IGNACY KLUKOWSKI ( ) M a l a r z i k o n s e r w a t o r G d a ń s k a

Transkrypt

1 IGNACY KLUKOWSKI ( ) M a l a r z i k o n s e r w a t o r G d a ń s k a

2

3 Dyrekcja Muzeum serdecznie dziękuje: Karolowi Klukowskiemu, Danucie Nagler, Jackowi Naglerowi oraz składa szczególne podziękowania Halinie Klukowskiej Muzeum Historyczne Miasta Gdańsk a O d d z iał DOM UPHAGENA 2009

4 Kurator wystawy Ewa Sztykiel Opracowanie plastyczne wystawy Renata Bongowska Redakcja katalogu, wybór zdjęć Wojciech Zmorzyński Redakcja językowa Małgorzata Danielewicz Tłumaczenie Grażyna Wierzbicka Klukowska Opracowanie graficzne katalogu, skład i łamanie Jacek Zdybel Konserwacja obrazów Marzena Kłossowska Zdjęcia Krzysztof Sadowski Zdjęcia czarno-białe archiwum rodziny artysty Druk Wydawnictwo Bernardinum Sp. z o.o. Wydawca Muzeum Historyczne Miasta Gdańska ISBN Gdańsk

5 WOJCIECH ZMORZYŃSKI Ignacy Klukowski artysta malarz Ignacy Klukowski Künstler Maler Ignacy Klukowski, ok r. Wystawa twórczości Ignacego Klukowskiego w gdańskim Domu Uphagena jest przypomnieniem, a zarazem powrotem artysty niezwykle interesującego, tworzącego poza głównym nurtem historii sztuki, artysty, który miał odwagę być malarzem niemodnym. Ignacy Klukowski był obdarzony tym typem wrażliwości twórczej, która nakazuje traktować malarstwo jako pewien rodzaj intymności, świat odrębny, własny, odizolowany od aktualnych kierunków i tendencji w sztuce. Od roku 1945 artysta mieszkał i tworzył w Gdańsku. Zaczynał wszystko od początku. W czasie powstania warszawskiego spłonęło około 300 jego prac, a ocalałe paryskie obrazy, w nowej sytuacji polityczno-społecznej, były określane mianem burżuazyjnej importowanej sztuki. Ignacy Klukowski włączył się w misję ratowania zabytków Gdańska i Pomorza, wiążąc się na długie lata z Pracowniami Konserwacji Zabytków. Szczególnie w tym pierwszym okresie lat 50. XX wieku była to praca heroiczna, gdyż brakowało odpowiednich materiałów i doświadczonej kadry. To dzięki artystom, między innymi ze środowiska wileńskiego, wiele dzieł sztuki nie zostało utraconych. Artysta dzielił czas między rodzinę, pracę konserwatora a własną twórczość, nie tracąc energii i zapału. Ignacy Klukowski urodził się w dniu 30 maja 1908 roku w Łotowianach w powiecie wiłkomirskim na Litwie. Wychowany był w rodzinie o patriotycznych i artystycznych korzeniach, od wieków zamieszkałej na Litwie. Jego ojciec, Karol Klukowski ( ), był absolwentem Cesarskiego Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Matka, Anna z Szadziewiczów Towiańskich ( ), ukończyła Cesarski Instytut Medyczny w Petersburgu. Miał brata Jana ( ) i siostrę Annę ( ) 1. Dzieciństwo spędził na południu Rosji w Kamienskoje nad Dnieprem, gdzie jego ojciec w latach był inżynierem, a następnie wicedyrektorem w belgijskich zakładach metalurgicznych Société Métallurgique Dnieprovienne, na wydziale wielkich pieców 2. Pogodne dzieciństwo spędzone na tak zwanym osiedlu górnym w otoczeniu polskich rodzin Makomaskich, Wyszyńskich, Żero, Kuncewiczów, pod okiem pochodzącej ze znanej skandynawskiej rodziny guwernantki madame Bering, zostało przerwane przez wybuch rewolucji październikowej. Niespełna dziesięcioletni chłopiec był świadkiem chaosu i okropności rewolucji. W roku 1918 Ignacy Klukowski chorował na szkarlatynę; od tego czasu miał słaby słuch i serce. Die Ausstellung des Kunstschaffenden Ignacy Klukowski im Danziger Uphagenhaus ist eine Erinnerung und zugleich die Rückkehr eines äußerst interessanten Künstlers. Ein Künstler, der außerhalb von Hauptströmungen in der Kunstgeschichte stand und der den Mut hatte, ein unmodischer Maler zu sein. Ignacy Klukowski war mit dem Grad einer Schaffensempfindlichkeit begabt, die gebietet, die Malerei als eine gewisse Art der Vertrautheit zu behandeln, als Eigenwelt, die von den aktuellen Richtungen und Tendenzen in der Kunst isoliert bleibt. Seit 1945 wohnte und arbeitete der Künstler in Danzig. In der Zeit des Warschauer Aufstandes brannten etwa 300 seiner Werke. Seine Pariser Bilder wurden in der neuen politisch-gesellschaftlichen Situation als bürgerliche importierte Kunst bezeichnet. Ignacy Klukowski trat für die Rettung von Kulturgütern in Danzig und Pommern ein und war über viele Jahre mit Konservierungswerkstätten eng verbunden. Besonders in den fünfziger Jahren, als es an entsprechenden Materialien und erfahrenden Restaurateuren mangelte, leistete er vorbildliche Arbeit. Nur dank dieser Künstler etliche aus dem Umfeld von Vilnius konnten viele Kunstwerke erhalten bleiben. Seine knappe Zeit teilte der Künstler auf Familie, Arbeit als Konservator und eigenes Schaffen auf. Ignacy Klukowski wurde am 30 Mai 1908 in Łotowiany im Kreis Wiłkomirski in Litauen geboren. Er wuchs in einer patriotisch gesinnten künstlerischen Familie auf, die seit Jahrhunderten in Litauen wohnte. Sein Vater Karol Klukowski ( ) war Absolvent des Technologischen Institutes in Petersburg. Die Mutter Anna von Szadziewicz Towiański ( ) absolvierte das Kaiserlich Medizinische Institut in Petersburg. Die Kindheit verbrachte er zusammen mit seiner Schwester Anna und seinem Bruder Jan 1 in Südrussland in Kamienskoje am Dnjepr, wo sein Vater in den Jahren als Ingenieur und später als Vizedirektor in dem belgischen metallurgischen Betrieb Société Métallurgique Dnieprovienne in der Abteilung der großen Brennöfen 2 arbeitete. Die ruhige Kindheit, die er in der sog. oberen Siedlung in der Umgebung der polnischen Familien Makomaski, Wyszyński und Kuncewicz unter Anleitung der aus einer bekannten skandinavischen Familie stammenden Gouvernante Madame Bering hatte, wurde durch Ausbruch der Revolution unterbrochen. Der kaum zehnjährige Junge war Zeuge von Chaos und Grässlichkeit des Krieges. Die letzte Kriegszeit verbrachte er im Versteck bei einer Bauernfamilie erkrankte Ignacy Klukowski an Scharlach, seit dieser Zeit hatte er ein schlechtes Gehör und ein schwaches Herz siedelte Karol Klukowski zusammen mit seiner Familie über Rumänien ins freie Polen um. Vom Osten her nahte

6 W 1919 roku Karol Klukowski wraz z rodziną przedostał się, przez Rumunię, do wolnej Polski. Ale od wschodu pojawiło się kolejne zagrożenie wybuchła wojna polsko-bolszewicka. Jan, starszy brat artysty, w wieku dziewiętnastu lat (wówczas student medycyny) zaciągnął się do wojska. Jako ułan brał udział w bezpośrednich walkach. Wilno i Paryż to miejsca, w których kształtowała się artystyczna świadomość Ignacego Klukowskiego. Naukę rozpoczął w Wilnie, mieście o wielonarodowej historii, które w międzywojennej Polsce stało się na powrót prężnym ośrodkiem artystycznym. Pierwsze lekcje rysunku pobierał u Wacławy Fleury, córki znanego wileńskiego fotografa Stanisława Filiberta Fleury ego, która rozpaliła talent i wyobraźnię chłopca. Po skończeniu gimnazjum w roku 1925, za zgodą rodziców, którzy dostrzegli jego nieprzeciętny talent plastyczny, postanowił kontynuować naukę malarstwa. Zapisał się na Zawodowe Dokształcające Kursy Rysunkowe zorganizowane przez Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków. Szkoła obok podstaw rzemiosła i sztuki stosowanej uczyła również malarstwa, rysunku i rzeźby 3. Wykładowcami byli między innymi Marian Kulesza (kierownik szkoły w tym okresie), Michał Rouba, Tymon Niesiołowski, Bronisław Jamontt twórcy o różnych artystycznych temperamentach. Ignacy Klukowski poznał i doskonalił warsztat malarski. W tym okresie, jak się wydaje, bliższa mu była metoda twórcza Mariana Kuleszy realistyczne, lekko stylizowane portrety, martwe natury niż klasycyzujące akty Tymona Niesiołowskiego. Ignacy Klukowski ukończył szkołę w 1927 roku. Za namową profesorów postanowił kontynuować naukę na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego. Wydział Sztuk Pięknych od innych uczelni artystycznych różnił się między innymi zwiększeniem przedmiotów teoretycznych oraz uwzględnieniem Z ojcem, 1935 r. Świadectwo ukończenia Zawodowych Dokształcających Kursów Rysunkowych w Wilnie, 1927 r. jedoch neue Gefahr. Der polnisch-bolschewistische Krieg brach aus. Jan, der ältere Bruder des Künstlers, meldete sich als neunzehnjähriger Medizinstudent zum Militär. Er nahm unmittelbar an den Kämpfen teil. Vilnius und Paris sind Orte, in denen sich das künstlerische Bewusstsein von Ignacy Klukowski bildete. Die Lehre begann er in Vilnius, einer Stadt aus Menschen verschiedener Völker und Religionen, die in Polen der Zeit zwischen den Weltkriegen wieder zu einem künstlerischen Zentrum aufblühte. Die ersten Malstunden nahm er bei Wacława Fleury, der Tochter des bekannten Photographen Stanisław Filibert Fleury aus Vilnius, die das Talent und das Vorstellungsvermögen des Jungen entflammte. Nach dem Gymnasialabschluss 1925 entschloss er sich mit dem Einverständnis seiner Eltern, die sein plastisches Talent erkannt hatten, seine Malerausbildung fortzusetzen. Er besuchte Ausbildungskurse für Zeichnen, die durch die Vilnius-Gesellschaft für Bildende Künstler organisiert wurden. Neben Kunstgewerbe und Gebrauchskunst lernte er dort Malerei, Zeichnen und Bildhauerei 3. Seine Lehrer waren unter anderen Marian Kulesza (Leiter der Schule zu dieser Zeit), Michał Rouba, Tymon Niesiołowski, Bronisław Jamontt Künstler verschiedener artistischer Ausprägung. Ignacy Klukowski lernte die Malerei kennen und versuchte sich zu vervollkommnen. Zu dieser Zeit war ihm die Schaffensmethode von Marian Kulesza realistische und leicht stilisierte Porträs und Stillleben- näher als klassizistische Akte von Tymon Niesiołowski. Er beendete die Schule im Jahre Auf Zureden von Professoren entschloss er sich seine

