5RG]DM ]GM FLD UWJ. /LF]ED EDGDQ\FK ] EyZ : 30

Transkrypt

1 PRZEGL Nr 1 EPIDEMIOL 2005; Stan 59: zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego 107 El bieta Bo³tacz-Rzepkowska, Joanna aszkiewicz LECZENIE ENDODONTYCZNE A STAN ZDROWIA PRZYZÊBIA WIERZCHO KOWEGO PACJENTÓW INSTYTUTU STOMATOLOGII W ODZI Zak³ad Stomatologii Zachowawczej Katedra Stomatologii Zachowawczej, Endodoncji i Periodontologii Uniwersytetu Medycznego w odzi Kierownik Zak³adu i Katedry: Danuta Pi¹towska W pracy oceniono stan zdrowia tkanek oko³owierzcho³kowych oraz czêstoœæ leczenia endodontycznego 439 doros³ych pacjentów, którzy zg³osili siê do Instytutu Stomatologii AM w odzi w 2003 roku. S³owa kluczowe: epidemiologia, stan zdrowia tkanek oko³owierzcho³kowych, ocena radiologiczna, leczenie kana³owe Key words: epidemiology, periapical status,radiographic evaluation, root canal treatment WSTÊP Epidemiologiczna ocena stanu zdrowia tkanek oko³owierzcho³kowych (okw) oraz ocena czêstoœci leczenia endodontycznego nie jest ³atwa, wymaga bowiem wykonania zdjêæ rentgenowskich. Wykonywanie zdjêæ rentgenowskich z powodów jedynie epidemiologicznych nie jest akceptowane w wielu krajach (1). Wiêkszoœæ danych epidemiologicznych z zakresu endodoncji pochodzi z badañ przeprowadzonych w krajach skandynawskich. W ostatnich latach pojawi³y siê równie informacje dotycz¹ce innych populacji. Wyniki tych doniesieñ (1-10) zestawiono w tabeli I. Badania licznych autorów (2,5,7,11) udowodni³y, e jakoœæ leczenia endodontycznego istotnie wp³ywa na stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego. Nieprawid³owe wype³nienie kana³ów korzeniowych czêsto bywa przyczyn¹ powstawania lub utrzymywania siê zmian zapalnych w tkankach okw. Informacje na temat czêstoœci i standardów technicznych leczenia kana³owego, oraz wystêpowania patologicznych zmian w okolicy okw populacji polskiej s¹ rzadkie i niepe³ne. Celem pracy by³a retrospektywna ocena stanu zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego w zale noœci od p³ci, wieku oraz jakoœci wype³nieñ kana³owych pacjentów, którzy zg³osili siê do Instytutu Stomatologii AM w odzi.

2 E Bo³tacz-Rzepkowska, J aszkiewicz 108 Nr 1 Tabela I. Table I. Czêstoœæ leczenia kana³owego i wystêpowania zmian oko³owierzcho³kowych wg ró - nych autorów Prevalence of root-canal treatment and the prevalence of periapical radiolucencies according to other authors.udm DXWRU URN 6]ZHFMD 2GHVM LL %DGDD SRSXODFMD SRSXODFMD JHHUDOD 5RG]DM ]GM FLD UWJ /LF]ED EDGD\FK ] EyZ OHF]RH NDDáR ZR ]H]PLDDPLZWNDNDFK RNRáRZLHU]FKRáNRZ\FK RJyáHP OHF]RH LHOHF]RH NDDáRZR NDDáRZR : 1RUZHJLD (ULNVHLL ODW : 6]ZDMFDULD,PIHOG +RODGLD 'H&OHHLL 1LHPF\ :HLJHULL 6]NRFMD 6DXGHUVLL /LWZD 6LGDUDYLFLXVLL %HOJLD 'H0RRULL 'DLD.LUNHYDJLL )UDFMD /XSL3HJXULHU LL ODW SDFMHFLV]NRá\ GHW\VW\F]HM SU\ZDWH SUDNW\NL SDFMHFL SU]\FKRGL GHW\VW\ F]\FK ODWD SDFMHFLV]NRá\ GHW\VW\F]HM SDFMHFLV]NRá\ GHW\VW\F]HM *zdjêcia rentgenowskie wewn¹trzustne **zdjêcia rentgenowskie pantomograficzne : ± LOXE: : : :

