowej). Aktualna nominalna moc odbioru gazu z tego magazynu, przy ograniczeniach wynikających z przepustowości sieci gazociągów wynosi 12 mln m3/dobę, natomiast maksymalna uzyskana moc odbioru gazu wyniosła 16 mln m3/dobę. Podziemne magazynowanie gazu odgrywa coraz ważniejsza rolę w planach zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego wielu państw oraz przy optymalizacji kosztów dostarczania gazu do odbiorców. Zmieniają się również funkcje spełniane przez współczesne podziemne magazyny gazu. Obok tradycyjnych jak: strategiczna rezerwa na wypadek przerwania dostaw (dotyczy zwłaszcza krajów silnie uzależnionych od importu, tzn. prawie wszystkich państw UE) czy sezonowego równoważenia obciążenia w celu zaspokojenia szczytowego popytu (tradycyjnie gaz jest zatłaczany do magazynów na wiosnę i w lecie zaś zwykle odbierany od października do marca) dochodzą nowe wynikające z podejścia biznesowego do PMG: umożliwienie bilansowania dobowego, arbitraż cen gazu, czyli handlowa optymalizacja wahań cen gazu, ogólna optymalizacja funkcjonowania całego systemu, w tym ułatwienia dla transakcji wymiennych gazu typu swap. Funkcje te wymagają możliwości wykonywania wielu cykli zatłaczania-odbioru w roku co może być zrealizowane w magazynach kawernowych. Nacisk, który wywiera Unia Europejska w kierunku liberalizacja rynku obrotu gazem i promowania konkurencji w tej dziedzinie, stwarza potrzebę stosowania komercyjnych stawek za magazynowanie gazu ziemnego. Cena ta, jak przedstawiono w referacie, zależy od wielu czynników, zarówno geologicznych jak i technicznych i ekonomicznych. W przypadku magazynów budowanych w szczerpanych złożach lub warstwach wodonośnych największy udział w nakładach inwestycyjnych mają z reguły koszty poduszki gazowej i odwiertów oraz tłoczni, natomiast przy budowie magazynów kawernowych największym składnikiem nakładów inwestycyjnych są koszty ługowania, a dopiero później koszty poduszki gazowej i odwiertów. Aktualnie uważa się, iż najdroższa jest budowa magazynów kawernowych, co wynika z przyjętego systemu przeliczania cen na jednostkę pojemności czynnej magazynu, bez uwzględnienia jego mocy. Wartość techniczna i ekonomiczna magazynu kawernowego jest większa ze względu na możliwość wykonywania wielokrotnych cykli napełniania i odbioru, co pozwala na reagowanie na chwilowe potrzeby rynku. W referacie podano również wyniki obliczeń pokazujących, iż komercyjne magazynowanie gazu w Polsce może być konkurencyjne względem cen obowiązujących w pozostałych krajach UE, co może być źródłem znacznych zysków dla ewentualnego operatora.

13 - 13 THE ROLE OF SALT CAVERNS IN UNDERGROUND GAS STORAGES The role of underground gas storages (UGS) in Poland is presented in the paper in view of the present situation in Europe, accounting for the safety of gas supplies, and economics. The issues related to UGS in EU and Poland were outlined with special emphasis on storage in salt caverns. Presently, six underground gas storages are used in Poland. Five of them are located in depleted natural gas reservoirs, and one was made in salt caverns (UGS Mogilno). The total capacity of all active UGSs has recently increased from mln m3 in 2000 to mln m3 in 2006 (increment by 31.6%). In the same period the maximum withdrawal rate from the storages grew from 22.6 mln m3/day to 34.1 mln m3/day (increment by 50.5%), and the considerable part of this rate growth is associated with the UGS Mogilno. Gas can be withdrawn from salt caverns at extremely high rates. For this reason such caverns are particularly suitable for peak shaving purposes. The change in the working gas capacity and maximal withdrawal rate in all storages and in the UGS Mogilno are presented in Fig. 1. Fig. 1. Total working gas capacity and withdrawal rate of underground gas storages in Poland in the years The analysis of the working gas capacity of active storages in the years reveals that at the beginning they have had considerable reserves but since the period 02/03 these capacities have been used out nearly completely. The withdraval rate reserves can be observed only in the case of the cavern UGS Mogilno; it should be remembered, however, that it is usually limited by the gas transport abilities. The UGS Mogilno is in construction since The first stage of construction, covering 10 storing caverns of total capacity ca. 585 mln m3 of gas accompanied with surface facilities was finished in The UGS Mogilno works as a peak shaving storage, with withdrawal rate of 30 mln m3/day, that is twice as big as the total of the remaining gas storages in Poland. In the years the working capacity of UGS kept on increasing, resulting in an increment from 200 mln m3 in 2000 to mln m3 in In 2004 the active capacity decreased to a level of mln m3, to increase to mln m3 in Presently the working capacity of UGS Mogilno is mln m3 (lowering of capacity is caused by technical causes convergence of salt in comparison to maximal pressures of caverns).the maximal withdrawal rate of the storage also considerably oscillated. In the years it increased from 10 mln m3/day to 30.3 mln m3/day (capacity of surface facilities). Bearing in mind the restrictions in gas transition system, the present nominal deliverability of gas from this storage was 16 mln m3/day.