7 Akademia na cześć Ferdynanda Ruszczyca na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego, 1931 r. w toku nauki konserwacji zabytków. Uczelnia przygotowywała studentów do zawodu dyplomowanego artysty malarza i rzeźbiarza oraz nauczyciela rysunków w szkołach średnich 4. Klukowski włączył się w życie uczelni. Wstąpił do Cechu św. Łukasza bractwa zrzeszającego studentów Wydziału Sztuk Pięknych. Jego członkowie dążyli do perfekcji warsztatowej, postulowali tworzenie sztuki narodowej, byli zafascynowani sztuką ludową, sprzeciwiając się jednocześnie wpływom kultury rosyjskiej. Artysta brał udział w wystawach rocznych Cechu organizowanych w Teatrze Reduta na Pohulance, a także w corocznych wystawach sprawozdawczych Wydziału Sztuk Pięknych. Na trzecim roku uczęszczał na zajęcia z malarstwa figuralnego prowadzone przez Ludomira Sleńdzińskiego, malarstwa pejzażowego Ferdynanda Ruszczyca, rysunku Benedykta Kubickiego oraz fotografii artystycznej Jana Bułhaka. Rok później zapisał się do pracowni malarstwa monumentalnego oraz na zajęcia z rysunku prowadzone przez Ludomira Sleńdzińskiego oraz malarstwa pejzażowego Ferdynanda Ruszczyca. Reprodukcje jego studenckich prac można odnaleźć zarówno w gazecie Cechu św. Łukasza Nasza Forma, jak i uczelnianej Alma Mater Vilniensis. W pracach tych portrety, zaułki Wilna artysta starał się uchwycić nastrój, przyjął syntetyczne uogólnienie i lekką geometryzację form 5. Jako student Ludomira Sleńdzińskiego Ignacy Klukowski przeszedł szkołę solidnego malarstwa, opartego na rzetelnym rysunku. Ponadto profesor Sleńdziński uwrażliwiał swoich Studien an der Kunstfakultät der Stefan Batory Universität fortzuführen. Diese unterschied sich von anderen Kunstlehrstätten dadurch, dass zu dieser Zeit dort mehr theoretische Fächer und die Konservierung von Altertümern gelehrt wurden. Die Hochschule bildete Studenten für den Beruf Diplom-Künstler, Maler und Bildhauer sowie eines Lehrers für Zeichnen in Oberschule aus 4. Klukowski nahm aktiv am Schulleben Anteil. Er trat in die St. Lukaszunft einem Zusammenschluss von Studenten der Kunstfakultät ein. Deren Mitglieder strebten nach handwerklicher Perfektion, forderten das Schaffen von Nationalkunst, faszinierten sich an Volkskunst. Der Künstler nahm Teil an jährlichen Ausstellungen der Zunft im Reduta Theater in Pohulanka und in der Kunstfakultät. Im dritten Studienjahr besuchte er Vorlesungen in Figuralmalerei geführt von Ludomir Sleńdziński, in Landschaftsmalerei geführt von Ferdynand Ruszczyca, im Zeichnen geführt von Benedykt Kubicki und in Kunstfotographie geführt von Jan Bulhak. Ein Jahr später schrieb er sich in die Monumentalmalereiwerkstatt ein. Reproduktionen seiner Studienwerke wurden in der Zeitschrift der St. Lukas-Zunft Unsere Form und in der Hochschulzeitung Alma Mater Vilniensis, veröffentlicht. In den Werken Porträts, Gässchen in Vilnius versuchte der Künstler die Stimmung aufzunehmen durch synthetische Verallgemeinerung und eine leichte Geometrisierung der Form 5. Als Student von Ludomir Sleńdziński ging Ignacy Klukowski durch die Schule der Solidmalerei, die auf gründlicher

8 Zajęcia z rysunku w paryskiej École Nationale Supériere des Beaux-Arts, ok r. uczniów na zagadnienia formy i koloru. Już wtedy Klukowski dał się poznać jako nieprzeciętny portrecista, który intensyfikował wyraz psychiczny i oddawał istotne cechy osobowości modela. W roku 1932 Ignacy Klukowski wyjechał do Paryża 6. Na podstawie egzaminu konkursowego dostał się do paryskiej École Nationale Supériere des Beaux-Arts. W latach uczęszczał do pracowni Paula Alberta Laurensa, a w latach do Louis Rogera. Paul Albert Laurens był wybitnym portrecistą, twórcą scen rodzajowych, przywiązującym dużą wagę do warsztatu malarskiego. Klukowski przeszedł kolejne stopnie edukacji w paryskiej uczelni, dodatkowo podjął naukę w szkole rysunkowej Montparnasse 80. Ten pierwszy etap pobytu nad Sekwaną to czas wypełniony pracą malarską, a także zwiedzaniem muzeów i galerii. Powstały obrazy olejne przedstawiające uliczki Paryża, a także pejzaże wykonane w czasie licznych wyjazdów poza miasto. Artysta mieszkał w Domu Polskim przy ulicy Lamandé 15 (w XVII dzielnicy); korzystał z pomocy przyjaciół rodziny, nawiązał kontakty z polskimi artystami przebywającymi nad Sekwaną. W tym okresie zaprzyjaźnił się z muzykami: Antonim Szałowskim, Grażyną Bacewicz, Haliną Czerny-Stefańską, Zygmuntem Mycielskim; poznał również Ludwika Goreckiego i Jerzego Goreckiego. Wstąpił do utworzonej w 1935 roku Grupy Artystów Polskich we Francji. Do ugrupowania należeli między innymi: Nina Aleksandrowicz, Olga Boznańska, Tytus Czyżewski, Wanda Jurgielewicz, Konstanty Brandel artyści różnej generacji i orientacji artystycznej. Klukowski brał udział w wystawach Grupy urządzanych zarówno we Francji, Zeichnung beruhte. Prof. Sleńdziński machte seine Studenten für Form und Farbe empfindsam. Schon zu dieser Zeit fiel Klukowski als überdurchschnittlicher Porträtmaler auf, der Ausdruck und wesentliche Persönlichkeitseigenschaften seines Modells wiedergeben konnte fuhr Ignacy Klukowski nach Paris 6. Nach bestandener Prüfung wurde er in die Parise École Nationale Supériere des Beaux-Arts aufgenommen. Er wurde von Paul Albert Laurens a gelehrt einem hervorragenden Porträtisten und Maler von Genreszenen. Klukowski absolvierte verschiedene Ausbildungsgrade der Pariser Schule. Zusätzlich besuchte er die Zeichnungsschule Montparnasse 80. Die erste Periode seines Aufenthalts an der Seine nutzte er für Malerarbeiten, gleichzeitig aber auch für Museums- und Galeriebesuche. Es entstanden Ölbilder, die Pariser Gässchen darstellten und Landschaften, zu denen er bei zahlreichen Ausflügen außerhalb der Stadt inspiriert worden war. Der Künstler wohnte im Polnischen Haus an der Lamandé 15. Er nahm die Hilfe von Freunden der Familie in Anspruch und knüpfte Kontakte mit polnischen Künstlern, die sich an der Seine aufhielten. In dieser Zeit befreundete er sich mit Musikern wie Antoni Szałowski, Grażyna Bacewicz, Halina Czerny-Stefańska und Zygmunt Mycielski; er lernte Ludwik Gorecki und Jerzy Gorecki kennen. Bald trat er in die Gruppe der polnischen Künstler in Frankreich ein, die 1935 entstanden war. Zu der Gruppe gehörten unter anderen: Nina Aleksandrowicz, Olga Boznańska, Tytus Czyżewski, Wanda Jurgielewicz, Konstanty Brandel, Künstler aus verschiedenen Generationen und Kunstorientierungen. Klukowski nahm an Ausstellungen der Gruppe, organisiert sowohl in Frankreich als auch in Polen, teil. Seine materielle Lage in Paris verbesserte Profesor Louis Roger wraz ze studentami, 1935 r.