3 Stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego Nr MATERIA I METODY Badanie objê³o doros³ych pacjentów zg³aszaj¹cych siê po raz pierwszy do Instytutu Stomatologii AM w odzi. Badana grupa stanowi³a próbê systematyczn¹ z populacji pacjentów przyjêtych w ci¹gu 2003 roku. Pacjenci, którzy nie ukoñczyli 18-tego roku ycia oraz pacjenci posiadaj¹cy mniej ni 10 zêbów zostali wykluczeni z badania. Oceniono 439 zdjêæ pantomograficznych, które stanowi³y podstawê do okreœlenia stanu endodontycznego badanych osób. Zdjêcia zosta³y wykonane przez wyszkolonych techników radiologicznych przy u yciu aparatu pantomograficznego (PM 2002 CC Proline, Helsinki, Finlandia) oraz filmów rentgenowskich Kodak (T-MAT G/RA, Chalon, Francja) i wywo³ane w automatycznej wywo³ywarce XR 24 Nova ( Dürr Dental, Bietigheim, Niemcy). Wszystkie rentgenogramy by³y oceniane przez dwóch autorów z u yciem negatoskopu i szk³a powiêkszaj¹cego w zaciemnionym pomieszczeniu. Przed badaniem obserwatorzy ocenili zdjêæ wspólnie, które pos³u y³y do kalibracji. Oceny zgodnoœci pomiêdzy badaj¹cymi dokonano stosuj¹c wskaÿnik k-cohena (12). W ocenie zdjêæ pantomograficznych uwzglêdniono czêstoœæ leczenia endodontycznego, jakoœæ techniczn¹ wype³nieñ kana³owych oraz stan tkanek oko³owierzcho³kowych wszystkich zêbów, z wyj¹tkiem trzecich zêbów trzonowych, przyjmuj¹c kryteria podane przez De Cleena i in. (4). Zgodnie z tymi kryteriami za z¹b leczony endodontycznie uznawano z¹b, w którym komora lub/i kana³y korzeniowe by³y wype³nione materia³em kontrastowym. Zmiany patologiczne w okolicy okw odnotowywano wówczas, gdy ich wielkoœæ przekracza³a dwukrotnie szerokoœæ bocznej szpary ozêbnej. Zêby wielokorzeniowe klasyfikowano uwzglêdniaj¹c zmiany niezale nie od korzenia, przy którym wystêpowa³y. Jakoœæ leczenia endodontycznego oceniano jako prawid³ow¹, gdy kana³ by³ wype³niony 0-2 mm od radiologicznego wierzcho³ka zêba. Wype³nienie kana³owe uznawano za niew³aœciwe, je eli kana³ by³ wype³niony powy ej 2 mm od radiologicznego wierzcho³ka zêba lub gdy materia³ znajdowa³ siê poza wierzcho³kiem. Zêby, które nie mog³y byæ prawid³owo ocenione ze wzglêdu na na³o enie siê struktur anatomicznych oraz zêby zatrzymane, zosta³y wy³¹czone z badania. W analizie statystycznej, dla porównania czêstoœci w grupach, zastosowano test dok³adny Fishera, albo test chi-kwadrat w zale noœci od liczebnoœci oczekiwanych w komórkach. Dla porównania œrednich w kilku grupach wykorzystano jednoczynnikow¹ analizê wariancji z testem porównañ wielokrotnych. Dla oceny trendu zastosowano model regresji liniowej (13). Przyjêto poziom istotnoœci a = 0,05. WYNIKI Wspó³czynnik k-cohena oceny zgodnoœci pomiêdzy obserwatorami wynosi³ 0,91. Liczbê i odsetki badanych pacjentów w zale noœci od p³ci i wieku zilustrowano w tabeli II. Wiek pacjentów waha³ siê od 18 do 86 lat. Wœród zbadanych 439 osób u 106 nie odnotowano zêbów leczonych endodontycznie, a u 168 osób patologicznych zmian w przyzêbiu wierzcho³kowym. Najwiêksza liczba leczonych endodontycznie zêbów u jednej osoby wynosi³a 11, natomiast najwiêksza liczba zêbów ze zmianami w tkankach okw wynosi³a 9.

