( 24,4 km ) ( 25,4 km ) Stara Rzeka - rezerwat Brzęki. ( 27,7 km ) ( 28,5 km ) Rezerwat Brzęki - Orli Dwór - rezerwat Jezioro Miedzo.

Transkrypt

1 Szlaki turystyczne Bory Tucholskie mają na swoim terenie wiele niezmiernie urokliwych miejsc. Warto wędrować po tym pięknym regionie, łącząc walory rekreacyjne z podziwem dla krajobrazu i bogactwa historii. Na terenie Nadleśnictwa Osie oraz w jego sąsiedztwie istnieje 9 oznakowanych szlaków pieszych. Większość z nich swa nazwę zawdzięcza historii tych terenów. Niektóre wykraczają poza teren parku. Czasami warto zboczyć z wytyczonego szlaku turystycznego, by dokładniej zwiedzić niektóre zakątki niewidoczne z trasy. Opisy poszczególnych szlaków zawierają nie tylko praktyczne wskazówki dla piechurów i rowerzystów ( w tym miejsca odpoczynku ), ale przede wszystkim najważniejsze informacje o najciekawszych miejscach i obiektach, które znajdują się na trasie szlaku i w jego pobliżu. Szlak Stu z nieba (KP 4001-c) o długości 58,5km - pieszy, znaki czerwonecharakter rekreacyjno wypoczynkowy. Uwaga - na niektórych odcinkach piaszczysty. Trasa: Szlachta - Śliwice - Śliwiczki - Leśnictwo Sarnia Góra - Laski-Zazdrość - Stara Rzeka (rezerwat Brzęki im. Z. Czubińskiego) - Orli Dwór ( rezerwat Miedzo ) - Borsukowo - Lipinki - Borowy Młyn - Bąkowski Młyn - Warlubie Szlak prowadzi po terenach działania ugrupowań partyzanckich AK, TOW Gryf Pomorski oraz współdziałających z nimi desantowych grup dywersyjno - wywiadowczych w końcowym okresie II wojny światowej. Do najbardziej atrakcyjnych odcinków tego szlaku można zaliczyć fragmenty przełomu Wdy w okolicach Starej Rzeki oraz rezerwaty przyrody: Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego i Miedzo. Szlachta - Śliwice - Śliweczki 12 km. Początek w Szlachcie przy stacji kolejowej, koło kościoła szlak skręca w lewo i przekracza przejazd kolejowy. Dalej prowadzi gęstym lasem sosnowo - świerkowym, przecina drogę z Osówka do Lipowej, biegnie lasem mieszanym aż do śródleśnej polany - Wyspy Śliwickiej. Na obrzeżach Śliwic dociera do drogi: Byłyczek - Śliwice ( 8 km ). Dalej prowadzi ulicą Glinianą do centrum Śliwic ( po lewej stronie poczta i Dom Kultury ), skręca w prawo do głównego skrzyżowania, potem w lewo ul. Świecką ( w kierunku Tlenia ). Po ok. 400m szlak ponownie skręca w lewo ( przed restauracją Olimpia ), mija stadion sportowy, dalej prowadzi drogą gruntową w kierunku torów kolejowych. Za przejazdem szlak biegnie w prawo i polami dociera do szosy: Śliwice Tleń, drogą asfaltową wiedzie do Śliwiczek ( 12km ). Mija szkołę z izbą pamięci, mogiły. Śliwiczki - jezioro Piaseczno. Przy krzyżu w Śliwiczkach szlak nieznacznie skręca w lewo i dalej prowadzi w stronę leśniczówki Zimne Zdroje ( wkracza na teren WPK ), gdzie przecina Prusinę i wiedze do miejscowości Laski ( 14,7 km ). Szlak kieruje się w stronę miejscowości Zazdrość ( Zazdrość prawej strony rzeka Prusina ), dalej w lewo, w pobliżu zabudowań osady leśnej Sarnia Góra ( 17,6 km ) w kierunku rezerwatu przyrody Jezioro Piaseczno ( po prawej stronie parking leśny i jezioro Piaseczno ) Rezerwat charakteryzują wybitne walory krajobrazowe oraz szata roślinna ( kłoć wiechowata i fiołek torfowy ). Jezioro Piaseczno - Stara Rzeka. Za parkingiem po zjeździe z traktu leśnego w prawo szlak łączy się ze szlakiem czarnym ( Ścieżynka Zagłoby 20,7 km ). Dalej szlaki biegną razem. Po drodze z prawej strony 1

2 mijamy torfowisko źródliskowe Czyściewnica. Ok. 1 km za torfowiskiem szlaki rozdzielają się, nasz szlak ( czerwony ) skręca w lewo i ponownie wkracza na trakt. Dalej skręca w prawo i drogą dociera do mostu na Wdzie w Starej Rzece ( 24,4 km ). Tu spotyka się ponownie ze szlakiem czarnym. Przy ścianie lasu w kierunku Osia następuje rozejście ze szlakiem czarnym ( 25,4 km ). Stara Rzeka - rezerwat Brzęki. Dalej szlak czerwony biegnie w lewo i przecina drogę brukową: Osie - Skórcz ( 27,7 km ). Szlak prowadzi w kierunku osady Dębowiec, po czym skręca w prawo i wiedzie przez utworzony w 1975r. rezerwat Brzęki im. Z. Czubińskiego o pow. 102,21 ha ( 28,5 km ). Jest to swoista wyspa lasu mieszanego dębowo - grabowego, w której obok wiekowych brzęków ( jarząb brekinia największe skupisko w Polsce - najciekawsze okazy znajdują się w kwadracie 72c ) rosną ok. 250 letnie dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony, jawory, wiązy i inne drzewa. W runie zwraca uwagę obecność rzadkich i chronionych roślin: wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów, Gnieźnie leśny, marzanka wonna, przylaszczka pospolita, zawilec gajowy, fiołek leśny, kokoryczka wonna i inne. Rezerwat Brzęki - Orli Dwór - rezerwat Jezioro Miedzo. Po opuszczeniu rezerwatu szlak wiedzie prosto i przecina drogę Osie - Osiek, inaczej Osie - Sobiny ( 31,2 km ) Dalej biegnie w kierunku leśniczówki Orli Dwór ( 32,5 km) i znajdujący się okolicach rezerwat Jezioro Miedzno o pow. 88,52ha. Tworzą go jezioro Miedzno, bagno oraz tereny leśne. Został on utworzony w celu ochrony bogatych stanowisk ptactwa wodnego i błotnego. Jest to miejsce lęgowe i żerowisko wielu gatunków ptaków: orła rybołowa, orła bielika, żurawia, łabędzia niemego i bociana czarnego. UWGA! Turyści poruszający się drogą brukową: Osie - Skórcz, mogą zatrzymać się na pierwszym parkingu leśnym po prawej stronie i obejrzeć osobliwości przyrodniczo - krajobrazowe WPK. Idąc drogą leśną w lewo, można dotrzeć do malowniczego jeziora o nazwie Radolinek, natomiast idąc w przeciwną stronę - do rezerwatu wodno - torfowiskowego Dury. Rezerwat ten ( o pow. 12,59 ha ) tworzą cztery dystroficzne jeziora wraz z otaczającymi je torfowiskami. Jest to jedno z nielicznych stanowisk wszystkich trzech krajowych rosiczek: okrągłolistnej, długolistnej i pośredniej. Ciekawostką florystyczna jest również bagno zwyczajne, żurawina błotna, torfowiec błotny, wełnianka pochwowata i wiele innych. Zainteresowani mogą przejść się dalej drogą bukową w kierunku Skórcza ( ok.1,5 km ) i skręcając w prawo zgodnie ze szlakiem czerwonym dotrzeć do rezerwatu Brzęki. W pobliżu miejsca, gdzie szlak biegnie do rezerwatu Jezioro Miedzno w kierunku drogi Osie Warlubie po prawej stronie szlaku (w okolicy zwanej Oski Piec) znajduje się strzelnica wojskowo myśliwska. Orli Dwór - Lipinki. Następnie szlak wiedzie do głównej drogi Osie - Warlubie, mijając po lewej stronie zastawkę na Sobinie. Na rozstaju dróg szlak skręca w lewo i biegnie drogą asfaltową: Osie - Warlubie ( 35,3 km ). Za widocznymi po prawej stronie łąkami i parkingiem leśnym skręca w lewo (za mostkiem na Sobinie) w stronę Leśniczówki Borsukowo. Na trasie pomnik poświęcony ofiarom bratobójczych walk w latach i nagrobek dowódcy Grupy Wilki. Dalej szlak biegnie drogą polna w kierunku Lipinek. Lipinki - Warlubie. Do miejscowości szlak wkracza koło przydrożnej kapliczki ( 41,7 km ), skręca w prawo do drogi asfaltowej: Lipinki - Jeżewo. Biegnie przez wieś, po lewej stronie widać w głębi kościół 2

