Stefaniak J. wyjaśnienia P Sł.Pracow. 2001/4/14 - t.6 Odpowiedzi na pytania dotyczące działalności socjalnej pracodawców, cz. II.

Transkrypt

1 Wichrowska-Janikowska E. artykuł P PiZS 1996/1/45 - t.1 Dostępność świadczeń z funduszu socjalnego (na podstawie działalności Rzecznika Praw Obywatelskich). Brzmienie art. 8 ust. 1 ustawy [z 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] nie upoważnia do przyznawania osobom uprawnionym prawa do świadczeń socjalnych w takiej samej wysokości. 6078/1 Stefaniak J. wyjaśnienia P Sł.Pracow. 2001/4/14 - t.6 Odpowiedzi na pytania dotyczące działalności socjalnej pracodawców, cz. II. Na podstawie art. 8 ust. 1 ustawy [o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] - przyznanie świadczenia oraz jego wysokość uzależnia się od spełniania przez osobę uprawnioną kryteriów socjalnych, z których najważniejszym jest sytuacja materialna. Ponieważ przepisy ustawy nie określają sposobu dokumentowania dochodów pracowników do celów socjalnych, pracodawca może i powinien, według zasad przyjętych w wewnętrznym regulaminie, poprosić o oświadczenie o sytuacji dochodowej pracownika i członków jego rodziny. Bowiem o sytuacji materialnej pracownika decydują nie tylko jego zarobki w firmie, ale także sytuacja dochodowa osób, które wraz z pracownikiem prowadzą wspólne gospodarstwo domowe. Informacje podane przez pracownika posłużą ustaleniu wysokości dofinansowania z Funduszu. Stefaniak J. wyjaśnienia P Sł.Pracow. 1998/4/22 - t.2 Wyjaśnienia dotyczące niektórych przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Art. 8 ust. 1 ustawy [z 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] nadaje świadczeniom socjalnym charakter uznaniowy. Ich przyznanie oraz wysokość uzależnione są od stosowania kryteriów o socjalnym (wyłącznie) charakterze /2 Mrozowska M. artykuł P Pr.Pracy 2001/11/10 - t.1 Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych. Ustalając regulamin dysponowania funduszem trzeba pamiętać o podstawowej zasadzie: przyznawanie ulgowych świadczeń i wysokość dopłat z funduszu powinno być uzależnione od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby korzystającej z funduszu. [...] Przy ocenie sytuacji materialnej pracownika należy brać pod uwagę dochody pracownika osiągane poza zakładem pracy, a także dochody członków rodziny, pozostających we wspólnym gospodarstwie z pracownikiem /1 Elmerych T. artykuł P Sł.Pracow. 1996/5/13 - t.3 Zmiany w przepisach ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Sformułowania "działalność organizowana" i "usługi świadczone przez zakład pracy" [użyte w art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] wykluczają rozdawnictwo pieniędzy w postaci wypłacania ogółowi pracowników lub wszystkim osobom uprawnionym ekwiwalentu na wypoczynek organizowany we własnym zakresie. (Sporządzenia listy wypłat nie można nazwać "działalnością organizowaną" lub "usługową"). Tak samo wykluczone jest przyznawanie ogółowi zatrudnionych lub uprawnionych bonów towarowych.

2 6175/3 Dz.U : art. 1; art. 8 Dubec M. artykuł P Dor.Podat. 2006/2/27 - t.1 Możliwość zaliczania do kosztów uzyskania przychodu wydatków poniesionych ze środków obrotowych pracodawcy, związanych z imprezami okolicznościowymi dla pracowników przedsiębiorstwa. Organizacja imprezy okolicznościowej nie powinna być finansowana ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, jeżeli nie uzależnia przyznawania tego świadczenia od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej /1 Elmerych T. artykuł P Sł.Pracow. 1996/5/13 - t.4 Zmiany w przepisach ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. W razie przyjęcia propozycji sprzecznej z prawem [dotyczącej podziału zakładowego funduszu świadczeń socjalnych] - cała odpowiedzialność za naruszenie prawa obciąży kierownika zakładu pracy, a nie wnioskodawców. 6175/4 Skoczyński J. artykuł P PiZS 1996/8-9/80 - t.3 Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych po nowelizacji ustawy. Jeżeli pracodawca wydatkuje środki Funduszu [świadczeń socjalnych] zgodnie z przepisami regulaminu, które nie są zgodne z zasadą ogólną, określoną w art. 8 ust. 1 ustawy [z 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych], nie zwalnia go to od odpowiedzialności. Podmiotem odpowiedzialnym za wydanie i treść regulaminu jest bowiem pracodawca, mimo że treść regulaminu ma być uzgodniona z zakładowymi organizacjami związkowymi lub przedstawicielem załogi. 6136/3 Sobczyk A. artykuł P PiZS 1996/8-9/85 - t.3 Nowelizacja ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - wybrane problemy. Intencją ustawy [z 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] jest żądanie zwrotu [funduszowi socjalnemu środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych] od pracodawcy, jako administratora Funduszu, który odpowiada za sposób realizacji ustawy.[...] Wydatkowanie kwot z Funduszu niezgodnie z ustawą będzie miało miejsce zarówno wtedy, gdy pracodawca przeznaczy je na cele ekonomiczne swojego zakładu, jak również wtedy, gdy ulegnie naciskom związków i wypłaci wszystkim pracownikom premie świąteczne lub na cele o podobnym niesocjalnym charakterze, nie stosując kryteriów z art. 8 ustawy. 6137/ wyrok SN I PKN 373/97 OSNP 1998/17/507 Dysponowanie przez pracodawcę środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, bez uzgodnienia z zakładowymi organizacjami związkowymi, uprawnia te organizacje do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz funduszu rozdysponowanych kwot (art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z

3 dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) Przewodniczący SSN: Kazimierz Jaśkowski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jadwiga Skibińska- Adamowicz, Barbara Wagner. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 19 listopada 1997 r. sprawy z powództwa Komisji Międzyzakładowej Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego "Solidarność" PKP w B. przeciwko PKP Wagonowni B., Oddziałowi Zmechanizowanych Robót Drogowych PKP B.-S. i PKP Oddziałowi Drogowemu w B. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanych od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 1997 r. [...] oddalił kasację. Strona pozwana - trzy jednostki organizacyjne PKP w B.: Wagonownia, Oddział Zmechanizowanych Robót Drogowych i Oddział Drogowy, w sprawie z powództwa Komisji Międzyzakładowej NSZZ "Solidarność" PKP w B. o zapłatę na rzecz funduszu świadczeń socjalnych każda z tych jednostek organizacyjnych (pracodawców) wniosła kasację od wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 29 kwietnia 1997 r. [...]. Zaskarżonym wyrokiem oddalono apelacje pozwanych od wyroku Sądu I instancji, zasądzającego na rzecz tych funduszy kwoty zł, zł i zł z odsetkami z tytułu należnych im świadczeń od pozwanych pracodawców za 1994 r. W kasacji postawiono zarzut naruszenia art. 8 ust. 2 i art. 11 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.). Zdaniem wnoszących kasację przekazanie tych środków na rzecz Oddziału Socjalnego PKP w W. nastąpiło w uzgodnieniu z organizacjami związkowymi, zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r., a zatem nie mogą one domagać się ich zasądzenia na rzecz funduszy istniejących u pozwanych pracodawców. Nie wskazano w kasacji na czym polega naruszenie art. 11 tej ustawy. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Kasacja nie jest uzasadniona. Zarzut naruszenia art. 11 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. nie może być rozpatrywany przez Sąd Najwyższy. Zgodnie z tym przepisem środki funduszu nie wykorzystane w danym roku kalendarzowym przechodzą na rok następny. Skarżący nie wykazali, że przepis został naruszony orzeczeniem Sądu II instancji. Sąd Najwyższy rozpatruje sprawę w granicach kasacji biorąc z urzędu pod uwagę jedynie nieważność postępowania (art KPC). Nie jest zatem zobowiązany, ani uprawniony do domyślania się, z jakich przyczyn - zdaniem strony wnoszącej kasację - przepis prawa powołany jako podstawa kasacyjna został naruszony. Zarzut naruszenia art. 8 ust. 2 tej ustawy także nie może być uznany za wystarczający do uchylenia zaskarżonego wyroku. Według zdania pierwszego tego przepisu zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowych z funduszu, określa kierownik zakładu pracy w regulaminie uzgodnionym z zakładowymi organizacjami związkowymi. W kasacji nie postawiono zarzutu naruszenia prawa procesowego. Następstwem tego jest orzekanie przez Sąd Najwyższy na podstawie stanu faktycznego ustalonego przez Sądy obu instancji. Skoro zatem zostało ustalone, że przekazanie środków finansowych na rzecz funduszu centralnego (Oddziału Socjalnego PKP w W.) nastąpiło bez odpowiedniego uzgodnienia z organizacjami związkowymi, to należy podzielić pogląd Sądu II instancji, iż naruszyło to art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. Z tych względów na podstawie art KPC orzeczono jak w sentencji wyrok SN I PKN 579/00 OSNP 2003/14/331 Pracodawca administrujący środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych nie może ich wydatkować niezgodnie z regulaminem zakładowej działalności socjalnej, którego postanowienia nie mogą być sprzeczne z zasadą przyznawania świadczeń według kryterium socjalnego, to jest

