Ryzyko transakcji eksportowych

Transkrypt

1 dr hab. Marzanna K. Witek-Hajduk Instytut Międzynarodowego Zarządzania i Marketingu Kolegium Gospodarki Światowej, SGH w Warszawie Marzanna K. Witek-Hajduk- pracuje w Instytucie Międzynarodowego Zarządzania i Marketingu, Kolegium Gospodarki Światowej, SGH w Warszawie oraz w Katedrze Zarządzania i Marketingu, WSHiP im. R. Łazarskiego w Warszawie. Kierownik Podyplomowego Studium Zarządzania Marką w SGH w Warszawie. Autorka i współautorka licznych publikacji z zakresu zarządzania w biznesie międzynarodowym i marketingu (m.in.,,zarządzanie marką,,,strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej,,,Modele biznesu polskich przedsiębiorstw ). Ryzyko transakcji eksportowych 1. Wprowadzenie W ostatnich latach zachodzą intensywne procesy umiędzynarodowienia polskich przedsiębiortw, co jest rezultatem m.in. akcesji Polski do Unii Europejskiej, a podstawową formą ich ekspansji zagranicznej jest eksport. W literaturze przedmiotu podkreśla się rosnącą złoŝoność i dynamikę tak krajowego, jak i międzynarodowego otoczenia przedsiębiorstw, a tym samym coraz większą niepewność prowadzenia działalności zwłaszcza na rynku międzynarodowym 1. Tym istotniejsze wydaje się więc być aktywne podejście do zarządzania w warunkach niepewności na rynku międzynarodowym, w tym aktywne podejście do ryzyka związanego z transakcjami eksportowymi. Celem artykułu jest wykazanie, Ŝe polskie przedsiębiorstwa w niewielkim stopniu wykorzystują formułowanie klauzul kontraktowych jako jedną z prewencyjnych metod aktywnego podejścia do ryzyka transakcji eksportowych. Podkreślić przy tym naleŝy, Ŝe w literaturze przedmiotu jest wprawdzie wiele publikacji dotyczących ekspansji zagranicznej przedsiębiorstw, ale tylko nieliczne poświęcone są problematyce warunków zawierania i realizacji transakcji eksportowych, w tym prezentacji wyników badań empirycznych. 2. Aktywne podejście do ryzyka transakcji eksportowych Ekspansja zagraniczna przedsiębiorstwa, w tym realizowana w formie eksportu, wiąŝe się z ryzkiem. W literaturze wskazuje się wiele definicji ryzyka i róŝnie określa się róŝnice między ryzykiem i niepewnością. Autorzy wielu definicji zgodni są jednak co do tego, Ŝe ryzyko w biznesie to moŝliwość wystąpienia zdarzenia zagraŝającego realizacji celów 1

2 gospodarczych i charakteryzuje się następującymi cechami: niezaleŝność od woli jednostek nimi dotkniętych, nadzwyczajność, statystyczna prawidłowość (moŝliwe jest oszacowanie prawdopodobieństwa jego wystąpienia i oszacowania jego skutków) oraz losowość (brak moŝliwości wskazania na konkretne podmioty, które im ulegną) 2. Dlatego teŝ wskazuje się na potrzebę podejmowania w przedsiębiorstwach działań z zakresu zarządzaniem ryzykiem, których celem jest identyfikowanie ryzyka związanego z podstawowymi czynnikami sukcesu danej organizacji przez systematyczną analizę procesów przedsiębiorstwa (analiza ryzyka) oraz tworzenie zasad i procedur aktywnego postępowania związanego z tym ryzykiem (próba eliminacji, ograniczania, przemieszczania), a takŝe określenie sposobów finansowania ryzyka (poszukiwanie sposobów pokrycia ewentualnych strat poprzez ubezpieczenie bądź