Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy klęski? Trudności w interpretacji źródeł

Transkrypt

1 Uniwersytet Jagielloński Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy klęski? Trudności w interpretacji źródeł W przeciwieństwie do historiografii greckiej, starożytna Mezopotamia nie znała w ogóle pojęcia historii, a cóż dopiero krytyki źródeł historycznych. Polityka podbudowana religijną ideologią miała duży wpływ na sposób, w jaki ukazywano kampanie wojenne u starożytnych władców Bliskiego Wschodu. Szczególnie w państwie nowoasyryjskim te dwa punkty tworzyły dobrze działającą machinę propagandową, na czele której stał król jako reprezentant bogów na ziemi 1. Zazwyczaj poszczególne edycje asyryjskich roczników powstawały krótko po zaistniałym wydarzeniu. Można byłoby wyciągnąć z tego wniosek, że opisywały one bardziej obiektywną prawdę historyczną. Jednak abstrahując od samego skomplikowanego procesu ich tworzenia, na co wskazało szereg uczonych 2, roczniki są przede wszystkim narzędziem propagandy 3. W Asyrii oraz w innych państwach starożytnej Mezopotamii nie było możliwości weryfikacji prawdziwości danych zawartych w inskrypcjach królewskich. Tym samym dochodziło do swobodnego manipulowania świadomością obywateli, a obraz otaczającej ich rzeczywistości był często niekompletny czy przekłamany. Skrybowie pracujący na dworze królewskim dokonywali selekcji zebranego materiału i konstruowali narrację, która 1 B. Oded, The Command of the God as a reason for going to war in the Assyrian royal inscriptions, [w:] Scripta Hierosolymitana 33: Ah, Assyria... Studies in Assyrian History, Jerusalem 1991, s Assyrian Royal Inscriptions: New Horizons in literary, ideological, and historical analysis: papers of a symposium held in Cetona (Siena) June 26 28, red. F. M. Fales, Roma M. Liverani, The Ideology of the Assyrian Empire, [w:] Power and Propaganda: A Symposium on Ancient Empires, red. M. T. Larsen, Copenhagen 1979, s

2 najbardziej odpowiadała oczekiwaniom władcy. Niewygodne fakty, militarne niepowodzenia były przemilczane lub używano specjalnych stylistycznych i literackich figur w celu ich zamaskowania. Na scenach ukazanych na reliefach ortostatowych w pałacach królewskich niejedna porażka mogła być przedstawiona w zupełnie innym świetle 4. Źródła te są zatem dość tendencyjne i nierzadko daleko odbiegają od prawdy historycznej, zwłaszcza gdy posiadamy relację tylko z jednej strony konfliktu. Jednak spotykamy również wydarzenia opisane w kilku różnych źródłach, które powstawały niezależnie od siebie. Dzięki ich porównaniu możemy niekiedy uzyskać bardziej bezstronny obraz. Toteż badacze uważają, iż kroniki babilońskie są bardziej rzetelne niż kroniki asyryjskie 5. Jednak również w tych pierwszych natrafiamy na błędy w datowaniu lat panowania władców czy sporadycznego zatajania niektórych informacji. Gdy tak skonfrontowane dane historyczne prowadzą do zupełnie różnych wniosków, wtedy rzeczywisty rezultat konfliktu można odtworzyć tylko na podstawie późniejszych strat i zysków. Przyjrzyjmy się bliżej trzem bitwom o istotnym znaczeniu dla imperium asyryjskiego. Będą to bitwy: pod Karkar (853 r. p.n.e.), pod Dēr (720 r. p.n.e.), oraz pod allulö (691 r. p.n.e.). 