14 - 14 Underground gas storages play more and more important role in a number of countries in the energy safety projects and optimization of the cost of delivery of gas to the consumers. The functions performed by the modern underground gas storages also change. Apart from traditional functions, e.g.: strategic reserve in case of interrupted deliveries (especially in the strongly import-dependent countries, i.e. almost all EU countries) or peak periods (traditionally, in Spring and Summer gas is injected to the storages, and then it is withdrawn from October to March) there are new businessoriented approaches to UGS: balancing on daily basis, gas prices arbitrage, i.e. market optimization gas price oscillations, general optimization of the entire system functioning, including the swap transactions. These functions require a number of in-out operations each year which can be done in the cavity-type storages. The emphasis exerted by the EU on liberating the gas market and promoting competition necessitates commercial prices for natural gas storing. Such prices, as presented in the paper, depend on a number of factors: geologic, technical and economic. In the case of storages built in the depleted fields or aquifers, most of the capital cost goes to the gas cushion, wells, and surface facilities, whereas in the cavern-type storages the cost of leaching dominates over the other costs. Cavern construction is more costly than depleted field conversions when measured on the basis of euros per thousand cubic meters of working gas capacity, but the ability to perform several withdrawal and injection cycles each year reduces the per-unit cost of each thousand cubic meter of gas injected and withdrawn. The results of calculations performed by the authors revealing that commercial gas storing in Poland may be competitive to the prices in other EU countries. This can be source of considerable income for the potential operator.

15 Katarzyna Poborska-Młynarska Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Akademia Górniczo-Hutnicza kpm@agh.edu.pl SEKWESTRACJA CO2 W ŁUGOWNICZYCH KOMORACH SOLNYCH ZARYS PROBLEMATYKI Sekwestracja dwutlenku węgla jest jedną z metod zmierzających do ograniczenia globalnego efektu cieplarnianego. Polega na wychwytywaniu i składowaniu/zatrzymywaniu dwutlenku węgla w celu ograniczenia jego emisji do atmosfery (CO2 Capture and Storage CCS). Zagadnienie to jest od około 10-u lat przedmiotem międzynarodowych badań, których celem jest wynalezienie technik wychwytywania ogromnych ilości dwutlenku węgla u źródeł jego powstawania (wytwarzanie energii i procesy przemysłowe) i ich składowania. Najczęściej wymieniane są dwie możliwości składowania: w oceanach i w formacjach geologicznych. Jedną z opcji sekwestracji w formacjach geologicznych jest składowanie dwutlenku węgla w ługowniczych komorach solnych. Koncepcja ta oparta jest na doświadczeniach z magazynowaniem produktów naftowych, LNG i sprężonego powietrza. Ze względu na niewielkie objętości magazynowania, ma ona mniejsze znaczenie w porównaniu z innymi sposobami sekwestracji geologicznej. Koncepcja ta została szczegółowo opracowana dla złóż solnych formacji Lotsberg Salt w prowincji Alberta w Kanadzie, gdzie od kilku lat prowadzone są badania nad możliwością składowania CO2 w komorach ługowniczych utworzonych w pokładzie solnym o grubości do 160 m, na głębokości około 1200 m. W artykule, na podstawie literatury zreferowano problematykę sekwestracji CO2w komorach ługowniczych, szczególnie pod kątem ich geologicznej lokalizacji, konstrukcji i przewidywanego zachowania się górotworu solnego w czasie długoterminowego składowania. Dokonano też pierwszych kroków zmierzających do oceny możliwości zastosowania tej metody w krajowych złożach solnych.