4 uzależniającego przyznawanie ulgowych usług i świadczeń wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z Funduszu ; art. 10 Przewodniczący SSN Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca), Sędziowie SN: Katarzyna Gonera, Józef Iwulski. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 sierpnia 2001 r. sprawy z powództwa Organizacji Międzyzakładowej NSZZ "Solidarność" S, Spółki Akcyjnej i L. Spółki Akcyjnej w L. przeciwko S. Spółce Akcyjnej w L. o zwrot zakładowemu funduszowi socjalnemu kwoty zł, na skutek kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 18 maja 2000 r. [...] uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Lublinie do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. Organizacja Międzyzakładowa NSZZ "Solidarność" S. S.A. i L. S.A. w L. wniosła o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych przez S. Spółkę Akcyjną w L. kwoty zł wydatkowanej przez nią na zorganizowanie w dniu 20 września 1997 r. festynu integracyjnego dla pracowników. Przeznaczenie wymienionej kwoty na powyższy cel nie zostało uzgodnione ze stroną powodową, a o jej wydatkowaniu z zakładowego funduszu socjalnego dowiedziała się od kierownika działu administracyjno-socjalnego Edyty C. oraz z otrzymanego od strony pozwanej pisma z dnia 10 marca 1998 r. przedstawiającego rozliczenie wydatków z zakładowego funduszu socjalnego, w którym została także ujęta sporna kwota. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Lublinie wyrokiem z dnia 1 marca 2000 r. oddalił powództwo i nie obciążył strony powodowej obowiązkiem zwrotu pozwanej Spółce kosztów procesu. Ustalił, że w dniu 20 września 1997 r. zarząd pozwanej Spółki oraz Międzyzakładowa Komisja NSZZ "Solidarność" zorganizowały wspólnie festyn integracyjny dla pracowników. Impreza miała charakter sportowo-rekreacyjny. Uczestniczyli w niej pracownicy ze swoimi rodzinami. Podczas imprezy trwającej cały dzień odbywały się zawody sportowe, grały i śpiewały zespoły muzyczne, zaś pracownicy na podstawie wydanych im uprzednio talonów otrzymywali przekąski i piwo. Sposób zorganizowania imprezy i jej przebieg były uzgodnione między jej organizatorami. Strona pozwana nie uzgodniła jednak ze związkami zawodowymi zasad pokrycia kosztów festynu. Mimo to koszty te pokryła w całości pieniędzmi z funduszu socjalnego. Według 11 regulaminu gospodarowania zakładowym funduszem socjalnym, podpisanego dnia 1 stycznia 1994 r., przeznaczenie funduszu na cele inne niż wymienione w regulaminie może mieć miejsce w wypadkach uzgodnionych z Komisją Międzyzakładową NSZZ "Solidarność" i zatwierdzonych przez zarząd pozwanej Spółki. Regulamin obowiązujący u strony pozwanej nie przewiduje takiego celu wydatkowania jak organizacja imprez sportowo-rekreacyjnych, co oznacza, że zorganizowanie tego rodzaju imprezy i pokrycie jej kosztów z funduszu socjalnego powinien pracodawca uzgodnić z organizacją związkową, co nie nastąpiło. Również do komisji socjalnej zajmującej się sprawami pożyczek i innych świadczeń z funduszu socjalnego nie trafiła sprawa finansowania imprezy z dnia 20 września 1997 r. Mimo tych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie. Impreza mająca na celu integrację pracowników mieści się bowiem w pojęciu "działalność socjalna", a to oznacza, że w rzeczywistości pieniądze wydatkowane na sfinansowanie takiego przedsięwzięcia, zostały wydatkowane zgodnie z ich przeznaczeniem. Wprawdzie doszło do naruszenia zasady regulaminu dotyczącej pisemnego uzgodnienia wydatkowania funduszu na festyn, skoro jednak środki funduszu zostały wydatkowane na cele zgodne z ustawą i skonsumowane przez pracowników, to brak jest podstaw prawnych do żądania zwrotu tych środków przez stronę powodową. Poza tym, skoro impreza miała charakter integracyjny, powszechny, to badanie sytuacji rodzinnej i materialnej osób, które skorzystały ze środków funduszu, byłoby zaprzeczeniem celu imprezy. Sąd Apelacyjny w Lublinie wyrokiem z dnia 18 maja 2000 r. oddalił apelację strony powodowej opartą na zarzutach naruszenia: art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych przez przyjęcie, że wydatkowanie na festyn środków z zakładowego funduszu nastąpiło w uzależnieniu od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osób uprawnionych do korzystania z funduszu; art. 60 KC przez przyjęcie, że podpis przedstawicieli organizacji międzyzakładowej NSZZ "Solidarność" pod protokołem posiedzenia komisji socjalnej z dnia 10 marca 1998 r. był równoznaczny z wyrażeniem zgody na sfinansowanie festynu ze środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych; naruszenie

5 art. 8 KP wskutek przyjęcia, że żądanie zwrotu wskazanej w pozwie kwoty na rzecz zakładowego funduszu świadczeń socjalnych może być zakwalifikowane jako nadużycie prawa. Sąd Apelacyjny stwierdził, że wyrok Sądu pierwszej instancji odpowiada szczegółowym ustaleniom faktycznym dokonanym w sprawie i uwzględnia istniejący stan prawny, zaś sposób sporządzenia uzasadnienia zaskarżonego wyroku jest zgodny z wymaganiami określonymi w art KPC. Nie nasuwa również zastrzeżeń dokonana przez Sąd Okręgowy ocena dowodów. Sąd drugiej instancji uznał, że zarzut naruszenia art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jest chybiony, zaś przepisy regulaminu gospodarowania zakładowym funduszem świadczeń socjalnych nie uzależniają korzystania ze środków funduszu od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby ubiegającej się o to świadczenie ( 6 regulaminu). Od powyższego wyroku strona powodowa złożyła kasację opartą na podstawie przewidzianej w art pkt 1 KPC. Zarzuciła naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 8 ust. 1 i ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz 6 regulaminu gospodarowania zakładowym funduszem świadczeń socjalnych. Wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku w całości przez zasądzenie od strony pozwanej kwoty zł z odsetkami ustawowymi od dnia 31 października 1997 r. oraz o zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych. Zdaniem strony skarżącej, niezgodna z art. 8 ust. 1 ustawy jest taka interpretacja powyższego przepisu, według której cel integracyjny imprezy rekreacyjno-sportowej miałby znosić stosowanie podstawowej zasady, przyjmującej, że ulgowe usługi, świadczenia i dopłaty z funduszu mają być adresowane do osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji bytowej. Podstawowym kryterium uzasadniającym wydatkowanie środków funduszu na rzecz określonej osoby jest bowiem kryterium socjalne. Tymczasem strona pozwana przyjęła jako kryterium liczbę członków rodziny bez powiązania z dochodami rodziny, wskutek czego takie same kwotowo środki zostały przeznaczone na pracownika mało zarabiającego i na pracownika dobrze zarabiającego, jeżeli mieli jednakowo liczną rodzinę. Strona powodowa stwierdziła też, że wykładnia 6 regulaminu przyjęta przez Sąd Apelacyjny jest niewłaściwa, gdyż 3 zdanie ostatnie regulaminu jednoznacznie wskazuje na obowiązek stosowania kryterium socjalnego przy przyznawaniu świadczeń z funduszu. Gdyby zresztą regulamin tego nie przewidywał, to i tak jego postanowienia trzeba by tłumaczyć z uwzględnieniem treści art. 8 ust. 1 ustawy, który ma zastosowanie do przyznawania ulgowych usług, świadczeń i dopłat z funduszu socjalnego. Wyrażenie zawarte w art. 8 ust. 3 ustawy, iż pracodawca jest obowiązany zwrócić Funduszowi "środki wydatkowane niezgodnie z przepisami ustawy" oznacza między innymi sytuację, w której przyznanie ulgowych usług, świadczeń i dopłat nastąpiło z pominięciem kryterium socjalnego. Poza tym, skoro przeznaczenie funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności ustala się w regulaminie, to złamanie zasady przewidzianej w tym regulaminie jest tożsame z naruszeniem samej ustawy. Strona pozwana wniosła o oddalenie kasacji. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy ma stwierdzenie, że zgodnie z art. 9 1 KP przez prawo pracy rozumie się przepisy Kodeksu pracy oraz innych ustaw i aktów wykonawczych określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także - oprócz postanowień układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych - postanowienia regulaminów i statutów określające prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Wprawdzie według art. 87 Konstytucji postanowienia zawarte w regulaminach nie stanowią źródła powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, to jednak obowiązują w określonych w nich zakładach pracy i z mocy art. 9 1 KP regulują prawa i obowiązki stron, tak jak normy prawne o randze ustawowej. Rozpoznając zatem przedmiotową sprawę należało mieć na uwadze charakter regulaminu gospodarowania funduszem socjalnym obowiązującego w pozwanej spółce od dnia 1 stycznia 1994 r. i traktować go jako pozaustawowe - lecz obowiązujące - prawo pracy. Nie ulega wątpliwości, że fundusz świadczeń socjalnych jest instytucją prawną, która ma łagodzić różnice w poziomie życia pracowników i ich rodzin, a także emerytów i rencistów. Jest on wyrazem funkcji społecznej zakładu pracy, zaś jego adresatami są zwłaszcza rodziny o najniższych dochodach. Przepis art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) stanowi, że ustawa określa zasady tworzenia przez pracodawców zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i zasady gospodarowania środkami tego Funduszu oraz przewiduje, że Fundusz ten jest przeznaczony na finansowanie działalności socjalnej organizowanej na rzecz osób uprawnionych do korzystania z Funduszu oraz na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych. Według art. 2 pkt 1 ustawy, działalność socjalna