4 E Bo³tacz-Rzepkowska, J aszkiewicz 110 Nr 1 Tabela II. Table II. Zêby obserwowane, leczone kana³owo i ze zmianami oko³owierzcho³kowymi w zale noœci od p³ci i wieku The teeth observed, with rot-canal treatment, and with periapical radiolucencies according to sex and age :LHN ODWD! %DGDH RVRE\ REVHUZRZDH OHF]RH NDDáRZR ]H]PLDDPL ZWNDNDFKRNZ Æ Æ Æ 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L 0 F]\ L ±ZF] FLWDEHOLR]DF]RHMSRGDRÆ 6'

5 Stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego Nr Na podstawie badañ stwierdzono (tab.ii), e œrednia liczba zêbów leczonych kana³owo i œrednia liczba zêbów ze zmianami w tkankach okw nie ró ni³a siê u kobiet i u mê - czyzn. Zaobserwowano natomiast wyraÿny trend wzrastaj¹cy wraz z wiekiem (p=0,016) œredniej liczby zêbów leczonych kana³owo od 1,4 u osób do 20 roku ycia do 3,4 u osób 70-cio letnich i starszych. Wzrasta³a równie wraz z wiekiem (analogicznie od 0,9 do 2,4) liczba zêbów ze zmianami patologicznymi w tkankach okw (p=0,020). Liczba zêbów obecnych w jamie ustnej wraz z wiekiem zdecydowanie mala³a (p= 0,0001 dla trendu). Osoby miêdzy 18 a 20 rokiem ycia mia³y œrednio 27 naturalnych zêbów natomiast osoby 70-cio letnie i starsze œrednio o 10 zêbów mniej ( tab.ii). Z ocenionych zêbów 213 zosta³o wy³¹czonych z badania. By³y to zêby zatrzymane lub wy³¹czone z powodu z³ej jakoœci technicznej zdjêæ. Dalszej ocenie poddano wiêc zêby. Badania wykaza³y (tab. III), e odsetek zêbów leczonych kana³owo wynosi³ w badanej próbie 9,7% i nie ró ni³ siê istotnie u kobiet (9,8%) i u mê czyzn (9,5%). Zêby, które mia³y nieprawid³owo wype³nione kana³y istotnie czêœciej (p<0,001) wykazywa³y obecnoœæ zmian w okolicy okw (49,6%) w porównaniu z zêbami z prawid³owo wype³nionymi kana³ami korzeniowymi (4,2%). Tabela III. Table III. Czêstoœæ leczenia kana³owego w zale noœci od p³ci Prevalence of root-canal treatment according to sex 3áHü REVHUZR ZDH OHF]RH NDDáRZR /HF]RHSUDZLGáRZR ]PLD\ RNRáRZLHU] FKRáNRZH /HF]RHLHSUDZLGáRZR ]PLD\ RNRáRZLHU] FKRáNRZH 0 F]\ L Stwierdzono ró nicê (p=0,015) w czêstoœci wystêpowania patologicznych zmian w tkankach okw u mê czyzn (6,2%) i u kobiet (5,0%) (tab.iv). W grupie zêbów z nieleczonymi kana³ami, odsetek zêbów ze zmianami by³ istotnie wy szy (p<0,001) u mê czyzn (2,9%) ni u kobiet (1,6%). Nie odnotowano natomiast ró nic zwi¹zanych z p³ci¹ w czêstoœci wystêpowania zmian okw w odniesieniu do zêbów leczonych kana³owo (37,2% vs. 35,9%). Obserwowane radiologicznie zmiany zapalne w tkankach okw wystêpowa³y istotnie czêœciej (p=0,0001) w zêbach leczonych endodontycznie, gdzie odnotowano je w 36,4% przypadków, w porównaniu z zêbami nieleczonymi endodontycznie, gdzie wyst¹pi³y w 2,1% przypadków (tab. IV).