16 SEQUESTRATION OF CARBON DIOXIDE IN SALT CAVERNS THE OUTLINE OF PROBLEMS Carbon dioxide sequestration is one of the options of limiting the global greenhouse effect. It consists in carbon dioxide capture and storage to reduce its emission to the atmosphere (CO2 Capture and Storage CCS). The problem has been a subject of the international research to invent the techniques of the capture of the enormous amounts of CO2 at the sources (power plants, industrial processes, etc.) and of the storage, for last ten years. The most often mentioned possibilities of storage are: the storage in oceans and in geological formations. One of the option of carbon dioxide sequestration in geological formations is the storage in salt caverns mined by solution mining. This option could use the technology developed for the storage of gas and petroleum products, LNG and compressed air. In comparison with another options of storage, this one is less important because of limited caverns volume. However, from several years this option has been developed in detail for Lotsberg Salt formation in Alberta, Canada, where the research for possibility of CO2 storage in salt caverns located at the depth of 1200 m in the salt deposit up to 160 m thick has been done. In the article the option of CO2 storage in salt caverns is presented on the basis of references and the possibility of employing this technique in polish salt deposits in general is discussed.

17 Michael Hofmann, Otto Bornemann, Sandra Fahland & Stefan Heusermann Federal Institute for Geosciences and Natural Resources, Hannover, Germany, michael.hofmann@bgr.de THREE-DIMENSIONAL GEOLOGICAL AND GEOMECHANICAL MODELLING OF A REPOSITORY FOR WASTE DISPOSAL IN A DOMAL SALT STRUCTURE Over the last three decades, the Federal Institute for Geosciences and Natural Resources (BGR), Germany, has been carrying out extensive geological and geomechanical research and practical project work on domal salt structures to prove their suitability for the disposal of radioactive wastes as well as for the construction of salt caverns used for solution mining and the storage of oil or gas. Especially for waste disposals, the natural geological barrier is an important part of the multiplebarrier system of the repository. Thus, the load-bearing capacity and geomechanical integrity of the rock, its geological and tectonic stability, and its geochemical and hydrogeological development are important aspects of the required safety analysis. This analysis must include several basic steps and items, e.g. geological investigations to provide the basic geological data for two- and threedimensional modelling of the salt structure, mining observations and experience, geotechnical in-situ measurements to provide the necessary parameters of the host rock and the overburden, geomechanical laboratory investigations to determine the relevant properties of the rock and to develop adequate material models, two- and three-dimensional geomechanical model calculations, and, if necessary, additional thermomechanical or hydromechanical model calculations to analyse the stability of the repository and the integrity of the geological barrier. A safety assessment takes at the end all geological, experimental and theoretical investigation results into account (BORNEMANN & HEUSERMANN 2005). As an example, the results of geological and geomechanical investigations of the Morsleben radioactive waste repository are presented including three-dimensional modelling of the geological structure of the central part of the mine as well as three-dimensional geomechanical model calculations to evaluate the stability of old mining rooms as well as the integrity of the salt barrier. The Morsleben repository was established in the old Bartensleben mine, a former salt and potash mine consisting of several mining parts, e.g. the southern, western, and eastern part located at the periphery of the mine and used for waste disposal (HEUSERMANN et al. 2007). From a geomechanical point of view, the most critical and important part of the repository is the central part which is not used for disposal, but shows the most considerable degree of excavation and numerous large old mining rooms (FAHLAND et al. 2007). Based on the two-dimensional model of the Morsleben repository (BEHLAU et al. 1997, BEHLAU et al.1998) a three-dimensional geological model was developed by the BGR in the years 2006 and The intention of the activity was done to improve the visualisation and the interpretation from the existing geological basic data. Also new drillings were introduced. Due to the abandonment of the repository the geological 3-D model was constructed. During the backfilling of the repository a lot of new galleries and drillings are necessary. The 3-D model is an efficient planning tool for the exact positioning of these activities. Especially the interpretation of new data, which were created during the monitoring, will be improved in the future e.g. microacoustic and ground penetrating radar (GPR) data.

18 Figure 1: Basic data for the geological 3-D model. Different basic data (Fig. 1) are used for the purpose of the modelling. All of these data are based on real coordinates (Gauß-Krüger) and are correlated with each other and interpreted by the geologist in the 3-D space. In the 3-D model a discrete 3-D body exists for every geological unit. The assignment of the stratigraphy (BORNEMANN 1991) for the different salt rocks (Fig. 2) are combined to nine main units in the 3-D model. The geological units can be displayed in any combinations. The digital 3-D mine layout (ZERNA 2004), which also exists in a digital version, can be visualized together with the geological model. It is also possible to generate intersections of the geology and the openings. Figure 2: Combined stratigraphic units in the 3-D model.

