dr Małgorzata Sekuła-Leleno GLOSA Słowa kluczowe: świadome skorzystanie ze szkody, wina umyślna, czyn niedozwolony

Transkrypt

1 dr Małgorzata Sekuła-Leleno Autorka jest adiunktem w Katedrze Prawa Cywilnego Uczelni Łazarskiego w Warszawie oraz radcą prawnym. Odpowiedzialność korzystającego ze szkody wyrządzonej drugiemu na podstawie art. 422 k.c. glosa do uchwały Sądu Najwyższego z r., III CZP 89/17 Słowa kluczowe: świadome skorzystanie ze szkody, wina umyślna, czyn niedozwolony Istota poruszonego problemu prawnego sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy odpowiedzialność osoby korzystającej ze szkody wyrządzonej drugiemu na podstawie art. 422 Kodeksu cywilnego 1 opiera się wyłącznie na zasadzie winy umyślnej, czy także na zasadzie winy nieumyślnej. Uchwała Sądu Najwyższego z r., III CZP 89/17 2 Świadomie korzysta z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 k.c.) ten, kto wie, że odnosi korzyść z cudzego czynu niedozwolonego. I. Zakres regulacji art. 422 k.c. Nie ulega wątpliwości, że art. 422 k.c. stanowi szczególną podstawę odpowiedzialności osoby korzystającej z wyrządzonej drugiemu szkody w takim zakresie, w jakim zachowanie korzystającego nie stanowi bezpośredniego naruszenia dóbr poszkodowanego 3. Jednocześ- 1 Ustawa z r. Kodeks cywilny (obecnie Dz.U. z 2018 r. poz ze zm.) dalej k.c. 2 LEX nr W. Czachórski [w:] System prawa cywilnego, t. 3, cz. 1, Prawo zobowiązań część ogólna, red. Z. Radwański, Wrocław 1988, s. 556; G. Bieniek [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, red. G. Bieniek, t. 1, Warszawa 2002, s. 443; A. Szpunar, O skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, Państwo i Prawo 1982/7, s. 56 i n.; M. Pazdan, Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej nie norma wyrażona w art. 422 k.c. spełnia dwie funkcje: kształtuje odpowiedzialność określonego podmiotu (osoby, która skorzystała z wyrządzonej czynem niedozwolonym szkody) oraz typizuje elementy przedmiotowe sankcjonowanego zachowania 4. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swojego stanowiska trafnie zwrócił uwagę, że odpowiedzialność za świadome skorzystanie ze szkody przez osobę trzecią, Nowe Prawo 1968/4, s. 538 i n.; L. Stecki, Korzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym [w:] Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Alfredowi Ohanowiczowi, red. Z. Radwański, Warszawa Poznań 1979, s Z. Banaszczyk [w:] Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art , red. K. Pietrzykowski, Legalis, art. 422, nb

2 Małgorzata Sekuła-Leleno wyrządzonej drugiemu odbiega od ogólnych reguł przyjętych w prawie odszkodowawczym. W rzeczy samej chodzi tu o odpowiedzialność osoby, której czyn niedozwolony może nie pozostawać w żadnym związku przyczynowym ze szkodą wyrządzoną poszkodowanemu, a mimo to odpowiada ona za czyn własny 5. Trafne jest ponadto odwołanie się do stanowiska wyrażonego w literaturze przedmiotu, że konstrukcja odpowiedzialności osoby, która świadomie skorzystała z wyrządzonej szkody, stanowi przejaw swoistej penalizacji odpowiedzialności cywilnej; komentowany przepis w tej części pełni więc funkcję represyjną i prewencyjną, typizując czyn niedozwolony w postaci świadomego skorzystania z wyrządzonej szkody 6. Nie opiera się on na klasycznie rozumianej zasadzie winy, lecz jest odpowiedzialnością za działanie świadome. W literaturze podkreśla się ponadto, że skorzystanie może uzasadniać odpowiedzialność odszkodowawczą, jeżeli zostaną spełnione łącznie następujące przesłanki: nastąpiło uzyskanie korzyści, źródłem tej korzyści była szkoda wyrządzona innej osobie oraz korzystający miał świadomość, że wzbogaca się w wyniku wyrządzenia szkody 7. II. Pojęcie skorzystania ze szkody wyrządzonej drugiemu Skorzystanie ze szkody wyrządzonej drugiemu jest rozumiane potocznie i oznacza uzyskanie jakiejkolwiek korzyści majątkowej polegającej bądź na zwiększeniu aktywów, bądź na zmniejszeniu pasywów albo na uniknięciu możliwego zmniejszenia aktywów 8. 