zaliczenie ich w cięŝar kosztów działania). Aktywne podejście do ryzyka transakcji eksportowych obejmuje trzy kategorie metod: 1) Metody prewencyjne, to jest zapobieganie zdarzeniom przez wcześniejsze podejmowanie działań mających ograniczyć ryzyko takich jak np. dobór partnera handlowego w wyniku oceny jego wiarygodności, formułowanie warunków kontraktu, w tym zabezpieczenie zapłaty naleŝności oraz staranność w działaniach; 2) Metody kompensacyjne, w tym ubezpieczenie i samoubezpieczenie, 3) Inne metody takie jak np. wspólnota ryzyka, giełdowe transakcje zabezpieczające oraz metody represyjne (tłumiące). MoŜna więc stwierdzić, Ŝe wśród metod aktywnego podejścia do ryzyka transakcji eksportowych istotne miejsce zajmują metody prewencyjne, w tym właściwe i chroniące eksportera formułowanie warunków kontaktu z partnerem zagranicznym z zastosowaniem klauzul dotyczących m.in. bazy dostawy (formuły handlowej), warunków płatności, rewizji cen, klauzuli waloryzacyjnej, a takŝe warunków dotyczących rozstrzygania sporów. 3. Koncepcja badań empirycznych oraz charakterystyka próby badawczej Podstawowym celem przeprowadzonych badań empirycznych była m.in. identyfikacja rodzajów międzynarodowych transakcji gospodarczych realizowanych przez polskie średnie i duŝe przedsiębiorstwa, sposobów zawierania umów, w tym kontraktów eksportowych, z partnerami zagranicznymi oraz warunków realizacji tych transakcji w kontekście aktywnego podejścia do ryzyka. Dane zgromadzono z wykorzystaniem metody ankietowej w formie wywiadu telefonicznego z zastosowaniem techniki CATI (Computer Assisted Telephone Interviewing). Badania przeprowadzono na próbie 104 losowo wybranych średnich i duŝych polskich przedsiębiorstw przemysłów chemicznego, spoŝywczego, elektromaszynowego i lekkiego, 2

3 które nie były oddziałami/filiami przedsiębiorstw zagranicznych i zadeklarowały zawieranie transakcji handlu zagranicznego. Nieco ponad połowę badanych firm (51,9%) stanowiły przedsiębiorstwa średniej wielkości zatrudniające od 50 do 249 pracowników (54 firmy), zaś 48,1% - firmy duŝe, zatrudniające 250 i więcej osób (50 przedsiębiorstw). Jak wynika z badań, aŝ 2/3 badanych przedsiębiorstw (66,3% ogółem, 68,5% średnich i 64% duŝych) zawierało zarówno transakcje eksportowe, jak i transakcje importowe. Blisko 1/3 firm realizowała tylko transakcje eksportowe (29,8% ogółem, 25,9% średnich i 34% duŝych), zaś niewielki był odsetek firm (3,8% ogółem, 5,6% średnich i tylko 2% duŝych), które realizowały wyłącznie transakcje importowe. ZauwaŜa się, Ŝe transakcje eksportowe zadeklarowane były przez ogółem 96,2% badanych firm (w tym 98% duŝych i 94,4% średnich przedsiębiorstw). Podstawowymi kierunkami eksportu badanych firm były rynki Unii Europejskiej, ale waŝne miejsce zajmowały teŝ rynek rosyjski i ukraiński. Stwierdzono równieŝ, Ŝe aŝ 91% badanych firm, które zadeklarowały transakcje eksportowe (90,2% średnich i 91,8% duŝych) realizowało transakcje wewnąatrzwspólnotowej dostawy do partnerów z krajów UE-15 (które były członkami UE przed rozszerzeniem w 2004 roku), a 75% firm (w tym 70,6% średnich oraz 79,6% duŝych) - do partnerów z tych krajów unijnych, które wstąpiły do