1. Bitwa pod Karkar W VI roku panowania Salmanasara III (853 r. p.n.e.) po przekroczeniu Eufratu, odebraniu trybutu od krain północnej Syrii i zabezpieczeniu tego obszaru, armia asyryjska dotarła do Karkar (współczesne stanowisko Tell Qarqur na prawym/wschodnim brzegu Orontesu, znajdujące się 7 km na południe od Dżisr asz-szughur). Tutaj pomiędzy Karkar a do tej pory niezidentyfikowanym ośrodkiem Gilzau doszło do zbrojnego starcia z koalicją dwunastu państw 6. Według Monolitu z Kurkh 7 trzon wrogiego Asyrii sojuszu tworzyli: król Adad-idri z Aram-Damaszku, władca krainy Hamat Irhuleni oraz król Achab z Izraela. 4 J. M. Russell, The Writing on the Wall. Studies in the Architectural Context of Late Assyrian Palace Inscriptions, Winona Lake 1999, s J. J. Glassner, Mesopotamian Chronicles, Atlanta 2004 s S. Yamada, The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III ( B.C) Relating to his Campaigns to the West, Leiden-Boston 2000, s A. K. Grayson, Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC II ( BC), RIMA3,Toronto 2002, s ,

3 Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy... Mniejsze kontyngenty wojskowe wystawiły: KUR Gu-a-a (obecnie identyfikowane z Byblos, a nie z Que w Cylicjii), KUR Mu-uș-ra (Egipt lub, co bardziej prawdopodobne, jakieś mniejsze miasto-państwo w Fenicji), Irqata (Tell Arqa), Matinu-Ba ali z Arwad, Usanat, Adunu-Ba ali z Szianu, król Gindibu z Arabii i Ba asa, syn Rehoba z krainy Ammanu (dla niektórych jest to błąd pisarski, w którym KUR A-ma-na-a-a powinna być traktowana jako oddzielna jednostka polityczna). Zdaniem H. Tadmora 8 głównym celem tej szerokiej koalicji była przede wszystkim obrona ekonomicznych interesów poszczególnych jej członków przed dominacją asyryjską. Salmanasar przedstawia wynik starcia jako wielkie zwycięstwo Asyrii, w którym poległo około 14 tys. wrogich żołnierzy (w późniejszych przekazach liczba ta wzrośnie do 29 tys. zabitych), zaś niedobitki wojsk przeciwnika ratowały się ucieczką z pola bitwy. Dane liczbowe odnoszące się do bitwy są niepewne i jak twierdzi M. Odorico 9 zostały dziesięciokrotnie zwielokrotnione w celach propagandowych. Dla A. T. Olmsteada 10 wielkość armii Achaba jest mocno przesadzona. N. Na aman 11 sądzi, iż Izrael mógł przygotować co najwyżej 200 rydwanów bojowych, a nie Z kolei J. Katzenstein 12 uważa, że Irqata i Szianu były zbyt małymi ośrodkami politycznymi, aby wystawić aż 10 tys. piechurów. Wszystko wskazuje na to, iż rezultat bitwy pod Karkar był nierozstrzygnięty, niemniej pod względem strategicznym było to zwycięstwo koalicji antyasyryjskiej, gdyż dalsza ekspansja Asyrii na zachód i południe (poza terytorium Hamat) została zatrzymana. Taka ocena jest zasadna, kiedy prześledzimy późniejszy przebieg wydarzeń na tym obszarze. Przez następne trzy lata ( p.n.e.) król Asyrii nie był w stanie przekroczyć Eufratu ani przeprowadzić udanej kampanii militarnej. Gdy w 10 roku panowania (849 r. p.n.e.) Salmanasar III powrócił do Syrii przed ponowną konfrontacją z Damaszkiem i Hamat, musiał zaatakować Karkemisz i Bit-Agusi, co, jak słusznie zauważa S. Yamada 13, sugeruje utratę 8 H. Tadmor, Azriyau of Yaudi, [w:] Scripta Hierosolymitana 8: Studies in the Bible, Jerusalem 1961, s M. De Odorico, Numbers = The Use of Numbers and Quantifications in the Assyrian Royal Inscriptions, SAAS 3, Helsinki 1995, s A. T. Olmstead, Shalmaneser III and the Establishment of the Assyrian Power, JAOS 41 (1921), s N. Na aman, Two Notes on the Monolith Inscription of Shalmaneser III from Kurkh, Tel Aviv 3 (1976), s H. J. Katzenstein, Tyre = The History of Tyre, from the Beginning of the Second Millennium B.C.E. until the Fall of the Neo-Babylonian Empire in 538 B.C., Jerusalem 1973, s S. Yamada, op. cit., s