5 Zob. też wyroki SN: z r., IV PR 371/79, OSP 1981/4, poz. 68; z r., I CSK 507/09, LEX nr Zob. G. Bieniek [w:] Komentarz, s. 317; Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, ar t. 422, nb 20 i n. 7 Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, art. 422, nb B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978, s Przyjmuje się, że skorzystanie ze szkody nie musi mieć charakteru bezpośredniego, lecz również pośredni, przez używanie jakiegoś przedmiotu czy inne korzystanie z niego. Skorzystanie nie musi być wynikiem działania aktywnego, gdyż polskie prawo deliktów nie różnicuje działania aktywnego od pasywnego 9. Skorzystanie ze szkody nie musi być korzyścią w znaczeniu gospodarczym 10. Korzyść musi występować jedynie w momencie jej uzyskiwania. Dalsze zdarzenia, takie jak wyzbycie się korzyści lub jej utrata, nie mają dla bytu tej odpowiedzialności istotnego znaczenia 11. Uzyskanie korzyści może nastąpić w drodze czynności prawnych lub faktycznych 12. P. Machnikowski zauważa, że skorzystanie może się przejawiać nie tylko skorzystaniem z przedmiotu, na którym wyrządzono szkodę, lecz także na jego pożytkach czy surogatach 13. Jak ujmuje to M. Pazdan: przez «skorzystanie» [ ] należy więc rozumieć uzyskanie faktycznego władztwa nad rzeczą pochodzącą z wyrządzonej szkody lub [ ] faktyczne przejęcie w całości lub w części korzyści majątkowej innego rodzaju, pochodzącej z wyrządzonej drugiemu szkody 14. Świadome skorzystanie z wyrządzonej drugiemu szkody zobowiązuje pasera do naprawienia jej w stopniu odpowiadającym wartości rzeczy pochodzącej z kradzieży, a nie jedynie do wysokości uzyskanych przez niego korzyści Por. P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2014, Legalis, komentarz do art. 422 k.c., nb 46; odmiennie M. Pazdan, Odpowiedzialność, s Por. np. wyrok SN z r., II CR 360/79, OSNC 1980/7 8, poz Por. wyrok SN z r., II PR 540/68, OSNC 1970/11, poz Por. W. Dubis [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2017, art. 422, nb 2 3; Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, ar t. 422, nb 20 28; P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System, komentarz do art. 422 k.c., nb P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System, ko mentarz do art. 422 k.c., nb M. Pazdan, Odpowiedzialność, s Tak wyrok SN z r., I PR 162/66, LEX nr

3 Odpowiedzialność korzystającego ze szkody wyrządzonej drugiemu... III. Wykładnia pojęcia świadomego skorzystania ze szkody 1. Stanowisko judykatury W zakresie wykładni pojęcia świadomego skorzystania ze szkody w judykaturze zarysowały się generalnie dwa odmienne stanowiska. Według pierwszego z nich o świadomym skorzystaniu ze szkody wyrządzonej przez inną osobę można mówić jedynie wówczas, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną 16. W tym zakresie należy wskazać na wyrok z r., I CR 30/63 17, w którym SN uznał, że przyjęcie paserstwa w rozumieniu Kodeksu cywilnego jest możliwe, gdy podejrzenia nabywcy, że przedmiot pochodzi z wyrządzonej drugiemu szkody, były o tyle poważne i uzasadnione, iż zignorowanie ich stanowiło rażące niedbalstwo. Sąd Najwyższy przyjął zatem, że świadome skorzystanie ze szkody można przyjąć w wypadku najcięższej postaci winy nieumyślnej, czyli rażącego niedbalstwa (łac. culpa lata). Powyższe zapatrywanie Sądu Najwyższego zostało niemal powszechnie odrzucone przez naukę prawa cywilnego 18. W wyroku z r., II CR 354/75, Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że: Odpowiedzialność na podstawie art. 422 k.c. za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej przez kogo innego osobie trzeciej jest odpowiedzialnością za czyn własny nawet wówczas, gdy ten czyn niedozwolony