UE w 2004 roku i później. Połowa badanych przedsiębiorstw realizowałae transakcje eksportowe z partenerami z Ukrainy (w tym 45,1% średnich i 55,1% duŝych firm), zaś 42% badanych przedsiębiorstw (w tym tylko 33,3% średnich i aŝ 51% duŝych) eksportowało produkty na rynek rosyjski. Blisko 1/3 badanych firm (29%) deklarowała eksport na rynki tanich krajów azjatyckich, przy czym zauwaŝa się istotne róŝnice między średnimi (11,8%) i duŝymi firmami (aŝ 46,9%) eksportuje na te rynki. MoŜna więc stwierdzić, Ŝe większość transakcji eksportowych polskich przedsiębiorstw zawieranych jest z partnerami wywodzącymi się z krajów o relatywnie nieduŝych róŝnicach kulturowych, co sprzyja ograniczeniu niepewności. 4. Formułowanie warunków kontraktów eksportowych realizowanych przez polskie przedsiębiorstwa- wyniki badań empirycznych Celem badania było m.in. zidentyfikowanie warunków realizacji transakcji handlu zagranicznego przez polskie średnie i duŝe przedsiębiorstwa. Jednym z podstawowych warunków wielu kontraktów eksportowych jest baza dostawy (formuła handlowa), przy czym strony mogą powołać się np. na jeden z terminów handlowych (warunków dotyczących podziału obowiązków, kosztów i ryzyka między sprzedającego i kupującego) z opracowanego przez Międzynarodową Izbę Handlową zbioru Międzynarodowych Terminów Handlowych 3

4 Incoterms (ostatnia edycja to Incoterms 2000) lub na dowolny termin z innego zbioru formuł handlowych, albo nawet samodzielnie określić wykładnię bazy dostawy w umowie. Stwierdzono, Ŝe 96,2% badanych polskich firm (wszystkie duŝe i mniej, bo 92,6% średnich przedsiębiorstw) stosowało w umowach z partnerami zagranicznymi terminy handlowe Incoterms. Deklaracje badanych przedsiębiorstw co do najczęściej stosowanych w kontraktach eksportowych terminów handlowych Incoterms 2000 przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Deklaracje badanych przedsiębiorstw ogółem, średnich i duŝych co do najczęściej stosowanych terminów handlowych Incoterms 2000 w eksporcie Formuła handlowa Liczba Liczba Liczba EXW 65 67, , ,5 FCA 14 14,6 5 10,6 9 18,4 DDU 7 7,3 6 12,8 1 2,0 CIF 2 2,1 1 2,1 1 2,0 CPT 2 2,1 1 2,1 1 2,0 CIP 2 2,1 2 4,3 0 0 DDP 2 2,1 1 2,1 1 2,0 CFR 1 1,0 1 2,1 0 0 DEQ 1 1,0 1 2,1 0 0 Źródło: Projekt badawczy,,transakcje handlu zagranicznego polskich przedsiębiorstw zrealizowany w czerwcu 2009 roku przez dr M.K. Witek- Hajduk (kierownik projektu) i dr T.M. Dudzik ze środków na badania statutowe Kolegium Gospodarki Światowej, SGH w Warszawie.. Jak wynika z tabeli 1, terminem handlowym najczęściej stosowanym przez badane polskie przedsiębiorstwa w transakcjach eksportowych była formuła EXW (67,7% firm ogółem, przy czym aŝ 73,5% duŝych przedsiębiorstw i mniej, bo 61,7% średnich). Termin FCA był najczęściej wykorzystywanym terminem handlowym tylko przez 14,6% firm ogółem, w tym przez 18,4% duŝych przedsiębiorstw i jedynie 10,6% średnich firm. DuŜe róŝnice dotyczą formuły DDU, która była najczęściej stosowana przez 7,3% firm ogółem, w tym przez jedynie 2,0% duŝych przedsiębiorstw i aŝ 12,8% średnich firm. Terminy CIF, CPT, CIP, DDP, CFR, DEQ były zaś bazami dostawy najczęściej stosowanymi w eksporcie tylko przez