3 katolicki. Za ostatnim zabudowaniem po lewej stronie odbija w lewo do lasu i jego skrajem dociera do kierującej się w prawo ścieżki przyrodniczo - dydaktycznej (tu przecina niebieski szlak Partyzantów AK). Czerwony wiedzie do Borowego młyna ( 46,5 km ), przecina drogę asfaltową: Osie - Warlubie i drogą leśną wzdłuż Mątawy dociera do Bąkowskiego Młyna. Przekracza Mątawę i po ok. 7km dochodzi do Warlubie ( 58,5 km ). UWAGA! W Szkole Podstawowej w Lipinkach znajduje się Centrum Edukacji Ekologicznej oraz Izba Przyrodniczo - Leśna i ogród dendrologiczny pełniący rolę Zielonej Klasy. W leśniczówce Bursztynowo k. Lipinek znajduje się kwatera turystyczno - myśliwska, z możliwością zamówienia całodziennego wyżywienia. Szlak Harcerzy Światowida ( KP-4014-n ), o długości 10,4km - pieszy, znaki niebieskie, na niektórych odcinkach trudny technicznie, szczególnie dla rowerzystów. Trasa: Łążek - Czarna Woda - Stara Rzeka Szlak z Łążka w kierunku Czarnej Wody prowadzi duktami leśnymi. Najciekawiej prezentuje się na odcinku, na którym razem z żółtym szlakiem im. A. Hoffmanna biegnie malowniczym, zachodnim brzegiem głęboko wciętej w dolinę Wdy. Wytyczyli go druhowie z koła PTTK Światowid przy Komendzie Hufca ZHP Bydgoszcz Miasto, którzy często przebywali w swej bazie w Czarnej Wodzie. Łążek - leśniczówka Czarna Woda. Początek szlaku przy stacji kolejowej w Łążku, dalej drogą asfaltową przez Łążek ( 1 km ) aż do ostrego zakrętu w prawo w kierunku Tlenia. W tym miejscu szlak schodzi z szosy i prowadzi początkowo drogą utwardzoną wiórkami bitumicznymi (droga ta skręca w lewo i prowadzi w stronę cmentarza), później droga gruntową do lasu. Wkrótce odbija lekko w prawo i wiedzie przez las w kierunku rzeki Wdy. Przecina drogę żwirowa z Tlenia do jeziora Piaseczno. W pobliżu dawnej leśniczówki Czarna Woda ( 5 km ) szlak niebieski krzyżuje się ze szlakiem czarnym ( Ścieżynka Zagłoby ) i skręca w lewo. UWAGA! Cmentarz parafialny w Łążku założony został w 1984r. Jest usytuowany w sąsiedztwie dawnego cmentarza zwanego Barbarą, który powstał w roku 1837r., kiedy to w Łążku panowała epidemia cholery i chowano tam zmarłych mieszkańców. Do czasu II wojny światowej stała tam kapliczka z figurą św. Barbary. Z prawej strony cmentarza parafialnego w alei przydrożnej biegnącej w kierunku Piaseczna rośnie ponad 100 jałowców pospolitych, stanowiących pomnik przyrody. Tworzą one niezwykle urokliwy szpaler po obu stronach drogi zwany Aleją Zakonników ( Mnichów ). Czarna Woda - Stara Rzeka. Za leśniczówką szlak niebieski łączy się z żółtym szlakiem im. A. Hoffmanna i schodzi w dół w kierunku doliny Wdy. ( Uwaga! Na szlaku spotykamy szereg utrudnień, m.in. kluczymy pośród pokrytych mchami drzew, leżących kłód, pokonujemy pagórki, przedzieramy się przez chaszcze. Miejscami ścieżka jest wąska, czasami niewidoczna. Napotykamy też niebezpieczną stromą skarpę ). Dalej szlaki biegną razem ścieżką w kierunku Starej Rzeki. Na skraju wsi żółty szlak kieruje się w prawo ( przechodzi wkrótce kładką na drugi brzeg ), a nasz szlak niebieski prowadzi podmokłą doliną ( łąkami ) i łączy się ze szlakiem czarnym ( 9,4 km ). Następnie dociera do szlaków przy moście w Starej Rzece ( 10,4 km ). Na trasie atrakcyjne widoki, zakola Wdy. 3

4 Szlak Ścieżynka Zagłoby ( KP-4009-s ) o długości 19,5km - pieszy, znaki czarne, łatwy technicznie. Trasa: Tleń - jezioro Piaseczno - Stara Rzeka - Radańska Osie - Tleń Poświęcony jest pamięci Zdzisława Zagłoby - Zyglera ( ), działacza harcerskiego turystycznego, wieloletniego prezesa Klubu Turystów Pieszych Piętaszki w Bydgoszczy. Czarny szlak prowadzi leśnymi drogami o rekreacyjnym charakterze na północ i północnywschód od Tlenia. Najbardziej atrakcyjny odcinek tego szlaku wiedzie od jeziora Piaseczno, przy którym utworzono rezerwat przyrody, aż do Starej Rzeki, malowniczej miejscowości w dolinie Wdy. UWAGA! Rezerwat o pow. 158,2 ha utworzono w 2001 roku ze względu na cenny naukowo i krajobrazowo ekosystem jeziora. Piaseczno jest jeziorem bezodpływowym, zasilanym przez wody podziemne i opady atmosferyczne. Woda jeziora zaliczana jest do I klasy czystości. Wokół jeziora biegnie szeroka ścieżka, z której można obejrzeć jezioro w całej okazałości. Stanica wodna w Tleniu - J. Piaseczno. Początek szlaku przy stanicy wodnej w Tleniu. Dalej do przejazdu kolejowego przy stacji PKP w Tleniu ( 1,4 km ) a następnie do mostu na Prusinie ( 1,6 km ), gdzie łączy się z żółtym szlakiem. Wkrótce za mostem w prawo, drogą gruntową w stronę lasu. ( Uwaga! Oznakowanie szlaku słabo widoczne ). Na wysokości lasu szlak czarny biegnie dalej prosto, natomiast żółty odbija w prawo w kierunku rzeki. Następuje skrzyżowanie szlaków czarnego i niebieskiego, niebieskiego prawej strony widoczne zabudowania byłej leśniczówki Czarna Woda ( 3,1 km ). Szlak wiedzie leśnymi duktami w stronę Piaseczna, za leśnym parkingiem wkracza na teren rezerwatu Jezioro Piaseczno ( 7 km ). J. Piaseczno - Stara Rzeka. Po dotarciu do jeziora szlak skręca w prawo, biegnie wzdłuż brzegu i wkrótce opuszcza teren rezerwatu, przecina leśną drogę i łączy się ze szlakiem czerwonym Stu z nieba ( 8 km ). Po ok. 1 km oba szlaki prowadzą do torfowiska źródliskowego Czyściewnica Jest ono unikalnym i najrzadziej spotykanym rodzajem torfowiska. Woda wypływająca ze zboczy zalewa obszar o nieprzepuszczalnym podłożu. Proces torfotwórczy wspomagany jest przez najdłuższą w Borach Tucholskich tamę bobrową o dł. ok. 50 m. Dalej szlaki biegną razem i niebawem się rozchodzą. Czerwony odbija w lewo ( 9,8 km ) a czarny kieruje się w stronę doliny rzeki. Tu zbiega się ze szlakiem niebieskim ( 10,2 km ) i razem prowadzą wzdłuż doliny meandrującej Wdy do węzła szlaków przy moście w Starej Rzece ( 11,5 km ). Stara Rzeka - Osie. Od mostu szlaki czarny wraz z czerwonym kierują się w stronę Osia. Po krótkim odcinku asfaltowej drogi, na podjeździe, przecinają żółty szlak. Dalej czerwony odchodzi w lewo w stronę rezerwatu Brzęki ( 12,5 km ), natomiast czarny prowadzi leśnym traktem. Za lasem dociera do zabudowań wsi Radańska i potem utwardzoną bitumiczną drogą do Osia. Szlak kończy się na rynku w centrum Osia ( 19,5 km ). UWAGA! Ostatni odcinek szlaku można przejść inną bardziej atrakcyjną drogą. Po zejściu z asfaltu w Starej Rzece, za łukiem drogi można skręcić w prawo w las w drogę oznaczoną zieloną tablicą. Droga udostępniona dla ruchu kołowego - droga pożarowa nr 25. Biegnie ona w kierunku Radański, mija z lewej tzw. Księże Łąki, potem kolejno leśniczówki: Stara Rzeka i Nowa Rzeka. Stąd widać już zabudowania wsi Radańska. Dalej drogą żwirową 4

5 prowadzi do Osia i łączy się przy przystanku PKS z drogą asfaltową, która wiedzie do centrum miejscowości. Warto zobaczyć kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Św., a w centrum rynku obelisk przedstawiający koła ze złamaną osią. Według legendy źródło nazwy wsi, dziś nazwa miejscowości. W pobliżu rośnie Dąb Papieski wyhodowany z nasion dębu szypułkowego Chrobry, poświęconych przez Jana Pawła II podczas Krajowej Pielgrzymki Leśników w 2004 r. Obok dębu znajduje się tablica pamiątkowa. Szlak im. Zagłoby - Zyglera ( KP-4010-c ) o długości 18,1km - pieszy, znaki czerwone. Trasa: Tleń - Grzybek Wierzchy - Tleń Szlak prowadzi wokół utworzonego w 1929r. zbiornika zaporowego Jeziora Żurskiego. Powstał on w wyniku spiętrzenia wód Wdy dla potrzeb elektrowni wodnej w Żurze. Była to trasa nocnego rajdu organizowanego w każdą pierwszą sobotę czerwca przez Klub Turystów Pieszych PTTK Piętaszki. Głównym walorem trasy są ciekawe przyrodniczo sosnowe lasy miejscami dużą domieszką drzew liściastych, rezerwat florystyczny Jezioro Ciche, żeremia bobrowe. Stanica wodna w Tleniu - Starnie. Początek szlaku przy stanicy wodnej w Tleniu. Dalej biegnie przez przejazd kolejowy ( 1,4 km ) centrum Tlenia, most na Wdzie aż do węzła szlaków turystycznych za mostem. W tym miejscu czerwony szlak wkracza do lasu - między tablicą szlaków turystycznych a tablicą kończącą teren zabudowany ( przy restauracji Samotnia nad Wdą ). Wiedzie wąską ścieżką ostro w górę. Na krótkim odcinku biegnie razem z żółtym szlakiem, później odchodzi w lewo pod linią wysokiego napięcia. Następnie podąża drogą między działami leśnymi, przecina drogę gruntową: Tleń - Radańska. Okrąża podmokłe Łąki Zdręczne - duży kompleks torfowisk bogatych w zioła i trawy. Można tu spotkać rzadkie gat. roślin: rosiczka okrągłolistna, żurawina błotna, wierzba rokita, wawrzynek wilczełyko i borówka. Szlak kluczy mocno zarośniętą ścieżką. Opuszcza łąki, prowadzi lasem i przecina szosę: Osie - Tleń. Następnie pod widocznym z szosy wiaduktem kolejowym ( 5,8 km ), dalej ostro w dół czarną drogą. W pobliżu strumyka zwanego Trynka liczne ślady działalności bobrów. W głębi pod dębami przygotowane jest miejsce do odpoczynku. W dali dwa pomniki przyrody dęby szypułkowe. Szlak przecina leśną ścieżkę dydaktyczną Zatoki, dociera do przepustu wodnego. Po prawej pomnik przyrody - suchy dąb w pobliżu drogi. Starnie - Grzybek. Szlak początkowo biegnie drogą żużlową pod górkę ( w dali po lewej stronie zabudowania osady Starnie - 7,3 km ). Skręca w prawo i wiedzie leśną drogą w stronę Grzybka. Po prawej łąki śródleśne. Na trasie widoczne stare okopy z okresu II wojny światowej. Szlak dochodzi do drogi asfaltowej, skręca w prawo i szosą, przekroczywszy most, dociera do Grzybka. Przy plaży odbija w lewo i piaszczystą drogą, między zabudowaniami wiedzie do lasu ( po prawej Zatoka Grzybek - 9 km ) Grzybek - J. Ciche. Szlak prowadzi lasem, później w prawo ścieżką ostro w dół w kierunku strumyka. Dalej piaszczystą drogą pod górkę i na skrzyżowaniu leśnych dróg w prawo. Droga prowadzi działami leśnymi, szlak dociera w pobliże leśniczówki Zalesie ( 14,4 km ). Potem brukowanym zjazdem w kierunku parkingu leśnego nad Zalewem Żurskim. Po lewej rezerwat Jezioro Ciche - 15,5km. Głównym celem ochrony jest roślinność wodna, bagienna oraz 5