6 oznacza usługi świadczone przez pracodawców na rzecz różnych form wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy materialnej - rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych umową. Stosownie zaś do art. 2 ust. 6 ustawy, osobami uprawnionymi do korzystania z Funduszu są osoby (pracownicy i ich rodziny, emeryci i renciści, byli pracownicy i ich rodziny), którym pracodawca przyznał w regulaminie, o którym mowa w art. 8 ust. 2 ustawy, prawo korzystania ze świadczeń socjalnych finansowanych z Funduszu. Ostatni z wymienionych przepisów wymaga, by pracodawca w regulaminie tym - uzgodnionym z zakładowymi organizacjami związkowymi - ustalił między innymi "warunki korzystania przez osoby uprawnione z usług i świadczeń finansowanych z Funduszu". Treść art. 8 ust. 1 ustawy uzasadnia przy tym tezę, że pracodawca nie może ustalić tych warunków według wybranych przez siebie kryteriów, z pominięciem naczelnej zasady wyrażonej w tym przepisie, tej mianowicie, że przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z Funduszu zostało uzależnione wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z Funduszu. Jak z przedstawionej regulacji wynika, ustawa o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie upoważnia do tworzenia takich zasad podziału funduszu socjalnego, które pozostawałyby w sprzeczności z jej art. 8 ust. 1, ten zaś przepis wyraźnie powiązał zasady korzystania z ulgowych usług i świadczeń z sytuacją życiową, rodzinną i materialną osób uprawnionych. Jest to tzw. kryterium socjalne, którego przyjęcie przez ustawodawcę prowadzi do wniosku, że jest wykluczone przyznawanie ulgowych usług i świadczeń z Funduszu ogółowi zatrudnionych w tej samej wysokości, według zasady "każdemu po równo". Doświadczenie życiowe pokazuje zarazem, że jest mało prawdopodobne, by dwie osoby uprawnione pozostawały w jednakowej sytuacji materialnej, życiowej i rodzinnej, a tylko taka (lub bardzo zbliżona) pozwalałaby na przyznanie świadczeń w tej samej wysokości. Tym bardziej więc możliwość taką należy wyłączyć, gdy uprawnionymi jest kilka, kilkanaście czy kilkadziesiąt osób. Według art. 10 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, środkami Funduszu administruje pracodawca. W kompetencji tej mieści się między innymi obowiązek przekazania na rachunek bankowy Funduszu równowartości naliczonych na dany rok odpisów i zwiększeń w terminie oznaczonym w ustawie (art. 5 ust. 1 i 4 oraz art. 6 ust. 2) oraz obowiązek gospodarowania Funduszem zgodnie z przepisami ustawy. Gdyby bowiem pracodawca, będący dysponentem środkami Funduszu, wydatkował je niezgodnie z ustawą, związkom zawodowym przysługiwałoby - w myśl art. 8 ust. 3 ustawy - prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o ich zwrot Funduszowi. Całość regulacji zawartej w art. 8 wymienionej ustawy uprawnia więc do konkluzji, że pracodawca nie może wydatkować środków Funduszu niezgodnie z treścią regulaminu zakładowej działalności socjalnej (ust. 2), natomiast postanowienia regulaminu nie mogą być sprzeczne z zasadą przyznawania świadczeń według kryterium socjalnego (ust. 1). Gdyby jednak treść regulaminu była niezgodna z wymienioną zasadą, to pracodawca również i w takiej sytuacji ponosi odpowiedzialność za dysponowanie funduszem, ponieważ on przede wszystkim odpowiada za wydatkowanie środków Funduszu "niezgodnie z przepisami ustawy" (ust. 3). Ponadto pracodawca, jako podmiot uprawniony do wydania regulaminu i ustalenia jego treści (choć po uzgodnieniu z zakładowymi organizacjami związkowymi lub z przedstawicielem załogi), jest także z tego tytułu odpowiedzialny za zgodność regulaminu z ustawą. Odnosząc przedstawione uwagi i rozważania do rozpoznawanej sprawy należy stwierdzić, że wydatkowanie przez stronę pozwaną środków z Funduszu na festyn powinno nastąpić zgodnie z regulaminem gospodarowania zakładowym funduszem świadczeń socjalnych obowiązującym w pozwanej Spółce od dnia 1 stycznia 1994 r. W 5 regulamin ten przyjął, że środki zakładowego funduszu świadczeń socjalnych mogą być przeznaczone na finansowanie wypoczynku dzieci i młodzieży, finansowanie wczasów rodzinnych pracowników i ich rodzin, na zapomogi, pożyczki zwrotne oraz na "inne świadczenia na rzecz pracowników" (pkt 6), nie wymieniając, o jakie świadczenia chodzi. Natomiast stosownie do 6 ust. 9 regulaminu, przydział świadczeń należy do komisji socjalnej NSZZ "Solidarność", a zatwierdzenie - do dyrektora zarządzającego pozwaną Spółką. Według 3 ust. 1 zdanie drugie regulaminu, przy przyznawaniu świadczeń powinny być uwzględnione warunki materialne oraz sytuacja życiowa, rodzinna i mieszkaniowa osoby uprawnionej do korzystania z Funduszu. Jednocześnie w 11 regulamin obowiązujący w pozwanej Spółce uregulował postępowanie w razie przeznaczenia przez pracodawcę funduszu "na inne cele niż wymienione w regulaminie", postanawiając, że "może to mieć miejsce w przypadkach uzgodnionych z KM NSZZ "Solidarność" i zatwierdzonych przez Zarząd S. S.A." Sąd Okręgowy na podstawie przeprowadzonych dowodów uznał, że "impreza o charakterze sportowo-rekreacyjnym, nazwana festynem, mieściła się w definicji ustawowej «działalność socjalna»", ale jednocześnie ustalił, że strona pozwana nie zachowała właściwej procedury

7 przewidzianej w regulaminie, ponieważ nie uzgodniła z Komisją Międzyzakładową NSZZ "Solidarność" przeznaczenia Funduszu "na inne cele niż wymienione w regulaminie"; poza tym nie uzyskała zatwierdzenia na tego rodzaju przeznaczenie środków ze strony zarządu pozwanej Spółki. Powyższe stanowisko, zaakceptowane w pełni przez Sąd Apelacyjny, wywołuje następujące zastrzeżenia. Po pierwsze - jeżeli 5 regulaminu określił przeznaczenie środków Funduszu na działalność socjalną w konkretnej postaci, zaś w 6 pkt 9 przyjął, że przydziału świadczeń wymienionych w 5 dokonuje komisja socjalna, a zatwierdza dyrektor zarządzający spółką, to z powyższego uregulowania wcale nie wynika powinność pisemnego uzgodnienia z Komisją Międzyzakładową NSZZ "Solidarność" sprawy przydziału tych świadczeń. Byłyby to bowiem świadczenia przewidziane w regulaminie, o których przydziale decyduje komisja socjalna. Jeżeli natomiast przeznaczenie środków Funduszu na zorganizowanie festynu było "przeznaczeniem na inne cele niż wymienione w regulaminie", to Sąd Okręgowy nie był uprawniony do rozszerzenia zakresu pojęcia "działalność socjalna" na takie jej formy i rodzaje, które nie zostały określone w regulaminie, i w konsekwencji do wyrażenia stanowiska, że skoro impreza o charakterze sportowo-rekreacyjnym mieściła się w definicji ustawowej "działalność socjalna", to środki pieniężne pochodzące z Funduszu, przeznaczone na sfinansowanie festynu, zostały wydatkowane zgodnie z celem, któremu miały służyć. Po drugie - z art. 8 ust. 2 wynika, że zasady przeznaczania środków Funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej oraz zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z Funduszu określa regulamin, który - jak Sąd Najwyższy stwierdził wcześniej - powinien być zgodny z przepisami ustawy, w tym przede wszystkim z naczelną zasadą ustaloną w art. 8 ust. 1, według której o przyznawaniu ulgowych usług i świadczeń decyduje kryterium socjalne. Gdyby zatem nawet przyjąć, że "inne cele" - choć nie wymienione w regulaminie - mieszczą się w ustawowym określeniu działalności socjalnej (np. działalność sportoworekreacyjna), to w każdym wypadku korzystanie ze świadczeń mogło dotyczyć tylko osób uprawnionych oraz było uzależnione od ich sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej. Wprowadzenie przez pracodawcę w odniesieniu do festynu innej zasady przyznawania świadczeń, według której każdy pracownik i wszyscy członkowie jego rodziny - z pominięciem kryterium socjalnego - otrzymali talony uprawniające na festynie do konsumpcji o tej samej wartości, naruszało zasadę powiązania Funduszu z sytuacją osób uprawnionych oraz socjalny charakter Funduszu. Tym samym pozwany pracodawca wydatkował środki Funduszu niezgodnie z 3 ust. 1 zdanie drugie regulaminu oraz niezgodnie z przepisami ustawy. W świetle powyższej oceny było więc uzasadnione wystąpienie strony powodowej (związku zawodowego) z powództwem opartym na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy o zwrot Funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami tej ustawy. Przedstawionego poglądu nie może zmienić podniesiony przez Sąd Okręgowy argument, w myśl którego "skoro impreza miała charakter integracyjny, powszechny, to badanie sytuacji rodzinnej i materialnej byłoby zaprzeczeniem celu tej imprezy". Nietrafność powyższego argumentu jest oczywista, zwłaszcza wobec dokonanego przez Sąd Okręgowy ustalenia, że pracodawca nie wykazał, iż zachował formę wymaganą dla uzgodnienia sprawy wydatkowania środków Funduszu na festyn z Komisją Międzyzakładową NSZZ "Solidarność", jak również nie udowodnił, że na to wydatkowanie uzyskał zatwierdzenie zarządu Spółki. Co więcej, Sąd Okręgowy stwierdził, że "brak jest przekonywających dowodów" co do tego, że "zgoda została udzielona ustnie". Wskazane okoliczności nie pozwalały zatem podzielić wniosku końcowego Sądu Okręgowego, zawierającego zresztą wewnętrzną sprzeczność, tego mianowicie, że pracodawca nie naruszył przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w sposób uzasadniający żądanie zwrotu kwot wydatkowanych na festyn, chociaż naruszył zasadę regulaminu dotyczącą pisemnego uzgodnienia sprawy przeznaczenia środków Funduszu na festyn. Należało natomiast odwołać się do jednoznacznego stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w następującej tezie: "Dysponowanie przez pracodawcę środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych bez uzgodnienia z zakładowymi organizacjami związkowymi uprawnia te organizacje do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz funduszu rozdysponowanych kwot - art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (wyrok z dnia 19 listopada 1997 r., I PKN 373/97, OSNAPiUS z 1998 r. nr 17, poz. 507). Podobne poglądy spotyka się w piśmiennictwie (por. np. J. Skoczyński, Zakładowy fundusz świadczeń socjalnych po nowelizacji ustawy, PiZS z 1996 r. z. 8-9, s ). Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, iż Sąd Apelacyjny ograniczył się jedynie do lakonicznego stwierdzenia, że "w pełni akceptuje" ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji oraz "wnioskowania prawnicze zawarte w uzasadnieniu wyroku" tego Sądu, jak również że uznaje za chybione "pozostałe zarzuty naruszenia prawa materialnego, w tym i art. 8 ust. 1 ustawy" o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Jednak wcześniej, poza 11 regulaminu, Sąd Apelacyjny