19 Figure 3: Geology at the salt level (top of salt dome). With the construction program opengeo a complex geological 3-D model (Fig. 4) was generated. Every single point within the 3-D model is well defined. The interpretation of the basic data in the three-dimensional space resulted in a consistent and high-grade model of the underground. A lot of different products can be derived from the 3-D model. Examples are cross sections, virtual drillings and iso-contour lines as well as the geology at the salt level (Fig. 3). Further basic data can be easily included into the 3-D model. Figure 4: Special view of the 3-D model of the central part of the Morsleben repository showing the mine layout and the Hauptanhydrit bodies in dark-green colour as well as the vertical cross sections.

20 - 20 The development of the geomechanical model presented in the following paragraphs was based on the two-dimensional geological model. Currently an interface is developed to provide geometric data of the geology and the mine layout for geomecanical modelling. To establish a finite-element model for purposes of stability and integrity evaluation, the model of the geological structure had to be simplified on the basis of a characteristic geological cross section perpendicular to the axis of the structure and the mining rooms. The idealized geological layers were classified with respect to the steady-state creep behaviour. The main units of the Zechstein strata (salt layers z2hs, z2sf, z3ls, z3os, z3bk/bd, z3am/ss, and anhydrite layers z3ha) and, if necessary, composites of the main units (z3os/bk/bd) were considered. Differing from the basic geological model, the Hauptsalz z2hs was separated into two different parts, a western part (z2hsw) and an eastern part (z2hso), due to different creep behaviour. The structure of the overburden was idealized taken into account the main layers caprock cr, DGL layer (including layers of Deckanhydrit, Grauer Salzton, and Leine-Karbonat) within the caprock, Keuper k, Jurassic-Cretaceous j-kr, and Quaternary q (Fig. 5). Figure 5: Idealized geomechanical model of the structure in the central part. The deformation behaviour of the ductile rock salt layers was described by a constitutive equation including both elastic and steady-state creep deformations. In addition, the dilatant behaviour of rock salt was considered using a new dilatancy concept according to HUNSCHE & SCHULZE (2003). Calculations were made using the finite-element codes ANSALT developed by BGR and the new commercial JIFE code for THMC processes developed by SRD company, Berlin. Pre- and post processing of the data was done with the INCA/PATRAN tool. The three-dimensional finite-element model included half of the length of the rooms and ofthe pillar at the head of the rooms for reasons of symmetry. Figure 6 shows a plot of the entire 3-D model, 750 m in height, 850 m wide and 75 m in length, comprising about 120,000 nodal points and 120,000 iso-parametric 8-node elements. It was assumed that the rooms were instantaneously excavated in the year Thus, up to now a time elapse of about 67 years had to be regarded to

21 - 21 analyse the recent stress and deformation state. Figure 6: Three-dimensional finite-element model of the central part. As an example, the calculated dilatant rock zones are plotted in Figure 7. Excavation of the rooms and creep of the salt rock cause the development of dilatancy in major parts of the roofs and pillars around the rooms as well as in larger rock zones between rooms and the anhydrite layers. Comparing the results of 3-D modelling to former 2-D calculations, a certain reduction of dilatancy in the salt rock is obtained. This is caused by the more favourable three-dimensional structural behaviour and the related lower amount of deviatoric stresses. The geomechanical 3-D calculations show that the integrity of the salt barrier is given for most parts of the salt rock, especially at the top of the salt structure. Since significant zones of dilatancy occur between the rooms and the anhydrite layers, potential migration of brine from the caprock into the mining rooms via the anhydrite layers and the dilatant salt rock cannot be excluded. Figure 7: Spatial distribution of dilatant zones in the rock salt around the mining rooms.