6 fragmenty grądu subkontynentalnego. Na szczególną uwagę zasługuje zespół lilii wodnych oraz niewielkie jeziorko dystroficzne. Niezwykle cennymi elementami rezerwatu są rzadkie i chronione rośliny: bagnica torfowa, turzyca bagienna oraz storczyki: litera jajowata, kruszczyk szerokolistny. J. Ciche - Wierzchy. Szlak biegnie drogą żwirową, później brukiem ostro w dół do drogi asfaltowej: Tleń - Lniano - 16,7km. Dalej szosą w prawo przez most do przystanku PKS ( z lewej J. Wierzchy, z prawej Zalew Żurski ). W jego pobliżu szlak skręca w lewo i leśną ścieżką prowadzi do zabudowań Szkoły Podstawowej w Wierzchach ( 18,1 km ). Tu kończy się. Szlak Piętaszków ( KP-4008-y ), o długości 4,7km-pieszy, znaki żółte. Teren piaszczysty, uprawy rolne, wąskie pochyłe ścieżki. Trasa: Tleń Jezioro Wierzchy - Tleń Szlak prowadzi urozmaiconym, lekko pagórkowatym terenem wokół jeziora. Skrzyżowanie szlaków przy drodze betonowej w okolicy jeziora Mukrz. Od skrzyżowania szlaków przy drodze betonowej prowadzącej z Tlenia do stanicy wodnej, szlak prowadzi drogą leśną ( szlaki czerwony i czarny biegną do Tlenia ). Pozostawiając niebieski, żółty szlak skręca ostro w lewo w kierunku jeziora Mukrz. Dalej prowadzi wzdłuż brzegu jeziora. Miejscami pojawiają się źródliska, podmokłe wąskie ścieżki, korzenie, ostre podjazdy. Później drogą leśną biegnie w kierunku pola namiotowego kąpieliska. Kąpielisko - przesmyk między Zalewem Żurskim a jeziorem Mukrz. Przed bramą szlak skręca w prawo i prowadzi dalej wzdłuż ogrodzenia. Ścieżka bardzo malownicza, wąska i trudna szczególnie dla rowerzystów, drzewostan stary, z lewej strony zarośnięte zakola jeziora. Dociera do skraju lasu i niebawem wkracza na asfaltową drogę: Tleń - Lniano. Przed mostem po ok. 400 m ostro skręca w lewo. Na trasie stromy podjazd malowniczym wąwozem i ponowny zjazd aż do przesmyku między jeziorami. W tym miejscu kajakarze przenoszą kajaki na Zalew Żurski lub odwrotnie na jezioro Mukrz. Przesmyk między Zalewem Żurskim a jeziorem Mukrz - skrzyżowanie szlaków na betonowej drodze. Po krótkim podjeździe szlak dociera do leśnej polany - z lewej jezioro Mukrz, z prawej Zalew Żurski. Po obu stronach trasy różnorodna roślinność, często samosiejki, ładny widok w kierunku kąpieliska. Na tym odcinku znaki słabo widoczne. Szlak wkracza do lasu i aleja brzozową prowadzi do parkingu leśnego nad brzegiem jeziora Mukrz. Dalej skręca w prawo, wiedzie podjazdem w kierunku betonowej drogi. Następnie w lewo betonową drogą do skrzyżowania szlaków ( szlaki wychodzące ze stanicy wodnej ). UWAGA! Odcinek od parkingu leśnego ze względu na walory krajobrazowo przyrodnicze można pokonać ścieżką wzdłuż brzegu jeziora i ponownie wejść na żółty szlak i skręcić w prawo do spotkania szlaków przy betonowej drodze. 6

7 Szlak Alfonsa Hoffmanna ( KP-4055-y ), o długości 42,7 km - znaki żółte, miejscami trudny technicznie. Trasa: wzdłuż Wdy: Błędno - Stara Rzeka - Tleń - Grzybek - Żur - Gródek PKP Leosia Żółty szlak turystyczny im. Alfonsa Hoffmanna wiedzie z Błędna do Leosi. Inicjatorami jego wytyczenia byli członkowie Koła Terenowego nr 1 w Osiu Towarzystwa Miłośników Borów Tucholskich. Szlak prowadzi lasami wzdłuż Wdy oraz brzegów zalewów: Żurskiego i Gródeckiego. Na trasie widoki doliny Wdy, pomniki przyrody, elektrownie wodne: Żur i Gródek. Budowniczym i dyrektorem tych elektrowni był prof. Alfons Hoffmann. Błędno - Stara Rzeka. Początek szlaku w Błędnie na szosie: Śliwice - Skórcz ( skrzyżowanie ze szlakiem niebieskim Partyzantów AK oraz czerwonym Szlakiem Jezior Kociewskich ). W pobliżu na prawym brzegu Wdy znajdują się dwa pola biwakowe. Szlak prowadzi szosą, w kierunku Łubów i Skórcza, kilkadziesiąt metrów od skraju doliny Wdy. W kilku miejscach po wejściu w las odsłaniają się piękne widoki na odsłaniająca niżej swe wdzięki rzekę. Na skrzyżowaniu ze sobą dróg: Śliwice - Skórcz - Osie szlak skręca w prawo. Droga asfaltowa kończy się, dalej bruk ( 2,8 km ). Po krótkim odcinku szlak skręca swobodnie w prawo w leśną drogę. Dalej prowadzi sosnowym lasem, na długich odcinkach w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki. W wielu miejscach piękne widoki na zakola Wdy oraz liczne ślady działalności bobrów. Na skrzyżowaniu kilku dróg leśnych ( 7,8 km ) w prawo w dół, po nasypie, odchodzi droga do tzw. Zwalonego Mostu - miejsca postoju kajakarzy. Szlak prowadzi leśną drogą, w wielu miejscach piaszczystą, do drogi asfaltowej Osie - Stara Rzeka. Stara Rzeka - Tleń. Z prawej strony most na rzece i węzeł szlaków turystycznych. Po obu stronach Wdy zabudowania wsi Stara Rzeka. Szlak biegnie szosą w lewo, wyżej skręca w prawo i wkracza na drogę wiodącą między lasem a wsią. Dla rowerzystów jest to uciążliwa część trasy, bowiem droga jest mocno piaszczysta. Nieco dalej w stronę rzeki - łowisko pstrąga. Dalej szlak biegnie skrajem lasu ( 11,8 km ) i odbija w prawo do rzeki. Mija zabudowania i łąką wiedzie do kładki na Wdzie ( Uwaga! Kładka zniszczona - przejście ryzykowne ). Za mostkiem szlak prowadzi w lewo i bramą opuszcza teren prywatny, później łączy się z niebieskim szlakiem Harcerzy Światowida, który zaczął się przy moście w Starej Rzece. Obydwa wspólnie wyznaczają trasę przez kilka najbliższych kilometrów. Odcinek prowadzi na przemian drogą i ścieżką, niekiedy bardzo wąską i zarośniętą. Niebawem odchodzi w górę na krawędź doliny i opuszcza Starą Rzekę. Wkracza na dziki odcinek, prowadzący ścieżką pośród liściastego lasu. Dalsza część ścieżki zarośnięta, czasem podmokła, sporo przy niej pokrzyw. Schodzi w dół dolina, gdzie napotyka liczne źródliska, powalone drzewa i dociera do starego pomostu na Zalewie Żurskim. Tu w prawo odchodzi niebieski szlak w kierunku leśniczówki Czarna Woda - dawniej baza harcerska Hufca Bydgoszcz. Po drugiej stronie zalewu, nieco poniżej leśniczówki, Piekło. Szlak po zboczu wznosi się, po skręcie w lewo łączy się z czarnym i prowadzi do Tlenia ( 17,6 km ). Tleń - Grzybek. Dalej wiedzie przez mosty na Prusinie i Wdzie. Po prawej stronie skwer z kamieniem i tablicą upamiętniającą postać prof. Alfonsa Hoffmanna oraz 4 metrowe drewniane rzeźby. Możemy tu ujrzeć postać grzybiarza, leśnika i wędkarza oraz sylwetkę ryby zwanej dalej kleniem ( jak głosi legenda - od nazwy tej ryby pochodzi nazwa wsi Tleń ). Przy tablicy szlaków 7