8 nie przytoczył i nie rozważał treści jakichkolwiek przepisów prawa materialnego, co gdyby nastąpiło, usprawiedliwiałoby zwrot: "zarzuty naruszenia prawa materialnego, w tym i art. 8 ust. 1 ustawy (...) są chybione". W przedmiotowej sprawie - tak poważnej pod względem prawnym i o skomplikowanym stanie faktycznym, w której strona powodowa przedstawiła w apelacji ważne zarzuty i argumenty - uzasadnienie zaskarżonego wyroku należało ocenić jako powierzchowne i nie odnoszące się do istoty występujących problemów, a tym samym niewystarczające. Dlatego też Sąd Najwyższy, dokonując oceny podstaw kasacji i związanych z nimi zarzutów, nawiązywał do ustaleń faktycznych i stanowiska prawnego Sądu Okręgowego (które przyjął Sąd Apelacyjny), gdyż mimo błędnego rozstrzygnięcia Sądu pierwszej instancji, materiał zawarty w uzasadnieniu stwarzał podstawę do poznania przyczyn, dla których Sąd Okręgowy przyjął, że roszczenia strony powodowej oparte na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych są niezasadne. Trzeba także podkreślić, że pogląd Sądu Apelacyjnego wyrażony w końcowej części uzasadnienia, jakoby regulamin gospodarowania zakładowym funduszem socjalnym nie uzależniał w 6 korzystania ze środków Funduszu od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby ubiegającej się o świadczenie, świadczy o nieznajomości treści 3 ust. 1 zdanie drugie tego regulaminu, z której jednoznacznie wynika, że przy przyznawaniu świadczeń z Funduszu powinny być uwzględnione tzw. kryteria socjalne. Reasumując, Sąd Najwyższy uznał, że kasacja jest zasadna, wobec czego stosownie do art KPC orzekł jak w sentencji wyroku wyrok SN I PK 12/05 OSNP 2006/11-12/ Sprawa o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) jest sprawą z zakresu prawa pracy. Legitymowanym biernie w takiej sprawie jest pracodawca (art. 3 k.p.), który ma zdolność sądową i procesową, choćby nie posiadał osobowości prawnej (art k.p.c.). Czynnie legitymowana do wystąpienia z takim roszczeniem może być międzyzakładowa organizacja związkowa obejmująca swoim działaniem pozwanego pracodawcę. 2. Wydatkowanie środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych z zastosowaniem kryterium stażu pracy, bez uwzględnienia kryterium socjalnego i sprzecznie z zakładowym regulaminem świadczeń socjalnych, jest niezgodne z ustawą w rozumieniu art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych Dz.U : art. 27 Dz.U : art. 460; art Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Józef Iwulski (sprawozdawca), Maria Tyszel. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 16 sierpnia 2005 r. sprawy z powództwa Międzyzakładowej Komisji Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ "Solidarność" w B. przeciwko Szkole Policealnej Pracowników Medycznych i Społecznych w B. o zapłatę, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 października 2004 r. [...] oddalił kasację. Międzyzakładowa Komisja Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ "Solidarność" w B. domagała się od pozwanego Medycznego Studium Zawodowego [...] w B. zwrotu na rzecz Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych środków finansowych wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w kwocie zł. W toku procesu rozszerzyła powództwo o kwotę zł. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku wyrokiem z dnia 29 kwietnia 2004 r. [...] nakazał pozwanemu wpłacić na rzecz Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych Medycznego Studium Zawodowego [...] w B. kwotę zł z ustawowymi odsetkami. W zakresie odnoszącym się do kwoty zł Sąd umorzył postępowanie. Sąd Okręgowy ustalił, że postanowieniem Komisji Socjalnej Medycznego Studium Zawodowego [...] w B. z dnia 20 listopada 2003 r. przyznane zostały części pracownikom Studium środki finansowe na "upominki świąteczne", wysokość których uzależniona została od dochodów pracownika. Pominięto przy tym uprawnionych do

9 świadczeń emerytów i rencistów, byłych pracowników szkoły. Sąd Okręgowy nie podzielił stanowiska pozwanego, według którego przyznanie tych świadczeń miało podstawę prawną, gdyż może być uznane za "finansowanie imprez okolicznościowych" oraz że strona powodowa nie jest legitymowana czynnie. Sąd uznał, że niezgodne z prawem było rozdysponowanie środków pieniężnych na upominki świąteczne, które nie są świadczeniami socjalnymi w rozumieniu ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) oraz obowiązującego u pozwanego regulaminu gospodarowania zakładowym funduszem świadczeń socjalnych i mieszkaniowych. Sąd Okręgowy przyjął również, że Międzyzakładowa Komisja Pracowników Oświaty i Wychowania NSZZ "Solidarność" w B. posiada legitymację czynną do wystąpienia o zwrot środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. U pozwanego funkcjonowało bowiem koło zrzeszające członków NSZZ "Solidarność". Wyrokiem z dnia 19 października 2004 r. [...] Sąd Apelacyjny w Białymstoku oddalił apelację strony pozwanej. Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadniony zarzut nieważności postępowania. Rozpoznawana sprawa ma charakter sprawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu art k.p.c. i dlatego miał zastosowanie art k.p.c., zgodnie z którym zdolność sądową i procesową ma zakład pracy, chociażby nie posiadał osobowości prawnej. Przepis art. 8 ust. 3. ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych stanowi, że związkom zawodowym przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot Funduszowi Świadczeń Socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych środków na Fundusz. Strona pozwana jest pracodawcą zobowiązanym do tworzenia Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych, o których mowa w art. 3 tej ustawy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, roszczenie o zwrot środków wydatkowanych niezgodnie z tą ustawą powinno być skierowane wobec podmiotu, który je wydatkował, to jest wobec strony pozwanej, posiadającej w tej sprawie zdolność sądową i procesową (art k.p.c.). Sąd Apelacyjny uznał za trafną ocenę Sądu pierwszej instancji, że w świetle art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych przesłanką uwzględnienia roszczenia o zwrot środków jest wyłącznie ich wydatkowanie niezgodnie z ustawą. Sąd pierwszej instancji trafnie uznał, że wskazana w pozwie kwota nie została wydatkowana na "działalność socjalną" w rozumieniu ustawy, to jest na rzecz różnych form krajowego wypoczynku, działalności kulturalno-oświatowej, sportowo-rekreacyjnej, udzielanie pomocy materialnej rzeczowej lub finansowej, a także zwrotnej lub bezzwrotnej pomocy na cele mieszkaniowe na warunkach określonych ustawą. Nadto, podpisanie przez przedstawiciela związku zawodowego preliminarza dotyczącego wydatków ze środków Funduszu, nie może być utożsamiane ze zgodą związku zawodowego na podział tych środków dokonany przez pozwanego. Nie powoduje też zgodności z przepisami ustawy wydatkowania tych środków. Podniesiona przez stronę pozwaną okoliczność, że pracownicy znajdujący się w lepszej sytuacji materialnej otrzymali niższe kwoty z Zakładowego Funduszu Świadczeń Socjalnych, nie zmienia tego, że nie zostały one wydatkowane na działalność socjalną, jak również tego, iż nie objęły wszystkich osób uprawnionych do korzystania ze świadczeń z Funduszu, w tym emerytów i rencistów. Kasację od tego wyroku wniosła strona pozwana, która zarzuciła naruszenie: 1) art w związku z art k.p.c., przez nieprawidłowe przyjęcie, że sprawa o zwrot środków zakładowego funduszu świadczeń socjalnych jest sprawą z zakresu prawa pracy, wobec czego pozwany, nieposiadający osobowości prawnej, ma zdolność sądową i procesową, pomimo że właściwość sądu pracy w tej sprawie wynika, nie z art k.p.c., a z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych; 2) art. 2 pkt 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, przez uznanie, że wydatkowanie środków funduszu w formie gotówkowej (wypłat na rzecz uprawnionych pracowników), nie stanowi realizacji celu ustawowego, to jest udzielania pomocy materialnej rzeczowej lub finansowej, z tego powodu, że pomoc ta nie obejmowała wszystkich osób objętych działalnością Funduszu, w tym emerytów i rencistów; 3) art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w związku z art ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), przez przyjęcie legitymacji czynnej powoda, w sytuacji braku przesłanek do uznania go za zakładową organizację związkową. W uzasadnieniu podstaw kasacji strona pozwana wywiodła, że rozpatrywana sprawa ma w istocie charakter cywilnoprawny, poddany kognicji sądów pracy wyjątkowo na podstawie art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, "co nie nadaje jednak roszczeniu cech roszczenia z zakresu prawa pracy, o którym mowa w art k.p.c.". Pozwany jest jednostką budżetową Samorządu Województwa P., nieposiadającą osobowości prawnej, wobec czego nie dysponuje zdolnością sądową i procesową, o których mowa w art. 64 i 65 k.p.c. Wszystkie środki związane z funkcjonowaniem pozwanego, w tym środki niezbędne do realizacji wyroków, pochodzą z budżetu