22 - 22 Combined geological and geotechnical investigations including geological modelling, geotechnical in-situ measurements, laboratory tests, and geomechanical modelling have been successfully carried out by BGR for several waste disposal projects, e.g. Gorleben salt dome and Morsleben repository, as well as for a couple of salt cavern projects in several European countries. References: BEHLAU, J. & MINGERZAHN, G. (1998): ERA Morsleben - Erarbeitung eines geologischen Lagerstättenmodells. 2. Anhang zum Abschlußbericht - Struktureller Bau der Westflanke der Hauptmulde im Bereich des Abbaues 1a.-- BGR, unveröffentl. Ber., : 17 S., 2 Tab., 13 Anl.; Hannover. BEHLAU, J.; MINGERZAHN, G. & BORNEMANN, O. (1997): ERA Morsleben - Erarbeitung eines geologischen Lagerstättenmodells Morsleben. Abschlußbericht.-- BGR, unveröffentl. Ber., : 73 S., 1 Tab., 61 Anl.; Hannover. BORNEMANN, O. (1991): Zur Geologie des Salzstocks Gorleben nach den Bohrergebnissen.-BfS-Schriften, 4/91: 67 S., 13 Abb., 5 Tab., 24 Anl.; Salzgitter. BORNEMANN, O. & HEUSERMANN, S. (2005): Geological and geotechnical investigation methods to characterize domal salt structures. IV. Int. Congress Brown Coal Mining, June 6-8, 2005, Belchatow, Poland. FAHLAND, S., HEUSERMANN, S., EICKEMEIER, R., NIPP, H.-K. & PREUSS, J. (2007): Three-dimensional geo-mechanical modelling of old mining rooms in the central part of the Bartensleben salt mine. The Mechanical Behavior of Salt Understanding of THMC Processes in Salt (Eds. Wallner, Lux, Minkley & Hardy, Jr.), , Taylor & Francis Group, London. HEUSERMANN, S., NIPP, H.-K., EICKEMEIER, R., FAHLAND, S. & PREUSS, J. (2007): Geomechanical integrity of waste disposal areas in the Morsleben repository. REPOSAFE 2007 Int. Conf. on Radioactive Waste Disposal in Geological Formations, Nov. 6-9, 2007, Braunschweig, Germany. HUNSCHE, U. & SCHULZE, O. (2003): The dilatancy concept - a basis for the modelling of coupled TMH processes in rock salt. European Commission CLUSTER Conference on the Impact of EDZ on the Performance of Radioactive Waste Geological Repositories, Nov. 3-5, 2003, Luxembourg. ZERNA, K. P., COLENCO (2004): ERAM SIS, Hohlrauminformationssystem Morsleben. (In: (Hrsg.): 3D-Grubenmodell ERAM).-- BfS, CD-ROM, Version 1.1a42; Salzgitter.

23 - 23 Janusz Włodarski Dyrektor Generalny, Państwowa Agencja Atomistyki, ul. Krucza 36, Warszawa; e- mail: STRATEGICZNY PROGRAM RZĄDOWY GOSPODARKA ODPADAMI PROMIENIOTWÓRCZYMI I WYPALONYM PALIWEM JĄDROWYM W POLSCE REALIZOWANY W LATACH W maju 1996 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę o realizacji w latach Strategicznego Programu Rządowego Gospodarka odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym w Polsce. Jednym z jego zadań było Wytypowanie lokalizacji i opracowanie koncepcji składowiska odpadów promieniotwórczych w głębokich formacjach geologicznych. W ramach realizacji powyższego zadania przeprowadzono inwentaryzację istniejących w Polsce kopalń i zbadano możliwości ich wykorzystania (po zakończeniu eksploatacji) do składowania w nich odpadów promieniotwórczych. Stwierdzono, że żadna z polskich aktualnie eksploatowanych kopalń do tego celu się nie nadaje. Dokonano również przeglądu budowy geologicznej kraju z punktu widzenia przydatności formacji geologicznych do lokalizacji przyszłego składowiska. Stwierdzono, że występujące w Polsce złoża granitów, z racji ich silnego spękania, mają parametry nieco gorsze od innych utworów. Do dalszych badań wytypowano znajdujące się na terenie Monokliny Przedsudeckiej (w okolicy Jarocina i Pogorzeli) formacje jednorodnych skał ilastych o miąższości około 200 m oraz spełniające ogólne kryteria lokalizacyjne 3 wysady solne (wysad solny Damasławek, południowa część wysadu Kłodawa, wysad solny Łanięta). Przeprowadzone metodami geofizycznymi badania oraz analiza materiałów archiwalnych wskazują - na obecnym etapie rozpoznania omawianych struktur - na możliwość budowy w nich wyrobisk górniczych gwarantujących, że w czasie liczonym w skali geologicznej składowane odpady promieniotwórcze nieprzedostaną się do środowiska. 2. Wnioski zawarte w sprawozdaniu końcowym przyjętym przez Radę Ministrów - z ww. Programu były następujące: ( ) w zakresie rozwiązań problemu wysokoaktywnych, długożyciowych odpadów promieniotwórczych: - konieczność wyboru lokalizacji i budowy składowiska odpadów promieniotwórczych w głębokich formacjach geologicznych (GeoSOP) nie zależy od losów programu jądrowego w Polsce; od programu tego zależy tylko wielkość składowiska. Przechowywane w Polsce wypalone paliwo jądrowe z reaktorów badawczych oraz długożyciowe odpady alfa promieniotwórcze wymagają w długiej perspektywie czasu rozwiązań ostatecznych po okresie czasowego przechowywania, - należy prowadzić dalsze badania związane z wyborem lokalizacji GeoSOP, ze szczególnym uwzględnieniem przeprowadzenia niskonakładowych badań laboratoryjnych skał ilasto-solnych (zubry) w wysadzie solnym Kłodawa, istotnych dla podjęcia decyzji odnośnie dalszego postępowania, z wykorzystaniem istniejącej kopalni soli "Kłodawa" dla przeprowadzenia badań symulacyjnych (bez stosowania izotopów promieniotwórczych). 3. Inicjatorem i koordynatorem realizacji wspomnianego na wstępie strategicznego programu rządowego był Prezes Państwowej Agencji Atomistyki, gdyż zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami do jego zakresu działania należała organizacja gospodarki odpadami promieniotwórczymi. Obecnie, zgodnie z ustawą Prawo atomowe z dnia 29 listopada 2000 r. oraz ustawą o działach administracji, za pokojowe wykorzystanie energii atomowej (czyli również - za politykę i strategię związaną z gospodarką odpadami promieniotwórczymi i wypalonym paliwem jądrowym) odpowiada Minister właściwy do spraw gospodarki. Prezes Państwowej Agencji Atomistyki nie będzie w przyszłości podejmować inicjatyw zmierzających do wyboru miejsca lokalizacji składowiska odpadów promieniotwórczych. Natomiast stosownie do postanowień