pojedyncze firmy. Tak powszechne stosowanie formuły EXW i FCA wskazuje na to, Ŝe badane polskie przedsiębiorstwa preferują lub godzą się w eksporcie na takie terminy handlowe, które przewidują niewielki zakres obowiązków sprzedającego (eksportera) i stosowane są w transakcjach loco (termin EXW) lub transakcjach na załadowanie bez ponoszenia kosztów dostawy na zasadniczej drodze transportu przez sprzedającego (FCA), a więc w przypadku których gestię transportową oraz ubezpieczeniową ma importer. Z kolei formuła DDU to termin przewidujący w praktyce (nie biorąc pod uwagę niemoŝliwą do zastosowania w oryginalnym brzmieniu bazę DDP) maksymalny zakres obowiązków 4

5 sprzedającego stosowany w przypadku transakcji na dostarczenie do oznaczonego miejsca. Tak powszechne stosowanie formuły EXW jest zastanawiające z tego powodu, Ŝe w praktyce ten termin jest trudny do wykorzystania bez modyfikacji, co moŝe świadczyć o braku świadomości polskich eksporterów co do wykładni terminów handlowych, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę deklaracje badanych przedsiębiorstw co do modyfikowania wykładni terminów handlowych Incoterms 2000 w kontraktach eksportowych- patrz tabela 2. Tabela 2. Deklaracje badanych przedsiębiorstw ogółem, średnich i duŝych co do modyfikowania wykładni terminów handlowych Incoterms 2000 w kontraktach z partnerami zagranicznymi Deklaracja Częstość Częstość Częstość Tak 25 25, , ,0 Nie 75 75, , ,0 Ogółem , , ,0 Jak wynika z tabeli 2, aŝ ¼ badanych przedsiębiorstw (w tym 24% średnich i 26% duŝych firm) zadeklarowało, Ŝe stosowane w transakcjach eksportowych formuły handlowe były modyfikowane, zaś jak przedstawiono w tabeli 3, terminem handlowym modyfikowanym przez największą część (56%) badanych firm, które zadeklarowały modyfikowanie terminów handlowych, w tym przez aŝ 69,2% duŝych i 41,7 średnich, była formuła EXW, a więc termin wskazany jako najczęściej stosowany przez największą część badanych przedsiębiorstw. MenedŜerowie badanych firm zamiast więc wybrać termin FCA siedziba sprzedającego, który moŝna stosować bez modyfikacji, odwołują się do wymagającego zmian terminu EXW. Znacznie mniej, bo 12% firm modyfikowało termin handlowy CIF (w tym więcej, bo 15,4% duŝych i jedynie 8,3% średnich), oraz formułę DDU (w tym więcej, bo 16,7% średnich przedsiębiorstw i jedynie 7,7% duŝych firm). Warto zaś zwrócić uwagę na to, Ŝe eksporter powinien wybrać ten termin handlowy, który najbardziej odpowiada przewidywanym warunkom realizacji kontraktu. Tabela 3. Terminy handlowe Incoterms 2000 najczęściej modyfikowane w kontraktach z partnerami zagranicznymi przez badane przedsiębiorstwa ogółem, średnie i duŝe firm, firm, które które modyfikują Częstość modyfikują Częstość firm, które modyfikują Termin handlowy Częstość EXW 14 56,0 5 41,7 9 69,2 CIF 3 12,0 1 8,3 2 15,4 DDU 3 12,0 2 16,7 1 7,7 FCA 2 8,0 1 8,3 1 7,7 CIP 1 4,0 1 8,3 0 0 DEQ 1 4,0 1 8,