10 jednostki samorządu terytorialnego. Tak więc kwestionowany wyrok wywołuje w istocie skutki dla obowiązków tej osoby prawnej, a nie pozwanego, pomimo tego, że Samorząd Województwa P. w procesie nie występował. Sądy obu instancji zgodnie ustaliły, że pozwany przyznał swoim pracownikom środki finansowe określane jako "upominki świąteczne", a ich wysokość została uzależniona od dochodów pracowników. Wyższe kwoty z funduszu uzyskali pracownicy o niższych dochodach, a niższe - pracownicy lepiej uposażeni. Pomimo przewidzianego ustawą udzielania pomocy socjalnej w formie finansowej, Sądy obu instancji zakwestionowały taką możliwość, argumentując to zasadniczo jedynie tym, że świadczenia nie objęły wszystkich osób uprawnionych do korzystania ze świadczeń Funduszu, w tym emerytów i rencistów. Zdaniem strony pozwanej, stanowisko to stoi w sprzeczności z art. 8 ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, który nie przewiduje obowiązku stosowania poszczególnych form pomocy socjalnej wobec wszystkich pracowników, a przeciwnie, nakazuje różnicowanie tych form w zależności od sytuacji osób uprawnionych. Sądy obu instancji pominęły przy tym całkowicie fakt wcześniejszego udzielenia świadczeń na rzecz uprawnionych emerytów i rencistów w innych formach. Według strony pozwanej, powodowy związek zawodowy nie dysponuje w sprawie legitymacją czynną, bowiem nie spełnia warunków do uznania go za zakładową organizację związkową w rozumieniu art ust. 1 pkt 1 ustawy o związkach zawodowych. Zgodnie z tym przepisem, uprawnienia zakładowej organizacji związkowej przysługują organizacji zrzeszającej co najmniej 10 członków będących pracownikami lub osobami wykonującymi pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji. Do uprawnień tych zalicza się również sprawy z zakresu działalności socjalnej pracodawców (art. 27 ust. 1 i 2 ustawy o związkach zawodowych). Liczebność członków powodowego związku zatrudnionych u pozwanego pracodawcy wynosiła poniżej 10 osób. Tym samym powód nie spełniał warunku do uznania go za organizację zakładową, a w konsekwencji do stwierdzenia istnienia po jego stronie uprawnienia przewidzianego w art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Zgodnie z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, związkom zawodowym przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych środków na fundusz. Sprawę o takie roszczenia niewątpliwie rozpatruje więc sąd pracy. Strona pozwana uważa jednak, że są to roszczenia o charakterze cywilnoprawnym, które nie są rozpatrywane w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Byłby to więc przypadek, w którym sąd pracy nie tylko, że rozpoznawałby sprawę, której przedmiotem są roszczenia niewymienione w art k.p.c. (co jest możliwe, por. np. sprawy wynalazcze, uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 23 lutego 1993 r., I PZP 37/92, OSNCP 1993 nr 7-8, poz. 119), ale nadto nie stosowałby przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Przyjęcie takiej wykładni nie jest zasadne. Pomijając charakter roszczenia związku zawodowego o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy (można nawet przyjąć, że ma ono charakter publiczny, a nie prywatny, por. M. Gersdorf "Czy roszczenia związku zawodowego o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami przedawniają się?" PiZS 2001 nr 10, s. 28), należy stwierdzić, że zgodnie z art k.p., sądy pracy rozstrzygają spory o roszczenia ze stosunku pracy, a zasady tworzenia sądów pracy, organizację i tryb postępowania przed tymi sądami regulują odrębne przepisy (art k.p.). Są to w szczególności przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz ze zm.) oraz przepisy Kodeksu postępowania cywilnego. Według art i art Prawa o u.s.p., sąd rejonowy i sąd okręgowy dzielą się na wydziały, w tym wydział pracy (sąd pracy) - do spraw z zakresu prawa pracy. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 kwietnia 1985 r. o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 20, poz. 85 ze zm.) rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy powierza się: 1) sądom pracy - stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz 2) sądom pracy i ubezpieczeń społecznych - stanowiącym odrębne jednostki organizacyjne sądów wojewódzkich (obecnie okręgowych). Wynika z tego, że ustrojowo sądy pracy jako odrębne jednostki organizacyjne sądów powszechnych (wydziały) są powołane do rozpoznawania spraw z zakresu prawa pracy, a więc a contrario nie rozpatrują spraw, które nie są sprawami z zakresu prawa pracy. Definicję sprawy z zakresu prawa pracy zawiera art k.p.c., według którego przez takie sprawy rozumie się sprawy. 1) o roszczenia ze stosunku pracy lub z nim związane, 1 1 ) o ustalenie istnienia stosunku pracy, jeżeli łączący strony stosunek prawny, wbrew zawartej między nimi umowie, ma cechy stosunku pracy, 2) o roszczenia z innych stosunków prawnych, do których z mocy odrębnych przepisów stosuje się przepisy prawa pracy, 3) o