nie pozostaje w żadnym związku przyczynowym ze szkodą poszkodowanego. Wskazał, że kodeks cywilny wyczerpująco normuje przypadki odpowiedzialności za cudze czyny zaś rozważany przypadek do nich nie należy. Podkreślił, że o świadomym 16 Tak wyroki SN: z r., II CR 354/75, niepubl.; z r., IV PR 371/ OSNC 1966/1, poz A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63, OSP 1966/4, poz. 90; A. Kubas, J. Szwaja, Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63, OSP 1966/10, poz. 212; A. Szpunar, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Państwo i Prawo 1957/2, s skorzystaniu ze szkody wyrządzonej przez inną osobę można mówić jedynie wówczas, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną 19. W wyroku z r., I CR 399/75 20, Sąd Najwyższy uznał, że: Pomoc udzielona sprawcy w wyrządzeniu szkody czynem niedozwolonym jest sama w sobie czynem niedozwolonym. Z art. 422 k.c. wyraźnie wynika, że jest niedozwolona. Wobec tego podstawową przesłanką odpowiedzialności pomocnika w wyrządzeniu szkody przez sprawcę jest wina pomocnika. Nie musi to być wina umyślna czy rażące niedbalstwo wymagane dla odpowiedzialności osoby, która skorzystała z wyrządzonej szkody. Wystarczy zatem każde niedbalstwo. W wyroku SN z r., IV PR 371/79, przyjęto, że: Odpowiedzialność na podstawie art. 422 k.c. za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej przez kogo innego osobie trzeciej jest odpowiedzialnością za czyn własny nawet wówczas, gdy ten czyn niedozwolony nie pozostaje w żadnym związku przyczynowym ze szkodą poszkodowanego [ ]. O świadomym skorzystaniu ze szkody wyrządzonej przez inną osobę można mówić jedynie wówczas, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną. Z kolei według odmiennego stanowiska przesłanką odpowiedzialności z art. 422 k.c. osoby korzystającej ze szkody nie jest jej wina, ale świadomość skorzystania z cudzej szkody, która oznacza pozytywną wiedzę o skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, a nie podejrzenie o tym. W wyroku z r., I CSK 507/09, Sąd Najwyższy wskazał, że: Z określenia «z wyrządzonej drugiemu szkody» wynika, że stanowi ono wskazanie źródła, z którego korzyść pochodzi. Korzyść ta pochodzić musi z majątku poszkodowanego i oceniana z punktu widzenia sytuacji majątkowej poszkodowanego 19 Odmienny pogląd zawarto w wyroku SN z r., I CR 30/63; zob. też A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63; A. Kubas, J. Szwaja, Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/ LEX nr

4 Małgorzata Sekuła-Leleno stanowić musi element wyrządzonej mu szkody. Termin «świadomie» stanowi natomiast oznaczenie podmiotowego elementu stanu faktycznego czynu niedozwolonego. Jest więc okolicznością faktyczną i jako fakt nie podlega ocenie, tylko ustaleniu, a wobec powyższego sformułowany wyżej zarzut uchyla się spod kontroli kasacyjnej (art k.p.c.). Nie podlega również stopniowaniu, bowiem świadomość istnieje albo nie. Osoba, której odpowiedzialność wchodzi w grę na podstawie art. 422 k.c., musi być świadoma korzystania z cudzej szkody. Musi zatem posiadać dostateczną ilość informacji o źródle pochodzenia korzyści. Jest to wiedza o określonych faktach i powiązaniach między nimi. W wyroku z r., I ACa 1090/13 21, Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazał, że: Odpowiedzialność na podstawie art. 422 k.c., czyli, między innymi, za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej przez kogo innego osobie trzeciej, jest odpowiedzialnością za czyn własny, ale nie jest to odpowiedzialność sprawcza, bowiem korzystający nie jest sprawcą szkody. W czynie tym zawarte być muszą trzy elementy: musi dojść do uzyskania korzyści, osoba korzystająca musi mieć świadomość uzyskania korzyści oraz wyrządzenia drugiemu szkody, a źródłem korzyści musi być szkoda wyrządzona drugiemu. Skorzystaniem z wyrządzonej szkody