6 DDP 1 4,0 1 8,3 0 0 Ogółem , , ,0 Wybierając formułę handlową w kontrakcie eksportowym powinno się uwzględnić m.in. rodzaj transportu stosowany przy realizacji dostawy. Jak przedstawiono w tabeli 7, aŝ 94% badanych eksporterów (w tym 98% duŝych firm i 89,8% średnich) zadeklarowało, Ŝe najczęściej stosowanym rodzajem transportu był transport drogowy. Jedynie 1/5 firm (21% firm ogółem (26,5% duŝych i mniej, bo 15,7% średnich) stosowało w eksporcie transport morski, zaś 7% eksporterów (w tym 10,2% duŝych firm i tylko 3,9% średnich) realizowało dostawy z zastosowaniem transportu lotniczego, zaś 6% eksporterów (w tym 6,1% duŝych i 5,9% średnich)- transportem kolejowym. Tak powszechne zastosowanie transportu drogowego tłumaczy, dlaczego najczęściej stosowanymi w kontraktach eksportowych badanych przedsiębiorstw terminami handlowymi były formuły EXW i FCA, które zalecane są właśnie w przypadku dostaw transportem lądowym, w tym drogowym. Tabela 4. Deklaracje badanych przedsiębiorstw co do najczęściej stosowanych w eksporcie rodzajów transportu Liczba Liczba Liczba eksporterów eksporterów eksporterów Transport 50 98, , ,0% drogowy Transport 8 15, , ,0% morski Transport 2 3,9 5 10,2 7 7,0% lotniczy Transport 3 5,9 3 6,1 6 6,0% kolejowy Jak wcześniej wspomniano, do klauzul w kontraktach eksportowych, których właściwe sformułowanie moŝe sprzyjać ograniczeniu ryzyka zalicza się teŝ klauzulę rewizji (renegocjacji) cen. Deklaracje badanych przedsiębiorstw co do stosowania w kontraktach eksportowych klauzuli renegocjacji (rewizji) cen przedstawiono w tabeli 5. Tabela 5. Deklaracje badanych przedsiębiorstw co do stosowania klauzuli renegocjacji (rewizji) cen w kontraktach eksportowych Częstość Częstość Częstość TAK 49 49, , ,0 NIE 51 51, , ,0 Ogółem , , ,0 Jak wynika z tabeli 5, blisko połowa badanych przedsiębiorstw (49%), w tym nieco więcej duŝych (51%) niŝ średnich firm (47,1%) stosowała w transakcjach eksportowych/wewnątrzwspólnotowej dostawy klauzulę rewizji cen umoŝliwiającą 6

7 renegocjację ceny ustalonej w kontrakcie w przypadku zmian koniunktury na danym rynku branŝowym według załączonej do umowy formuły. Z kolei włączenie klauzuli waloryzacyjnej do kontraktu eksportowego moŝe słuŝyć ograniczeniu ryzyka kursowego. Jak jednak przedstawiono w tabeli 9, tylko 15% badanych polskich eksporterów, w tym więcej, bo 18,4% duŝych firm i tylko 11,8% średnich, stosowało w kontraktach eksportowych klauzulę waloryzacyjną automatyczną pełną, a Ŝadna z firm nie zadeklarowała włączenia do tych kontraktów klauzuli waloryzacyjnej automatycznej z franszyzą. Tabela 6. Deklaracje przedsiębiorstw ogółem, średnich i duŝych co do stosowania w kontraktach eksportowych klauzuli waloryzacyjnej Deklaracja co do stosowania klauzuli waloryzacyjnej Częstość Częstość Częstość Tak, klauzulę waloryzacyjną automatyczną pełną Nie stosujemy klauzuli waloryzacyjnej Tak, klauzulę waloryzacyjną automatyczną z franszyzą 15 15,0 6 11,8 9 18, , , , Ogółem , , ,0 Istotnym warunkiem kontraktów eksportowych jest teŝ określenie sposobu zapłaty. Formy płatności najczęściej stosowane przez badane przedsiębiorstwa w kontraktach eksportowych przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Formy płatności najczęściej stosowane przez badane przedsiębiorstwa w kontraktach eksportowych Deklaracje co do warunków płatności Częstość Częstość Częstość Płatność po dostawie towaru poleceniem zapłaty za granicę 52 52, , ,1 Przedpłata