11 odszkodowania dochodzone od zakładu pracy na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Rzeczywiście sprawę o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy trudno zakwalifikować do spraw wymienionych w art k.p.c. Nie ma jednak takiej potrzeby, gdyż z mocy odrębnych przepisów rangi ustawowej sprawa o roszczenie niewymienione w tym przepisie może być także przekazana do postępowania odrębnego w sprawach pracowniczych. Tak należy ocenić regulację zawartą w art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Skoro przepis ten określa, że sprawę o takie roszczenie rozpatruje sąd pracy, a sąd ten rozpatruje wyłącznie sprawy z zakresu prawa pracy, to z mocy tego przepisu jej rozpoznanie następuje w postępowaniu odrębnym dla spraw z zakresu prawa pracy. Legitymację bierną w takiej sprawie ma pracodawca. Wynika to z tego, że pracodawca tworzy i administruje środkami funduszu socjalnego (art. 1 ust. 1 i art. 10 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych). Uznanie biernej legitymacji pracodawcy w rozumieniu art. 3 k.p. w sprawie o takie roszczenie jest utrwalone w orzecznictwie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 1997 r., I PKN 373/97, OSNAPiUS 1998 nr 17, poz. 507 i z dnia 13 kwietnia 1999 r., I PKN 663/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 534). Oznacza to, że strona pozwana, choć nie posiada osobowości prawnej, to jest pracodawcą (art. 3 k.p.) biernie legitymowanym w sprawie o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy oraz posiada zdolność sądową i procesową na podstawie art k.p.c., gdyż jest to sprawa rozpoznawana w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy. Przepis art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych przyznaje związkom zawodowym prawo wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy, nie określając, które z jednostek organizacyjnych związku zawodowego mogą wystąpić z powództwem. W tym zakresie należy odwołać się do przepisów ustawy o związkach zawodowych. Według art. 26 tej ustawy, do zakresu działania zakładowej organizacji związkowej należy w szczególności zajmowanie stanowiska wobec pracodawcy i organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw pracowników oraz zajmowanie się warunkami życia emerytów i rencistów, a zgodnie z art. 27, ustalanie zasad wykorzystania zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, w tym podział środków z tego funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności, ustala pracodawca w regulaminie uzgodnionym z zakładową organizacją związkową oraz przyznawanie pracownikom świadczeń z tego funduszu dokonywane jest w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową. Oznacza to, że czynności dotyczące tworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych i wydatkowania jego środków należą z mocy ustawy do zakładowej organizacji związkowej (choć nie można wykluczyć innych regulacji w statutach oraz uchwałach związkowych określających swobodnie struktury organizacyjne związków zawodowych - art. 9 ustawy o związkach zawodowych). Jednakże z mocy tej ustawy (art. 34 ust. 1) do międzyzakładowej organizacji związkowej obejmującej swoim działaniem pracodawcę stosuje się między innymi wskazane przepisy art. 26 i 27 ustawy. To z kolei oznacza, że strona powodowa (międzyzakładowa organizacja związkowa obejmująca swoim działaniem pozwanego pracodawcę) była czynnie legitymowana do wystąpienia z roszczeniem o zwrot zakładowemu funduszowi świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy. Strona pozwana twierdzi, że wydatkowała środki z funduszu socjalnego zgodnie z ustawą (w granicach świadczeń przewidzianych ustawą) oraz ze zróżnicowaniem wysokości świadczeń w zależności od sytuacji materialnej uprawnionych. Pomijając argumentację strony pozwanej w części dotyczącej zgodności wydatkowania środków funduszu z zakresem przedmiotowym ustawy oraz pominięcia uprawnionych emerytów i rencistów, należy w pierwszej kolejności zakwestionować zachowanie przez stronę pozwaną kryterium socjalnego przy wydatkowaniu środków funduszu (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 331 oraz z dnia 25 sierpnia 2004 r., I PK 22/03, OSNP 2005 nr 6, poz. 80). Jak wynika bowiem z ustaleń Sądu pierwszej instancji (przejętych przez Sąd drugiej instancji), komisja socjalna postanowiła, że osoby o dochodach do zł otrzymają po 990 zł brutto, osoby o dochodach od do zł otrzymają po 850 zł brutto, osoby o dochodach od do zł otrzymają po 820 zł, osoby o dochodach powyżej zł otrzymają po 745 zł brutto, a osoby zatrudnione od września 2003 r. otrzymają po 300 zł brutto. Oznacza to, że zróżnicowanie świadczeń było niewielkie, a pracownikom posiadającym bardzo wysokie dochody (powyżej zł, bez określenia górnej granicy) przyznano świadczenie niewiele mniejsze od pracowników uzyskujących dochody do zł. Przede wszystkim jednak, w tym sposobie przyznawania świadczeń posłużono się kryterium stażu pracy, a więc kryterium całkowicie oderwanym od sytuacji materialnej uprawnionych do świadczeń. Oznacza to, że strona pozwana przyznała świadczenia (wydatkowała środki funduszu), nie zachowując kryterium socjalnego,

12 co samo w sobie oznacza już niezachowanie przepisów ustawy. Nadto, wydatkowanie środków z funduszu socjalnego niezgodnie z ustawą w rozumieniu jej art. 8 ust. 3, to także niezgodność tej czynności z regulaminem zakładowej działalności socjalnej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 331). Sądy obu instancji trafnie przyjęły, że wydatkowanie środków funduszu nastąpiło niezgodnie z regulaminem zakładowym. W tym zakresie należy jednak przede wszystkim podnieść, że zgodnie z jego postanowieniami, przewidziana była pomoc rzeczowa i finansowa w postaci zapomóg dla osób znajdujących się w szczególnie trudnych warunkach materialnych. Istotne jest więc, że świadczenia przyznano nie tylko takim osobom, ale także pracownikom znajdującym się w bardzo dobrych warunkach materialnych. Również to oznacza, że wydatkowanie środków funduszu nastąpiło niezgodnie z regulaminem, a tym samym niezgodnie z ustawą o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Z tych względów kasacja strony pozwanej podlegała oddaleniu na podstawie art k.p.c wyrok SN I PK 22/03 OSNP 2005/6/80 1. Pracodawca, który narusza art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) przez wydatkowanie środków z tego funduszu bez zachowania kryterium socjalnego, nie może powoływać się na klauzule generalne określone w art. 8 k.p. 2. Sąd drugiej instancji, w granicach zaskarżenia, stosuje prawo materialne niezależnie od zarzutów apelacji Dz.U : art. 378 Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Józef Iwulski (sprawozdawca), Andrzej Wróbel. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 25 sierpnia 2004 r. sprawy z powództwa Komisji Zakładowej "NSZZ Solidarność 80" przy Politechnice W. w W. przeciwko Politechnice W. w W. z udziałem Ogólnopolskiego Akademickiego Związku Zawodowego w W. - Organizacji Zakładowej przy Politechnice W. o zwrot środków Zakładowemu Funduszowi Świadczeń Socjalnych, na skutek kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 października 2002 r. [...] uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego. Wyrokiem z dnia 15 stycznia 2002 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu oddalił powództwo Komisji Zakładowej NSZZ "Solidarność 80" przy Politechnice W. o zasądzenie od Politechniki W. na rzecz zakładowego funduszu świadczeń socjalnych kwoty zł przekazanej Fundacji "P.H." oraz kwoty zł przekazanej na świadczenia medyczne dla pracowników. Sąd Okręgowy ustalił, że w ramach działalności socjalnej strona pozwana, po uzyskaniu pozytywnych stanowisk organizacji związkowych - oprócz powodowego związku, który nie zajął stanowiska - oraz przedstawicielstwa pracowniczego, przekazała w 1999 r. na rzecz Fundacji "P.H." kwotę zł ze środków funduszu socjalnego. W domu seniora, budowanym przez tę Fundację, mają zamieszkać emeryci i renciści [...] uczelni, w tym Politechniki W., a w przyszłości obsługa rehabilitacyjna ma być tam świadczona na rzecz wszystkich osób uprawnionych do świadczeń z funduszu socjalnego. W 1999 r. ustalono również, że z funduszu świadczeń socjalnych zostaną przeznaczone środki na badania medyczne pracowników. Pracownicy zapisywali się na określone badania, z których chcieli skorzystać. Na badania te z funduszu świadczeń socjalnych przeznaczono zł. Strona pozwana zatrudnia około 4 tysiące pracowników. NSZZ "Solidarność" liczył ponad członków, ZNP około 800 członków, a NSZZ "Solidarność 80" liczył 10 członków. Sąd Okręgowy nie podzielił poglądu, że środki zakładowego funduszu świadczeń socjalnych zostały wydatkowane niezgodnie z przedmiotowym i podmiotowym ich przeznaczeniem, określonym ustawą z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (jednolity tekst: Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.) oraz regulaminem gospodarowania środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych obowiązującym u strony pozwanej. Sąd Okręgowy przyjął, że wydatkowanie kwoty zł na