9 Dyplom uzyskania Złocistego Medalu na wystawie Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise w Wersalu, 1936 r. jak i w Polsce. Jego sytuacja materialna w Paryżu uległa poprawie, artysta często wyjeżdżał na południe Francji. Pod koniec 1933 roku wyjechał na Lazurowe Wybrzeże (zwiedził Cannes, Antibes, Monte Carlo). W 1935 roku odbył podróż do Włoch, Szwajcarii i Belgii (odwiedził Wenecję, Rzym, Asyż, Genewę, Lozannę, Antwerpię). Z wyjazdów przywiózł liczne pejzaże. Jednak prawdziwe sukcesy przyniósł artyście rok Na wystawie Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise w Wersalu Klukowski wystawił dwa obrazy: Portret (Mnich) i Pejzaż z Rzymu. Za Mnicha uzyskał Medaille de Vermeil (medal złocisty) był to wielki sukces młodego artysty. Korespondent Les artistes d aujourd hui André Pascal-Levis relacjonował: Dwa dzieła Ignacego Klukowskiego o wspaniałym malarskim stylu są eksponowane w Salonie Przyjaciół Sztuki w Wersalu: jedno z nich to Portret mężczyzny, bardzo charakterystyczny, świadczy o rzadkiej doskonałości rysunku i bardzo pewnych środkach technicznych, a który zapewnił artyście złoty medal na tej Wystawie, drugie dzieło to bardzo piękny Pejzaż z Rzymu trafnie odtwarzający atmosferę zabytków tego miasta dzięki prostym i szczerym środkom sztuki, oddającym mocną osobowość malarza. ( ) Ignacy Klukowski powinien pozwolić się poznać w Paryżu, gdzie jego bogaty talent będzie w pełni doceniony 7. Rzeczywiście, Mnich to kompozycja w pełni dojrzała, zdradzająca nieprzeciętny talent młodego malarza. Wybór modela artysta potraktował nieszablonowo, trafnie oddał również jego charakterystykę. Doskonałemu, wyważonemu rysunkowi towarzyszyła subtelna, lecz zdecydowana, kolorystyka. Artysta dążył do syntezy i uzyskania mocnego, skupionego wyrazu. Rok później na wystawę w Wersalu wysłał również dwa płótna: Murzynkę i Portret pani D. Ten sam sprawozdawca komentował: Miałem już okazję mówić o tych dziełach o ich czystym klasycyzmie i tak pięknej fakturze w pełnym tego słowa znaczeniu, artysty, którego wielki talent połączony jest z techniką pełną stanowczości i giętkości zarazem. Tak charakterystyczna głowa i tors tej Murzynki, wyjątkowo dobrze wymodelowane, w tak doskonałym naturalnym kolorze, wprost tętnią życiem. Na zakończenie André Pascal- Levis dodawał: (...) Malarz ten nie eksponował swoich dzieł sich deutlich. Er reiste jetzt oft nach Südfrankreich. Ende 1933 besuchte er die Lazurküste und besichtigte Cannes, Antibes und Monte Carlo unternahm er Reisen nach Italien, Belgien und die Schweiz, er besuchte Venedig, Rom, Assagio, Genova, Lozanna und Antwerpen. Auf den Reisen entstanden viele, mit Südlicht aufgehellte Landschaftsbilder. Den Durchbruch brachte dem Künstler das Jahr Auf der Ausstellung Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise in Versal stellte Klukowski zwei Bilder aus: Mönch (Porträt) und Landschaft aus Rom. Für Mönch bekam er die Medaille de Vermeil (Goldmedaille), ein großer Erfolg für einen jungen Künstler. Der Korrespondent von Les artistes d aujourd hui, André Pascal-Levis, berichtete: Zwei Werke von Ignacy Klukowski in wunderbarem Malstil sind im Salon der Kunstfreunde in Versal ausgestellt. Eines davon ist ein Männerporträt, sehr charakteristisch mit seltener Vollkommenheit in der Zeichnung und durch hervorragende Technik überzeugend, was dem Artist auf der Ausstellung die Goldmedaille gebracht hat. Das zweite Werk, Landschaft aus Rom, ist ein Bild, das Dank einfacher und ehrlicher Kunstmittel zutreffend die Atmosphäre der Altertümer der Stadt wiedergibt und eine starke Persönlichkeit des Malers bezeugt. ( ) Ignacy Klukowski soll sich in Paris kennen lernen lassen, wo sein reiches Talent in vollem Maße richtig eingeschätzt werden wird 7. Tatsächlich ist Mönch eine vollkommen ausgereifte Komposition, die das wahre Talent des jungen Malers verrät. In der Auswahl des Modells handelte der Künstler nicht herkömmlich. Treffend gelang es ihm, die charakteristischen Eigenschaften des Modells wiederzugeben. Ein perfektes und ausgewogenes Bild mit einer feinen Koloristik. Der Künstler hat eine Synthese von starkem und gesammeltem Ausdruck gefunden. Ein Jahr später präsentierte Ignacy Klukowski auf der Ausstellung in Versal zwei Leinwände: Negerin und Porträt von Frau D. Der gleiche Kritiker berichtete: Ich hatte schon die Gelegenheit über diese Werke und den darin verkörperten reinen Klassizismus, auch der schönen Faktur, in der vollen W czasie zajęć, 1934 r. 9

10 10 Karta wstępu do muzeów i zabytków państwowych we Francji w Paryżu, ale niebawem pozwoli się poznać, a jednocześnie wysoko ocenić i bardzo szybko będzie uważany za jednego z najlepszych 8. Z kolei Clement Morro w La Revue Moderne pisał: Uważam, że Klukowski zrobił duży postęp od ubiegłego roku, kiedy to brał udział w tym samym Salonie Sztuki w Wersalu. Rzecz oczywista, podziwiałem wówczas jego Mnicha, który przyniósł mu zresztą Złocisty Medal, jak również obraz Pejzaż z Rzymu, pomimo że wydał mi się on trochę zimny. Według mnie Mnich był mniej udany od obrazu Murzynki, eksponowanego w tym roku, a szczególnie od Portretu Pani D., który mam przed oczami, i który jest dziełem pierwszej klasy. Co do rysunku, to jest on w dalszym ciągu bardzo ekspresyjny i szczery, ale w porównaniu z ubiegłym rokiem przybyło mu delikatnej wrażliwości, która nadaje jego dziełom osobisty wdzięk i wielką trafność ekspresji. ( ) Jego technika jest prosta i świadczy o dużej szczerości artystycznej. Rozumiem przez to fakt, że szuka on swej inspiracji tylko w świecie, który go otacza, i że nie komplikuje swej sztuki zbędnymi poszukiwaniami opartymi na sztucznych teoriach 9. Cóż więcej trzeba młodemu artyście. Sukcesy zmobilizowały go do pracy. W lipcu 1937 roku wziął udział w Exposition d Art Sacré Moderne w paryskim kościele Saint-Odile. Prezentował Portret kardynała. Jeszcze raz warto oddać głos francuskiej krytyce: Portret kardynała charakteryzuje się piękną fakturą, doskonałym rysunkiem, wybitną sztuką ekspresji. ( ) Jest to wspaniały artysta, o bardzo osobistym temperamencie, którego perfekcja techniki i bogactwo palety, Bedeutung des Wortes, zu sprechen. Dies sind Werke eines Künstlers, dessen großes Talent mit Technik, voller Entschlossenheit und Geschmeidigkeit zugleich verbunden ist. In dem charakteristischen Kopf und Torso der Negerin, außergewöhnlich gut modelliert, in perfekter natürlicher Farbe, pulsiert gerade das Leben. Zum Schluss bemerkte André Pascal-Levis: (...) Der Maler hat seine Werke in Paris nicht exponiert ausgestellt, aber bald wird man ihn kennen lernen und zugleich hoch einschätzen. In Kurze wird er als der Beste angesehen sein 8. In der Folge schrieb Clement Morro in La Revue Moderne : Ich behaupte, dass Klukowski einen großen Schritt seit dem letztem Jahr gemacht hat, als er im gleichen Kunstsalon in Versal ausgestellt hatte. Natürlich habe ich seinen Mönch bewundert, der ihm die Goldmedaille brachte, sowie sein Bild Landschaft aus Rom, obwohl er mir etwas kalt erschien. Ich denke, Mönch war weniger gelungen als das Bild der Negerin, das dieses Jahr ausgestellt ist, und besonders gegenüber dem Porträt von Frau D., das ich vor den Augen habe und das ein Werk allererster Klasse ist. Was die Zeichnung anbetrifft, bleibt sie immer sehr ausdrucksvoll und aufrichtig, aber im Vergleich zum vorigen Jahr hat sie an zärtlicher Sensibilität gewonnen, die seinen Werken persönlichen Reiz und Treffsicherheit im Ausdruck gibt. ( ) Seine Technik ist einfach und zeugt von großer Kunstfertigkeit. Ich verstehe darunter die Tatsache, dass er seine Inspiration nur in der Welt, die ihn umgibt, sucht und dass er seine Kunst nicht dadurch unnötig verkompliziert, das er sie auf künstliche Theorien stützt 9. Was benötigte der junge Artist noch. Die Erfolge mobilisierten ihn zur Arbeit. Im Juli 1937 nahm er Teil an der Exposition d Art Sacré Moderne in der Pariser Kirche Saint-Odile. Er präsentierte Porträt des Kardinales. Noch einmal hören wir auf die Stimme der französischen Kritik: Porträt des Kardinales charakterisiert sich mit schöner Faktur, ausgezeichneter Zeichnung, hervorragender Kunst des Ausdrucks. ( ) Dies ist ein prächtiger Künstler mit sehr persönlichem Temperament, dessen Perfektion in der Technik und dem Reichtum seiner Vielfalt liegt sowie in harmonischer Konzeption und Eleganz, aufgrund dessen man ihn als einen der begabtesten Künstler unserer Zeit bezeichnet darf 10. Ignacy Klukowski z chińską malarką i jej córką, Paryż, 1937 r.