poleceniem zapłaty za granicę 46 46, , ,9 Inkaso dokumentowe 2 2,0 1 2,0 1 2,0 Ogółem , , ,0 Jak przedstawiono w tabeli 7, płatność po dostawie towaru poleceniem zapłaty oraz przedpłata poleceniem zapłaty za granicę, a więc nieuwarunkowane formy płatności były najczęściej stosowanymi sposobami zapłaty w transakcjach eksportowych realizowanych przez badane polskie tak średnie, jak i duŝe firmy. W przypadku połowy eksporterów (52% ogółem, w tym 55,1% duŝych firm i 49% średnich) płatność w transakcjach eksportowych była najczęściej realizowana z zastosowaniem polecenia wypłaty za granicę po dostawie towaru (duŝe ryzyko), zaś nieco mniej niŝ połowa firm (46% ogółem, w tym 49% średnich 7

8 oraz 42,9% duŝych przedsiębiorstw) uzyskiwała w eksporcie zapłatę w formie przedpłaty z wykorzystaniem polecenia zapłaty. Jedynie w przypadku 2 firmy (2%) najczęściej stosowanym sposobem zapłaty w eksporcie było inkaso dokumentowe, a Ŝadna nie wskazała akredytywy dokumentowej. Ograniczeniu ryzyka związanego z niedokonaniem płatności przez importera słuŝy włączenie do kontraktu klauzuli uzaleŝniającej moment przejścia własności towaru od momentu dokonania płatności. Jak przedstawiono w tabeli 8, aŝ 58% badanych przedsiębiorstw ogółem, w tym 49% średnich i więcej, bo 67,3% duŝych firm zadeklarowało, Ŝe w ich kontraktach eksportowych moment przejścia własności towaru uzaleŝniony jest od momentu dokonania płatności, co ma zapewne związek ze stosowanymi tych eksporterów formami płatności. Tabela 8. Deklaracje badanych przedsiębiorstw co do uzaleŝniania w kontraktach eksportowych momentu przejścia własności od momentu dokonania płatności Częstość Częstość Częstość TAK 58 58, , ,3 NIE 42 42, , ,7 Ogółem , , ,0 W transakcjach eksportowych moŝliwe jest teŝ uzyskiwanie naleŝności z wykorzystaniem factoringu naleŝności. Jak przedstawiono w tabeli 9, jedynie ¼ (24%) badanych firm-eksporterów stosowało w transakcjach eksportowych faktoring naleŝności, przy czym warto zauwaŝyć, Ŝe aŝ 11% respondentów nie znało odpowiedzi na to pytanie. Tabela 9. Deklaracje przedsiębiorstw co do stosowania faktoringu naleŝności w kontraktach eksportowych Częstość Częstość Częstość TAK 24 24, , ,6 NIE 65 65, , ,1 NIE WIEM 11 11,0 3 5,9 8 16,3 Ogółem , , ,0 Ograniczeniu ryzyka sprzyja teŝ dobór klauzul decydujących o rozstrzyganiu sporów wynikających z umowy, w tym klauzuli reklamacyjnej, a przede wszystkim klauzuli arbitraŝowej pozwalającej na rozwiązaniu sporu z drodze sądu polubownego zamiast w sądach powszechnych- patrz tabela 10. Tabela 10. Sposoby rozstrzygania sporów wynikających z umów z partnerami zagranicznymi w eksporcie i imporcie przez przedsiębiorstwa ogółem, średnie i duŝe 8

9 Liczba eksporterów Liczba eksporterów Liczba eksporterów Postępowanie reklamacyjne 56 56,0% 28 54,9% 28 57,1% Mediacje 46 46,0% 19 37,3% 27 55,1% ArbitraŜ, ale w polskim sądzie arbitraŝowym 12 12,0% 6 11,8% 6 12,2% Sądownictwo powszechne 12 12,0% 9 17,6% 3 6,1% ArbitraŜ, ale w zagranicznym sądzie arbitraŝowym 7 7,0% 3 5,9% 4 8,2% Jak przedstawiono w tabeli 10, najczęściej deklarowanymi sposobami rozstrzygania sporów w kontraktach eksportowych są postępowanie reklamacyjne (56% ) oraz mediacje (odpowiednio 46% ), a znacznie rzadziej stosowane było rozstrzyganie sporów na drodze arbitraŝu, który jednak częściej odbywał się przed sądami arbitraŝowymi w Polsce (12% ) niŝ za granicą (7%). Świadczyć to moŝe o tym, Ŝe większość badanych przedsiębiorstw włącza do kontraktów eksportowych klauzulę reklamacyjną, za niewielka część klauzulę arbitraŝową. 