POSTĘPOWANIE KARNE KAZUSY Z ROZWIĄZANIAMI

Transkrypt

1

2

3 POSTĘPOWANIE KARNE KAZUSY Z ROZWIĄZANIAMI redakcja naukowa Katarzyna Dudka Bartłomiej Dobosiewicz Katarzyna Dudka Marek Siwek Rafał Skowron Warszawa 2013

4 Stan prawny na 1 marca 2013 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Ewa Wysocka Opracowanie redakcyjne Katarzyna Świerk-Bożek Łamanie Kamila Tomecka Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ Więcej na POLSKA IZBA KSIĄŻKI Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel , fax ksiazki@wolterskluwer.pl księgarnia internetowa

5 Spis treści Wykaz skrótów... 7 Przedmowa Przepisy wstępne Uczestnicy procesu karnego Środki zapobiegawcze Postępowanie przed sądem I instancji Przebieg rozprawy głównej Postępowanie odwoławcze Dopuszczalność środka odwoławczego Wymogi formalne środka odwoławczego Granice środka odwoławczego Orzekanie przez sąd odwoławczy poza granicami środka odwoławczego Rozstrzygnięcia sądu odwoławczego Zakazy reformationis in peius i reguły ne peius Przebieg rozprawy odwoławczej i posiedzenia odwoławczego Nadzwyczajne środki zaskarżenia Koszty postępowania Bibliografia Wykaz orzeczeń Akty prawne Indeks rzeczowy

6

7 Wykaz skrótów Akty prawne d.k.p.k. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.) EKPC Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego k.r.o. (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788 z późn. zm.) k.w. ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 275 z późn. zm.) Czasopisma, zbiory orzeczeń Biul. PK Biul. SN CzPKiNP KZS NP OSA OSNKW Biuletyn Prawa Karnego Biuletyn Sądu Najwyższego Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych Krakowskie Zeszyty Sądowe Nowe Prawo Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa

8 OSNPG OSNwSK OSP OSPiKA OTK PiP POSAG Prok. i Pr. PS WPP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Państwo i Prawo Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku Prokuratura i Prawo Przegląd Sądowy Wojskowy Przegląd Prawniczy Inne ETPC SA SN TK Europejski Trybunał Praw Człowieka Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny

9 Przedmowa Zbiór kazusów z prawa karnego procesowego, który oddajemy do rąk Czytelników, przeznaczony jest przede wszystkim dla aplikantów Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury, aplikantów korporacji prawniczych i słuchaczy seminariów z prawa karnego procesowego uniwersyteckich wydziałów prawa, a także studentów wyższych lat studiów prawniczych pragnących pogłębić swoją wiedzę z postępowania karnego, przede wszystkim w jej praktycznym wymiarze. Sądzimy, że zainteresuje on także prawników-praktyków. Poziom trudności zaprezentowanych w zbiorze kazusów odpowiada w zasadzie poziomowi, jaki spotyka się w czasie egzaminów sędziowskiego, prokuratorskiego czy adwokackiego. Każdy z zaprezentowanych kazusów zawiera rozwiązanie mające oparcie w obszernym orzecznictwie Sądu Najwyższego, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, sądów powszechnych, a także w poglądach doktryny, z uwzględnieniem najnowszych orzeczeń i publikacji. Istotnym walorem opracowania jest, jak nam się wydaje, wykorzystanie niemal w stu procentach prawdziwych stanów faktycznych, z którymi zetknęliśmy się podczas pracy zawodowej: analizowania, przede wszystkim w toku badań aktowych, jakości stosowania prawa przez organy ścigania i organy wymiaru sprawiedliwości (dr hab. Katarzyna Dudka, prof. nadzw. UMCS, pracownik Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie); orzekania w Wydziale Odwoławczym Sądu Okręgowego w Lublinie (dr Marek Siwek, wykładowca Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury w Krakowie); wykonywania zawodu adwokata w okręgu warszawskim (Bartłomiej Dobosiewicz), odbywania aplikacji sędziowskiej w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury (Rafał Skowron). Zgromadzone w zbiorze kazusy zostały pogrupowane tematycznie, co ma przede wszystkim znaczenie porządkujące, chociaż mamy świadomość, że w niektórych przypadkach umieszczenie kazusu w tej czy innej części ma charakter umowny, przede wszystkim z tego powodu, że zostały w nim omówione różnego rodzaju kwestie procesowe. Indeks rzeczowy umożliwi Czytelnikowi szybkie odnalezienie interesującej go problematyki. Mimo że poszczególne kazusy są opracowane przez różnych autorów i w pewnym sensie odzwierciedlają nasze zainteresowania i aktywność zawodową, zbiór jest wspólnym dziełem. Świadomie niektóre zagadnienia zostały opracowane bardziej szczegółowo (postępowanie przed sądem I instancji, postępowanie odwoławcze i kasacyjne), przede wszystkim dlatego, że mamy świadomość ich znaczenia oraz poziomu trudności, jakie rodzą w praktyce. Dużo miejsca zajmują kazusy dotyczące rozstrzygania w przedmiocie kosztów postępowania, co powinno zainteresować zwłaszcza adwokatów i aplikantów adwokackich, jak również przyszłych sędziów. Autorzy