11 jak i harmonijna koncepcja oraz elegancja kompozycji sprawiają, że jest on ceniony jako jeden z najbardziej uzdolnionych obecnie artystów 10. W sierpniu 1937 roku została otwarta Exposition Internationale Arts et Techniques w Paryżu, prestiżowa wystawa techniki i sztuki z pawilonami narodowymi. Ignacy Klukowski został zaproszony do Międzynarodowego Pawilonu Sztuk Pięknych, co dodatkowo zasługuje na podkreślenie. Zaprezentował obraz Babcia z dzieckiem. Ta dość kameralna kompozycja, mimo oszczędnych śr odków ekspresji i stonowanej kolorystyce, jest przepełniona wewnętrzną siłą. Na drugim planie obrazu artysta umieścił fragment obrazu Madonna della Sedia Rafaela Santi, będącego jakby hołdem malarza złożonym dawnym mistrzom szczególnie Rafaelowi, którego podziwiał (w Portrecie kardynała odnajdujemy echa Portretu kardynała Bibbiena Rafaela). Udział w tej ekspozycji otworzył artyście drogę do Międzynarodowego Związku Plastyków w Paryżu. Pod koniec 1937 roku Ignacy Klukowski wrócił do Polski. Włączył się w życie artystyczne kraju. Został przyjęty do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Towarzystwa Szerzenia Kultury Sztuk Plastycznych w Wilnie. Brał udział w wystawach w Wilnie i Warszawie, gdzie został zauważony przez opiniotwórczą krytykę. Po wystawie Zespołu Artystów Wileńskich w salach Wileńskiego Towarzystwa Szerzenia Kultury Sztuk Plastycznych wybitny historyk sztuki, wykładowca wileńskiego Uniwersytetu Marian Morelowski napisał: Klukowski wystawił mało, ale zwraca uwagę wrodzonym i pogłębionym talentem do portretowej charakterystyki: śmiałej, zdecydowanej i trafnej. ( ) formułujemy nadzieję, że Klukowski przyczyni się do podniesienia znowu w Polsce typu portretu reprezentacyjnego, który się niestety u nas zagubił 11. W dniu 25 czerwca 1938 roku w kościele Serca Jezusowego w Wilnie Ignacy Klukowski wziął ślub z Jadwigą Wojciechowską ( ). Mieli dwie córki i syna: Danutę, Halinę, Karola. Wojna przerwała ten pierwszy okres twórczości Ignacego Klukowskiego okres nauki, kształtowania się indywidualnego stylu, pierwszych sukcesów odniesionych na prestiżowych wystawach we Francji. Okupację artysta spędził w Wilnie. Jego ojciec ukrywał się w majątkach na Wileńszczyźnie. Jednak wojna nie oszczędziła rodziny. Ciosem dla artysty była wiadomość o aresztowaniu brata, jego pobycie na Pawiaku i wysłaniu do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zginął, a także o utracie prac zgromadzonych w warszawskim mieszkaniu w czasie powstania warszawskiego. Latem 1945 roku Ignacy Klukowski jako repatriant przyjechał do Gdańska. Wybrzeże stało się miejscem schronienia dla wielu artystów z Wilna (w okresie powojennym tworzyli tu między innymi: Piotr Zygiel, Witold Minkiewicz, Zbigniew Kaliszczak, Adolf Popławski, Stanisław Horno-Popławski, Wanda Krasnodębska- Reicherowa, Józef Marcinkowski, Helena i Józef Bodzińscy). Im August 1937 wurde die Ausstellung Exposition Internationale Arts et Techniques in Paris eröffnet, eine prestigeträchtige Ausstellung von Technik und Kunst in den nationalen Ausstellungshallen. Ignacy Klukowski wurde in die internationale Ausstellungshalle der Schönen Kunst eingeladen, was zusätzliche Beachtung verdient. Er stellte das Bild Großmutter mit dem Kind aus. Die Kammerkomposition, trotz sparsam eingesetzter Ausdrucksmittel und abgetönter Koloristik, ist von innerer Kraft erfüllt. Im Hintergrund brachte der Künstler den Bildausschnitt Madonna della Sedia von Rafael Santi an, womit er seine Verehrung für ehemalige Meister darlegen konnte besonders für Rafael, der von ihm bewundert wurde (in Porträt des Kardinals finden wir eine Wiedergabe von Porträt des Kardinals Bibbiena von Rafael). Diese Teilnahme an der Ausstellung eröffnete dem Künstler den Weg zur Internationalen Gesellschaft der Bildenden Künstler in Paris. Ende 1937 kehrte Ignacy Klukowski nach Polen zurück. Er schloss sich dem Künstlerleben im Lande an und wurde von der Gesellschaft der Aufmunterung der Schönen Kunst in Warschau und der Gesellschaft für Verbreitung der Kunstkultur in Vilnius aufgenommen. An den Ausstellungen in Vilnius und Warschau nahm er teil. Nach der Ausstellung von der Gruppe der Vilnius Künstler in den Sälen der Gesellschaft für Verbreitung der Kunstkultur in Vilnius schrieb ein der Kunsthistoriker und Lehrer an der Vilnius Universität, Marian Morelowski: Klukowski stellte wenig aus, aber er erregte Aufsehen mit seinem angeborenen und verinnerlichtem Talent für porträtische Charakteristik, die kühn, entschlossen und treffend ist. Wir formulieren die Hoffnung, dass, Klukowski zu der Aufarbeitung eines repräsentativen Porträts beitragen wird, welches bei uns leider verloren ging 11. Am 25 Juni 1938 lies sich Ignacy Klukowski in der Herz des Jesus Kirche in Vilnius mit Jadwiga Wojciechowska trauen ( ). Sie hatten zwei Töchter und einen Sohn: Danuta, Halina, Karol. Karta członkowska Towarzystwa Zachęty 11

12 12 Około 1939 r. Klukowski pragnął ponownie włączyć się w życie artystyczne. W październiku został przyjęty do Związku Polskich Artystów Plastyków. Na Wybrzeżu powstało prężne środowisko plastyków. W Sopocie utworzono Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych. Wśród pierwszych profesorów sopockiej uczelni byli dawni członkowie ugrupowań artystycznych, przed wojną związani z warszawskim Instytutem Propagandy Sztuki. Artyści ci zdominowali życie artystyczne na Wybrzeżu. Ignacy Klukowski ze względu na pochodzenie z trudem zyskiwał przychylność zarówno władz, jak i nowego środowiska artystycznego. Znalazł się w grupie artystów, którym zarzucano tradycjonalizm. Byli wśród nich tacy malarze, jak: Marian Mokwa, Antoni Suchanek, Franciszek Szwoch, Jan Gasiński malarze związani w okresie międzywojennym z warszawską Zachętą. Artyści ci powołali w 1946 roku Grupę Polskich Marynistów Plastyków, ugrupowanie, którego celem była popularyzacja malarstwa marynistycznego. Jednakże działania te nie przyniosły spodziewanych efektów. W tym okresie sfera polityki i sztuki były splecione nierozerwalną nicią, ponadto istniała niechęć władz do zrzeszania się twórców w grupy artystyczne. Dla Ignacego Klukowskiego tematyka morska w okresie powojennym stała się ważną dziedziną twórczości. Malarz uzyskał zezwolenie Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Gdańsku na malowanie w gdańskim porcie i stoczni powstały obrazy przedstawiające budowę statków, portrety rybaków, widoki portów i stoczni (w portach i stoczniach malował do połowy lat siedemdziesiątych, uzyskując wielokrotnie zezwolenia). Szczególnie ulubione przez artystę wizerunki rybaków zawierały w sobie elementy portretu i tematyki marynistycznej. Die erste Periode des Schaffens von Ignacy Klukowski, seine Lehrzeit, die Bildung des individuellen Stils und die ersten Erfolge bei Ausstellungen in Frankreich wurde durch den Krieg unterbrochen. Die Besatzungszeit verbrachte der Künstler in Vilnius. Sein Vater versteckte sich in den Landgütern, jedoch der Krieg verschonte die Familie nicht. Die Nachricht über den Arrest seines Bruders, dessen Aufenthalt in Pawiak und letztendlich seine Verbannung in Auschwitz, wo er schließlich ums Leben kam, war ein schwerer Schlag für ihn. Dann, während des Warschauer Aufstandes verlor der Künstler all seine Bilder, die er in seiner Wohnung hatte. Im Sommer 1945 kam Ignacy Klukowski als Repatriierter nach Danzig. Die Küste war ein Freistaat für viele Künstler aus Vilnius (in der Nachkriegszeit schafften hier unter anderen: Piotr Zygiel, Witold Minkiewicz, Zbigniew Kaliszczak, Adolf Popławski, Stanisław Horno-Popławski, Wanda Krasnodębska- Reicherowa, Józef Marcinkowski). Klukowski wurde ab Oktober 1945 Mitglied der Gesellschaft der Polnischen Künstler. Zu der Zeit war an der Küste ein künstlerisches Milieu entstanden, so wurde in Sopot die Staatliche Hochschule für Kunst ins Leben gerufen. Unter den ersten Professoren waren die damaligen Mitglieder der Künstler Gruppen, die vor dem Krieg mit dem Warschauer Institut der Kunstverbreitung Kontakte gepflegt hatten. Ignacy Klukowski konnte aufgrund seiner Herkunft nur mit Schwierigkeiten die Zuneigung sowohl der Herrschenden, wie auch des neuen Milieus bekommen. Er gehörte zu einer Gruppe, der man Traditionalismus vorwarf. Unter ihnen waren solche Maler wie: Marian Mokwa, Antoni Suchanek, Franciszek Szwoch, Jan Gasiński Maler, die während des Krieges mit der Warschauer Aufmunterung verbunden waren. Die Artisten riefen 1946 die Gruppe der Polnischen Kunstmarinisten ins Leben, deren Ziel war die Popularisierung der Marinen Malerei. Die Bemühungen wurden jedoch nicht mit Erfolg gekrönt. In dieser Zeit gab es keine Trennung zwischen der politischen und der künstlerischen Sphäre. Überall verspürten die Vereine der Künstler den Unwillen der Herrschenden. Für Ignacy Klukowski wurde die Marinethematik in der Nachkriegszeit ein wichtiges Schaffensgebiet. Er bekam von der Wojewodschaftlichen Öffentlichen Sicherheitsbehörde in Danzig eine Bewilligung im Danziger Hafen und der Werft zu malen. Damals entstanden Bilder, die den Schiffbau, Porträts der Fischer und auch Hafen- und Werftaussichten darstellten. Mit den Hafen- und Werftmalereien beschäftigte er sich bis Mitte der siebziger Jahre. Besonders beliebt waren seine Fischerbilder, welche neben Elementen des Porträts auch marinistische Themen enthielten. Trotz der schwierigen materiellen Situation war der Künstler voller der Schaffenskraft und Energie. Er wohnte in der Roosevelt Straße 99 m. 2 in Gdańsk-Wrzeszcz. Schon im Mai 1946 organisierte er eine individuelle Ausstellung in dem Schreib-