4 kontroli nad obszarem północnej Syrii. Dopiero po przeprowadzeniu szeregu kampanii w latach 848, 845 i 841 p.n.e., udało się pokonać niepokornych rywali i zebrać trybut, który po części ukazany został na Czarnym Obelisku z Nimrud Bitwa pod Dēr Zarówno ta bitwa, jak i późniejsza, przedstawiona tutaj pod allulö, dotyczą tego samego teatru działań. Miała miejsce w 720 r. p.n.e., na samym początku panowania Sargona II ( p.n.e.). Otwiera długotrwały okres wojny. Asyria zamierza odzyskać kontrolę nad południowym sąsiadem Babilonem. W tym konflikcie Elam jest sojusznikiem Babilonu. W pobliżu Tell Aqar stoczona została bitwa pomiędzy Sargonem II a połączoną armią Humban-nikaša I z Elamu i Marduk-apla-iddina II (biblijny Merodach-Baladan), ówczesnego władcy Babilonu i równocześnie szejka chaldejskiego plemienia Bit-Jakini 15. Trzy niezależne źródła opisują to starcie. Każde z nich inaczej przedstawia jego przebieg. W źródłach asyryjskich Sargon chełpi się triumfem nad Humban-nikašem 16. Według Kroniki Babilońskiej to król Elamu zmusił armię asyryjską do odwrotu 17. Następnie zadał jej klęskę nieopodal Dēr. Kronika odnotowuje także, iż zmierzający z posiłkami Marduk-apla-iddina nie dotarł na czas i nie uczestniczył w bitwie. Później władca babiloński próbował zatrzeć ten niewygodny dla niego fakt. Na zapisanym cylindrze znalezionym w Nimrud (pierwotnie pochodzącym z Uruk), podaje on informację o pokonaniu Asyrii (Subartu) i wyparciu wroga z terytorium swojego państwa 18. Jeżeli uznamy wojska Elamu za armię opłaconą przez władcę Babilonu, co poświadczone jest w późniejszych przekazach, wtedy taką relację można uznać jako po części prawdziwą. Mimo iż nazwa miejscowości Dēr nie pojawia się na tym zabytku, to badacze są zgodni, że chodzi tutaj o tę właśnie bitwę 19. Z pewnością opis bitwy w Kronice Babilońskiej jest najbliższy prawdy. Mimo że Asyryjczycy przegrali, to jednak zachowali kontrolę nad samym miastem Dēr. W rezultacie obie strony utrzymały swoje pozycje. Pozwoliło to Sargonowi bez 14 A. K. Grayson, op. cit., s J. A. Brinkman, Elamite Military Aid to Merodach-baladan, JNES 24 (1965), s A. Fuchs, Die Inschriften Sargons II. aus Khorsabad, Göttingen 1994, s J. J. Glassner, op. cit., s C. J. Gadd, Inscribed Barrel Cylinder of Marduk-Apla-Iddina II, Iraq 15/2 (1953), s J. Brinkman, Merodach-baladan II, Studies Presented to Leo A. Oppenheim, Chicago 1964, s ; M. W. Watters, A Survey Of Neo-Elamite History, Philadelphia 1997, s

5 Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy... przeszkód zająć się obszarem centralnego Zagrosu i rozprawić się z państwem Urartu. Dopiero po okresie dziesięciu lat względnego spokoju na tym obszarze król Asyrii rozpoczął kampanię, której celem było odzyskanie Babilonu. 