10

11 1. Przepisy wstępne Wobec dwukrotnego umorzenia przez Prokuratora Rejonowego w K. postępowania karnego pokrzywdzony Justyn P. wniósł do Sądu Rejonowego w K. subsydiarny akt oskarżenia przeciwko Dariuszowi O., oskarżając go o to, że w dniu 10 maja 2011 r. w K., działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, wprowadził go w błąd co do zamiaru sfinalizowania transakcji przy sprzedaży lasera krzyżowego HILTI oraz piły spalinowej łańcuchowej STIHL za pośrednictwem aukcji internetowej, czym doprowadził pokrzywdzonego do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w kwocie 3892 zł, tj. o czyn z art k.k. Justyn P. udzielił pełnomocnictwa adwokatowi jedynie do sporządzenia i wniesienia aktu oskarżenia, natomiast w toku postępowania sądowego nie był reprezentowany przez pełnomocnika. Na pierwszej rozprawie głównej, po odczytaniu aktu oskarżenia, Justyn P. oświadczył, że nigdy wcześniej nie brał udziału w postępowaniu przed sądem i nie bardzo wie, co ma robić. Sąd poinformował oskarżyciela posiłkowego, że obowiązuje zasada domniemania niewinności, z której wynika, że jeśli oskarżyciel nie udowodni winy oskarżonego, zostanie on uniewinniony. Wobec tego pokrzywdzony musi przedstawić dowody świadczące o winie oskarżonego, przede wszystkim wskazujące, że oskarżony Dariusz O. rzeczywiście wprowadził go w błąd, nie mając zamiaru sfinalizować transakcji. Sąd wskazał przy tym, że konieczne jest przedstawienie dodatkowego dowodu, np. z dokumentu w postaci faktury, który potwierdzałby wysokość kwoty wskazanej w akcie oskarżenia. Wskaż podstawę prawną i oceń prawidłowość pouczenia Justyna P. przez sąd. Kazus 1 Obowiązek pouczenia uczestników procesu karnego o ciążących na nich obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach wynika z uregulowanej w art k.p.k. zasady informacji oraz wskazanej w art k.p.k. zasady lojalności władzy. Zgodnie z art k.p.k., jeśli z przepisu szczególnego wynika obowiązek pouczenia o ciążących na uczestniku obowiązkach lub przysługujących mu uprawnieniach, brak takiego pouczenia lub mylne pouczenie nie mogą wywoływać negatywnych konsekwencji procesowych dla tego uczestnika. Jak jednak wskazuje Sąd Najwyższy, skutki mylnego pouczenia nie mogą przyznawać stronie uprawnienia, jakiego ustawa w ogóle nie przewiduje, np. prawa do cofnięcia wniosku o ściganie przestępstwa zgwałcenia (zob. postanowienie SN z dnia 26 lutego 1999 r., V KZ 12/99, Prok. i Pr.-wkł. 1999, nr 9, poz. 6; por. postanowienie SA w Krakowie z dnia 16 września 1999 r., II AKz 215/99, KZS 1999, z. 8 9, poz. 56 oraz postanowienie SA w Warszawie z dnia 7 maja 1999 r., II AKz 152/99, OSA 2000, z. 7 8, poz. 62). T. Gardocka słusznie stoi na stanowisku, że w przypadku niepouczenia pokrzywdzonego o skutkach niepodzielności podmiotowej wniosku wbrew wynikającemu z art k.p.k. obowiązkowi, wyrażona w art k.p.k. zasada infor- 11