13 Artysta, mimo ciężkich warunków bytowych, był pełen twórczej energii (mieszkał przy ul. Roosevelta 99 m. 2 w Gdańsku Wrzeszczu, obecnie ul. gen. Hallera). Już w maju 1946 roku zorganizował wystawę indywidualną w sklepie materiałów piśmienniczych Józefa Leśkiewicza we Wrzeszczu. Klukowski zaprezentował zarówno przedwojenne obrazy, między innymi Mnicha i Babcię z dzieckiem, jak i prace wykonane już na Wybrzeżu ruiny Gdańska, portrety, pejzaże. Na szczególną uwagę zasługiwały prace przedstawiające zniszczone zabytki Gdańska: Wnętrze kościoła św. Katarzyny, Wnętrze kościoła św. Brygidy. Była to jedna z pierwszych wystaw indywidualnych w Gdańsku. Recenzja, która ukazała się w Dzienniku Bałtyckim, kończyła się swoistym apelem: Klukowski należy u nas do tych plastyków, których nie zwlekając, musimy otoczyć należytą opieką, by mogli żyć i tworzyć ku pożytkowi kultury polskiej 12. Jego sylwetka twórcza została również omówiona na antenie Rozgłośni Gdańskiej Polskiego Radia 13. W tym okresie artysta uczestniczył także w wystawach organizowanych przez Gdański Oddział Związku Polskich Artystów Plastyków. Jednak cały czas borykał się z trudnościami bytowymi. Rynek sztuki w tym okresie nie istniał, malarz sporadycznie dostawał zlecenia na portret; w tych ciężkich czasach pomogli artyście koledzy brata, lekarze z gdańskiej Akademii Medycznej Klukowski wykonał szereg plansz dydaktycznych, pomocą służył również konsul szwedzki Torsten Bergendahl. Artysta z trudem zdobywał farby, pędzle czy papier do rysunków. Często wykorzystywał zastępcze materiały, jak na przykład poniemieckie mapy topograficzne. Polepszenie sytuacji materialnej nastąpiło dopiero w roku Artysta podjął pracę w Pracowniach Konserwacji Zabytków. Uzyskał również większe mieszkanie z pomieszczeniem na pracownię. Wypalone zabytki gdańskiej starówki, dzieła sztuki ocalone i zgromadzone w składnicy konserwatorskiej w Oliwie wymagały podjęcia natychmiastowych działań. Artysta został zatrudniony przez Pracownie Konserwatorskie przy wojewódzkim konserwatorze zabytków do zabezpieczenia i konserwacji wystroju Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku. Praca konserwatora stała się głównym źródłem dochodów i utrzymania rodziny. Pracował dużo we wnętrzach spalonego ratusza, w kościołach, przy elewacjach kamienic Długiego Targu, konserwował rzeźby z kościoła Mariackiego w Gdańsku, obrazy Vredemana de Vriesa i Izaaka van den Blocka. Konserwacja pochłonęła go całkowicie. Jednakże praca konserwatora była w tym okresie niezwykle wyczerpująca; chemikalia, słabe oświetlenie, żmudne punktowanie sprawiły, że artysta zaczął mieć kłopoty ze zdrowiem 14. Pogodzenie pracy konserwatora z własną twórczością wymagało dyscypliny. Artysta każdą wolną chwilę wykorzystywał na malowanie. Znajdował również czas i siłę na pracę w plenerze. Nieustannie malował w stoczniach i portach, eksponował obrazy na cyklicznych warengeschäft von Józef Leśkiewicz in Wrzeszcz. Klukowski präsentierte dort sowohl Bilder aus der Vorkriegszeit, u.a. Mönch und Großmutter mit dem Kind, als auch seine neuen Werke wie Ruinen der Stadt Danzig, Porträts und Landschaften. Besondere Aufmerksamkeit verdienten seine Werke, welche die zerstörten Altertümer von Danzig darstellten wie Innenbereich der St. Katharina Kirche, Innenbereich der St. Barbara Kirche. Die Rezension, die im Baltischen Tageblatt erschien, endete mit einer spezifischen Aufforderung: Klukowski gehört für uns zu den Künstlern, denen wir unverzüglich unsere Fürsorge zuteil werden lassen müssen, damit sie zugunsten der Polnischen Kultur leben und schaffen können 12. Bei der Gelegenheit wurde seine Persönlichkeit auch von dem Rundfunksender des Danziger Polnischen Radio erwähnt 13. Der Künstler kämpfte ständig gegen seine existenziellen Probleme an. Einen Kunstmarkt gab es damals nicht. Nur selten bekam er Aufträge Porträts zu malen, so nahm er an Ausstellungen teil. In diesen schwierigen Zeiten halfen ihm Freunde seines Bruders, Ärzte aus der Danziger Medizinischen Akademie. Klukowski erstellte eine Reihe von didaktischen Tafeln. Auch der schwedische Konsul Torsten Bergendahl unterstützte ihn, indem er viele Bilder kaufte. Es war nicht einfach Farben, Pinsel oder Zeichenpapier zu bekommen, deshalb nutzte er oft Ersatzmaterialien, wie zum Beispiel die ehemals deutschen topografischen Karten. Erst 1949 verbesserte sich seine materielle Situation. Der Künstler begann die Arbeit bei der Konservierungswerkstatt der Altertümer. Er bekam eine größere Wohnung mit einem Raum für eine eigene Werkstatt in Gdańsk-Wrzeszcz. Die ausgebrannten Altertümer der Danziger Altstadt, Kunstwerke, welche in der konservatorischen Sammelstelle versammelt waren, bedurften der sofortigen Restaurierung. Als erstklassiger Spezialist wurde Ignacy Klukowski zu der Rekonstruierung des Roten Saals im Rechtstädtischen Rathaus in Danzig engagiert. Er arbeitete viel im Innenbereich des verbrannten Rathauses, in den Kirchen, bei den Fassaden an der Langen Gasse. Er konservierte Skulpturen aus der Marienkirche, Bilder von Vredeman de Vriesa und Izaak van den Block. Die Konservierung nahm ihn ganz in Anspruch. Seine Arbeit als Konservator wurde die Haupteinkommensquelle für die ganze Familie. Jedoch war diese Tätigkeit in dieser Zeit sehr aufreibend. Die verwendeten Chemikalien, schwache Beleuchtung und mühsame Punktierung hatten zur Folge, dass der Künstler gesundheitliche Probleme bekam 14. Die Arbeit erforderte einen sehr hohen Grad an Disziplin. Er fand immer wieder die Kraft und die Zeit für Arbeiten unter freiem Himmel. Ununterbrochen malte er in den Werften und Häfen und exponierte seine Bilder in zyklischen Ausstellungen, u.a. auf den Festivals der Schönen Kunst in Sopot. Er bekam sowohl offizielle Aufträge für Porträts als auch von Freunden und Kunstfreunden, die ihn gerade als Porträtisten hoch schätzten. Als scharfsinniger Beobachter stellte er seine 13