5. Wnioski Na podstawie badań przeprowadzonych na grupie 104 polskich średnich i duŝych przedsiębiorstw branŝy chemicznej, elektromaszynowej, spoŝywczej i lekkiej moŝna stwierdzić, Ŝe badane polskie przedsiębiorstwa w ograniczonym zakresie stosują jedną z prewencyjnych metod aktywnego podejścia do ryzyka jaką jest umieszczenie w kontraktach eksportowych warunków (klauzul umownych), które słuŝą ograniczeniu ryzyka związanego z ich realizacją. Tak niski zakres zastosowania formułowania warunków kontraktów jako prewencyjnej metody aktywnego podejścia do ryzyka moŝe być rezultatem: 1) Niskiej świadomości obszarów ryzyka oraz metod aktywnego podejścia do ryzyka, w tym metod prewencyjnych; 2) Niskiego poziomu wiedzy pracowników badanych polskich przedsiębiorstw na temat technik handlu zagranicznego oraz braku doświadczenia. Do końca lat 80. Ubiegłego wieku w Polsce funkcjonował bowiem monopol handlu zagranicznego, co oznaczało, Ŝe transakcje te zawierane były tylko przez wyspecjalizowane przedsiębiorstwa handlu zagranicznego. Po zniesieniu monopolu znacznie rozszerzył się krąg eksporterów, za czym nie nadąŝył rozwój kadr handlu zagranicznego; 9

10 3) Za małych nakładów na rozwój kapitału intelektualnego przedsiębiorstw, w tym na pozyskiwanie wykształconych i doświadczonych w handlu zagranicznym kadr oraz na szkolenie pracowników. 1 Szerzej patrz: A.K. Koźmiński, Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s Patrz m.in.: T.T. Kaczmarek, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie eksportującym, ODDK Gdańsk, Gdańsk 2001, s , E. Czarny, Mikroekonomia, PWE, Warszawa 2006, s i literatura tam cytowana. Bibliografia 1) Bradley F., (2005), International marketing strategy, FT Prentice Hall, London, 2) Czarny E., 2006 Mikroekonomia, PWE, Warszawa. 3) Duliniec E., (2004), Marketing międzynarodowy, PWE, Warszawa. 4) Grzegorczyk W., (2002), Strategie marketingowe przedsiębiorstw na rynkach zagranicznych, Biblioteka MenedŜera i Bankowca, Warszawa. 5) Hollensen S., (2004), Global marketing. A decision-oriented approach, Pearson Education Limited, London. 6) Kaczmarek T.T., (2001),, Zarządzanie ryzykiem w przedsiębiorstwie eksportującym, ODDK Gdańsk, Gdańsk. 7) Koźmiński, A.K., (2004), Zarządzanie w warunkach niepewności. Podręcznik dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 8) Onkwist S., Shaw J.J., (1993), International marketing. Analysis and strategy, Macmillan Publishing Company, New York. 9) Wild J.J., Wild K.L., Han J.C.Y., (2006), International business. The challenges of globalization, 3-rd ed, Pearson Education International, London. 10) Witek-Hajduk M.K., Strategie internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw w warunkach akcesji Polski do Unii Europejskiej, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa