Wspó³czesne rozmieszczenie i zró nicowanie roœlinnoœci z udzia³em ró y francuskiej Rosa gallica w rejonie Wroc³awia na tle innych regionów Polski

Transkrypt

1 71 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 71 Wspó³czesne rozmieszczenie i zró nicowanie roœlinnoœci z udzia³em ró y francuskiej Rosa gallica w rejonie Wroc³awia na tle innych regionów Polski Current occurrence and diversity of vegetation patches with Rosa gallica in the Wroc³aw area against the background of other regions of Poland GRZEGORZ WÓJCIK, ZYGMUNT DAJDOK, ZYGMUNT K CKI G. Wójcik, Katedra i Zak³ad Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytetu Medycznego we Wroc³awiu, Al. J. Kochanowskiego 10 12, Wroc³aw; grzegorz.wojcik@umed.wroc.pl Z. Dajdok, Zak³ad Botaniki, Pracownia Ochronu Przyrody, Wydzia³ Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Kanonia 6/8; Wroc³aw; zygmunt.dajdok@uni.wroc.pl Z. K¹cki, Zak³ad Botaniki, Pracownia Ekologii Roœlinnoœci, Wydzia³ Nauk Biologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Kanonia 6/8; Wroc³aw; zygmunt.kacki@uni.wroc.pl ABSTRACT: Rosa gallica belongs to the protected and threatened plants in Poland. One of the biggest concentration of its localities is known from the vicinities of Wroc³aw. The field research was conduced between 2006 and 2009 and concerned current distribution and composition of vegetation patches with R. gallica. A total of 274 vegetation patches with individuals of the species have been found in the region of Wroc³aw. Patches were distributed mainly in the northern and eastern part of the city, along three rivers Odra, O³awa and Bystrzyca. The species composition of 46 collected samples was analyzed in comparison to communities with R. gallica described from other regions of Poland. Because of differences in structure and species composition vegetation patches from the Wroc³aw area were classified as a variant with Arrhenatherum elatius of the association Rosetum gallicae. In the paper current threats for studied localities of R. gallica are also discussed. KEY WORDS: Rosa gallica, vegetation, threatened species, protected species, Odra valley Wójcik G., Dajdok Z., K¹cki Z Wspó³czesne rozmieszczenie i zró nicowanie roœlinnoœci z udzia³em ró y francuskiej Rosa gallica w rejonie Wroc³awia na tle innych regionów Polski. Acta Botanica Silesiaca 10:

2 72 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 72 Wstêp Pojawianie siê roœlin zaliczanych do rzadkich lub gin¹cych, na terenach zurbanizowanych wzbudza szczególne zainteresowanie przyrodników. Œwiadczy bowiem o tym, e niektóre z tych gatunków mog¹ zajmowaæ siedliska w znacznym stopniu przekszta³cone w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka (np. Wyrzykiewicz-Raszewska 2003; Brudziñska, Wójcik 2006; Nowak 2005a, b, 2006; B³oñska 2010). Studia dotycz¹ce tych zagadnieñ maj¹ istotne znaczenie w okreœleniu prawdopodobieñstwa wymarcia zagro onych gatunków w warunkach nasilania siê antropopresji, a jednoczeœnie w wyborze priorytetowych zadañ ochronnych. Jednym z takich gatunków jest ró a francuska Rosa gallica L., która osi¹ga w Polsce pó³nocny kres europejskiego zasiêgu (Browicz, Gostyñska 1963; Popek 2002). Wystêpuje w po³udniowych rejonach kraju, a przede wszystkim na terenie Ma³opolski, Lubelszczyzny oraz Dolnego Œl¹ska, gdzie jedna z wiêkszych koncentracji stanowisk tego gatunku znajduje siê w rejonie Wroc³awia (Klášterský, Browicz 1964; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Z powodu niewielkiej liczby aktualnych stanowisk R. gallica zosta³a uznana za gatunek zagro ony wymarciem i uwzglêdniona w Polskiej Czerwonej Ksiêdze Roœlin w kategorii VU (Zieliñski 2001), figuruje te na krajowej czerwonej liœcie roœlin naczyniowych (Zarzycki, Szel¹g 2006). W 2004 r. gatunek ten w³¹czono w naszym kraju do grupy roœlin œciœle chronionych (Rozporz¹dzenie 2004; Rozporz¹dzenie 2012; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2006).W ca³ym kraju Rosa gallica jest postrzegana jako roœlina zagro ona wymarciem, jednak przypisane jej kategorie zagro enia ró ni¹ siê w poszczególnych regionach: w województwie opolskim ró ê francusk¹ zaliczono do gatunków wymieraj¹cych kategoria EN (Nowak i in. 2008), w by³ym województwie krakowskim (Zaj¹c, Zaj¹c 1998), na Dolnym Œl¹sku (K¹cki i in. 2003) i w Wielkopolsce (Jackowiak i in. 2007) gatunek ten uznano za nara ony na wymarcie kat. VU. Natomiast na obszarze Wy yny Lubelskiej, Roztocza, Wo³ynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego z powodu niewystarczaj¹cych danych ró y francuskiej przypisano kategoriê DD (Kucharczyk, Wójciak 1995). Bior¹c pod uwagê mo liwoœci wystêpowania na siedliskach antropogenicznych R. gallica zosta³a zaliczona do grupy roœlin urbanofobowych oraz oligo- i mezohemerobnych (Kühn, Klotz 2002). Ujêcie to sugeruje, e opisywany gatunek jest rzadko stwierdzany na siedliskach antropogenicznych, w strefach miejskich lub podmiejskich. Jednak na mo liwoœæ wystêpowania tego gatunku w zaroœlach œródpolnych i na miedzach zwracali uwagê m.in. Browicz i Gostyñska (1963), a w granicach Wroc³awia ró a francuska by³a notowana ju na prze³omie XIX i XX w. (Wimmer 1857; Fiek 1881; Schube 1903). Tak e w ostatnich latach stwierdzano j¹ zarówno w granicach administracyjnych Wroc³awia, jak te na terenach przyleg³ych, prawie wy³¹cznie na siedliskach

3 73 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 73 antropogenicznych. Sk³oni³o to autorów do podjêcia badañ obejmuj¹cych poznanie podstawowych cech populacji, bogactwa gatunkowego p³atów roœlinnoœci z R. gallica oraz zmiennoœci zajmowanych przez ni¹ siedlisk na tym obszarze. Ponadto jednym z aspektów przeprowadzonych badañ by³o poznanie zró nicowania fitocenoz z udzia³em R. gallica odnalezionych w rejonie Wroc³awia, w odniesieniu do danych pochodz¹cych z innych regionów Polski (G³owacki 1975, 1985; Towpasz, Cwener 2002; Brzeg 2005; Piwowarczyk 2006; K¹cki 2007). 1. Charakterystyka gatunku Rosa gallica to krzew dorastaj¹cy zazwyczaj do 1 m wysokoœci, wytwarzaj¹cy d³ugie podziemne roz³ogi. Charakterystyczn¹ cech¹ tego gatunku jest pokrycie pêdów kolcami o zró nicowanej wielkoœci i kszta³cie zarówno zgiêtymi hakowato, jak te prostymi, z domieszk¹ gruczo³onoœnych (wyj¹tkowo pêdy s¹ pozbawione kolców). Jej du e, zazwyczaj ciemnoró owe lub czerwone kwiaty, maj¹ œrednicê do 8 (9) cm, a owoce s¹ jajowate lub kuliste, nagie lub pokryte szczecinami zakoñczonymi gruczo³ami, po dojrzeniu ciemnoczerwone (Popek 2002). Okazy tego gatunku zazwyczaj kwitn¹ na prze³omie czerwca i lipca, choæ we Wroc³awiu, podczas badañ, pierwsze kwiaty obserwowano ju w trzeciej dekadzie maja. W Europie obszar wystêpowania ró y francuskiej jest ograniczony do œrodkowej, po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci kontynentu. Poza Europ¹ gatunek ten wystêpuje w pó³nocnej Turcji i zachodnich rejonach Kaukazu. Przez Polskê przebiega pó³nocna granica jego europejskiego zasiêgu. Rosa gallica wystêpuje w naszym kraju g³ównie na Nizinie Œl¹skiej, w pasie wy yn g³ównie na Wy ynie Ma³opolskiej i Lubelskiej oraz w piêtrze pogórza (Zieliñski 2001; Popek 2002; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2006). Aktualne stanowiska tego gatunku s¹ u nas znane z Wielkopolski (Czarna 1992, 2009), Wy yny Ma³opolskiej (Bartoszek 1997; Towpasz, Cwener 2002; Piwowarczyk 2006), Wy yny Lubelskiej (Kucharczyk, Wójciak 1995) oraz Œl¹ska Dolnego i Opolskiego (Anio³- Kwiatkowska i in. 1992; Nowak 2005a, 2005b; Kwiatkowski 2006; K¹cki 2007; E. Szczêœniak, Z. K¹cki, inf. ustna; Z. Dajdok, A. Wuczyñski 2007, mat npbl.). Rosa gallica w Polsce wystêpuje w ró nych typach zbiorowisk termofilnych. Wed³ug Zieliñskiego (2001) s¹ to g³ównie zbiorowiska z rzêdu Prunetalia i Quercetalia pubescentis, a tak e zbiorowiska ze zwi¹zku Carpinion betuli. Matuszkiewicz (2007) umieszcza ten gatunek wœród roœlin wyró niaj¹cych podzespó³ œwietlistej d¹browy Potentillo albae-quercetum rosetosum gallicae. Przez Towpasz i Cwener (2002) Rosa gallica by³a notowana w zbiorowiskach z klasy Festuco-Brometea. Natomiast Valachoviè (2004) i Brzeg (2005) wskazuj¹ na odrêbny zespó³ roœlinny Rosetum gallicae Kaiser 1926, zaliczany do klasy Trifolio-Geranietea.