14 14 wystawach organizowanych przez Związek Polskich Artystów Plastyków, w tym Festiwalach Sztuk Plastycznych w Sopocie. Dostawał coraz więcej zamówień na portrety zarówno drogą oficjalną, jak i poprzez przyjaciół i miłośników sztuki, którzy cenili Klukowskiego właśnie jako portrecistę. Był wnikliwym obserwatorem, przedstawiał swoich modeli w naturalny i bezpretensjonalny sposób. W gamie kolorystycznej artysta unikał kontrastów, w jego pracach dominowały tony zielonkawe, brązy i błękity. Jednakże artysta długo musiał czekać na drugą wystawę indywidualną została otwarta w dniu 18 października 1969 roku w pawilonach wystawowych sopockiego Biura Wystaw Artystycznych. Malarz zaprezentował 80 prac, w tym 20 rysunków. Pokazał zarówno prace z okresu paryskiego, jak i kompozycje powojenne, przez co ekspozycja miała znamiona wystawy retrospektywnej. W prasie ukazały się artykuły przypominające artystyczna drogę malarza, jego paryskie sukcesy oraz działalność powojenną. Z wystawionych obrazów uwagę zwróciły zarówno portrety, jak i kompozycje z Władysławowa, Bystrzycy Kłodzkiej, Lidzbarka Warmińskiego, a także obrazy ukazujące prace konserwatorów zabytków: W pracowni konserwatorskiej w Gdańsku, Snycerz przy pracy. Wystawie towarzyszył katalog z kilkoma czarnobiałymi reprodukcjami prac. Lata 70. XX wieku to w życiu artysty czas względnej stabilizacji. Coraz więcej czasu malarz spędzał w rodzinnym domu w Jastrzębiej Górze 15, malując w plenerze, jeżdżąc do pobliskiego Władysławowa. Malował dużo, cały czas tworzył również portrety i rysunkowe akty czy studia postaci. Trzecia wystawa indywidualna artysty została otwarta w dniu 18 kwietnia 1974 roku w sopockim Biurze Wystaw Artystycznych. Tym razem malarz pokazał 80 prac głównie z okresu powojennego, w tym 34 portrety, 26 pejzaży i rysunki. Wystawie towarzyszył mały katalog (bez reprodukcji prac) z tekstem Bolesława Wita Święcickiego. W kwietniu 1975 roku Ignacy Klukowski przeszedł na emeryturę. Pod koniec roku wyjechał na trzy miesiące do Paryża. Ta podróż miała dla niego szczególne znaczenie była powrotem do czasu młodości i jakby zamknięciem jego artystycznej drogi. Ponownie artysta malował mosty na Sekwanie, charakterystyczne zabytki Paryża, odwiedził przyjaciół i miejsca, w których kształtowała się jego malarska świadomość. Ostatni okres twórczości był dla niego niezwykle pracowity, jakby malarz chciał nadrobić stracony czas. Ignacy Klukowski był bez wątpienia wybitnym portrecistą, jednakże w czasach, kiedy portret stracił już swoją rangę. W okresie powojennym rozluźnił strukturę obrazu, kładąc akcent na grę plam barwnych. Portrety stawały się wnikliwymi studiami modela, artysta nadawał im intymny charakter. Trafnie jego kompozycje scharakteryzowała Krystyna Fabijańska-Przybytko w eseju przypominającym sylwetkę malarza już po jego śmierci: Malowane przez niego wizerunki osób, Modelle auf natürliche und unanspruchslose Weise dar. In der Koloristik vermeidete er Kontraste. In seinen Werken dominierten grüne, braune und blaue Tonen. Auf die zweite individuelle Ausstellung musste der Künstler lange warten Am 18 Oktober 1969 präsentierte er 80 Werke in den Ausstellungshallen des Büros für Artistische Ausstellungen in Sopot, darunter 20 Zeichnungen. Er zeigte Werke aus seiner Pariser Zeit sowie Kompositionen aus der Nachkriegszeit. Dadurch erhielt die Ausstellung retrospektive Merkmale. In Zeitschriften wurde der künstlerische Werdegang des Malers beschrieben. Auf den Ausstellungen verdienten sowohl Porträts als auch Kompositionen aus Władysławowo, Bystrzyca Kłodzka, Lidzbark Warmiński, Anerkennung. Aber auch Bilder, welche Konservatoren der Altertümer bei seiner Arbeit darstellten wie In der Konservierungswerkstatt in Danzig, Schnitzer bei der Arbeit. Ein Katalog mit einigen Schwarz-weiß Reproduktionen der Werke wurde ausgegeben. Die Siebziger Jahre waren für Ignacy Klukowski eine Zeit der relativen Stabilisation. Immer mehr Zeit verbrachte er in dem Familienhaus in Jastrzębia Góra 15, wo er unter freiem Himmel oder in dem nahe liegenden Ort Władysławowo malte. Er schaffte viel, malte Porträts, Zeichnungsakten oder Gestalten. Die Dritte individuelle Ausstellung des Künstlers wurde am 18 April 1974 in dem Büro für Artistische Ausstellungen in Sopot eröffnet. Diesmal zeigte der Maler 80 Bilder, vor allem aus der Nachkriegszeit, darunter 34 Porträts, 26 Landschaften und Zeichnungen. Es erschien ein kleiner Katalog (ohne Reproduktionen der Werke) mit dem Text von Bolesław Wit Święcicki. Im April 1975 ging Ignacy Klukowski in den Ruhestand. Ende des Jahres fuhr er noch einmal für drei Monate nach Paris. Die Reise hatte für ihn eine besondere Bedeutung. So war sie einerseits eine Rückkehr in die Zeit seiner Jugend und andererseits der Abschluss seines künstlerischen Lebens. Wieder malte der Künstler Brücken an der Seine, charakteristische Altertümer von Paris, und besuchte Freunde und die Plätze, wo sich einst sein malerisches Bewusstsein bildete. Die letzte Zeit war für ihn ungewöhnlich fleißig, als ob er verlorene Zeit nachholen wollte. Ignacy Klukowski war ohne Zweifel ein großartiger Porträtist, allerdings in einer Zeit, als das Porträt bereits seine Wertigkeit verloren hatte. In der Kriegszeit lockerte er die Bildstruktur und legte den Akzent auf das Farbenspiel. Porträts waren durch sein feines Verständnis zu Modellsstudien geworden, welchen der Artist einen intimen Charakter gab. Zum Andenken nach seinem Tod charakterisierte Krystyna Fabijańska- Przybytko seine Kompositionen in einem Essay: Die von ihm gemalten Bildnisse, häufig von Personen aus dem Familienund Freundeskreis, zeichnen sich in dem gleichen Maße durch die Wiedergabetreue der physischen Eigenschaften, sowie durch die treffende Darstellung der Inneren Werte aus. Dies erreichte er durch seine künstlerische Konzeption,