13 dofinansowanie Fundacji "P.H." i kwoty zł na świadczenia medyczne dla pracowników mieściło się w zakresie szeroko rozumianej działalności socjalnej. Z budowanego przez Fundację centrum rehabilitacji korzystać bowiem będą nie tylko emeryci i renciści strony pozwanej, ale także pracownicy uczelni. Podobnie, co do przeznaczenia środków na badania medyczne pracowników. Pracownik, który sam opłaciłby koszty badań miałby prawo do pomocy materialnej z funduszu socjalnego. Kwestionowane przeznaczenie środków funduszu socjalnego zaakceptowały związki zawodowe reprezentujące przeważającą liczbę pracowników, zresztą inicjatywa w kierunku takiego wykorzystania środków wyszła od pracowników i związków zawodowych. Powodowy związek zawodowy nie włączył się do tych ustaleń, mimo iż o sprawie był informowany. Powództwo z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych służyć ma załodze, stąd jeśli powodowy związek zrzesza niewielu członków, to jego obecne stanowisko nie może przeważyć w sprawie. Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, rozpoznając apelację strony powodowej, stwierdził, że Sąd pierwszej instancji naruszył prawo materialne, gdyż wydatkowanie przez pozwaną kwoty zł na Fundację "P.H." i kwoty zł na świadczenia medyczne odbyło się z naruszeniem ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Zgodnie z art. 1 ust. 1 tej ustawy środki funduszu mogą być przeznaczone na finansowanie działalności socjalnej na rzecz osób uprawnionych do korzystania z funduszu oraz na dofinansowanie zakładowych obiektów socjalnych. Sąd pierwszej instancji wyszedł poza dopuszczalną interpretację pojęcia działalności socjalnej. Wydatkowanie środków z funduszu socjalnego na rzecz Fundacji "P.H." nie było wydatkiem na dofinansowanie zakładowego obiektu socjalnego ani na zakładową działalność socjalną. Fundacja jest odrębnym podmiotem prawa i doszło do przekazania majątku z funduszu socjalnego (majątku pozwanej) do majątku innej osoby prawnej. Obiekt budowany przez Fundację nie będzie zakładowym obiektem socjalnym. Majątek funduszu socjalnego jest własnością pracodawcy i dlatego przekazanie jego części innemu podmiotowi nie stanowi dofinansowania zakładowego obiektu socjalnego ani rozdysponowania środków funduszu socjalnego na działalność socjalną. Definicja działalności socjalnej (art. 2 pkt 1 ustawy) nie pozwala "pomieścić w niej" wydatkowania pieniędzy na świadczenia medyczne dla pracowników, a nadto, każdorazowo obowiązuje zasada indywidualnego rozpatrywania i przyznawania świadczeń z funduszu (art. 8 ust. 1 ustawy). Dlatego Sąd Apelacyjny uznał, że wydatkowanie środków funduszu socjalnego nastąpiło niezgodnie z przepisami ustawy. W ocenie Sądu Apelacyjnego, apelacja strony powodowej nie mogła być jednak uwzględniona z uwagi na szczególne okoliczności sprawy. Sąd Apelacyjny odwołał się do art. 8 k.p. i przyjął, że zawarta w nim klauzula generalna odnosi się do systemu prawa pracy, a więc także do przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jako jednego z elementów systemu. Powodowemu związkowi zawodowemu przysługuje prawo wystąpienia z roszczeniem o zwrot funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy (art. 8 ust. 3). Nie można mu odmówić racji w twierdzeniu, iż wydatkowanie środków z tego funduszu niezgodnie z przepisami ustawy pozostaje takim, nawet wtedy, gdy pracodawca uzyskuje na to przyzwolenie ze strony innych związków zawodowych. Wydatkowanie środków z funduszu socjalnego pozostaje wprawdzie formalnie w niezgodzie z przepisami ustawy, to jednak, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie jest uzasadnione stosowanie sankcji przymuszenia pracodawcy do zwrotu funduszowi środków tak wydatkowanych. Strona pozwana taką ochronę powinna uzyskać na podstawie klauzuli generalnej z art. 8 k.p. Za przyjęciem takiej oceny, według Sądu Apelacyjnego, przemawia kilka przesłanek. Pierwsza to, że cel wydatkowania spornych kwot nie odbiegał znacznie od realizacji celów, dla których przeznaczane są środki funduszu socjalnego. Odnośnie do kwoty przekazanej Fundacji "P.H." nie można nie dostrzegać, że zgodnie z art. 9 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, pracodawcy mogą prowadzić wspólną działalność socjalną na warunkach określonych w umowie. Umowa ta ma określać przedmiot wspólnej działalności i zasady jej prowadzenia. Fundacja "P.H." takim partnerem do umowy jako pracodawca nie była, ale to rozwiązanie ustawy pokazuje możliwość "wyjścia z środkami funduszu poza zakres podmiotowy jednego pracodawcy". Sąd Apelacyjny uznał, że "nie wydaje się być uzasadnione trwanie przy twierdzeniu, że w ostatecznej ocenie wykorzystanie funduszu zgodnie z wolą uprawnionych nie powinno być brane pod uwagę". Powodowy związek zawodowy nie wypowiedział się w ogóle co do akceptacji celu, który Fundacja realizuje. Celem Fundacji jest inicjowanie, organizowanie i prowadzenie działalności na rzecz wszechstronnej pomocy emerytom, rencistom i osobom niepełnosprawnym z wyższych uczelni oraz członkom ich rodzin. Poza formalnym zarzutem, powodowy związek nie zakwestionował intencji i konkretnego wykorzystania kwoty przekazanej Fundacji na budowę części rehabilitacyjnej w Ośrodku Seniora Wyższych Uczelni W. Nadto, jeżeli spojrzy się na koszty tego przedsięwzięcia, to okazuje się, że przekazana kwota stanowi jedynie niewielką część kosztów inwestycji. Nie może być też kwestionowane, że ośrodek ten służyć będzie w

14 istocie jako obiekt działalności socjalnej pracownikom i emerytom, nie tylko zamieszkałym w ośrodku. To wszystko pokazuje zdaniem Sądu Apelacyjnego, iż przy określonym spożytkowaniu środków uzyskanych z funduszu socjalnego, jedynie powodowy związek zawodowy "postawił dylemat", czy w sprawie przeważyć ma formalne rozstrzygnięcie, czy też nie powinien zostać uwzględniony w niej cel wydatkowania środków funduszu, z korzyścią dla pracowników i emerytów. Podobnie świadczenia medyczne, choć przedmiotowo nie mieszczą się w zakresie działalności socjalnej, to nie powinno być wątpliwości, że są to świadczenia zbliżone do świadczeń socjalnych, zwłaszcza gdy korzystanie z publicznych świadczeń zdrowotnych wymaga ich uzupełnienia dalszymi wydatkami. Drugą przesłankę przemawiającą za zastosowaniem art. 8 k.p., należy zdaniem Sądu Apelacyjnego, łączyć z udziałem podmiotów uprawnionych do dysponowania funduszem i zainteresowanych w takim jego wykorzystaniu. Jeżeli zasadę wyprowadzać z art. 8 ust. 2 ustawy, to zdania związków zawodowych i przedstawicielstwa pracowniczego nie są bez znaczenia. Rozwiązanie zawarte w tym przepisie pokazuje, że nawet przy braku zgody pomiędzy związkami zawodowymi pracodawca sam może określić te zasady. Oczywiście, że konstrukcja tego przepisu odnosi się do tworzenia regulaminu, niemniej sama w sobie jest jednocześnie punktem odniesienia do odczytania miejsca i roli związków zawodowych w decydowaniu o jego przeznaczeniu. Przenosząc to na tło sporu, nie można - według Sądu Apelacyjnego - pomijać, iż przekazanie środków na Fundację zostało uzgodnione z reprezentatywnymi związkami zawodowymi. W przypadku kwoty przeznaczonej na świadczenia medyczne inicjatywa wyszła od przedstawicielstwa pracowniczego pozwanej i spotkała się z poparciem największych związków zawodowych. Powodowy związek zawodowy także był proszony o ustosunkowanie się do propozycji wykorzystania środków funduszu na badania profilaktyczne i szczepienia ochronne. Nie zajął jednak wówczas stanowiska. Według Sądu Apelacyjnego, trzecia przesłanka to sam sposób wykorzystania spornych kwot. Choć zadysponowane kompleksowo, to nie można powiedzieć, że środki funduszu ostatecznie nie będą zaspakajać indywidualnych potrzeb uprawnionych. Wielu uprawnionych w drodze indywidualnych starań, przy spełnieniu kryterium socjalnego (art. 8 ust. 1 ustawy) mogłoby uzyskać te same środki i przeznaczyć je na zakup świadczeń medycznych, czy na wkład do Fundacji. Przekazanie środków bezpośrednio na te cele, z jednej strony gwarantuje określone ich wykorzystanie, a z drugiej to, że skorzystają z nich osoby rzeczywiście potrzebujące tych świadczeń. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, czwarta przesłanka to skala wydatków. Nic nie wskazuje, aby takie wydatkowanie środków funduszu pozostawało w konkurencji z ich przeznaczeniem na inne cele. Pozwana dysponuje niemałą kwotą funduszu socjalnego, w relacji do której sporne kwoty stanowią tylko małą część tego funduszu. Jak pokazuje bilans wykorzystania środków funduszu nie jest przy tym tak, aby pozostałe potrzeby osób uprawnionych do korzystania z funduszu nie były zaspokajane. Kasację od tego wyroku wniosła strona powodowa, która zarzuciła naruszenie art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz art. 8 k.p., a także art. 373 zdanie drugie w związku z art pkt 5 k.p.c. oraz art w związku z art. 373 i 391 1, 378 1, 382, 385 k.p.c. W uzasadnieniu kasacji strona powodowa wywiodła, że jej apelacja była pozbawiona obligatoryjnego elementu wymaganego przez art pkt 5 k.p.c., a mianowicie "wniosku o zmianę lub uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia". Zdaniem strony powodowej, "określenie tego elementu i jego treści pozostawione jest wyłącznej dyspozycji skarżącego i działanie w tym zakresie Sądu II inst. z urzędu jest niedopuszczalne". Takie niedopuszczalne działanie z urzędu podjął Sąd drugiej instancji, przyjął on bowiem z urzędu, że "w apelacji powód zarzucając naruszenie prawa materialnego i procesowego wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa". Zdaniem strony powodowej, Sąd drugiej instancji przekroczył w ten sposób zakres swoich kompetencji. Sąd miał obowiązek wezwać skarżącego do usunięcia braku formalnego apelacji w terminie 7 dni, a w razie nieusunięcia tego braku w wyznaczonym terminie, apelacja podlegałaby odrzuceniu, gdyż niemożliwe byłoby jej merytoryczne rozpoznanie i rozstrzygnięcie bez uprzedniego określenia jej granic. W konsekwencji Sąd drugiej instancji rozpoznał sprawę w nieokreślonych przez skarżącego granicach apelacji, co oznacza, że w sposób oczywisty naruszył ten przepis. Zdaniem strony powodowej, Sąd drugiej instancji naruszył też art. 385 k.p.c, gdyż do merytorycznego rozpoznania i oddalenia, bądź uwzględnienia apelacji, może dojść tylko wtedy, gdy nie zawiera ona braków formalnych. Oddalenie apelacji, a także uwzględnienie apelacji, w której nie określono granic (wniosków) jest przedwczesne. Według skarżącej, Sąd drugiej instancji nie może oddalić apelacji, jeżeli jest ona uzasadniona. Apelacja zawierała uzasadnione podstawy, a więc nie mogła być oddalona. Zdaniem strony powodowej, Sąd drugiej instancji błędnie pojmuje art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych, gdyż odrywa przesłankę wydatkowania środków "niezgodnie z przepisami ustawy" od sankcji przewidzianej tym przepisem.