24 - 24 ustawy Prawo atomowe, w przypadku wystąpienia z taką inicjatywą przez inny organ lub instytucję, Prezes PAA jest właściwy do wydawania zezwoleń (z punktu widzenia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej) na: (a) składowanie odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego i (b) budowę i eksploatację obiektów służących składowaniu odpadów promieniotwórczych i wypalonego paliwa jądrowego. Ponadto Prezes PAA opiniuje projekt planu zagospodarowania przestrzennego terenu, na którym planuje się umieszczenie takiego obiektu oraz opiniuje projekt decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania takiego terenu. 4. Obowiązujące obecnie w Polsce przepisy zobowiązują potencjalnych inwestorów do uzyskania akceptacji społecznej na lokalizację, budowę i eksploatację takich obiektów jak składowisko odpadów promieniotwórczych. Warunkiem rozpoczęcia przez inwestora postępowania lokalizacyjnego, w przypadku pozytywnych rezultatów szczegółowych badań geologicznych i geofizycznych, będzie uzyskanie zrozumienia u miejscowej społeczności; prawdopodobnie w charakterze referendum. Z całą pewnością należy stwierdzić, że spełnione będą wszelkie wymagane przepisami warunki dotyczące lokalizacji inwestycji do jakich zalicza się składowisko odpadów promieniotwórczych, w tym z pewnością uzyskanie pozytywnej opinii lokalnej społeczności i jej władz. 5. W przypadku budowy podziemnego składowiska odpadów promieniotwórczych nie ucierpi zdrowie i życie mieszkańców oraz stan środowiska naturalnego rejonu, na obszarze którego wybudowane zostanie składowisko. Lokalizacja takiego obiektu nie spowoduje strat ekonomicznych dla miejscowej społeczności. Badania geologiczne, prace związane z lokalizacją, projektowaniem i budową składowiska, a następnie jego eksploatacją i zamknięciem, stwarzają korzystną szansę dla regionu. Związane jest to przede wszystkim z dużą liczbą stabilnych w długim okresie czasu (dla wielu generacji), dobrze płatnych miejsc pracy zarówno dla górników, jak i wysokokwalifikowanych reprezentantów innych specjalności. Konstrukcja składowiska i konieczna dokładna kontrola środowiska w rejonie obiektu, niezależnie od przyjętych technologii, dają całkowitą pewność utrzymania czystości powietrza oraz wód gruntowych i powierzchniowych na najwyższym poziomie, co pozwoli np. na zlokalizowanie w tym rejonie przemysłu wymagającego czystego i kontrolowanego środowiska. Tym bardziej więc składowisko nie zagrozi płodom rolnym ani produkcji zwierzęcej.