będzie uzyskanie jakiejkolwiek korzyści albo o charakterze majątkowym w postaci zwiększenia aktywów, zmniejszenia pasywów, uniknięcia możliwego zmniejszenia aktywów, albo o charakterze niemajątkowym, osobistym. Aby jednak można było mówić o wypełnieniu znamion przestępstwa przez korzystającego, po jego stronie musi wystąpić świadomość korzystania ze szkody wyrządzonej drugiemu, a zatem taka sytuacja, gdy temu, kto ze szkody skorzystał, można przypisać winę umyślną lub rażące niedbalstwo. W wyroku z r., I ACa 972/16 22, objętym analogicznym stanem faktycznym 23, 21 LEX nr LEX nr Skarga kasacyjna strony powodowej przyjęta do rozpoznania pod sygnaturą IV CSK 443/17. Sąd Apelacyjny w Białymstoku uznał, bazując na literalnej treści art. 422 k.c., że nie jest właściwe utożsamianie winy umyślnej i świadomości, bowiem gdyby intencją ustawodawcy było powiązanie odpowiedzialności sprawcy jedynie z winą umyślną, wyraziłby to wprost w przepisie. I dodał, że art. 422 k.c. stanowi samodzielną podstawę odpowiedzialności deliktowej za zachowanie polegające na świadomym skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, z czego można wnioskować, iż przepis ten sam w sobie stanowi o bezprawności takiego zachowania. Odwołał się ponadto do słownikowej definicji pojęcia działania świadomego, według której «świadomie» oznacza nieprzypadkowo, celowo, zdając sobie sprawę. 2. Stanowisko doktryny Na tle przedstawionego zagadnienia największe wątpliwości budzi kwestia tzw. postaci winy uzasadniającej odpowiedzialność korzystającego ze szkody. Przy czym, co należy podkreślić w zakresie odpowiedzialności pasera na tle art. 422 k.c., nie chodzi tutaj o klasyczne rozumienie winy, ale o odpowiedzialność za świadome działanie. W tym więc zakresie istotnego znaczenia nabiera prawidłowe rozumienie wyrażenia świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody użytego w treści tego przepisu. Na tle art. 422 k.c. w zakresie wykładni pojęcia świadomości w doktrynie ukształtowały się generalnie dwa przeciwstawne poglądy. Pierwszy zakłada, że świadomość osoby korzystającej ze szkody oznacza winę korzystającego, drugi, że tylko pozytywna wiedza i chęć skorzystania ze szkody konstytuuje świadome skorzystanie ze szkody 24. Różnica między obydwoma stanowiskami jest zasadnicza, akceptacja bowiem pierwszego stanowiska oznacza możliwość nieumyślnego skorzystania ze szkody, 24 Zob. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s ; W. Dubis [w:] Kodeks, art. 422, nb 2; G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa 2014, s. 715; Z. Banaszczyk, Komentarz, s

5 Odpowiedzialność korzystającego ze szkody wyrządzonej drugiemu... natomiast drugi pogląd wyraźnie odwołuje się do winy umyślnej, i to do jej kwalifikowanej formy w postaci dolus directus, tzn. sprawca musi mieć zamiar bezpośredniego skorzystania ze szkody 25. Doktryna, przyjmując, że odpowiedzialność osoby korzystającej ze szkody oparta jest na zasadzie winy, wnioskuje o tym z użycia przez ustawodawcę słowa świadomie, a dodatkowym uzasadnieniem ma być sięgnięcie do art. 415 k.c. Obydwa argumenty mogą budzić pewne wątpliwości. W literaturze przedmiotu wskazano, że wnioskowanie z wymogu świadomości o wymogu winy ma charakter interpretacji rozszerzającej, można bowiem wyobrazić sobie działanie świadome, a niezawinione, gdyż np. podjęte pod przymusem. Z kolei sięganie do art. 415 k.c. kłóci się z przyjętym poglądem, że art. 422 k.c. jest samodzielną podstawą odpowiedzialności za czyn polegający na skorzystaniu ze szkody 26. Ponadto podnosi się, że ustawodawca z reguły używa terminu świadomie dla określenia pozytywnej, rzeczywistej wiedzy, sama możliwość powzięcia wiadomości jest zatem niewystarczająca 27. Drugie stanowisko, które w chwili obecnej można uznać za dominujące, przywiązuje do przesłanki świadomego skorzystania ze szkody