15 Przesłanka ta jest obiektywna, konieczna i wystarczająca, a jej zaistnienie musi powodować dla pracodawcy konsekwencje prawne przewidziane w tym przepisie. "Niezgodność z przepisami ustawy" polegała na naruszeniu przez pracodawcę jednoznacznego zakresu przedmiotowego ustawy. Niezgodność działania pracodawcy została przez Sąd drugiej instancji w sposób niedopuszczalny zrelatywizowana przez zastosowanie klauzuli generalnej z art. 8 k.p. Według strony powodowej, art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych jest dostatecznie precyzyjnie sformułowany, w sposób zapewniający ustalenie jego znaczenia i skutków prawnych. Klauzule generalne zaś wyróżniają się spośród zwrotów niedookreślonych tym, że odsyłają do systemu ocen, czy norm o charakterze pozaprawnym. Określenie przez ustawodawcę jedynej obiektywnej przesłanki bezprawności, warunkującej odpowiedzialność pracodawcy, nie może być ocenione jako nadmierny formalizm. Przesłanka bezprawności z art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych nie może być "niwelowana" zastosowaniem klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego z art. 8 k.p. Klauzula zasad współżycia społecznego stanowi odwołanie do powszechnie uznanych w kulturze naszego społeczeństwa wartości, które są zarazem dziedzictwem i składnikiem kultury europejskiej. Wartością taką w państwie prawnym jest niewątpliwie praworządność i podmiot, który prawo narusza, nie może powoływać się na ochronę z art. 8 k.p. Sąd Najwyższy zważył, co następuje: Zarzuty naruszenia prawa procesowego sprowadzają się do twierdzenia, że sąd drugiej instancji nie może rozpoznać apelacji, jeżeli nie wskazano w niej wniosków co do sposobu rozstrzygnięcia. Według skarżącego, sąd drugiej instancji nie może też oddalić apelacji, jeżeli jej zarzuty naruszenia prawa materialnego są zasadne, a w szczególności nie może uznać, że zaskarżony wyrok sądu pierwszej instancji jest prawidłowy po uwzględnieniu przepisu prawa materialnego, niepowołanego w apelacji. Zarzuty te są bezzasadne. Zgodnie z art pkt 2 i 5 k.p.c. apelacja powinna zawierać zwięzłe przedstawienie zarzutów oraz wniosek o zmianę lub o uchylenie wyroku z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia. Jednak sąd drugiej instancji nie jest związany zarzutami ani wnioskiem co do sposobu rozstrzygnięcia. Postępowanie apelacyjne jest kontynuacją postępowania merytorycznego w sprawie. Powoduje to, że w postępowaniu tym ani sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych. Skarżący może więc zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia. Sąd odwoławczy jako instancja nie tylko kontrolna, ale także merytoryczna powinien natomiast zbadać sprawę niezależnie od zarzutów apelacji. Zgodnie bowiem z art k.p.c. rozpoznaje sprawę w granicach apelacji, a ściślej mówiąc w granicach zaskarżenia, a nie jej zarzutów. Podniesione w apelacji zarzuty nie wyznaczają granic apelacji. Podobnie jak wnioski apelacji, podlegają one tylko rozważeniu przez sąd drugiej instancji (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 1997 r., II CKN 125/97, OSNC 1997 nr 11, poz. 172, z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000 nr 10, poz. 193, z dnia 27 kwietnia 2000, I CKN 648/98, LEX nr 50867). Tak określona istota i funkcja postępowania apelacyjnego sprawia, że nie można czynić sądowi drugiej instancji zarzutu posłużenia się dla uzasadnienia przyjętego rozstrzygnięcia argumentami niepowołanymi przez sąd pierwszej instancji, nawet jeśli nie mieszczą się w zakresie oceny dotyczącej zarzutów apelacyjnych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2002 r., V CKN 1396/00, LEX nr 75297). Sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji powinien wziąć pod rozwagę, w granicach zaskarżenia, wszystkie naruszenia prawa materialnego popełnione przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji (postanowienie z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004 nr 1, poz. 7). Strona powodowa zaskarżyła w całości wyrok Sądu pierwszej instancji oddalający powództwo. Sąd drugiej instancji rozpoznający apelację uwzględnia (stosuje) przepisy prawa materialnego (w granicach zaskarżenia) niezależnie od tego, czy zostały one powołane przez sąd pierwszej instancji lub wskazane w ramach zarzutów apelacyjnych. Dlatego też w przepisach dotyczących postępowania apelacyjnego nie wprowadzono regulacji takiej, jak w art k.p.c., według którego Sąd Najwyższy oddala kasację, jeżeli zaskarżone orzeczenie mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. W postępowaniu apelacyjnym taki przepis jest zbędny, gdyż sąd drugiej instancji jako kontynuujący merytoryczne rozpoznanie sprawy, zawsze stosuje prawo materialne, niezależnie od zarzutów apelacji. W rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny mógł więc oddalić apelację, mimo że uznał jej zarzuty za uzasadnione, gdyż zastosował przepis, według którego powództwo powinno być oddalone. Zasadny jest natomiast zarzut kasacji dotyczący naruszenia prawa materialnego (art. 8 k.p. i art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych). Sąd Najwyższy akceptuje pogląd Sądu drugiej instancji, że art. 8 k.p., choć dotyczy stosunku pracy, to jednak może być odpowiednio

16 stosowany w szerszym zakresie, do stosunków zbiorowego prawa pracy, jeżeli wynikają z nich określone roszczenia. Takim określonym roszczeniem jest żądanie związku zawodowego zwrotu na rzecz funduszu świadczeń socjalnych środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych. Dotyczyć to może sytuacji, w której środki wydatkowano z funduszu świadczeń socjalnych zgodnie z ich przeznaczeniem określonym ustawą, ale z naruszeniem przepisów dotyczących trybu postępowania. Nie podziela Sąd Najwyższy poglądu przedstawionego w kasacji, aby każde naruszenie przepisów ustawy przy dysponowaniu środkami zakładowego funduszu świadczeń socjalnych wykluczało zastosowanie art. 8 k.p. Z istoty regulacji art. 8 k.p. wynika, że dotyczy on wykonywania prawa podmiotowego. Dotyczy więc też sytuacji, gdy to prawo podmiotowe (roszczenie) jednej strony powstaje wskutek naruszenia prawa przez drugą stronę stosunku prawnego. Roszczenie strony powodowej powstało wskutek naruszenia prawa przez stronę pozwaną. Gdyby środki funduszu wydatkowano zgodnie z przepisami ustawy, to w ogóle nie powstałoby roszczenie o ich zwrot, a więc w ogóle nie powstałaby potrzeba stosowania art. 8 k.p. Ograniczenie stosowania art. 8 k.p. do sytuacji, gdy prawo podmiotowe powstaje bez naruszenia prawa, nie wynika z treści tego przepisu. W ogólnym ujęciu nie można więc zasadnie twierdzić, że strona, która narusza prawo, wskutek czego po drugiej stronie powstaje roszczenie, nie może powoływać się na nadużycie prawa podmiotowego. Zasadna jest natomiast argumentacja strony powodowej, według której w przypadku naruszenia przepisów ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych dotyczących zasad wydatkowania środków z tego funduszu, nie jest możliwe powoływanie się na klauzule generalne z art. 8 k.p. W samych zasadach wydatkowania środków z tego funduszu określonych w ustawie zawarte są bowiem zasady współżycia społecznego oraz społeczno-gospodarcze przeznaczenie środków z tego funduszu. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy, przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu. Sprzeczne z ustawą jest więc wydatkowanie środków funduszu niezgodnie z zasadą ich przyznawania według kryterium socjalnego, to jest kryterium uzależniającego przyznawanie ulgowych usług i świadczeń wyłącznie od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/00, OSNP 2003 nr 14, poz. 331 oraz uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 1999 r., I PKN 664/98, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 540). Wynika z tego, że pracodawca, naruszając przepisy ustawy przez wydatkowanie środków funduszu socjalnego bez zachowania kryterium socjalnego, narusza równocześnie zasady współżycia społecznego oraz działa niezgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tych środków, gdyż są one uwzględnione w przepisach ustawy. W takiej sytuacji pracodawca nie może powoływać się na klauzule generalne zawarte w art. 8 k.p. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1976 r., I PRN 52/75, OSPiKA 1977 nr 3, poz. 47; z dnia 20 listopada 1996 r., I PKN 14/96, OSNAPiUS 1997 nr 12, poz. 218; z dnia 7 stycznia 1997 r., I PKN 55/96, OSNAPiUS 1997 nr 16, poz. 290 oraz z dnia 6 marca 1998 r., I PKN 552/97, OSNAPiUS 1999 nr 4, poz. 124, według których na zasady współżycia społecznego nie może powoływać się ten, kto sam te zasady narusza). Z tych względów na podstawie art oraz art k.p.c. orzeczono jak w sentencji.