3. Bitwa pod allulö Sennacherib ( p.n.e.) kontynuuje agresywną politykę swojego ojca wobec Babilonu 20. Ostatecznie zdobędzie i złupi Babilon w roku 689 p.n.e. Do bitwy doszło w 691 r. p.n.e. nieopodal miejsca, gdzie Dijala wpływa do Tygrysu. Przeciwnikami Asyrii byli: Muššēzib-Marduk król Babilonu wraz z Humban-umeną III królem Elamu. Ten ostatni dowodził oddziałami z krain położonych na terenie Zagrosu (Parsuaš, Anszan, Pašeru, Ellipi) oraz plemionami chaldejsko-aramejskimi. We wrogich szeregach pojawia się również Nabû-šum-iškun, syn Marduk-apla-iddiny. W szczegółowej relacji przedstawionej przez Sennacheriba Asyria triumfowała na polu bitwy 21. Natomiast jeśli sięgniemy do Kroniki Babilońskiej, to znajdziemy lakoniczną informację, która mówi nam, iż: In an unknown year, Humban-nimena mustered the army of Elam and Akkad; he joined battle with Assyria at Halulê and caused the withdrawal of Assyria 22. Oba źródła są sprzeczne, dlatego mamy do czynienia z różną interpretacją tego wydarzenia. Dla A. K. Graysona 23 niekwestionowanym zwycięzcą jest Elam; J. Brinkman 24 podkreśla jednak, że już w niedługim odstępie czasu po bitwie doszło do oblężenia i zdobycia Babilonu przez Asyryjczyków, więc musiała to być porażka, ale o krótkotrwałym znaczeniu. H. W. F. Saggs 25 w swojej ocenie zwracał uwagę na samo miejsce bitwy tuż przy południowo-wschodniej granicy Asyrii. Ponieważ dalszy marsz wrogiej armii w głąb państwa Sennacheriba nie nastąpił, więc w ogólnym rozrachunku możemy uznać tę bitwę za jego zwycięstwo. Ciekawą opinię zaprezentował A. Laato 26. Dla niego dalsze wydarzenia po allulö 20 L. D. Levine, Sennacherib s Southern Front: B.C., JCS 34 (1982), s A. K. Grayson, J. Novotny, The Royal Inscriptions of Sennacherib, King of Assyria ( BC), Part 1, The Royal Inscriptions of The Neo-Assyrian Period (=RINAP 3), Winona Lake 2012, s J. J. Glassner, op. cit., s A. K. Grayson, Problematical Battles in Mesopotamian History, [w:] Studies in Honor of Benno Landsberger on his Seventy-Fifth Birthday, Chicago 1965, s J. A. Brinkman, Sennacherib's Babylonian Problem: An Interpretation, JCS 25 (1973), s H. W. F. Saggs, The Might that was Assyria, London 1984, s A. Laato, Assyrian Propaganda and the Falsification of History in the Royal Inscriptions of Sennacherib, Vetus Testamentum 45/2 (1995), s

6 były bardziej spowodowane nagłą śmiercią władcy Elamu niż samym wynikiem starcia obu armii. Warto odnotować, iż początkowo we wczesnym okresie po bitwie w inskrypcjach Sennacheriba istnieją tylko krótkie wzmianki o tym zdarzeniu. Dopiero późniejsze zabytki, takie jak Pryzma Taylora czy Pryzma z Chicago, ukazują pełniejszy obraz konfliktu 27. Dowiadujemy się m. in., iż król Asyrii otrzymał boskie upoważnienie do walki z nadchodzącym wrogiem; o tym, że Asyryjczycy schwytali wysokiego urzędnika króla Elamu i dokonali rzezi na mniej ważnych jeńcach (mowa jest o wyjątkowej brutalności wobec pokonanych); i o tym, że zebrano wszelkie kosztowności poległych z pobojowiska. Ważnym końcowym punktem narracji, a zarazem propagandowym fałszerstwem, jest w obliczu rzekomej klęski ucieczka władców Babilonu i Elamu z pola bitwy. Wspomniany wcześniej A. Laato w artykule Assyrian Propaganda and the Falsification of History in the Royal Inscriptions of Sennacherib wymienił najważniejsze metody, jakich Sennacherib używał w inskrypcjach, aby ukazać kłopotliwe dla Asyrii fakty 28. Można je ująć w czterech punktach: 1) Pomijanie wydarzeń dobrym przykładem jest celowe przemilczanie panowania Bēl-ibniego w Babilonie ( p.n.e.), który był protegowanym Asyrii, ale ostatecznie dokonał rebelii przeciw jej zwierzchnictwu 29. Sam opis bitwy pod allulö, w zależności od zapotrzebowania, jest mniej lub bardziej dokładny (rozbudowany). 2) Łączenie różnych wydarzeń w jedną całość przyczynowo-skutkową np. zwycięstwo pod allulö jest wynikiem poprzednich porażek Elamitów. Humban- -umena nie umarł śmiercią naturalną, a zginął z polecenia boga Aššura, ponieważ został upokorzony przez Sennacheriba na polu bitwy (Inskrypcja z Walters Art Gallery 30 ). 3) Wyolbrzymianie zwycięstwa przy braku podania konkretnych korzyści politycznych tak było m. in. z najwcześniejszymi relacjami o allulö (Inskrypcja z Bavian czy Inskrypcja z Nebi Junus 31 ). 4) Użycie pejoratywnych epitetów wobec przeciwnika w sytuacji, gdy ten sprawiał Asyrii więcej problemów niż wcześniej zakładano Humban-umena 27 RINAP 3, A. Laato, op. cit., s J. J. Glassner, op. cit., s A. K. Grayson, The Walters Art Gallery Sennacherib Inscription, AfO 20 (1963), s Inskrypcja z Bavian D. D. Luckenbill, The Annals of Sennacherib, Chicago 1924, s ; Inskrypcja z Nebi Junus RINAP 3,

7 Kontrowersyjne bitwy starożytnej Asyrii. Zwycięstwa czy... nazywany jest: ( ) a rash fellow who had neither insight nor counsel 32, zaś Muššēzib- Marduk to: ( ) a person of lowly status, a coward (lit. who has no knees ), (and) a servant who belonged to the governor of the city LaÐru 33. Należy podkreślić, iż w celu przeprowadzenia krytycznej analizy przebiegu danego wydarzenia asyriolog przede wszystkim musi ocenić poszczególne typy źródeł pod względem ich przydatności. Roczniki powstały według z góry narzuconego planu ideologicznego. Zazwyczaj są one kompilacjami wydarzeń, których celem jest utrzymanie narracji, aby zawsze był to przekaz opisujący zwycięską kampanię. Jednym z takich zabiegów jest łączenie porażek z sukcesami, w ten sposób tworząc wrażenie, iż w rezultacie kampania czy wyprawa zakończyła się sukcesem. Historyk jest w znacznie lepszej sytuacji, ale dopiero w okresie Sargonidów, kiedy może on sięgnąć do listów 34. W przypadku omówionych bitew pozbawieni jesteśmy tego typu źródeł. Porównywanie materiału asyryjskiego z, przykładowo, elamickim czy babilońskim stanowi często jedyny sposób krytycznej oceny wydarzeń. Oczywiście istnieją tutaj również ograniczenia i pułapki. Przede wszystkim, w wielu przypadkach, całkowity brak źródeł bądź fragmentaryczne ich zachowanie, odmienna ich specyfika, a poza tym specjalizacja wymagana przy takich studiach. Asyriolog rzadko kiedy bywa iranistą (przykładowo specjalistą od Elamu). Rodzi to również problemy językowe, ponieważ analiza źródeł powinna opierać się na oryginalnych tekstach. Coraz większą rolę odgrywa archeologia, a ostatnio widzimy coraz węższą jej specjalizację, przez co historyk nie zawsze potrafi interpretować dane archeologii. Sądzę, iż przechodzimy teraz przez okres pewnej rewolucji metodologicznej, gdzie tradycyjne pojęcie badań interdyscyplinarnych już nie wystarcza. Specjalizacja jest nowym wyzwaniem, zaś tworzenie obiektywnej syntezy coraz trudniejsze. 32 D. D. Luckenbill, op. cit., linijki RINAP 3, 22 (v 17 24a). 34 M. in. A. Fuchs, S. Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part III: Letters from Babylonia and the Eastern Provinces, SAAS 15, Helsinki 2001, passim; M. Dietrich, The Babylonian Correspondence of Sargon and Sennacherib, SAAS 17, Helsinki 2003, passim. 23