ten walor, że odpowiedzialność odszkodowawcza osoby korzystającej ze szkody drugiego może wystąpić tylko w wypadku wiedzy o korzystaniu z cudzej szkody i ponadto chęci jej uzyskania. Osoba ta musi zatem posiadać dostateczną ilość informacji o źródle pochodzenia korzyści. Jest to wiedza o określonych 25 Tak G. Bieniek, J. Gudowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, cz. 1, Zobowiązania, red. J. Gudowski, Warszawa 2013, s. 560; Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, ar t. 422, nb 20 28; J.M. Kondek [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Zobowiązania część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa 2014, s. 489; A. Olejniczak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Zobowiązania. Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, s. 456; zob. też G. Bieniek [w:] Komentarz, s P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System, s Tak B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s faktach i powiązaniach między nimi 28. Wskazuje się, że świadome skorzystanie dotyczy przypadków, gdy korzystający wie o cudzej szkodzie i ma chęć uzyskania korzyści, a tym samym można przypisać mu umyślne działanie 29. W tym też znaczeniu odpowiedzialność odszkodowawcza jest uzależniona od winy umyślnej pasera 30. W literaturze przedmiotu pojawił się także pogląd dopuszczający przypisanie odpowiedzialności osobie korzystającej ze szkody w przypadku jej lekkomyślności 31. Wskazuje się, że jeżeli wymogiem ustawowym jest świadomość, a nie umyślność, to w grę wchodzi szersza grupa stanów faktycznych, mieszczących w sobie zarówno zachowania umyślne, jak i wprawdzie nieumyślne, ale dokonane w warunkach świadomej nieumyślności, lekkomyślności 32. Rozważając tę konkurencyjną propozycję interpretacyjną, proponuje się najpierw sprecyzować, co ma być objęte świadomością osoby korzystającej ze szkody. Wskazuje się, że świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody ten, kto: uzyskał korzyść z cudzej szkody na skutek własnej decyzji, co najmniej decyzji o niesprzeciwieniu się otrzymaniu takiej korzyści; podejmując tę decyzję, dysponował wiedzą o następujących faktach: został popełniony czyn niedozwolony (nie jest jednak istotna wiedza o osobie sprawcy 33 ), określony 28 Wyrok SN z r., I CSK 507/ Tak A. Olejniczak [w:] Kodeks, s Por. m.in. A. Szpunar, Wyrządzenie, s. 287 i n.; A. Ohanowicz, Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63; M. Pazdan, Odpowiedzialność, s. 538 i n.; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s. 116 i n.; L. Stecki, Korzystanie, s. 123 i n.; zob. także wyrok SN z r., IV PR 371/79; zob. też Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, art. 422 k.c., nb 24 25; M. Pazdan, Odpowiedzialność, s ; M. Zelek [w:] Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art , red. M. Gutowski, Legalis, art. 422, nb Por. P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System, komentarz do art. 422 k.c., nb 46; M. Zelek [w:] Kodeks, art. 422, nb Por. P. Machnikowski. A. Śmieja [w:] System, s Tak M. Pazdan, Odpowiedzialność, s. 546; zob. też A. Szpunar, O skorzystaniu, s

6 Małgorzata Sekuła-Leleno przedmiot uzyskano wskutek tego czynu (jest szkodą), przedmiot ten ma mu przysporzyć korzyść 34. Stanowisko to, wskazujące na możliwość lekkomyślnego skorzystania ze szkody, jest jednak w literaturze negowane z tego względu, że od strony woluntatywnej lekkomyślność polega na nieuzasadnionej nadziei uniknięcia skutku przyszłego, zaś w przypadku świadomego skorzystania ze szkody już wyrządzonej fakt, że korzyść pochodzi z cudzej szkody, już nastąpił 35. IV. Wnioski Wydaje się, że Sąd Najwyższy w powołanej na wstępie uchwale trafnie przyjął, że świadomość korzystania z cudzej szkody oznacza pozytywną wiedzę o korzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody. W