8 turystycznych koło restauracji Samotnia nad Wdą ( 17,8 km ) szlak żółty wraz z czerwonym wiodą w górę po lewej stronie szosy. UWAGA! Za mostem po prawej stronie drogi a lewej zalewu, zaczyna się ścieżka prowadząca nad brzegiem do zapory w Żurze. Jest to pozostałość dawnej Promenady Hoffmanna, oznakowanej malowanymi kiedyś na biało kamieniami. Idąc tą ścieżką, dotrzemy do żółtego szlaku przed mostem kolejowym. Znaczna część szlaku nad zalewem prowadzi właśnie ta przedwojenną trasą. Szlak czerwony odchodzi w lewo, żółty dociera do zbiorowej mogiły przy szosie Tleń - Osie i parkingu leśnego ( 18,7 km ). Przechodzi przez szosę, wchodzi w las i wiedzie do śródleśnej łąki zwanej Śledziową. Dalej kluczy wąską, krętą ścieżką i dociera do Zalewu Żurskiego. Jego brzegiem prowadzi do mostu kolejowego w Tleniu ( 19,9 km ), przed torami po lewej, pomnikowy porośnięty częściowo porostami, głaz narzutowy o obwodzie 12,3 m, długości 4,8 m, szerokości 4,9 m i wysokości 1,4 m. szlak prowadzi pod mostem i dalej biegnie wzdłuż zalewu, początkowo brzegiem, później wzdłuż krawędzi doliny. Na wzniesieniu skręca w prawo ( 20,2 km ) i dociera do placu Zagórskiego ( 20,9 km ) na skarpie w pobliżu 4 pomnikowe dęby. UWAGA! Droga Starnie - Zatoki prowadzi do punktu widokowego nad Zalewem Żurskim. Ścieżka odchodząca w lewo przed punktem widokowy prowadzi przez las do krańca półwyspu, skąd rozciąga się widok na Zalew i most drogowy na trasie Osie - Grzybek. Za jazem na wprost zapora na Wdzie. Po zejściu nad wodę wspaniały widok na Zalew Żurski. Od placu szlak wiedzie do zatoki zwanej Chłopem ( 21,3 km ). Tu skręca w lewo i prowadzi wzdłuż zatoki. Schodzi w dół do mostku przeprowadzającego na drugą stronę Chłopa. Z lewej bagna i łąki. Liczne ślady działalności bobrów. Szlak okrążą rozlewisko z prawej strony, wkracza do liściastego lasu i dociera do utwardzonej drogi prowadzącej ze Starni na Zatoki ( 22,8 km ). Drogą kieruje się w prawo w stronę Zatok i wkrótce odbija w lewo. Biegnie wzdłuż zatoki Dyżurznia ( 23,2 km ) aż do drogi asfaltowej Osie - Grzybek ( w prawo do Grzybka w lewo do Osia ), którą przekracza ( 24,7 km ). Grzybek - Elektrownia Żur. Żółty szlak wiedzie drogą między działami leśnymi w pobliżu Wdy, dociera do plaży zwanej Paradis ( 25,7 km ). Dalej biegnie ścieżką brzegiem jeziora zaporowego ( Zalewu Żurskiego ). Dwukrotnie odchodzi nieco od wody, omijając niewielkie zatoczki z uchodzącymi do niej ciekami. Szlak dociera do skraju lasu ( 27,8 km ), wzdłuż niego prowadzi do asfaltowej drogi. Skręca w prawo i wkracza do Wałkowisk. Skręca w prawo i piaszczystą drogą dociera do jazu na kanale Elektrowni Żur ( 29,4 km ). Z jazu szlak wiedzie wzdłuż kanału po betonowych płytach w kierunku elektrowni ( po prawej budynek dawnej szkoły ). Dociera do mostu, z którego rozciąga się widok na kanał, jak i zamek wodny elektrowni. Za mostem w prawo aż do budynków Elektrowni Wodnej w Żurze ( 30,3 km ). UWAGA! Możliwość zwiedzania elektrowni po uzyskaniu pozwolenia Zarządu Spółki Elektrownie Wodne Samociążku. Za jazem na wprost zapora na Wdzie, stare koryto Wdy, plaża i kąpielisko. Za zaporą figura Matki Boskiej Gwiazda Morza. 8

9 Elektrownia Żur - Gródek. Szlak dociera do skrzyżowania z szosą Osie - Laskowice. Skręca w prawo w kierunku Drzycimia, przekracza most na Wdzie między Zalewem Żurskim a zaczynającym się niewiele poniżej Zalewem Gródeckim. Z prawej elektrownia, z lewej ujście Sobiny. Dalej aleją przydrożną ( pomnikowe dęby, lipy drobnolistne, klony jawory ) do osady leśnej Spławie ( 32,0 km ). Za ostatnim budynkiem szlak żółty skręca w lewo w tzw. czarną drogę ( w prawo odchodzi asfaltowa droga do Leśnictwa i Szkółki Leśnej Wydry i dalej do Grzybka ). UWAGA! Stąd w odległości 1 km w kierunku Drzycimia, a 150 m w prawo od szosy, na skraju lasu przy drugiej licząc od Spławia linii energetycznej, w pobliżu dwóch dębów znajduje się pomnik przyrody, tzw. Kamień Napoleoński. Na kamieniu widnieją dwa krzyże maltańskie i korona. Szlak wkracza do sosnowego lasu i niebawem skręca w lewo w stronę Wdy ( droga pożarowa nr 1, linia telefoniczna 33,2 km ) Czekają na nas przepiękne widoki na Zalew Gródecki w jego najdzikszej części. Poszukujący skrótu mogą ominąć tę część i czarna drogą poruszać się w kierunku zapory w Gródku. Czarna droga kończy się ( 36,0 km ) szlak skręca w lewo, przechodzi pod linią wysokiego napięcia. Z lewej dochodzi żółty szlak i kolejny znak szlaku pojawia się na słupie wysokiego napięcia. Dalej prowadzi w prawo i dociera do bramy zapory na Wdzie ( 37,9 km ). Z prawej stare koryto Wdy, z lewej-zalew Gródecki. Za zaporą lekko w lewo zjazd na drogę z płyt betonowych, dalej ostry podjazd. Z lewej strony drogi kanał Wdy ( przeważnie niewidoczny zarośnięte zbocza ). Po ok. 800 m szlak schodzi z drogi betonowej, skręca w prawo i leśną drogą prowadzi do zabudowań miejscowości Gródek. UWAGA! Droga betonowa dociera do szosy Krąplewice - Gródek - Drzycim ( 400 m ) i potem do Elektrowni Gródek ( dalsze 300 m ). Szlak wkracza na drogę asfaltową, z prawej gimnazjum im. Alfonsa Hoffmanna w Gródku. Przy szkole żółty szlak skręca w lewo w dół i dochodzi do szosy Krąplewice - Gródek - Drzycim ( po prawej stronie nowy kościół parafialny ). Gródek - Leosia. Przecina drogę asfaltową, skręca lekko w lewo w drogę osiedlową ul Kwiatowa. Dociera do cmentarza ( 40,2 km ), skręca ścieżka w prawo w kierunku starego koryta Wdy. Znaki miejscami zniszczone i niewidoczne. Przechodzi na druga stronę mocno zniszczona kładką. UWAGA! Zaraz za kładką w prawo, poruszając się szlakiem niebieskim, można dotrzeć najpierw do wodowskazu ( stacji limnigraficznej ), a dalej do pięknego, zbudowanego na czterech arkadach, wspomnianego wyżej mostu kolejowego. Dalej szlak biegnie leśną ścieżką ostro w górę prowadząca liściastym lasem, a potem drogą na nasypie kolejowym do skrzyżowania leśnych dróg. Skręca lekko w lewo i zaraz w prawo w mało widoczną zarośniętą ścieżynkę. Prowadzi wzdłuż kolejowego nasypu aż do kładki na wartkiej w tym miejscu Wdzie. Uwaga na bardzo stromy zjazd. Z kładki widok na pozostałości po zniszczonym moście kolejowym, w dali na wysokości most kolejowy na trasie Laskowice Pomorskie - Wierzchucin. Za Wda żółty szlak spotyka się z niebieskim im. Ks. Dr Władysława Łęgi, archeologa i etnografa pomorskiego. 9

10 Od kładki żółty szlak prowadzi razem z niebieskim pod górę wzdłuż dawnego nasypu kolejowego, następnie wchodzi na drogę wiodącą wzdłuż torów do dawnej stacji kolejowej Leosia - Stacja Leosia - koniec szlaku żółtego ( 42,7 km ). UWAGA! Stąd można, poruszając się szlakiem niebieskim, początkowo drogą na północny zachód ( prostopadłą do torów ) a na skrzyżowaniu w lewo dotrzeć po 1250 m do Diabelskiego Kamienia. Szlak Klubu Turystów Wszędołazy ( KP-4007-n ) zwany szlakiem Wszędołazów o długości 28,8km. Szlak pieszy, znaki niebieskie. Trasa: Tleń - Wierzchy - Zdroje - Zielonka - Cekcyn Prowadzi południowo - zachodnią częścią gminy i dalej przez centralne partie Borów Tucholskich. Na trasie rezerwat Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego. Tleń - Zdroje ( 9,5 km ). Początek szlaku przy stanicy wodnej w Tleniu. Biegnie na północ razem ze szlakiem czerwonym i czarnym, przy betonowej drodze dołącza do nich żółty. Po ok. 0,5km odcinek niebieski wraz z żółtym skręcają w lewo i niebawem rozchodzą się - niebieski wiedzie sosnowym, wysokopiennym lasem, przecina szosę Tleń - Lniano i dociera drogą asfaltowa do Wierzchów ( 2,7 km ). Tu w pobliżu krzyża łączy się z zielonym szlakiem Cisów Staropolskich. Do przesmyku między jeziorem Wierzchy a jeziorem bez nazwy biegną razem. W pobliżu drogi w kierunku Pruskich na chwilę rozdzielają się. Niebieski prowadzi początkowo kasztanowo - klonową aleją, brukowym wąwozem aż do przesmyku pomiędzy jeziorami. Po przekroczeniu strumienia Zdrojanka, przy rozwidleniu dróg szlak niebieski skręca w prawo ( 4 km ) i prowadzi drogą w pofałdowanym terenie. Wkrótce skręca pod kątem prostym w lewo, wąwozem wkracza do lasu. Dalej biegnie malowniczym lasem, mija leśniczówkę Smolarnia ( 7,5 km ) po wyjściu z lasu skręca w prawo w drogę biegnąca do centrum wsi Zdroje. Zdroje - Wysoka ( 12 km ). W centrum wsi przecina skrzyżowanie ( 9,5 km - z prawej strony neobarokowy kościół z początku XX w. ). Wkrótce skręca w lewo i opuszcza wieś. Po ok. 500 m po raz kolejny szlak niebieski skręca w lewo i dalej prowadzi drogą leśną przez działy leśne do Zielonki ( 13,5 km ). W Zielonce nasz szlak łączy się z czarnym i dalej razem opuszczają wieś. Niebawem niebieski odbija w lewo w leśną drogę ( czarny biegnie prosto ). Po ok. 1,5 km dociera do skrzyżowania leśnych dróg, przecina strumyk i biegnie na wprost do skraju lasu. Z lewej zabudowania miejscowości Suchom, w oddali jezioro o tej samej nazwie ( 16,5 km ). Szlak prowadzi lasem, przecina kolejny strumień strumień skręca w prawo a następnie w lewo. Z lewej podmokłe łąki, Z prawej mija leśniczówkę Karnówek. Przecina tor linii kolejowej Laskowice - Chojnice ( 18 km ), drogę i dociera do drogi z Wierzchucina do Lubiewa. Dalej prowadzi tą drogą, przekracza przejazd kolejowy na linii Bydgoszcz Kościerzyna ( spotyka czarny szlak ). Za przejazdem skręca w prawo i drogą wiedzie do miejscowości Wysoka ( 21,5 km ). Wysoka - Cekcyn. Prowadzi przez miejscowość, przecina asfaltową drogę z Cekcyna do Wierzchucina ( 23,5 km ), lasem dociera do stacji kolejowej Wierzchucin Stary, odbija w lewo. Biegnie równolegle do linii kolejowej aż do węzła szlaków na stacji PKP Cekcyn ( 28,8 km ). 10