15 najczęściej z bliskiego kręgu rodziny i przyjaciół, odznaczają się w równym stopniu wiernością cech fizycznych, jak prawdą wnętrza psychicznego. Osiągnął to dzięki swej oryginalnej koncepcji artystycznej, która polegała na harmonijnym połączeniu syntetycznego ujęcia modela, jego sylwetki i wyrazu, z miękkością i delikatnością malarskiego wykonania 16. Artysta tworzył ponad pięćdziesiąt lat. Nie szukał w sztuce nowych dróg, był wierny własnej idei sztuki. Przełamywał własne ograniczenia, pragnąc w pełni wykorzystać swój talent. Na pierwszy plan wysuwał zawsze kunszt malarski. Z jego obrazów emanuje spokój i pogoda. welche darin bestand, durch die synthetische Modellfassung, Gestalt und Ausdruck mit der Sanftheit und Feinheit der malerischen Ausführung harmonisch zu verbinden 16. Der Künstler suchte während seines über fünfzigjährigen Schaffens keine neue Wege, er blieb der eigenen Kunstidee stets treu. Sein Talent nutzte er voll und ganz, und versuchte eigene Beschränkungen zu überwinden. In den Vordergrund stelle er immer die Malermeisterschaft. Aus seinen Bildern strahlt Ruhe und Heiterkeit Jan Klukowski był absolwentem medycyny Uniwersytetu Warszawskiego, uczestnikiem wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r., adiunktem w Klinice Chorób Wewnętrznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W roku 1943 został aresztowany i po pobycie na Pawiaku wysłany do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie zginął. Siostra Anna była żoną pisarza Eugeniusza Paukszty. 2 W latach Karol Klukowski był Dyrektorem Działu Hutniczego w Zakładach Starachowickich. 3 J. Malinowski, Kultura artystyczna Wilna , [w:] Wileńskie środowisko artystyczne , katalog wystawy Galerii Sztuki Współczesnej BWA w Olsztynie, Olsztyn 1989, s Tamże, s Porównaj reprodukcje obrazów: Studium I, Studium II, Nasza Forma 1930, zeszyt 1, s. 37, 50; Studium, Alma Mater Vilnensis 1932, zeszyt XX, s W okresie od dnia 1 grudnia 1931 r. do dnia 15 września 1932 r. w Paryżu na stypendium rządu francuskiego przebywał jego brat. 7 A. Pascal-Levis, Au Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise, Les artistes d aujourd hui z dnia 1 lipca 1936 r., s Tenże, Au Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise, Les artistes d aujourd hui z dnia 1 lipca 1937 r., s C. Morro, Les Artistes vus aux récentes Expositions, La Revue Moderne z dnia 15 sierpnia 1937 r., s H. Maistre, Exposition d art Sacré Moderne, Arts z sierpnia 1937 r., s M. Morelowski, Wystawa zbiorowa zespołu artystów wileńskich, Kurier Wileński z dnia 14 czerwca 1939 r., s Bos, Z okazji wystawy prac malarskich Ignacego Klukowskiego, Dziennik Bałtycki z dnia 26 maja 1946 r., s Mistrzowie plastycy na Wybrzeżu Polskim, Rozgłośnia Gdańska Polskiego Radia, dnia 3 lipca 1946 r. 14 W 1965 r. lekarze stwierdzili obustronną kataraktę. W 1967 r. malarz przeszedł operację wzroku w Akademii Medycznej w Gdańsku. 15 Karol Klukowski wybudował w drugiej połowie lat 30. XX w. letniskową willę Mussa. 16 K. Fabijańska-Przybytko, Ignacy Klukowski ( ), ZPAP. Biuletyn Rady Artystycznej 1979, nr 3 4, s Jan Klukowski beendete das Medizinische Fakultät an der Warschauer Universität, nahm Teil im polnisch-bolschewistischen Krieg 1920, Adjunkt in der Klinik der Inneren Krankheiten der Stefan Batory Universität in Vilnius wurde in Haft genommen, nach dem Aufenthalt in Pawiak kam ins Konzentrationslager nach Auschwitz, wo er ums Leben kam. Die Schwester Anna war Frau von dem Schriftsteller Eugeniusz Paukszta war Karol Klukowski Direktor der Hüttenabteilung in Starachowitz Betrieb. 3 J. Malinowski, Künstlerische Kultur von Wilnius , [w:] Künstlerischemilliue in Vilnius , Katalog der Ausstellung der Gegenwartkunstgalerie BWA in Olsztyn, Olsztyn 1989, S J. Malinowski, aao., S Vgl. Bilderreproduktionen: Studium I, Studium II, Unsere Form 1930, Heft 1, S. 37, 50.; Studium, Alma Mater Vilnensis 1932, Heft XX, S Sein Bruder war vom 1 Dezember 1931 bis 15 September 1932 in Paris im Stipendium der Französischen Regierung. 7 A. Pascal-Levis, Au Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise, Les artistes d aujourd hui 1936, 1 Juli, S derselbe, Au Salon des Amis des Arts de Seine-et-Oise, Les artistes d aujourd hui 1937, 1 Juli, S C. Morro, Les Artistes vus aux récentes Expositions, La Revue Moderne 1937, 15 August, S H. Maistre, Exposition d art Sacré Moderne, Arts 1937, August, S M. Morelowski, Sammelausstellung von der Gruppe der Vilnius Künstler, Vilnius Kurier vom 14 Juni 1939., S Bos, Zum Ausstellung der Malerwerke von Ignacy Klukowski, Dziennik Bałtycki vom 26 Mai 1946, S Meister von den bildenden Künstler an der Polnischen Küste, Rundfunksender des Danziger Polnischen Radio, am 3 Juli stellten die Ärzte beiderseitige Katarakte fest unterzog sich der Maler einer Operation in der Medizinischen Akademie in Danzig. 15 Karol Klukowski baute in der 2. Hälfte den dreißiger Jahren des. XX Jh. eine Sommervilla Mussa. 16 K. Fabijańska-Przybytko, Ignacy Klukowski ( ), ZPAP. Bulletin des Künstlerrats 1979, nr 3 4, S. 39.

16 16

17 Ewa Sztykiel Ignacy Klukowski jako konserwator zabytków Ignacy Klukowski als Konservator der Altertümer Przed Dworem Artusa, lata 50. XX w. W październiku 1949 roku Ignacy Klukowski zatrudnił się w Pracowni Konserwatorskiej przy Wojewódzkim Urzędzie Konserwatorskim, która rok później dała początek Gdańskiemu Oddziałowi PP Pracownie Konserwacji Zabytków, instytucji niezbędnej i zbawiennej dla ratowania substancji zabytkowej obszarów północnej Polski. Z początkowych trzech próbnych miesięcy pracy zajęcie przeciągnęło się do dwudziestu pięciu lat, tj. do przejścia na emeryturę w kwietniu 1975 roku. Zaczął od stanowiska konserwatora, poprzez starszego konserwatora, aż po głównego konserwatora zabytków. Klukowski był jednym z filarów Pracowni Malarstwa, przekształconej ostatecznie w Pracownię Konserwacji Dzieł Sztuki. Pracował wszędzie tam, gdzie o ratunek wołały warstwy malarskie na płótnie, desce czy polichromia na drewnianej lub kamiennej rzeźbie. Miał opinię najlepszego specjalisty od punktowania systematyczny, pedantycznie dokładny, wykorzystujący swoje uzdolnienia plastyczne do odtwarzania zniszczonych bezpowrotnie fragmentów dzieł sztuki. Rozpoczynał swoją pracę konserwatora od ratowania plafonu Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku. Praca ta, do której doszły wkrótce kolejne zabytkowe obiekty z przyszłego Muzeum Historycznego Miasta Gdańska mieszczącego się właśnie w wyżej wymienionym Ratuszu, zabrała Ignacemu Klukowskiemu (z przerwami) dwadzieścia lat. Spod jego sprawnej konserwatorsko ręki wyszły obrazy Vredemana de Vriesa wiszące na ścianach Sali Czerwonej: Sprawiedliwość i niesprawiedliwość, Mądrość i głupota, Wolność i niewola, Im Oktober 1949 beschäftigte sich Ignacy Klukowski bei der Konservatorischen Werkstatt in der Wojewodschaftlichen Konservatorischen Behörde, die ein Jahr später den Danziger Betrieb der Konservierungswerkstatt für Altertümer ins Leben rief. Nach dem Zweiten Weltkrieg war die Institution unentbehrlich für die Rettung der altertümlichen Werke in Nordpolen. Aus den ersten drei Probemonaten als Konservator entwickelte sich Ignacy Klukowskis Beschäftigung schließlich zu einer fünfundzwanzigjährigen Arbeit als Oberkonservator. Er arbeitete bis zu seinem Ruhestand 1975 im Interesse der Konservierungswerkstatt für Altertümer. Ignacy Klukowski war eine der Stützen des Ateliers, welches schließlich zur Konservatorischen Werkstatt der Kunstwerke wurde. Er setzte seine Fähigkeiten überall dort ein, wo malerische Schichten auf Leinwand und Holz, oder Polichromie auf Skulpturen aus Holz oder Stein, einer Rekonstruktion bedurften. Herr Klukowski machte sich einen Namen als Spezialist von Punktierung; er arbeitete systematisch, pedantisch präzise und wusste sein plastisches Talent bei der Wiederherstellung von unwiederbringlich zerstörten Bruchteilen der Kunstwerke zu nutzen. Seine konservatorische Arbeit begann er mit der Rettung des Plafonds des Roten Saals im Rechtstädtischen Rathaus in Danzig. Mit der Arbeit, welche sich bald um andere aus dem künftigen Historischen Museum der Stadt Danzig stammenden und sich in dem o.g. Rathaus befindlichen altertümlichen Objekten vergrößerte, beschäftigte sich Ignacy Klukowski (mit Unterbrechungen) zwanzig Jahre. Seine geschickte Hand konservierte u.a. Bilder von Vredeman de Vriesa, die heute im Roten Saal hängen (Gerechtigkeit und Ungerechtigkeit, Dummheit der Klugheit, Frei- Na rusztowaniu w czasie prac przy fasadzie Pałacu Działyńskich w Poznaniu, 1954 r. 17

18 18 Zgoda i niezgoda, Stałość i niestałość, Pobożność i bałwochwalstwo oraz kończący ten cykl moralizatorsko-dydaktyczny Sąd Ostateczny. Pracował także nad ściennymi obrazami z przedstawieniami emblematycznymi zatytułowanymi: Maledictio, Oratio, Indagatio, Captivitas. Jego żmudna, benedyktyńsko dokładna działalność konserwatorska ratowała także zarówno wielkoformatowe plafonowe olejne obrazy na deskach Izaaka van den Blocka: Cesarz Wespazjan i Helwidiusz Priscus, Serwiliusz i Appiusz, poprzez Modlitwę Salomona w świątyni, Upadek Jerycha, Zaślubiny Neptuna i Cerery, jak i 16 niewielkich obrazów emblematycznych. Konserwował i rekonstruował herby, kwiatony i ramy obrazów na stropie Sali Czerwonej, miał pieczę nad intarsjowanym gzymsem Szymona Herlego i wykonanym przez niego portalem wewnętrznym Sali, a także wspaniałym kominkiem, dziełem Willema van der Meera Mł. z Gandawy. Jego i jego zespołu dziełem była także konserwacja XV-wiecznych fresków z ratuszowego pomieszczenia zwanego Małym Krzysztofem. W międzyczasie pracował też przy rekonstrukcji kamieniarki w kamieniczkach gdańskich, m.in. fasady Złotej Kamieniczki przy Długim Targu. Był jednym z konserwatorów dzieł sztuki sakralnej w gdańskich kościołach, w latach pracował m.in. nad sceną Zesłania Ducha Świętego z ołtarza głównego, nad zespołem rzeźbiarskim Św. Jerzy zabijający smoka, nad Krucyfiksem z belki tęczowej oraz Piękną Madonną i figurą św. Małgorzaty w kościele pw. Najświętszej Marii Panny. Nie zawsze bywał odpowiednio wynagradzany za swą działalność. W archiwum rodzinnym zachowały się listy adresowane do Urzędu Konserwatorskiego, w których upominał się o zwrot własnych pieniędzy wyłożonych na zakup niezbędnych do pracy materiałów. Około 1951 r. Przy pracy, ok r. heit und Unfreiheit, Einvernehmen und Zwietracht, Beständigkeit und Unbeständigkeit, Frömmigkeit und Abgötterei). Den moralisatorisch-didaktischen Zyklus endet Das Jüngste Gericht. Als Künstler arbeitete er auch an Wandbildern mit sinnbildlichen Vorstellungen wie: Meledictio, Oratio, Indagati oder auch Captivitas. Seine mühsame und gründliche konservatorische Tätigkeit rettete sowohl großformatige Plafon-Ölbilder von Izaaka van den Block: Cesar Wespazjan und Helvidius Priscus, Servilius und Appius, Das Gebet des Salomo, Der Fall Jerichos, Die Hochzeit von Neptun und Ceres wie auch 16 kleine emblematische Bilder. Ignacy Klukowski konservierte und rekonstruierte Wappen, Kriechblumen und Rahmen von Bildern auf der Decke im Roten Saal, sorgte für Gesims von Simon Herle und von ihn gemachten Innenportal des Saals, sowie für den wunderbaren Kamin, einem Werk von Willema van der Meera aus Gandawy. Zusammen mit seinem Ensemble konservierte er die aus dem 15. Jh. stammenden Fresken aus dem Rathausraum, welches Kleiner Christoph genannt wird. In der Zwischenzeit führte er die Steinmetzarbeiten bei der Rekonstruierung der gemauerten Häuser in Danzig durch, unter Anderem an der Fassade des Goldhauses auf dem Langen Markt. Er war einer der Konservatoren der sakralen Kunstwerke in den Kirchen Danzigs. In den Jahren arbeitete er u.a. an der Szene Ergießung des Heiligen Geistes aus dem Hauptaltar, an den Skulpturen Heilige Jörg tötet den Drachen, am Kruzifix aus Regenbogenbalken, an der Schönen Madonna und der Figur der Heiligen Margarita in der Marienkirche. Als Spezialist auf seinem Gebiet wurde er zu besonders schwierigen Rekonstruktionen in anderen Städten Polens eingeladen. So wirkte er in den Jahren daran mit, den Königssaal, den Gerichtsaal sowie den Erneuerungssaal