12 macji ma w tym wypadku zastosowanie. Jeśli więc pokrzywdzony, który nie został pouczony o treści art k.p.k., po rozpoczęciu przewodu sądowego na rozprawie głównej oświadcza, że wiedząc o skutkach niepodzielności wniosku, nie złożyłby go i nie chce ścigania sprawcy, postępowanie powinno ulec umorzeniu nawet bez cofnięcia wniosku przez pokrzywdzonego (T. Gardocka, Wniosek o ściganie osoby najbliższej, NP 1980, nr 2, s ). Obowiązek pouczenia w kodeksie postępowania karnego został nałożony na organ procesowy w kilkudziesięciu przepisach (art. 6, 12 2, art. 49a, 52 2, art. 75 1, art , art , art , art , art i 2, art. 168, art , art , art , art , art , art , art. 229, art , art , art , 2 i 3, art. 267, art , art , art. 300, art , art , art i 3, art. 314, art i 6, art. 325f 3, art. 325g 2, art , art , art , art , art. 451, art. 517b 3, art. 607k 2, art , art ). Wynikająca z art k.p.k. zasada lojalności władzy rozciąga zakres pouczenia i wynikające z jego braku lub z mylnego pouczenia skutki poza wskazane w przepisach szczególnych przypadki. Zgodnie z tą regulacją organ prowadzący postępowanie powinien, w miarę potrzeby, udzielać uczestnikom postępowania pouczenia o ciążących obowiązkach i przysługujących im uprawnieniach także w wypadkach, gdy ustawa wyraźnie takiego obowiązku nie nakłada. Brak pouczenia, gdy z okoliczności wynika, że było ono niezbędne, a mylne pouczenie w każdym przypadku, nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla uczestnika postępowania lub innej osoby, której to dotyczy. W przeciwieństwie do postępowania administracyjnego, w którym na organy procesowe nałożony jest obowiązek udzielenia stronom informacji zarówno prawnej, jak i faktycznej, przez co należy rozumieć pouczenie strony o tym, jak powinna się zachować dla uniknięcia szkody wynikłej z powodu nieznajomości prawa, a także wyjaśnienie, w jakiej sytuacji faktycznej się znajduje (art. 9 k.p.a.), w procesie karnym dopuszczalne jest wyłącznie pouczenie o sytuacji prawnej, przede wszystkim z tego powodu, że proces karny jest kontradyktoryjny i występują w nim strony reprezentujące przeciwstawne interesy prawne. Udzielenie pouczenia odnośnie do stanu faktycznego oznaczałoby bezpodstawne preferowanie interesów jednej ze stron kosztem drugiej (K. Dudka, M. Książek, Zasada informowania w kodeksie postępowania administracyjnego a zasada informacji w procesie karnym, Prok. i Pr. 2005, nr 11, s ; por. M. Jankowski, Obowiązek udzielenia informacji prawnej w procesie karnym, NP 1983, nr 6, s ). Należy zaaprobować pogląd Sądu Apelacyjnego w Krakowie, że sąd nie ma obowiązku wskazywania stronom, jakie fakty powinny być udowodnione, aby roszczenie zostało uwzględnione lub oddalone, ani wyznaczać terminów do zgłaszania wniosków dowodzących tego rodzaju fakty. Takie postępowanie byłoby zarówno zaprzeczeniem zasady lojalności, jak i oznaczałoby stronniczość wobec jednej ze stron (wyrok SA w Krakowie z dnia 3 lutego 2000 r., II AKa 247/99, KZS 2000, z. 2, poz. 23). Sąd Najwyższy wskazał natomiast, że niedopuszczalne jest informowanie o wykładni prawa karnego materialnego w konkretnej sprawie, treści rozstrzygnięcia co do meritum, a także jego oceny, gdyż powodowałoby to uzasadnione wątpliwości co do bezstronności organu procesowego (uchwała SN z dnia 15 lipca 1974 r., KwPr 2/74, OSNKW 1974, nr 10, poz. 179). W zaprezentowanym stanie faktycznym sąd bez wątpienia wykroczył poza granice informacji, do której udzielenia był uprawniony, co jednocześnie powoduje powstanie wątpliwości co do bezstronności sędziego (iudex suspectus). (K.D.) 12