6 E Bo³tacz-Rzepkowska, J aszkiewicz 112 Nr 1 Tabela IV. Table IV. Czêstoœæ wystêpowania zmian oko³owierzcho³kowych w zale noœci od p³ci Prevalence of periapical radiolucencies according to sex 3áHü REVHUZR ZDH ]H ]PLDDPL ZWNDNDFK RNRáR ZLHU]FKRá NRZ\FK 1LHOHF]RHNDDáRZR ]PLD\ RNRáRZLHU] FKRáNRZH /HF]RHNDDáRZR ]PLD\ RNRáRZLHU] FKRáNRZH 0 F]\ L DYSKUSJA Badania retrospektywne dotycz¹ce pacjentów zg³aszaj¹cych siê do IS AM po raz pierwszy mog¹ byæ przyczynkiem do ogólnej oceny stanu zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego ludnoœci regionu ³ódzkiego. Podstawowym narzêdziem diagnostycznym u ywanym do tej oceny s¹ zdjêcia rentgenowskie: wewn¹trzustne lub pantomograficzne. Zalet¹ tych ostatnich jest stosunkowo niska dawka napromieniowania, szybkoœæ i ³atwoœæ wykonania oraz fakt, e na jednym rentgenogramie widoczne s¹ wszystkie zêby (14). Ahlqwist i in. (15) s¹ wprawdzie zdania, e na zdjêciach pantomograficznych wykrywa siê tylko 76% zmian osteolitycznych, widocznych na zdjêciach wewn¹trzustnych wierzcho³kowych w przypadku zêbów jednokorzeniowych i 90% w przypadku zêbów wielokorzeniowych. Badania innych autorów (16) wykaza³y tak e wystêpowanie wiêkszej zmiennoœci pomiêdzy obserwatorami podczas oceny zdjêæ pantomograficznych w porównaniu ze zdjêciami wierzcho³kowymi. Muhammed i in. (17) natomiast nie zauwa yli istotnych ró nic w wykrywaniu zmian zapalnych na zdjêciach pantomograficznych i wewn¹trzustnych wierzcho³kowych. Obecnie panuje pogl¹d (18), e zdjêcia pantomograficzne s¹ uznanym i akceptowanym narzêdziem s³u ¹cym do diagnozowania zmian okw oraz oceny czêstoœci i jakoœci leczenia endodontycznego. Dlatego znalaz³y szerokie zastosowanie w badaniach epidemiologicznych. Jak wynika z przeprowadzonych obserwacji œrednia liczba zêbów leczonych endodontycznie w badanej grupie wynosi³a 2,2. Wartoœci tego parametru wahaj¹ siê w ró nych populacjach od 0,53 u ludnoœci holenderskiej (4) do 4,20 u mieszkañców Francji (10). Zbli one dane do uzyskanych w obecnych badaniach podaj¹ autorzy skandynawscy: œrednia liczba zêbów leczonych endodontycznie u ludnoœci Norwegii w œrednim wieku wynosi³a 1,5 (3), a w populacji Szwecji w wieku lat i powy ej 1,6 (2). Liczba zêbów ze zmianami w tkankach okw w badanej grupie osób z regionu ³ódzkiego wynosi³a œrednio 1,3. Wynik ten koresponduje z wartoœciami œrednich uzyskanymi

7 Stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego Nr u Holendrów 1,03 (4) oraz Szwajcarów 1,18 (1). Nale y jednak dodaæ, e o ile w przypadku Holendrów badania dotyczy³y pacjentów w porównywalnej grupie wiekowej (20-59 lat), to w Szwajcarii badaniem objêto tylko osoby starsze w wieku 66 lat. Ni sze wartoœci odnoœnie liczby zêbów wykazuj¹cych zmiany w tkankach okw zaobserwowano u Szwedów 0,55 (2) oraz u Niemców 0,75 (5). Wykonane badania wykaza³y (tab.ii), e zarówno œrednia liczba zêbów leczonych endodontycznie jak i œrednia liczba zêbów ze zmianami w tkankach okw wyraÿnie wzrasta³y wraz z wiekiem. Zgodne jest to z doniesieniami innych autorów (19,22). Badania Bergströma i in. (20) wykaza³y, e wœród 20-latków w populacji szwedzkiej jedna osoba na piêæ mia³a z¹b leczony endodontycznie. U pacjentów w wieku lat leczonych w Zak³adzie Stomatologii Zachowawczej w Krakowie stwierdzono ju œrednio dwa takie zêby (21), natomiast wœród 66-letnich mieszkañców Zurychu 2,8 zêba (1). Podobna prawid³owoœæ dotyczy³a œredniej liczby zêbów ze zmianami w okolicy wierzcho³ka korzenia zêba. Wartoœæ tej œredniej wynosi³a u mieszkañców Norwegii w wieku 35 lat 0,4, a w wieku 50 lat 1,6 (22). Jak wynika z naszych badañ 9,7% ocenianych zêbów by³o leczonych endodontycznie. Wartoœci tego parametru wahaj¹ siê w ró nych populacjach w bardzo szerokich granicach od 2,3% u ludnoœci holenderskiej (4) do 20,3% u mieszkañców Szwajcarii (1) (tab. I). Ró nice w czêstoœci leczenia endodontycznego w ró nych krajach uzale nione s¹ od poziomu us³ug stomatologicznych, zakresu ubezpieczeñ zdrowotnych oraz œwiadomoœci pacjentów. Wiadomo równie, e odsetek zêbów leczonych kana³owo wzrasta wyraÿnie wraz z wiekiem pacjentów (22). Zmiany zapalne w tkankach okw stwierdzono w 5,5% ocenianych zêbów (tab. IV). Podobne wyniki uzyskali: Saunders i in. (6) u mieszkañców Szkocji 4,8%, De Cleen i in.(4) u ludnoœci holenderskiej 6,0% oraz De Moor i in. (8) 6,6% w populacji belgijskiej. Nale y podkreœliæ, e zaobserwowano ró nicê w czêstoœci wystêpowania zmian okw zwi¹zan¹ z p³ci¹. Obecnoœæ zmian okw czêœciej odnotowano u mê czyzn ni u kobiet (6,2% vs. 5,0%), szczególnie w odniesieniu do zêbów nieleczonych endodontycznie (2,9% vs. 1,6%). Stan taki mo e byæ uwarunkowany mniejsz¹ dba³oœci¹ mê czyzn o uzêbienie. Nieleczona próchnica powoduje bowiem powik³ania ze strony miazgi, co z kolei prowadzi do powstania patologicznych zmian zapalnych w tkankach okw. Wyniki przegl¹dów epidemiologicznych (2,5,6,10) ujawni³y, e zêby nieleczone endodontycznie rzadko wykazuj¹ obecnoœæ zmian patologicznych w tkankach okw. Wed³ug ró nych badaczy odsetek takich zêbów waha siê od 0,8% do 5,2% (2,4). U pacjentów Instytutu Stomatologii w odzi wartoœæ tego odsetka wynios³a 2,1%. Liczne badania (3,4,5,6,9) udowodni³y natomiast znamiennie czêstsze wystêpowanie uszkodzeñ osteolitycznych w przyzêbiu wierzcho³kowym zêbów, które by³y ju wczeœniej leczone endodontycznie. W naszych badaniach stwierdzono, e 36,4% zêbów leczonych kana³owo wykaza- ³o obecnoœæ takich zmian. W innych krajach odnotowano od 25% do 60% podobnych przypadków (2,5). Wykonane badania potwierdzi³y równie doniesienia innych autorów (2,4,5,7,11), e stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego jest œciœle uzale niony od jakoœci leczenia endodontycznego. Autorzy publikacji zarówno krajowych jak i zagranicznych (4,5,11) ocenili, e 50% do 80% zêbów leczonych endodontycznie by³o wype³nionych niezgodnie z obowi¹zuj¹cymi kryteriami. Z naszych obserwacji wynika, e w okolicy okw zêbów, w któ-

8 E Bo³tacz-Rzepkowska, J aszkiewicz 114 Nr 1 rych leczenie endodontyczne by³o wykonane nieprawid³owo, zmiany wystêpowa³y ponad 10-ciokrotnie czêœciej ni w zêbach z prawid³owo wype³nionymi kana³ami korzeniowymi (49,6% vs. 4,2%). PODSUMOWANIE 1. Czêstoœæ leczenia endodontycznego i wystêpowania patologicznych zmian w przyzêbiu wierzcho³kowym wykazuj¹ wyraÿne tendencje wzrostowe wraz z wiekiem. 2. Wystêpowanie zmian oko³owierzcho³kowych jest uzale nione od p³ci - zmiany czêœciej obserwowano u mê czyzn. 3. Jakoœæ wype³nieñ kana³owych istotnie wp³ywa na stan zdrowia tkanek oko³owierzcho³kowych. E Bo³tacz-Rzepkowska, J aszkiewicz ENDODONTIC TREATMENT AND PERIAPICAL HEALTH IN PATIENTS OF THE INSTITUTE OF DENTISTRY IN ÓD SUMMARY Objective. Retrospective assessment of periapical health in relation to sex, age and quality of root-canal treatment among adult patients of the Institute of Dentistry in ódÿ. Orthopantomograms of 439 subjects were assessed considering the prevalence of endodontic treatment, technical quality of root-canal fillings and the state of periapical tissues. The assessment of orthopantomograms of 174 (39.6%) men and 265 (60.4%) women was carried out. A significant increase (p=0.016) in the mean number of endodontically treated teeth according to age (range from 1.4 in subjects under the age of 20 to 3.4 in those aged 70 years and over) and the mean number of teeth with pariapical pathosis (from 0.9 to 2.4, respectively) (p=0.020) was observed. Of radiographically examined teeth 9.7% was treated endodontically, whereas, 5.5% exhibited periapical pathosis. The percentage of teeth with periapical lesions was significantly higher (p=0.015) in men (6.2%) as compared to women (5.0%). Periapical radiolucency occurred significantly more often (p=0.0001) in endodontically treated teeth (36.4% of cases) than in those with untreated root canals (2.1%). Teeth with inadequately filled root canals significantly more often revealed the presence of periapical pathosis (49.6%) in comparison to teeth with adequately filled root canals (4.2%). Conclusions. The prevalence of endodontic treatment and apical periodontitis increases with age. The prevalence of apical periodontitis depends on sex periapical lesions were more often found in men. The quality of endodontic treatment significantly affects periapical health. PIŒMIENNICTWO 1. Imfeld TN. Prevalence and quality of endodontic treatment in an elderly urban population of Switzerland. J Endodont 1991;17: Odesjö B, Helldén L, Langeland K. Prevalence of previous endodontic treatment, technical standard and occurrence of periapical lesions in a randomly selected adult, general population. Endod Dent Traumatol 1990;6: Eriksen HM, Bjertness E. Prevalence of apical periodontitis and results of endodontic treatment in middle-aged adults in Norwey. Endod Dent Traumatol 1991;7:1-4.

9 Stan zdrowia przyzêbia wierzcho³kowego Nr De Cleen MJ, Schuurs AH, Wesselink PR, i in. Periapical status and prevalence of endodontic treatment in an adult Dutch population. Int Endod J 1993;26: Weiger R, Hitzler S, Hermle G, i in. Periapical status, quality of root canal fillings and estimated endodontic treatment needs in an urban German population. Endod Dent Traumatol 1997;13: Saunders WP, Saunders EM, Sadiq J, i in. Technical standard of root canal treatment in an adult Scottish population. Brit Dent J 1997;182: Sidaravicius B, Aleksejuniene J, Eriksen HM. Endodontic treatment and prevalence of apical periodontitis in an adult population of Vilnius, Lithuania. Endod Dent Traumatol 1999;15: De Moor RJ, Hommez GMG, De Boever JG, i in. Periapical health related to the quality of root canal treatment in a Belgian population. Int Endod J 2000;33: Kirkevang L-L, Hörsted-Bindslev P, Ørstavik D, i in. Frequency and distribution of endodontically treated teeth and apical periodontitis in an urban Danish population. Int Endod J 2001;34: Lupi-Pegurier L, Bertrand M-F, Muller-Bolla M, i in. Periapical status, prevalence and quality of endodontic treatment in an adult French population. Int Endod J 2002;35: Bo³tacz-Rzepkowska E, Pawlicka H. Radiographic features and outcome of root canal treatment carried out in the ódÿ region Poland. Int Endod J 2003;36: Agresti A. Categorical Data Analysis. New York: Wiley and Sons; Fisher LD, Van Belle G. Biostatistics. A Metodology for the Health Sciences. New York: Wiley and Sons; Gratt BM. Panoramic radiography. W: Goaz PW, White SC. Oral Radiology: Principles and Interpretation. St Louis: CV Mosby;1982: Ahlqwist M, Halling A, Hollender L. Rational panoramic radiography in epidemiological studies of dental health. Swed Dent J 1986;10: Gröndahl HG, Jönsson E, Lindahl B. Diagnosis of periapical osteolytic processes with orthopantomography and intraoral full mouth radiography-a comparison. Swed Dent J 1970;63: Muhammed AH, Manson-Hing LR, Ala B. A comparison of panoramic and intraoral radiographic surveys in evaluating a dental clinic population. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1982;54: Molander B, Ahlqwist M, Gröndahl HG i in. Comparison of panoramic and intraoral radiography for the diagnosis of caries and periapical pathology. Dentomaxillofac Radiol 1993;22: Hülsmann M, Lorch V, Franz B. Untersuchung zur Häufigkeit und ualität von Wurzelfüllungen. Dtsch Zahnärztl Z 1991;46: Bergström J, Eliasson S, Ahlberg KF. Periapical status in subjects with regular dental care habits. Community Dent Oral Epidemiol 1997;15: Krupiñski J, Koœcielniak D, Malecka E, i in. Ocena stanu uzêbienia pod k¹tem leczenia endodontycznego. Czas Stomat 1995;12: Eriksen HM. Endodontology epidemiologic considerations. Endod Dent Traumatol 1991;7: Otrzymano: r. Adres autorów: El bieta Bo³tacz-Rzepkowska, Joanna aszkiewicz Zak³ad Stomatologii Zachowawczej UM ul. Pomorska 251, ódÿ