19 19 Lidzbark Warmiński, ok r. Oddelegowywano go jako świetnego fachowca do trudnych zadań w innych miastach Polski. W latach miał swój udział w niezwykłym dziele odtworzenia dawnego wystroju sal: Królewskiej, Sądowej i Odrodzenia w poznańskim Ratuszu. Sale te, w okresie zaboru pruskiego przemalowane i przearanżowane, dzięki wysiłkom najlepszych konserwatorów z całej Polski m.in. Ignacego Klukowskiego z Gdańska wróciły do dawnej świetności. W Poznaniu uczestniczył także w pracach konserwatorskich w Pałacu Działyńskich na Starym Rynku. W roku 1962 i potem w latach 1972 i 1973 pracował na Zamku Biskupim w Lidzbarku Warmińskim: przy malowidłach ściennych w krużgankach, przy polichromii ściennej i przy prospekcie organowym w kaplicy zamkowej oraz przy polichromii sklepienia w Sali Batorego. Wiele wysiłku włożył także w prace konserwatorskie w katedrze w Pelplinie. Dziełem jego zespołu w latach było odnowienie malowideł: Wskrzeszenie Łazarza i Gody w Kanie Galilejskiej w krużgankach oraz ołtarza Koronacja Najświętszej Marii Panny, a później, w roku 1971, obrazu Cudowne rozmnożenie chleba, również z krużganków katedry. Gdańska Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki prowadziła także prace we Fromborku: konserwacja ołtarza św. Anny (1963 r.), ambony katedralne (1964 r.) i prospekt organowy (1968 r.), w których to pracach uczestniczył Ignacy Klukowski. Pracował także przy zabytkowych obiektach z Malborka (lata 1963 i 1975 rzeźby z Muzeum Zamkowego), Brzeska Szczecińskiego (1963 r. drewniany polichromowany strop kościoła) i Krzyżanowa (1968 r. XV-wieczne freski w kościele pw. św. Barbary) oraz w kościołach w Żukowie, Wejherowie i Pucku, a także na zamku w Szczytnie. W 1961 roku konserwował portret Stanisława hrabiego Sołtana w Muzeum w Kwidzynie. im Rathaus Posens in den früheren Zustand zurückzuversetzen. Die Säle, die in der Zeit der preußischen Eroberung übermalt und umarrangiert wurden, bekamen dank den Bemühungen der besten Konservatoren aus ganz Polen, wie Ignacy Klukowski, wieder ihre ursprüngliche Pracht. In Posen war er auch an Konservierungsarbeiten im Dzialynski Schloss auf dem Alten Markt beteiligt. In den Jahren 1962 und später 1972 und 1973 arbeitete er in dem Bischofsschloss in Lidzbark Warmiński an den Wandgemälden in den Kreuzgängen, bei der Wandvielfarbigkeit und bei dem Orgelprospekt in der Schlosskapelle, sowie bei der Deckenpolychromie im Batory Saal mit. Seine Fähigkeiten brachte er auch bei den Rekonstruktionsarbeiten in der Kathedrale in Pelplin ein. Sein Ensemble erneuerte dort in den Jahren von 1966 bis 1968 folgende Gemälde: Auferweckung von Lazar und Fest in Galiläa in den Kreuzgängen, am Altar: Krönung von Heiligen Maria, und später 1971 Wunderbare Brotvermehrung auch aus den Kreuzgängen der Kathedralle. Eine große Rolle spielte Ignacy Klukowski auch bei den Rekonstruktionen, welche die Danziger Konservierungswerkstatt für Kunstwerke in Frombork durchführte: Konservierung des Altars der Heiligen Anna (1963), Kathedralische Kanzel (1964) und das Orgelprospekt (1968). Seine außerordentlichen Fähigkeiten nutzte er bei historischen Objekten aus der Marienburg (1963 und 1975 Skulpturen aus dem Schlossmuseum), aus Brzesk Szczeciński (1963 Kirchendecke aus Holz und Polichromie) und Krzyżanowo (1968 XV-Jh Fresken in der St. Barbara Kirche), in der Kirche in Żukowo, Wejherowo und Puck, sowie im Schloss in Szczytno konservierte er ein Porträt von Graf Stanisław Sołtan aus dem Museum in Kwidzyn.

20 20 Pracownicy Gdańskiego Oddziału Pracowni Konserwacji Zabytków, 1974 r. Ignacy Klukowski w gdańskich PKZ współpracował z wieloma świetnymi konserwatorami zarówno artystami, jak i rzemieślnikami. W zespole zajmującym się zabytkami ruchomymi, z którymi Klukowski dokonywał nieraz cudów, byli m.in. Piotr Żyngiel (kierownik Pracowni w latach ), mgr Bronisław Mieszkowski (kierownik w latach ), mgr Andrzej Różański (kierownik w latach ), Janina i Piotr Muzalewscy, mgr Grażyna Fiutak, mgr Barbara Grabowska, Teresa Rodowicz, Barbara Sołowiej, Leokadia Stolc, Hieronim Bodzioch, Roman Cymbryła, Stanisław Konieczny, Witold Minkiewicz, Zacheusz Pypeć, Alojzy Reuter, Bernard Szymański, Antoni Tomys i inni. Wszyscy, którzy mieli okazję pracować z Ignacym Klukowskim, wyrażali się o nim w samych superlatywach, czego wyrazem jest krótka ocena jego osoby dokonana przez Marię Wolańską w opracowaniu Gdański Oddział Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków w latach wydanym w 1988 roku: ARTY- STA MALARZ IGNACY KLUKOWSKI, CZŁOWIEK WIELKIEGO SERCA, TAKTU, KULTURY, WSPANIALE PUNKTUJĄCY OBRAZY MIMO BARDZO SŁABEGO WZROKU, NIEZWYKLE PRACOWITY, SKROMNY, UCZYNNY. Ignacy Klukowski arbeitete in der Danzigen Konservierungswerkstatt für Kunstwerke mit vielen hervorragenden Konservatoren, Künstlern und Kunsthandwerkern. Zu seinen Mitarbeitern, die sich mit beweglichen Kunstwerken beschäftigten und bewundernswerte Arbeiten hervorbrachten, gehörten u.a. Piotr Żyngiel (Leiter der Konservierungswerkstatt in den Jahren ), Bronisław Mieszkowski (Leiter ), Andrzej Różański (Leiter ), Janina i Piotr Muzalewscy, Grażyna Fiutak, Barbara Grabowska, Teresa Rodowicz, Barbara Sołowiej, Leokadia Stolc, Hieronim Bodzioch, Roman Cymbryła, Stanisław Konieczny, Witold Minkiewicz, Zacheusz Pypeć, Alojzy Reuter, Bernard Szymański, Antoni Tomys und andere. Als Beweis für die hohe Anerkennung des Künstlers sei hier die kurze Beurteilung seiner Persönlichkeit von Maria Wolańska in der Abhandlung Danziger Betrieb der Konservierungswerkstatt für Kunstwerke in den Jahren , herausgegeben 1988, angeführt: KÜNSTLER MALER IGNACY KLUKOWSKI, WAR EIN MENSCH DER GROßEN HERZEN, MIT TAKTGEFÜHL UND KULTUR, DER TROTZ SEHSCHWÄCHE HERVORRAGEND BILDER PUNKTIERTE. ER WAR AUSSEROR- DENTLICH FLEIßIG, BESCHEIDEN UND SYMPATISCH.