13 Kazus 2 Prokurator Rejonowy w K.-K. postawił Algernonowi A. i Rupertowi B. zarzut popełnienia przestępstwa z art i art w zw. z art k.k., polegającego na tym, że, działając wspólnie i w porozumieniu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, aby uzyskać odszkodowanie z tytułu ubezpieczenia OC dla Maurycego M., w dniu 25 października 2011 r. na skrzyżowaniu ul. Kowalskiej z ul. Jatczaną w K.-K. spowodowali kolizję drogową. Algernon A., prowadząc samochód osobowy marki Audi A4 o nr rej. XX 00000, uderzył w tył samochodu osobowego marki Jeep Cherokee o nr rej. XY prowadzonego przez Ruperta B., w wyniku czego pojazd ten uderzył w jadący od ul. Kowalskiej drogą z pierwszeństwem przejazdu samochód marki Honda Civic o nr rej. YX 0000X, wprowadzając w błąd pracowników Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji Competenta S.A. co do przypadkowości tego zdarzenia i udziału osób uczestniczących w kolizji, doprowadzając tym samym wyżej wymienione Towarzystwo do niekorzystnego rozporządzenia mieniem przez przyznanie i wypłaty w dniu 24 listopada 2011 r. żonie Ruperta B., Jolancie B., odszkodowania z tytułu umowy ubezpieczenia samochodu osobowego marki Jeep Cherokee o nr rej. XY w kwocie ,44 zł oraz z tytułu umowy ubezpieczenia samochodu osobowego marki Audi A4 o nr rej. XX Alicji A. kwoty ,35 zł, czym działali na szkodę Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji Competenta S.A. w W. Na rozprawie w dniu 20 sierpnia 2012 r. Sąd Rejonowy w K.-K. zastosował wobec Algernona A. tymczasowe aresztowanie na okres dwóch miesięcy. W uzasadnieniu wskazał, że zastosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego wynika z ponownej zmiany wyjaśnień przez oskarżonego i zaprzeczeniu zarzutów, co powoduje konieczność przeprowadzenia dalszego postępowania dowodowego. Zdaniem Sądu Rejonowego na wymiar kary i jej wysokość wpłynie na pewno postawa oskarżonego i kilkakrotna zmiana jego wyjaśnień. Z dużym prawdopodobieństwem można zatem przyjąć, że wymierzając karę, sąd orzeknie karę bezwzględną pozbawienia wolności. Będzie ona wysoka. Oceń uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego z punktu widzenia obowiązujących naczelnych zasad procesu karnego. Przede wszystkim konieczne jest rozważenie zasadności zastosowania środka zapobiegawczego z punktu widzenia prawa oskarżonego do obrony. Stosowanie środków zapobiegawczych uzależnione jest od łącznego spełnienia przesłanek określonych w art k.p.k. i co najmniej jednej przesłanki z art k.p.k. (przesłanki szczególne). Orzeczenie środka zapobiegawczego z przyczyn innych niż wskazane w tych przepisach, powoduje rażące naruszenie prawa procesowego, rodzi także konsekwencje na tle ingerencji w prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego określonego w art. 5 EKPC (tymczasowe aresztowanie), w prawo do prywatności uregulowane w art. 8 EKPC (nieizolacyjne środki zapobiegawcze) oraz w prawo jednostki do swobodnego opuszczenia kraju (także własnego), wynikające z art. 2 ust. 2 Protokołu nr 4 do EKPC (zakaz opuszczania kraju art. 277 k.p.k.). Poręczenie majątkowe ingeruje natomiast w prawo do własności przewidziane w art. 1 Protokołu nr 1 do EKPC, który gwarantuje każdej osobie fizycznej i prawnej poszanowanie mienia. Granice stosowania ograniczeń praw człowieka wyznacza art. 18 EKPC, wskazując, że ograniczenia praw i wolności, na które zezwala konwencja, nie mogą być stosowane w innych celach niż te, dla których je wprowadzono. Oznacza to, że wprowa- 13