tym sensie wymagana jest świadomość w postaci wiedzy w ujęciu pozytywnym, a nie wystarczy zarzucalny brak określonej wiedzy (ujęcie negatywne: powinien był wiedzieć). Biorąc zatem pod uwagę powyższe rozważania, można uznać, że ustawodawca celowo posłużył się terminem świadomie. Skorzystanie ze szkody trudno kwalifikować z punktu widzenia zawinienia lub jego braku. Pojęcie winy odnosi się do woli lub świadomości wyrządzenia szkody 36. W tym zakresie propozycja interpretacyjna P. Machnikowskiego co do możliwości świadomego, ale nieumyślnego skorzystania ze szkody z jednej strony poprawna logicznie, z drugiej może budzić wątpliwość. Jeżeli bowiem osoba nie chce skorzystać z cudzej szkody, to jej czyn nie zostanie uznany za zarzucalny, czyli zawiniony. W jej działaniu nie będzie elementu nieprawidłowości, nie istnieje bowiem ogólna norma zachowania, że nie można korzystać 34 Por. L. Stecki, Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, Warszawa 1983, s J.M. Kondek [w:] Kodeks, s. 489; B. Lewaszkiewicz- -Petrykowska, Wyrządzenie, s Por. Z. Banaszczyk [w:] Kodeks, a rt. 415, nb 30; W. Dubis [w:] Kodeks, ar t. 415, nb 17. z cudzej szkody. Takie stanowisko prezentuje B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, zauważając, że wymóg świadomości co do okoliczności przeszłej (źródła uzyskiwanej korzyści) wyklucza zarówno niedbalstwo (gdzie istotą jest brak świadomości), jak i lekkomyślność, która polega na nieuzasadnionej nadziei uniknięcia skutku przyszłego, w omawianym zaś przypadku fakt, że korzyść pochodzi z cudzej szkody, już nastąpił 37. Również wykładnia celowościowa i względy słusznościowe przemawiają za przyjęciem stanowiska, że skorzystanie z wyrządzonej szkody jest możliwe tylko w przypadku wykazania winy umyślnej. Dodatkowym argumentem przy założeniu racjonalności ustawodawcy jest także i to, że treść art. 422 in fine k.c. nie wskazuje wprost na umyślne skorzystanie, ale właśnie na świadome skorzystanie 38. Analiza zagadnienia prowadzi ponadto do kolejnego spostrzeżenia, że ustawodawca w art. 422 k.c. w ogóle nie posłużył się pojęciem winy. Zatem przesłanką tego deliktu w ogóle nie jest wina sprawcy, lecz świadomość skorzystania z cudzej szkody, i to właśnie świadomość skorzystania ze szkody powinna być przedmiotem dowodu. W literaturze przedmiotu zwrócono w tym zakresie uwagę, że nawet gdyby przyjąć pogląd o tym, iż przesłanką odpowiedzialności z tytułu skorzystania ze szkody jest wina, to o winie sprawcy decydowałaby właśnie świadomość sprawcy. Tylko bowiem świadome skorzystanie ze szkody można by uznać za zarzucalne, czyli zawinione. Trudno postawić zarzut, że ktoś skorzystał z cudzej szkody nieświadomie 39. Świadomość skorzystania z cudzej szkody oznacza pozytywną wiedzę, a nie podejrzenia o tym, że korzyść pochodzi z cudzego deliktu. W takiej zaś sytuacji trudno sobie wyobrazić, aby korzystający był zarazem świadomy tego, 37 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s P. Machnikowski [w:] System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2014, s. 426 i n. 39 Por. J.M. Kondek [w:] Kodeks, s

7 Odpowiedzialność korzystającego ze szkody wyrządzonej drugiemu... że korzysta z cudzego deliktu, i nie chciał z tego czynu skorzystać 40. Niewątpliwe efektywniejszą ochronę zapewnia akceptacja stanowiska zakładającego możliwość objęcia w niektórych przypadkach odpowiedzialnością za świadome skorzystanie ze szkody także tych osób, które uczyniły to nieumyślnie, jednak literalne brzmienie przepisu wyraźnie wskazuje na fakt, że tylko pozytywna wiedza sprawcy może uzasadniać zastosowanie art. 422 k.c. 41 Nie można bowiem mieć świadomości korzystania ze szkody przy winie nieumyślnej, gdyż ten rodzaj winy polega na tym, że świadomość sprawcy nie występuje, lecz pojawia się pewne zaniedbanie w jego zachowaniu. Jak zauważa B. Lewaszkiewicz-Petrykowska: Świadomość stanowi okoliczność faktyczną, której stwierdzenie musi nastąpić wraz z innymi znamionami czynu. Jako fakt nie podlega ona 40 J.M. Kondek [w:] Kodeks, s Zob. P. Machnikowski [w:] System, s ocenie, tylko ustaleniu. Jednocześnie nie podlega ona stopniowaniu. Świadomość bowiem istnieje lub jej nie ma. Osoba, której zachowanie badamy, musi być świadoma skorzystania z cudzej szkody. Musi zatem posiadać dostateczną ilość informacji o źródle pochodzenia otrzymywanych lub uzyskiwanych korzyści. Z pewnością dla przypisania odpowiedzialności paserowi nie jest wystarczające zaistnienie nieświadomej nieumyślności, skoro ustawa wymaga wprost świadomości podmiotu korzystającego ze szkody. Przyjęcie zatem, że skorzystanie z cudzej szkody stanowi delikt, za który odpowiada się na zasadzie winy, oznacza możliwość postawienia danemu podmiotowi zarzutu, że zachował się w sposób sprzeczny z normą postępowania. Jak trafnie wskazał SN w powołanej na wstępie uchwale: Świadomość osoby korzystającej z cudzej szkody oznacza wiedzę, że został dokonany czyn niedozwolony i że korzyść, jaką ta osoba osiąga, pochodzi z cudzego deliktu. Abstract dr Małgorzata Sekuła-Leleno The author is an assistant professor at the Chair of Civil Law of the Lazarski University in Warsaw and an attorney at law Liability of the person benefiting from damage caused to another person under Article 422 of the Civil Code. Commentary on Supreme Court resolution of 21 December 2017, III CZP 89/17 The essence of the legal problem discussed here is the answer to the question whether the liability of a person who benefits from damage caused to another person under Article 422 of the Civil Code is based only on wilful misconduct, or also on recklessness/negligence. Keywords: knowingly benefiting from damage [to another person], wilful misconduct, tortious act Bibliografia Banaszczyk Z. [w:] Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art , red. K. Pietrzykowski, Legalis. Bieniek G. [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, red. G. Bieniek, t. 1, Warszawa Bieniek G., Gudowski J. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, cz. 1, Zobowiązania, red. J. Gudowski, Warszawa Czachórski W. [w:] System prawa cywilnego, t. 3, cz. 1, Prawo zobowiązań część ogólna, red. Z. Radwański, Wrocław

8 Małgorzata Sekuła-Leleno Dubis W. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa Karaszewski G. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, Warszawa Kondek J.M. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. III, Zobowiązania część ogólna, red. K. Osajda, Warszawa Kubas A., Szwaja J., Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63, OSP 1966/10, poz Lewaszkiewicz-Petrykowska B., Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa Machnikowski P. [w:] System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa Machnikowski P., Śmieja A. [w:] System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2014, Legalis. Ohanowicz A., Glosa do wyroku SN z r., I CR 30/63, OSP 1966/4, poz. 90. Olejniczak A. [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Zobowiązania. Część ogólna, red. A. Kidyba, Warszawa Pazdan M., Odpowiedzialność cywilna za świadome skorzystanie ze szkody wyrządzonej przez osobę trzecią, Nowe Prawo 1968/4. Stecki L., Korzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym [w:] Studia z prawa zobowiązań. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Alfredowi Ohanowiczowi, red. Z. Radwański, Warszawa Poznań Stecki L., Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, Warszawa Szpunar A., O skorzystaniu z wyrządzonej drugiemu szkody, Państwo i Prawo 1982/7. Szpunar A., Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Państwo i Prawo 1957/2. Zelek M. [w:] Kodeks cywilny, t. 1, Komentarz. Art , red. M. Gutowski, Legalis. 76