11 Szlak Cisów Staropolskich ( KP-4011-z ), o długości 26,7 km. Pieszy, znaki zielone. Trasa: Tleń - Wierzchy Zgorzały Most Homer (most na Ryszce) - rezerwat Cisy Staropolskie - Rykowisko - PKP Błądzim Najstarszy szlak prowadzący przez centralne partie Borów Tucholskich. Ułatwia odwiedzenie utworzonego w 1827r. rezerwatu chroniącego naturalne stanowisko cisa. Obecnie rezerwat nosi nazwę Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego. Tleń - Zgorzały Most. Początek na stacji PKP w Tleniu. Dalej szlak prowadzi do mostu na Prusinie i drogą asfaltową w kierunku Łążka. Na skraju lasu (1 km ) skręca w lewo. Biegnie za ośrodkiem wypoczynkowym przez kładkę na Prusinie, przecina linię kolejową Laskowice - Czersk (2,2 km ) w pobliżu traktu Napoleońskiego. Dalej prowadzi wzdłuż osady Wygoda, przecina drogę Tleń - Tuchola i dociera do wsi Wierzchy ( 4,1 km ). Zielony skręca w lewo, biegnie wśród zabudowań, wkracza na brukową drogę ( z prawej dochodzi szlak niebieski ) i prowadzi do przesmyku między jeziorem Wierzchy a jeziorem bez nazwy. Za przesmykiem szlaki rozchodzą się. Dalej szlak zielony prowadzi drogą ( z prawej na wzniesieniu ambona myśliwska ) i dociera do Zgorzałego Mostu ( 6,5 km ). UWAGA! Ciekawostką jest staw zaporowy - spiętrzenie Ryszki, budynki starego młyna i tartaku. W pobliżu mały cmentarz przedwojennych właścicieli młyna. Obecnie w młynie pracuje turbina o mocy 12 kw. Zgorzały Most - most na Ryszce (Homer). Za zabudowaniem gospodarczym ( z lewej strony Ryszka ) pod górę piaszczystą droga i na rozwidleniu w lewo. Dalej prowadzi lasem ( z lewej w oddali dolina Ryszki ), na jednym ze skrzyżowań leśnych dróg skręca w lewo. Wkrótce wkracza na drogę pożarową nr 5, przechodzi pod linią energetyczną i ostrym zjazdem dociera do Ryszki ( z lewej spiętrzenie wody i mała elektrownia, urokliwe ciche miejsce na odpoczynek). Tu ostro skręca w prawo ( 10 km ). Długie piaszczyste podejście, na skrzyżowaniu lekkim łukiem w lewo. Na skrzyżowaniu z kamiennym drogowskazem ( Homer, Zielonka ) szlak ponownie skręca w lewo w kierunku Homera - z lewej meandrująca Ryszka. Malowniczą, ale piaszczystą, leśną drogą dociera do drogi utwardzonej białym tłuczniem i w lewo do mostu na Ryszce (13,3km). Most w Ryszce - rezerwat Cisy staropolskie. Za skrzyżowaniem prosto w leśną drogę, niebawem niebawem prawo ( droga uciążliwa, piaszczysta ). W dali z prawej zabudowania wsi Lisiny. Szlak biegnie prosto przecinając żwirowa drogę, z lewej mija łąki i dociera do przejazdu kolejowego na trasie Laskowice - Chojnice ( 16,5 km ). Dalej biegnie prosto przez kolejne skrzyżowania leśnych dróg ( oznakowania mało widoczne ). Wprowadza na łąki na skraju wsi Cisiny. Za pierwszym zabudowaniem łączy się z czarnym szlakiem im. Kazimierza Sulisławskiego ( 18 km ). Obydwa wiodą drogę przez wieś i docierają do ogrodzenia rezerwatu Cisy Staropolskie. Dalej prosto wzdłuż ogrodzenia, wkrótce dołączą do nich szlak żółty im. Pawła Gackowskiego. Szlaki docierają do bramy wejściowej rezerwatu ( 20 km ). UWAGA! Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego rezerwat położony w Nadleśnictwie Wierzchlas nad jeziorem Mukrz, o powierzchni około 37 ha. Jest pozostałością po pierwotnej puszczy pomorskiej z najpiękniejszym i największym 11

12 skupiskiem cisów w całej Europie. Cisy w ilości ok sztuk występuja tam wśród niebotycznych sosen, starych dębów, lip, grabów, brzóz, jaworów i olch. Wiek i pierśnice cisów są różne. Cisy zostały objęte ochroną od 1827 r. Rezerwat udostępniony do zwiedzania. W rezerwacie w latach przebywał często Leon Wyczółkowski, rysując kredą litograficzną ponad 100 portretów sędziwych cisów ( m.in. Chrobrego o pierśnicy 2,5 m ) i sosen. Miejsce to nazwał Świętym Gajem. Rezerwat Cisy Staropolskie - stacja PKP Błądzim. Szlak prowadzi wzdłuż płotu, przekracza linię kolejową: Bydgoszcz - Kościerzyna, za przejazdem dociera do drogi asfaltowej do Błądzimia ( z prawej duży parking ). Wkracza na szosę, kolejny raz przekracza tą sama linię kolejową, mija osadę Rykowisko (znajduje się tu drewniany kościół kościółek cennym obrazem Koronacji NMP z 1640 r. ) i dochodzi do ruchliwej trasy Świecie - Tuchola ( z lewej Błądzim i jeziora: Święte, Dąbrowa, Ostrowie ). Przekracza drogę i prowadzi do stacji PKP Błądzim ( 26,7 km ). Szlak partyzantów AK, ( KP-206-n ) o długości 85,4 km - pieszy, znaki niebieskie. Trasa: Czersk Świecki - Lipki Stara Huta Sobiny - Błędno Brzeźno - Śliwice - Wielkie Gacno - Fojutowo - Szlachta Biegnie od Czerska Świeckiego po przez lasy i miejscowości na skraju województw: pomorskiego i kujawsko - pomorskiego aż do Szlachty. Swoją nazwę zawdzięcza historii tych terenów. Na trasie całego szlaku znajdują się tablice informacyjne Pomorskiego Archiwum Armii Krajowej, które objaśniają historyczna znaczenie oglądanych miejsc. Trasa atrakcyjna pod każdym wzglądem - przyrodniczym, krajobrazowym i historycznym. Niebieski szlak spotyka na całej długości wiele innych szlaków. Czersk Świecki - Rybno. Szlak ma swój początek na stacji PKP Czersk Świecki ( 0 km ), niewielkiej miejscowości na linii kolejowej: Laskowice - Czersk. Prowadzi równolegle wzdłuż torów do przejazdu kolejowego i skręca w prawo. Po drugiej stronie torów schodzi z asfaltu w leśną, miejscami piaszczystą, drogę. Mija niewielkie Jezioro Sinowe i po kolejnym odcinku leśną krętą ścieżką ( czasami dość uciążliwą ) przecina asfaltową szosę: Jeżewo - Lipinki. Wkracza do lasu po drugiej stronie szosy i biegnie wąską ścieżką przy brzegach jezior: Rybno Małe i Rybno Duże. Dociera do rogi asfaltowej: Warlubie - Osie. W osadzie Rybno, nad jeziorem, wspaniałe miejsce na odpoczynek, przekąskę i kąpiel w czystym jeziorze ( 6,9 km ). Znajduje się tu również parking leśny. Rybno - Lipinki. Po drugiej stronie szosy szlak wchodzi do lasu i prowadzi ścieżką przyrodniczo - dydaktyczną Rybno ( ścieżka ta również rolę ścieżki rowerowej ). Po jej opuszczeniu ( przy wielkim głazie z prawej ) przecina czerwony szlak stu z nieba i drogą dociera do przydrożnej kapliczki w Lipinkach. Tu na krótkim odcinku wkracza na asfalt i zaraz skręca w prawo w uliczkę prowadzącą do kościoła ( 11,6 km ). Lipinki - Sobiny (tablica Gzelowe). Za kościołem biegnie prosto aż do drogi asfaltowej, gdzie skręca w prawo i zaraz potem przy przydrożnym krzyżu w lewo. Prowadzi polną drogą w kierunku lasu. Szlak biegnie cały czas prosto ( brak znaków! ) na przemian lasem, polem, łąką. W wielu miejscach przydrożne 12

13 brzozy. Dociera do zabudowań Starej Huty ( 14,9 km ), po prawej mija przydrożną kapliczkę, skręca w lewo i wkrótce w prawo. Opuszcza zabudowania, piaszczysta drogą wkracza do lasu, przecina łąki ( po prawej-buczek, po lewej-stary Kierz ), ponownie wchodzi do lasu i prowadzi do leśniczówki Stara Huta ( 16,9 km ). W pobliżu leśniczówki dwa jeziora Trzebucz Mały i Duży - miejsce działań grup partyzanckich. Dalej drogą wśród lasów sosnowych i mieszanych, mija łąkę i dociera do żwirowej drogi: Osie - Przewodnik. Tu szlak skręca w lewo i wkrótce w prawo do lasu przy tablicy Pomorskiego Archiwum Armii Krajowej - Gzelowe ( 19,7 km ). UWAGA! W Lipinkach warto zwiedzić neogotycki kościół z 1904 r. p.w. Matki Boskiej Wspomożenia Wiernych z rokokowym ołtarzem głównym z II połowy XVIII w. Na murach kościoła znajdują się pamiątkowe tablice: tablica poświęcona partyzantom AK Zgrupowania Świerki, walczącym i poległym w Borach Tucholskich w latach oraz mieszkańcom okolicznych miejscowości ( m.in. Osia, Radański )straconym za współpracę z partyzantami, a także tablica z okazji lecia istnienia wsi Lipinki Sobiny - Błędno. Szlak prowadzi prosto wzdłuż Solińskiej Strugi ( droga w wielu miejscach piaszczysta ), później skręca w leśną, mocno zarośniętą ścieżką. Wkracza na utwardzoną drogę: w lewo do Błędna, gdzie dalej biegnie szlak, w prawo do Osieka. UWAGA! W pobliżu drogi: Osiek - Błędno znajduje się osada Dębia Góra, gdzie można skorzystać z jazdy konnej do stadniny kierują tablice informacyjne. Przecina Solińską Strugę ( 23 km ) i dociera do skrzyżowania asfaltowych dróg, przecina drogę: Osie - Skórcz, spotyka się z żółtym szlakiem Alfonsa Hoffmanna i kieruje się asfaltem do Błędna ( 27 km ). W Błędnie dołącza Szlak Jezior Kociewskich. UWAGA! W Błędnie znajdują się dwa pola biwakowe, w ich pobliżu budynek dawnego Nadleśnictwa Błędno, obecnie siedziba Centrum Przyrody Leśna Szkoła. Dalej, przy szosie: Błędno - Śliwice, u wylotu udostępnionej dla ruchu turystycznego leśnej drogi do Pohulanki i Starej Rzeki ( warto pojechać tędy do Starej Rzeki - na trasie atrakcyjne widoki na meandrującą Wdę ), stoi pomnik upamiętniający bitwę oddziałów partyzanckich z Niemcami w nocy z 26 na 27 października 1944 r. Znajduje się tu również tablica informacyjna Pomorskiego Archiwum Armii krajowej. Z kolei w pobliżu skrzyżowania szos: Śliwice - Skórcz oraz Skórcz Osie na przeciwległym brzegu Wdy, znajduje się głaz z tablicą, wskazujący miejsce obozu podziemnego pododdziałów Sójki i Becha w 1944 roku. Łatwo można go odnaleźć, płynąc Wdą. Błędno - Śliwice. Za mostem, koło przystanku PKS szlak skręca w prawo w kierunku Suchobrzeźnicy, później w lewo i kluczy wśród leśnych dróg. Przecina drogę prowadzącą Suchobrzeźnicy i leśniczówki Brzeźnica, dalej prosto aż do wsi Brzeźno Małe ( 33,4 km ). Tu odbija w lewo, biegnie wzdłuż jeziora Brzeźno, przecina drogę asfaltową i sosnowym lasem ( droga miejscami piaszczysta ) dociera do Śliwiczek ( 39,1 km ). Przekracza Prusinę i brukiem dochodzi do drogi: Osie - Śliwice. Skręca w prawo ( znaki zniszczone, niewidoczne ), na skraju wsi przechodzi w lewo pod wiadukt kolejowy. Dalej polnymi drogami wśród zabudowań, następnie w prawo do szosy w kierunku Śliwic. 13

14 Śliwice - Wielkie Gacno. W centrum Śliwic ( 42,2 km) Szlak Partyzantów AK skręca raz w lewo i na rozwidleniu dróg przed kościołem kolejny raz. Ponownie przy kapliczce - tu szlak schodzi z asfaltu i wkracza na polną drogę. Dalej biegnie skrajem lasu i leśną drogą. Na całym odcinku od Śliwic szlak słabo oznakowany. Kluczy pomiędzy pojedynczymi zabudowaniami wsi: Wądoły i Lińsk Wybudowanie, wkracza na asfalt i prowadzi do Lisin ( 47,9 km ). W Lisinach szlak odbija lekko w prawo w drogę gruntową, potem w lewo i na przemian wchodzi w pole i las. Okrąża zabudowania wsi Kamionka, wpada do lasu i prowadzi traktem przy betonowych słupach. Na jednej z leśnych krzyżówek skręca ostro w prawo, mija ambony myśliwskie i bezdrożami dociera do przejazdu kolejowego linii: Bydgoszcz - Kościerzyna. Za przejazdem w lewo i asfaltem do Wielkiego Gacna przy trasie: Tleń Tuchola ( 54 km ). Wielkie Gacno - Fojutowo. Ok. 1 km biegnie szosą w kierunku Tucholi, odbija w prawo w las i traktem w kierunku leśnictwa Jeziorna ( wcześniej leśniczówka Wypalani ), następnie skręca w lewo ( 59,5 km ) na drogę: Kamionka - Biała. Wkrótce ponownie w lewo w leśną, mało uczęszczana drogę. Następnie zmiana szaty roślinnej - szlak wkracza na teren rezerwatu krajobrazowego źródła rzeki Stążki. Dalej prowadzi doliną rzeki, przez mostek ( 64,8 km ) do granicy rezerwatu i zabudowań leśnictwa Biała. Skręca w lewo do miejscowości o tej samej nazwie ( 68 km ), potem w prawo do lasu i wzdłuż Kanału Nawadniającego. Przechodzi przez kładkę na drugi brzeg, przecina trasę do Legbąda ( 72,4 km ), biegnie miedzy zabudowaniami wsi Brody i Końskie Błota. Kluczy leśnymi drogami i dociera do skrzyżowania wód Wielkiego Kanału Brdy i Czerskiej Strugi i akweduktu w Fojutowie ( 77,2 km ). UWAGA! Akwedukt w Fojutowie jest najbardziej znanym i atrakcyjnym miejscem w Borach Tucholskich. Wody Wielkiego Kanału Brdy przepływają ponad wodami Czerkiej Strugi poprzez wzniesioną w latach konstrukcję, wzorowana na rzymskich budowlach o podobnym przeznaczeniu. Różnica wysokości pomiędzy lustrami przecinających się rzek wynosi około 9 metrów. Początkowo była to budowla kamienno - cegielna. W latach 70 - tych przeprowadzono remont sklepienia- wyłożono płytami żelbetonowymi. Ostatni kapitalny remont miał miejsce w 2002 r. - sklepienie wyłożono płytkami, przybliżając akwedukt do jego pierwotnego wyglądu. Przejście przez akwedukt możliwe jest dzięki kładce spacerowej Fojutowo - Szlachta. Po przejściu kanału szlak skręca w las, przy krzyżu w prawo na przemian polnymi i leśnymi drogami. Biegnie między zabudowaniami wsi Łosiny, przecina Czerską Strugę i biegnie skrajem rezerwatu leśnego Cisy nad Czerską Strugą. Odbija w prawo, przecina drogę Tuchola - Czersk ( 84 km ), mija jezioro Świdno i przechodzi przez wieś Dąbki. Za zabudowaniami leśnictwa szlak wraca do lasu, w pobliżu łąki skręca w lewo ( droga uciążliwa, znaki nieczytelne ), przecina asfaltową szosę i dociera do Jeziora Ostrowie. Okrąża jezioro ( 90 km ), skręca w prawo na asfalt, biegnie przez Ostrowie. Na końcu wsi nawierzchnia zmienia się, staje się piaszczysta. Na leśnej krzyżówce niebieski szlak skręca w lewo do wsi Krąg, ze starą, drewnianą zabudową ( połażoną między jeziorami: Okrągłe i Długie ). Odbija w lewo, prowadzi skrajem jeziora Długie i przecina szosę: Śliwice - Czersk ( 97 km ). Dalej wiedzie lasem aż do przejazdu kolejowego: Bydgoszcz - Kościerzyna, następnie w prawo w stronę stacji kolejowej, a przed nią ponownie w las. Szlak kluczy leśnymi ścieżkami, gruntowym traktem dociera do szosy i kolejnego przejazdu kolejowego. Tu spotyka się z czerwonym szlakiem Stu z nieba i razem biegną do ostatniego punktu przy stacji kolejowej w szlachcie ( 100,2 km ). 14

15 Projektowany Szlak Rowerowy ks. dr. Bernarda Szychty o długości -, znaki - proponowana barwa zielona. Trasa: Osie - Żur - Drzycim - Gródek - Laskowice - Jeżewo - Czersk Świecki - Jaszcz - Brzeziny - Miedzno - z powrotem do Osia Szlak naokolny zaczynający się i kończący w Osiu, gdzie w latach ukrywał się przed hitlerowcami ksiądz Szychta, prowadzący po terenach, na których zbierał materiały do dzieła Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej, będzie nosić imię księdza doktora Bernarda Szychty, największego folklorysty Borów Tucholskich, Kaszub i Kociewia. Łączy on cenne pod względem przyrodniczym, krajobrazowym i kulturowym tereny gmin Drzycim, Jeżewo i Osie. Projektowany szlak przecina się z innymi rowerowymi i pieszymi szlakami lub na pewnych odcinkach pokrywa się z ich przebiegiem. Zdecydowana większość szlaku ( prawie 80% ) prowadzi drogami asfaltowymi o niewielkim natężeniu ruchu, pozostała część niezłymi drogami gruntowymi ( leśnymi i polnymi ). Rynek w Osiu. Początek rowerowego szlaku im. Ks. Dr. Bernarda Szychty. Przez rynek przebiegają na szlaki rowerowe - czerwony, prowadzący z Czerska przez Śliwice, Tleń, Osie, Drzycim, Gródek do Świecia oraz żółty, biegnący z Grudziądza przez Michale, Warlubie i Osie do Tlenia, punktu węzłowego wielu szlaków turystycznych. Tędy przechodzi również czarny szlak pieszy Ścieżynka Zagłoby wiodąc z Osia przez Starą Rzekę i jezioro Piaseczno do Tlenia. UWAGA! Przy Rynku znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Św. Jest to kościół jednonawowy o długości ponad 40 metrów, szerokości prawie 15 m i wysokości powyżej 15 m ( w kalenicy dachu). Wewnątrz zobaczyć można ciekawą polichromię, wykonaną w latach i neogotyckie ołtarze. Przy głównym wejściu wmurowano tablicę ku czci tych, którzy w czasie II wojny światowej złożyli życie za wiarę i Ojczyznę. Obok kościoła znajdują się ponad stuletnie budynki plebani i organistówki. Do II wojny światowej istniał w Osiu również kościół ewangelicki, z wysoką wieżą, murowany, wybudowany w roku Dziś pozostały po nim fragmenty murów obecnego przedszkola i tablica nagrobna przed budynkiem. Naprzeciw zboru ( świątyni protestanckiej ) stał dom pastora ( obecnie budynek m.in. Przychodni Gminnej ). Przy ulicy Młyńskiej, na północ od kościoła, rozciąga się cmentarz parafialny założony w pierwszej połowie XIX wieku, na którym znajduje się zbiorowa mogiła żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku oraz mieszkańców wsi Radańska rozstrzelanych przez Niemców za współpracę z partyzantami. Przy głównej alei spoczywa ksiądz Józef Semrauproboszcz parafii Osie w latach , zasłużony działacz narodowy i społeczny. On to przekazał część ziemi kościelnej pod budowę m.in. dworca kolejowego oraz ulicy, która dziś nosi jego imię. Wybudował plebanię, organistówkę, rozbudował kościół. Na ulicy Dworcowej, w pobliżu Banku Spółdzielczego, można zobaczyć fragmenty murów willi Maria, w której w latach mieszkał profesor Alfons Hoffmann z rodziną, działacz niepodległościowy, kulturalny, sportowy i turystyczny, budowniczy elektrowni wodnych w Gródku i Żurze. 15

16 Osie - Grzybek - Żur. Z Osia szlak biegnie w stronę Grzybka, gdzie spotyka się z innymi szlakami turystycznymi ( 2,6 km ): żółtym szlakiem Alfonsa Hoffmanna, czerwony szlakiem im. Zagłoby - Zyglera. Z mostu na Zalewie Żurskim ( 2,9 km ) rozciąga się ładny widok na sam zalew, odchodzącą od niego na północ długą zatokę zwaną przez miejscowych Dyrzużnia oraz oddzielający ją od zalewu półwysep Wałdowskie. Zaraz za mostem szlak skręca w lewo drogą asfaltową w kierunku szkółki leśnej Wydry. Ok. 1,5 km za szkółką ponownie skręca w lewo na drogę gruntową, mija budynek leśniczówki Wydry ( 7,6 km ) i biegnie w kierunku zapory wodnej w Żurze. Z drogi widoczna tama. Żur ( 8,0 km ). Tama na wysokości 17 m i długości 160 m jest zbudowana głównie z gliny i umocniona kamieniami. Z przeciwnej strony rozciąga się widok na leżące dużo niżej stare koryto Wdy i pięknie położone nad nim domy. Na krawędzie doliny Wdy nad zaporą stoi figura Matki Boskiej Gwiazdy Morza, wzniesiona w 1938 roku, zburzona przez Niemców w 1939 roku, odrestaurowana w 1989 roku. Pod nią na zaporze znajduje się pomnikowy głaz narzutowy o obwodzie 770 cm, mający wygląd kamiennego stołu. U północnego krańca zapory znajduje się wykorzystane przez okolicznych mieszkańców kąpielisko z lat międzywojennych. Dawniej był to basem kąpielowo - żeglarski. Obok stoi budynek hangaru, w którym swój sprzęt przechowywali m. in. Członkowie założonego przez Alfonsa Hoffmanna w 1931 roku Klubu Kajakowego Wda, tu tez znajdowała się przystań wodna. Stanica wodna została częściowo wyremontowana, a teren wokół oczyszczony i zagospodarowany w ramach realizowanego w 2006 roku przez Bractwo Czarnej Wody projektu Wskrzeszamy turystyczno-rekreacyjną działalność Alfonsa Hoffmanna. Stanica i planowane obok niej pole biwakowe są doskonałym terenem rekreacyjnym, który znowu zaczyna żyć dzięki organizowanym ty przez ostatnie dwa lata imprezom. Na skutek spiętrzenia wody o 15 m powstał zalew Żurski o długości 11 km i szerokości 570 m. Zalew jest połączony z dwoma zalanymi obniżeniami - dziś jeziorami Wierzchy i Mukrza. Jaz zasuwowy kanału elektrowni Żur ( 8,3 km ). Spotkanie z żółtym szlakiem A. Hoffmanna. Tu zaczyna się wyłożony płytami betonowymi kanał o głębokości 4,5 m, skracający dawny bieg rzeki do 900 m ( zamiast 1300 m ). Jaz służy do odcięcia dopływu wody do kanału w razie konieczności jego czyszczenia czy remontu. Za kanałem rozciąga się wieś Wałkowiska położona między lasem a brzegiem Zalewu Żursiego. Dalej szlak biegnie przez most na kanale. Widać z niego zarówno sam kanał, jak i zamek wodny elektrowni na jego końcu oraz Elektrownie Wodną Żur. Wejście do Elektrowni Wodnej Żur ( 9,2 km ). Elektrownia o mocy 8 MW ( największa w tym czasie elektrownia wodna w Polsce ) została uruchomiona uroczyście przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego 15 lutego 1930 roku. Sama uroczystość była inauguracją obchodów 10 - lecia powrotu Pomorza do Polski. Elektrownia posiada dwie turbiny Kaplana, obecnie już nowe ( stare pracowały do niedawna), o mocy 4500 kw każda (stare turbiny były pierwszymi turbinami Kaplana w Polsce i pierwszymi w świecie zbudowanymi na tak wysoki spad - 15,5 m). W dawnej nastawni mieści się Izba Historyczna Elektrowni, w której można zobaczyć m.in. zbiór różnych urządzeń elektrycznych mających obecnie lat. 16

17 Skrzyżowanie z szosą Osie - Laskowice oraz Osie - Drzycim ( 9,8 km ). Spotkanie z czerwonym szlakiem rowerowym Czersk - Świecie ( wraz z nim poruszamy się aż do Gródka). Po drugiej stronie drogi figura matki Bożej z dzieciątkiem, dzieciątkiem nieco dalej w stronę Osia drewniany budynek przełomu XIX i XX wieku, obecnie mieszkalny, w czasie budowy elektrowni zajazd U Raka. Nieco niżej leży osada Żur istniejąca co najmniej od 1597 r. 100 m od skrzyżowania, po prawej stronie szosy do Laskowic, wśród pól widoczna jest kępa drzew. Tak, jak w wielu innych miejscach, jest to znak, że znajdują się tu pozostałości cmentarza ewangelickiego, tzw. kirchacza ( od niem. Kirchof cmentarz ), jedynego w gminie Osie otoczonego kamiennym murkiem, założonego w XIX wieku. Po przekroczeniu mostu na Wdzie (ten odcinek rzeki łączy Zalew Żurski z Zalewem Gródeckim ) szlak kieruje się w górę w stronę Drzycimia. Opuszczamy gminę Osie i poruszamy się wzdłuż przydrożnej alei złożonej ze stu czterdziestu pięciu lip drobnolistnych ( obwód do 295 cm ) oraz dwudziestu trzech klonów jaworów ( do 300 cm obwodu ), docierając do osady leśnej Spławie. UWAGA! Drzycim - to najstarsza wieś na opisywanym szlaku, dawne dobra królewskie, w której kościół istniał już w 1263 roku. W okresie zaborów Drzycim był znanym ośrodkiem polskości, a w roku 1907 właśnie tu odbył się zjazd delegatów Towarzystwa Ludowego z całego Pomorza. Nad wsią góruje kościół parafii pod wezwaniem matki Boskiej Pocieszenia. Został zbudowany w latach jako neoromański, orientowany, murowany z cegły. Wieża stanowi część zachodnią świątyni. W ołtarzu głównym znajduje się cudowna figura Matki Boskiej. Wystrój kościoła pochodzi z XVIII i XIX wieku, a stanowi go głównie barokowe i neogotyckie wyposażenie. Najcenniejszym zabytkiem jest monstrancja, według jednych źródeł 1609 roku, według innych wykonana przez gdańskiego złotnika Jana Gotfryda Schlaubitza, żyjącego w XVIII wieku. Osada leśna Spławie ( 11 km ). W XV wieku istniał tu młyn, a w XVI kuźnia. Znajdujące się tu budynki to czworaki ( z przełomu XIX i XX wieku ) istniejącego tu dawniej folwarku. Naprzeciw, po lewej stronie szosy, do czasów ostatniej wojny stał dwór właścicieli, za którym na opadającym ku Wdzie zboczu założono park. W pobliskim lesie, po zachodniej stronie drogi, znajduje się cmentarz ewangelicki. Między Żurem a dzisiejszą osadą Spławie działał kiedyś tartak o napędzie parowym. Linia energetyczna przecinająca szosę ( droga, licząc od Spławia - 12,2 km ) 150 m na północ stąd ( patrząc od Spławia w prawo od szosy ), po lewej stronie linii, w pobliżu dwóch dębów znajduje się pomnik przyrody, tzw. Kamień napoleoński. Jego powierzchnia to płaski, nieregularny pięciobok o wymiarach około 150x110 cm. Kamień jest prawie zupełnie zagłębiony w ziemi i trudny do odnalezienia, gdy przysypie go igliwie lub osłoni rosnąca dookoła trawa. Na kamieniu widnieją dwa krzyże maltańskie i korona. Geneza znaków nie jest znana. 300 metrów dalej ( oczywiście szosą ) zaczyna się prawie 4 - kilometrowej długości aleja złożona z 545 drzew, w tym 279 dębów szypułkowych ( do 350 cm ), 264 lip drobnolistnych ( do 360 cm ), klona zwyczajnego ( 130 cm ) i jesiona wyniosłego ( 105 cm ). Wiery - Drzycim ( 13,7 km ). We wsi znajduje się zespół folwarczny, na który składa się dwór z 1910 roku, gorzelnia z 1905 roku, spichlerz z 1876 roku, kolonia mieszkaniowa oraz park o powierzchni 17

18 3,5 hektara założony w drugiej połowie XIX wieku. Podobny zespół można oglądać nieco dalej, na wschód od szosy, w Rówieśnicy. W parku dworskim w Werach można napotkać pomniki przyrody oraz cmentarz rodowy właścicieli ( Ehlertów ), założony w drugiej połowie XIX wieku. Za wsią w kierunku Drzycimia, po prawej stronie szosy, położony jest cmentarz ewangelicki z XIX wieku. UWAGA! Na uwagę zasługuje drewniany dwór odkryty po usunięciu w 1986 roku tynku oraz opierzenia z desek z jednego z budynków mieszkalnych. Pochodzi on z około połowy XVIII wieku, wspomniany jest już w dokumencie lustracyjnym starostwa świeckiego z 1765 roku. Jest to jeden z najstarszych zachowanych drewnianych dworów w Polsce. Cały zespół składa się z dworu, parku krajobrazowego krajobrazowego początków XIX wieku, kuźni i owczarni ( dawnej obory), obu zbudowanych pod koniec XIX wieku. We wsi znajdują się stare domy drewniane, liczące nawet 200 lat, a za folwarkiem cmentarz ewangelicki z XIX wieku ( prawdopodobnie rodowy). W pobliżu mostu stoi kapliczka przydrożna. Drzycim - skrzyżowanie dróg ( 16,3 km ). Tu szlak skręca w lewo w kierunku Gródka Most nad starym korytem Wdy ( sprzed budowy elektrowni - 19,3 km ). Za mostem początek wsi Gródek. Nieco przed mostem w prawo pod górę prowadzi ścieżka, która można dostać się do resztek zamku krzyżackiego ( tylko kamienie i resztki cegieł na wykopie ). Nie tak dawno można było zobaczyć, że zamek stał kilkanaście metrów nad dnem doliny Wdy, ale obecnie wszystko zasłaniają gęste zarośla. Atrakcja jednak jest tu dwór szlachecki, niestety, możliwy do obejrzenia tylko z daleka przez zamkniętą bramę. Kościół w Gródku. Skrzyżowanie z żółtym szlakiem A Hoffmanna ( 19,8 km ). Kościół w Gródku jest siedzibą nowej parafii pod wezwaniem Miłosierdzia Bożego. W jego wnętrzu ustawiono posąg Matki Bożej gwiazdy Morza, z niedawno odnalezioną głową pochodzącą ze starej figury. Stała ona w wodach Zalewu gródeckiego, przy zaporze od strony kanału, do 1939 roku, kiedy to zniszczyli ją Niemcy. Szlak koło kościoła przecina żółty szlak Hoffmanna prowadzący tu od zapory do Leosi. 20,7 km - Jaz zasuwowy kanału elektrowni Gródek. W lewo wzdłuż kanału betonowa droga prowadzi do zapory ziemnej elektrowni w Gródku. Tama w Gródku była pierwszą tego typu wykonaną i oddaną do użytku w Polsce międzywojennej. Była budowana w latach Ma ona 222 m długości i 13 m wysokości. Zapora ma szerokość 6 m w koronie i aż 71,5 m u podstawy. Wbudowany w nią upust denny umożliwia całkowite spuszczenie wody ze zbiornika do starego koryta Wdy, oczywiście tylko w razie zagrożenia konstrukcji zapory. W pobliżu południowego krańca tamy znajduje się brzozowy krzyż i głaz z tablicą upamiętniającą pobyt na spływie kajakowym Wdą w lipcu 1956 roku księdza Karola Wojtyły, późniejszego papieża Jana Pawła II. UWAGA! Elektrownia Wodna Gródek ma moc 4 MW i została zbudowana w latach Początkowo budowę prowadzili Niemcy, a po powrocie Pomorza do Polski pracami kierował inż. Alfons Hoffmann. Uruchomiona została uroczyście 24 kwietnia 1923 roku przez prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego. Była to wówczas największa elektrownia wodna w Polsce. Utworzona w 1924 roku Pomorska Elektrownia Krajowa Gródek S.A. 18

19 (PEK Gródek) wytwarzała nie tylko energię elektryczną, ale tez budowała inne elektrownie wodne i cieplne, linie wysokiego napięcia, m.in. do Gdyni, produkowała elektryczny sprzęt gospodarstwa domowego oraz aparaturę sieciową wysokiego napięcia. W budynku elektrowni znajdują się trzy turbiny Francisa o osi poziomej, a więc inaczej ustawione niż w Żurze. Budowa tamy spowodowała powstanie Zalewu Gródeckiego, przeważnie wąskiego, najszerszego właśnie w pobliżu zapory. Zalew ma 96 ha powierzchni, około 8 km długości. Brzegi zalewu są trudno dostępne, często zabagnione, porośnięte przeważnie lasem liściastym. W szuwarach gnieździ się różnorakie ptactwo wodne. Można tu zobaczyć ciekawe ssaki ( bóbr, wydra) czy ptaki (zimorodek, drapieżniki). W wodach tego zalewu występuje forma pstrąga potokowego zwana trocią gródecką. Dalej szlak wiedzie ulicą Hoffmanna do budynku Elektrowni Gródek. Początek utwardzonej drogi do Diabelskiego Kamienia (22,5 km). Od elektrowni asfaltową drogą kierujemy się w stronę Krąplewic, potem w prawo utwardzoną drogą w kierunku niewielkiej stacji kolejowej Leosia na trasie Laskowice - Tuchola. 600 metrów od stacyjki na północny zachód znajduje się kładka nad Wdą. W jej pobliżu ( tak wynika ze zdjęcia opublikowanego 2 lata temu w jednej z gazet regionalnych ) biwakowali 1956 roku uczestnicy spływu kajakowego, w którym brał udział Karol Wojtyła. Wda w tym miejscu płynie szybko, tym bardziej, ze koło kładki i dawnego, dziś zniszczonego drewnianego mostu drogowego, koryto, umocnione kamieniami, wyraźnie zwęża się. Dolina rzeki jest głęboka, w wielu miejscach występują strome zbocza. UWAGA! Około 150 metrów od kładki znajduje się piękny, zbudowany na czterech arkadach, bardzo wysoki most kolejowy na trasie Laskowice Pomorskie - Wierzchucin. Dolina Wdy jest tu tak wąska, że rosnące nad rzeką drzewa tworzą niekiedy zielony tunel. Prąd wody jest szybki. Dawniej w ciągu dnia, gdy elektrownia nie pracowała, w okolicy Gródka występowały liczne płycizny ( kajak trzeba było przeciągając między kamieniami ), ale za to po puszczeniu wody rzeka nabierała charakteru górskiego, jej poziom w niektórych miejscach był wyższy nawet o 2 m, nurt stawał się bardzo szybki, na przeszkodach ( przeszkodach tym pochylonych nisko nad wodą drzewach ) można było rozbić lub przynajmniej zalać wodą kajak. Spotkanie z niebieskim szlakiem turystycznym ks. Dr. Władysława Łęgi, archeologa i etnografa pomorskiego ( 25,4 km ). Nasz szlak wraz ze szlakiem biegnącym z Terespola Pomorskiego ( ten będzie towarzyszył nam aż do Laskowic ) wkrótce dociera do Diabelskiego Kamienia. UWAGA! Jeden z największych na Pomorzu głazów narzutowych (obecnie pomnik przyrody), zwany też Kamieniem św. Wojciecha, został przyniesiony przez lądolód zlodowacenia bałtyckiego. Granitowy olbrzym ma obwód 24,5 m, długość 8,8 m, szerokość 8,5 m, wysokość nad powierzchnia terenu 3,5 m. Według szacunków może ważyć około 87 ton. Na jego powierzchni znajduje się kilka wgłębień, podobnie jak na pogańskich kamieniach ofiarnych, które nasuwają przypuszczenie, że w zamierzchłych czasach głaz służył za ołtarz ofiarny. Osowo- Laskowice ( 28,9-30,5 km ). Od Diabelskiego Kamienia docieramy wraz z niebieskim szlakiem do Osowa ( na trasie murowana kapliczka ). Dalej do przejazdu kolejowego w Laskowicach aż do Domu Misyjnego Księży Werbistów. 19

20 UWAGA! Patronem Domu jest święty Arnold Janssen, założyciel Zgromadzenia Słowa Bożego - Księży Werbistów. Najciekawszą dla turysty częścią Domu jest Muzeum Misyjno - Etnograficzne prezentujące kulturę materialną i duchową Chin, Japonii, Indii, Indonezji, Papui Nowej Gwinei oraz niektórych krajów Afryki i Ameryki Łacińskiej. Częścią muzeum jest urządzona w stylu chińskim kawiarenka. Dom Misyjny. Koło Domu Misyjnego zaczynają się dwie pomnikowe aleje przydrożne. Jedna z nich przebiega w kierunku Krąplewic ( tworzą ja dęby szypułkowe, klony zwyczajne i jawory ). Druga prowadzi do Jeżowa i składa się z lip drobnolistnych, kasztanowców zwyczajnych, jesiona wyniosłego. Przy ulicy Boskiej położony jest cmentarz parafialny, na którym znajdują się zbiorowa mogiła poległych w latach żołnierzy polskich oraz kilku jeńców, głównie radzieckich. Dalej w kierunku stacji kolejowej znajduje się kościół parafialny. Wybudowany w latach kościół pod wezwaniem Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi panny prowadzony jest przez Zgromadzenie Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej. W pobliżu kościoła rośnie Dąb Tysiąclecia - pomnikowy dąb szypułkowy o obwodzie w pierśnicy 655 cm. Według podania w jego cieniu odpoczywał jeden z polujących w okolicy książąt pomorskich. Park dworski w Laskowicach ( furtka wejściowa - 32,9 km ). Szlak dociera do parku - z prawej pozostawia stację kolejową. UWAGA! Wieś jako de Laskowic występuje w dokumencie z 1328 roku. Rozwój Laskowic wiąże się z wybudowaniem w połowie XIX wieku i później linii kolejowych Bydgoszcz - Gdańsk, do Grudziądza przez Jeżewo, do Chojnic i do Czerska. Majątek w Laskowicach należał m.in. do znanych w kraju rodów Kozłowskich, Niewieścińskich i Zboińskich. Od 1828 do 1945 roku posiadała go rodzina Gordonów, największych właścicieli ziemskich okolicy. Oni to wznieśli w latach okazały neogotycki pałac ( zniszczony w lutym 1945 roku w wyniku działań wojennych ) oraz budynki gospodarcze ( gorzelnia, cegielnia, młyn i tartak ) i kolonię mieszkaniową. Wokół pałacu w pierwszej połowie XIX wieku założono park krajobrazowy, ciągnący się w kierunku rynnowego jeziora Zamkowego; druga jego część, odcięta przez nasyp kolejowy to Jezioro Laskowickie. Nawet dzisiaj, choć zaniedbany, park jest warty obejrzenia. Park jest wielkim skupiskiem drzew. Przejazd kolejowy na linii Laskowice Pomorskie - Gdańsk - kościół parafialny w Jeżewie ( 35,8-36,8 km ). W centrum Jeżowa wznosi się kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy. W prezbiterium zachowały się fragmenty murów gotyckiej świątyni z 1427 roku. Nawa i wieża pochodzą z lat W latach kościół został gruntownie przebudowany ( dodano nawy boczne i podwyższono wieżę ). UWAGA! Najcenniejszym zabytkiem jest obraz przedstawiający koronację Matki Boskiej z około 1625 roku, pochodzący z warsztatu Hermana Hana ( wielki malarz gdański, autor szeregu obrazów znajdujących się w katedrze pelplińskiej), z grupą modlących się osób o twarzach osobistości ówczesnego życia politycznego. 20