14 dzenie ograniczeń wobec jednostki w toku stosowania środków zapobiegawczych dopuszczalne jest wyłącznie z przyczyn i na warunkach określonych w konwencji praw człowieka (K. Dudka, Wpływ praw człowieka na stanowienie i stosowanie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych, WPP 2012, nr 1 2, s ). Zdaniem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stosowanie środka zapobiegawczego musi być prawnie i faktycznie uzasadnione i tylko w takim zakresie, jaki jest konieczny do osiągnięcia celu procesowego, ponieważ każdy środek zapobiegawczy ingeruje w prawa i swobody obywatelskie. Nadto proces prowadzący do podjęcia decyzji musi być w zawsze rzetelny, z odpowiednim poszanowaniem interesów jednostki, podstawą zaś decyzji muszą być wyczerpujące i sprawdzalne dane dotyczące wszystkich aspektów sprawy (orzeczenie ETPC z dnia 9 października 1979 r. w sprawie Airey v. Irlandia, skarga nr 6289/73, A. 32, 33). Artykuł pkt 2 k.p.k. wśród przesłanek szczególnych stosowania środków zapobiegawczych wymienia uzasadnioną obawę, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne (obawa matactwa). Przez pojęcie matactwa rozumie się wszelką działalność oskarżonego polegającą na bezprawnym utrudnianiu zbierania lub utrwalania dowodów (A. Murzynowski, Areszt tymczasowy oraz inne środki zapobiegające uchylaniu się od sądu, Warszawa 1963, s. 90). Należy jednak podkreślić, że nie każda czynność oskarżonego utrudniająca postępowanie jest tożsama z matactwem. Jak wskazuje się w judykaturze, w ramach przysługującego prawa do obrony oskarżony może zmienić treść złożonych wcześniej wyjaśnień (zob. postanowienie SA w Krakowie z dnia 2 września 1999 r., II AKz 210/99, KZS 1999, z. 8 9, poz. 48), odmówić ich składania lub składać fałszywe wyjaśnienia, za które nie ponosi odpowiedzialności poza przypadkiem wskazanym w art. 234 k.k. (por. wyrok ETPC z dnia 28 sierpnia 1991 r. w sprawie Brandstetter v. Austria, skargi nr 11170/84, 12876/87, 13468/87, 50 i n.). Wynika to uregulowanej w art k.p.k. zasady nemo se ipsum accusare tenetur, zgodnie z którą nikt nie ma obowiązku dostarczania dowodów przeciwko sobie. Sąd Najwyższy stwierdził, że podejrzany ma prawo w miarę zapoznawania się z poszczególnymi ustaleniami śledztwa dopasowywać przyjętą przez siebie linię obrony do tychże ustaleń, modyfikując podawane wersje przebiegu zdarzeń, a zatem nie może to być traktowane jako utrudnianie w bezprawny sposób postępowania karnego w rozumieniu art pkt 2 k.p.k. (zob. postanowienie SN z dnia 26 listopada 2003 r., WZ 59/03, OSNwSK 2003, nr 1, poz. 2541). Błędny natomiast jest pogląd, że podstawą przedłużenia tymczasowego aresztowania może być celowe niekorzystanie przez oskarżonego ze swych uprawnień procesowych, powodujące przewlekłość postępowania (uchwała SN z dnia 22 września 1995 r., I KZP 31/95, OSNKW 1995, nr 11 12, poz. 74). Trzeba podzielić prezentowane w doktrynie stanowisko, zgodnie z którym oskarżony ma prawo wyboru sposobu, w jaki chce się bronić. Dopuszczalnym sposobem jest zaniechanie jakiejkolwiek aktywności i wykorzystanie przysługującego oskarżonemu prawa do milczenia. Wynika ono [...] nie tylko z prawa do obrony, ale także z domniemania niewinności, które nie pozwala na obciążanie obrony ciężarem dowodu (P. Hofmański, W. Wróbel (w:) L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. 1. Komentarz do artykułów 1 18, Warszawa 2010, s. 427; por. wyroki ETPC z dnia 8 lutego 1996 r. w sprawie John Murray v. Zjednoczone Królestwo, skarga nr 18731/91, 51 oraz z dnia 6 czerwca 2000 r. w sprawie Averill v. Zjednoczone Królestwo, skarga nr 36408/97, 40). 14

15 Zawarta w uzasadnieniu postanowienia o zastosowaniu środka zapobiegawczego wypowiedź sądu, że istnieje wysokie prawdopodobieństwo, iż na skutek zmiany wyjaśnień przez oskarżonego na pewno zapadnie kara bezwzględnego pozbawienia wolności i będzie ona wysoka, godzi w przysługujące oskarżonemu prawo do obrony, między innymi dlatego, że nikt nie może ponosić negatywnych konsekwencji prawnych z powodu korzystania ze swoich uprawnień przyznanych mu przez ustawę, prawo do zmiany wyjaśnień jest zaś immanentną częścią prawa oskarżonego do obrony. Słusznie wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie, że rodzaj przyjętej przez oskarżonego obrony jest skutkiem suwerennego wyboru i stanowi jego niezaprzeczalne prawo, zatem negatywna ocena tego sposobu obrony dokonywana przez organ procesowy wkracza w obszar gwarancji procesowych (postanowienie SA w Krakowie z dnia 27 października 1993 r., II AKz 305/93, KZS 1993, z. 11, poz. 21). Uzasadnienie Sądu Rejonowego może rodzić także wątpliwość co do bezstronności sędziego. Zasada obiektywizmu (bezstronności) wyrażona w art. 4 k.p.k. nakazuje organom procesowym badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. W orzecznictwie ETPC można znaleźć pogląd, że sędzia nie przestaje być bezstronny również wtedy, gdy z zadawanych w toku rozprawy pytań wynika, że sformułował określoną opinię na podstawie akt (decyzja ETPC z dnia 8 marca 1988 r. w sprawie Grant v. Wielka Brytania, skarga nr 12002/86, DR 54/144; zob. M.A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka. Wybór Orzeczeń, Warszawa 1998, s. 167), a także, że wyrażenie przez sędziego w toku posiedzenia pojednawczego opinii wobec strony co do szans powodzenia jej skargi, którą następnie rozpoznaje na rozprawie, nie rodzi wątpliwości co do jego bezstronności, o ile nie był na stronę wywierany bezprawny nacisk (decyzja ETPC z dnia 7 stycznia 1999 r. w sprawie Jensen v. Dania, skarga nr 14063/88, DR 68/177). W innych rozstrzygnięciach Trybunał wskazał jednak, że uzasadnione wątpliwości co do bezstronności sędziego zachodzą między innymi wtedy, gdy sędzia przed wydaniem wyroku w jakikolwiek sposób uzewnętrzni swój stosunek do sprawy albo sposobu jej rozstrzygnięcia (zob. wyroki ETPC z dnia 23 kwietnia 1996 r. w sprawie Remli v. Francja, skarga nr 16838/90, RJD 1996-II, nr 8 oraz z dnia 9 maja 2005 r. w sprawie Van Pelt v. Francja, skarga nr 31070/96). Należy przypomnieć, że o ile obraza art. 4 k.p.k. może stanowić samoistną przyczynę odwoławczą, nie może być ona samodzielną podstawą kasacyjną z uwagi na to, że formułuje on jedynie dyrektywę ogólną mającą postać naczelnej zasady procesowej. Zarzut obrazy tego przepisu można postawić wyłącznie przez wskazanie konkretnego przepisu postępowania, którego obraza jednocześnie narusza normę regulującą naczelną zasadę procesową (postanowienie SN z dnia 27 lipca 2000 r., IV KKN 532/99, Prok. i Pr.-wkł. 2001, nr 1, poz. 7; por. postanowienie SN z dnia 28 grudnia 2001 r., V KKN 329/00, LEX nr 51623). (K.D.) Kazus 3 Do Prokuratora Rejonowego w A. wpłynęło pismo pokrzywdzonej Aurelii E., zatytułowane Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Donosi w nim, że w dniu 13 września 2012 r. w miejscowości T., na dyskotece w remizie strażackiej, została zgwałcona przez Krystiana L., który podstępem wywabił ją z sali zabaw, a następnie na za- 15

16 pleczu budynku, uderzając dwukrotnie pięścią w okolice żeber, przytrzymując jej ręce dłońmi ponad głową i rozchylając kolanem nogi, odbył z nią stosunek płciowy. Aurelia E. wskazała, że jest zdenerwowana, przestraszona i oburzona jego zachowaniem i że Krystian L. powinien za to, co zrobił, siedzieć w więzieniu. 16 Oceń, jakie czynności powinien wykonać prokurator po otrzymaniu tego pisma. Przestępstwo zgwałcenia (art k.k.) jest przestępstwem wnioskowym, co oznacza, że do wszczęcia postępowania konieczne jest złożenie przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie. Problem, który należy rozstrzygnąć na gruncie przedstawionego stanu faktycznego, sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy złożone przez Aurelię E. zawiadomienie o przestępstwie jest jednocześnie wnioskiem o ściganie, czy też konieczne jest uzyskanie przez organ procesowy dodatkowego oświadczenia woli, w którym wyraźnie byłoby zawarte żądanie ścigania przestępstwa wnioskowego. Zgodnie z art k.p.k. znaczenie czynności procesowej ocenia się według treści złożonego oświadczenia. Niewłaściwe oznaczenie czynności procesowej nie pozbawia jej znaczenia prawnego art k.p.k. (zob. wyrok SN z dnia 2 marca 2001 r., V KKN 3/01, OSNKW 2001, nr 7 8, poz. 63). Oceniając przedstawiony stan faktyczny, można stwierdzić, że w zawartym w zawiadomieniu Aurelii E. sformułowaniu Krystian L. powinien za to, co zrobił, siedzieć w więzieniu znajduje się co najmniej dorozumiana wola ścigania Krystiana L., a więc spełnia ono jednocześnie funkcję wniosku o ściganie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 października 1967 r., V KRN 762/67, OSPiKA 1968, z. 11 (por. wyrok SN z dnia 5 listopada 1970 r., I KR 165/70, Biul. SN 1971, nr 4, poz. 76; wyrok SN z dnia 6 czerwca 1986 r., III KR 164/86, OSNPG 1987, nr 3, poz. 36), stwierdził, że zawiadomienie o przestępstwie, którego autorem jest pokrzywdzony, może pełnić rolę wniosku o ściganie nawet wtedy, gdy wyraźnie nie zawiera żądania ukarania sprawcy, jeśli z treści zawiadomienia nie wynika inny cel jego złożenia. W późniejszych judykatach Sąd Najwyższy wskazywał jednak, że jeśli w toku wszczętego postępowania okaże się, że czyn sprawcy należy do grupy przestępstw wnioskowych, kontynuacja postępowania możliwa jest dopiero po złożenia wniosku przez pokrzywdzonego (zob. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 7 stycznia 1971 r., U 5/70, Biul. SN 1971, nr 3, poz. 58 oraz wyrok SN z dnia 18 grudnia 1971 r., IV KR 270/71, LEX nr 21447). Sąd Najwyższy stwierdził również, że w każdym przypadku, gdy ustawa uzależnia ściganie przestępstwa od woli pokrzywdzonego, wola ta powinna być wyrażona wyraźnie i stanowczo, co wyłącza konkludentne formy złożenia wniosku (zob. wyrok SN z dnia 5 października 1977 r., Rw 291/77, OSNKW 1977, nr 12, poz. 137). W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy wskazał na elementy ważności i prawnej skuteczności wniosku o ściganie. Należą do nich: 1) wola pokrzywdzonego podjęta swobodnie; 2) uzewnętrznienie tej woli organom ścigania; 3) brak błędu co do treści oświadczenia (wyrok SN z dnia 29 listopada 1994 r., II KRN 213/94, PS 1997, nr 11 12, s. 49; por. postanowienie SN z dnia 30 czerwca 1988 r., III KZ 99/88, OSP 1989, z. 2, poz. 42, z glosą T. Grzegorczyka, PiP 1989, z. 4, s. 142). W omawianej sytuacji prokurator powinien wezwać Aurelię E. do złożenia oświadczenia, czy składa wniosek o ściganie Krystiana L., a w przypadku niezłożenia wniosku, wydać postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego na podstawie art pkt 10 k.p.k. (K.D.)

17 2. Uczestnicy procesu karnego Kazus 4 Sąd Okręgowy w P.T. prowadził postępowanie w sprawie przeciwko Jadwidze K. oskarżonej o czyn z art w zb. z art w zw. z art w zw. z art k.k., tj. o to, że dnia 5 lutego 2009 r. w P. w S.Bank S.A. przedłożyła stwierdzające nieprawdę zaświadczenie o zatrudnieniu i uzyskiwanych zarobkach w firmie PHU Szymon- Pol Szymona W., na podstawie którego w dniu 1 marca 2007 r. zawarła umowę o kredyt hipoteczny na zakup nieruchomości z budynkiem jednorodzinnym położonym w Ł.-K. oraz remont budynku jednorodzinnego, uzyskując kwotę ,84 zł, czym doprowadziła S.Bank S.A. do niekorzystnego rozporządzenia mieniem znacznej wartości. W dniu 14 października 2010 r. do sądu wpłynęło oświadczenie o przystąpieniu do sprawy w charakterze oskarżyciela posiłkowego wraz z wnioskiem o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody od firmy windykacyjnej East-West Finance S.A. z siedzibą w W. Przedmiotem działalności East-West Finance S.A. jest między innymi zakup wierzytelności detalicznych i odzyskiwanie ich na własny rachunek. Nabywając pakiety wierzytelności, East-West Finance S.A. staje się, na podstawie umowy cesji, ich właścicielem i nabywa prawo do roszczeń względem dłużnika oraz podejmuje na własny rachunek działania zmierzające do odzyskania wierzytelności. Sąd Okręgowy w P.T. przyjął oświadczenie East-West Finance S.A. Wyrokiem z dnia 20 października 2011 r. uznał oskarżoną Jadwigę K. winną zarzuconego jej czynu i wymierzył jej karę roku bezwzględnego pozbawienia wolności. Na podstawie art k.k. sąd orzekł wobec oskarżonej obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej popełnionym przez nią przestępstwem w części, w postaci zapłaty na rzecz East-West Finance S.A. w W. kwoty 4 tys. zł. Wyrok nie został zaskarżony. Oceń prawidłowość czynności i rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego w odniesieniu do roszczenia East-West Finance S.A. w W. W przypadku ustalenia nieprawidłowości wskaż, czy istnieje możliwość wzruszenia wyroku. Zarówno w toku postępowania, jak i w wyroku Sąd Okręgowy popełnił błędy. Przede wszystkim należy przypomnieć, że zgodnie z art i 2 k.p.k. pokrzywdzonym jest osoba fizyczna i prawna oraz jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Przez pojęcie dobra prawnego rozumie się dobro stanowiące przedmiot ochrony indywidualnej normy prawa karnego materialnego, który został naruszony na skutek przestępstwa, a nie ogół dóbr prawnych pokrzywdzonego, chronionych pozakarnymi normami prawa (M. Filar, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym 17