4 74 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki Materia³ i metody 2.1. Obszar badañ Zasadnicze badania terenowe przeprowadzono w latach , aktualizuj¹c w kolejnych sezonach dane odnoœnie trwa³oœci poszczególnych p³atów roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica. W pierwszej kolejnoœci sprawdzono wystêpowanie gatunku na stanowiskach znanych z literatury, podawanych z terenów miejskich i podmiejskich Wroc³awia (Wimmer 1857; Fiek 1881; Schube 1903; Wroñska-Pilarek, Boratyñska 2005). Kontrolowano tak e stanowiska odnalezione przez autorów niniejszej pracy w latach 90. XX w. Poszukiwania stanowisk R. gallica by³y prowadzone równie w po³udniowej czêœci Wroc³awia, g³ównie wzd³u Œlêzy i Bystrzycy, mimo, e gatunek ten nie by³ stamt¹d podawany. Wstêpne prace terenowe pozwoli³y potwierdziæ znane wczeœniej, jak te odnaleÿæ nowe stanowiska ró y francuskiej w s¹siedztwie Odry, natomiast nie stwierdzono wystêpowania tego gatunku w po³udniowej czêœci miasta. Dlatego te w dalszej kolejnoœci szczegó³owe badania prowadzono wzd³u Odry, w centralnej, wschodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci Wroc³awia, poszerzaj¹c obszar zbioru danych na pó³nocy o dolinê Widawy, na zachodzie o dolinê Bystrzycy (odcinek od Praczy do Jarno³towa), a na po³udniowym wschodzie o tereny wzd³u koryta rzeki O³awy Prace terenowe P³aty roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica (tj. fragmenty fitocenoz z udzia³em osobników ró y francuskiej, o zbli onej strukturze i sk³adzie gatunkowym ograniczone p³atami zbiorowisk bez jej udzia³u, przy minimalnej odleg³oœci pomiêdzy wydzielonymi p³atami ok. 10 m) odnalezione podczas badañ, lokalizowano na mapach w skali 1:10000 (G³. geodeta kraju, opr. kartograf. 1998, Geokart International, Rzeszów), a za pomoc¹ odbiorników GPS (Garmin GPSMAP 62s) okreœlano wspó³rzêdne geograficzne ich œrodka. Powierzchniê p³atów okreœlano poprzez pomiar ich d³u szej oraz krótszej osi za pomoc¹ taœm mierniczych. Poszczególne p³aty roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica pogrupowano w kompleksy, bior¹c pod uwagê ich bliskie s¹siedztwo oraz cechy zajmowanych siedlisk. Dla wydzielonych kompleksów zestawiono czynniki wp³ywaj¹ce na kondycje ró y francuskiej w ich obrêbie. Spoœród wszystkich kompleksów losowo wybrano 7 i w ka dym dokonano pomiarów zagêszczenia pêdów nadziemnych poprzez ich policzenie na powierzchniach próbnych o wielkoœci 1 m 2. W próbach losowych okreœlono równie wysokoœæ pêdów kwitn¹cych w wybranych p³atach dokonywano pomiaru wysokoœci 5 najwy szych i 5 najni szych pêdów. Lokalizacje odnalezionych stanowisk odniesiono do sieci kwadratów ATPOL o boku 10 km (Zaj¹c 1978).

5 75 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 75 Zdjêcia fitosocjologiczne wykonano w p³atach roœlinnoœci istotnie ró ni¹cych siê sk³adem i struktur¹, tak by uzyskaæ jak najpe³niejszy obraz zró nicowania roœlinnoœci, w której Rosa gallica obecnie wystêpuje w rejonie Wroc³awia. Pokrycie p³atów przez poszczególne gatunki roœlin naczyniowych odzwierciedlono z u yciem skali Braun-Blanqueta (Dzwonko 2004). Powierzchnia poszczególnych zdjêæ wynosi³a od 10 do 50 m 2. W celu analizy podobieñstwa fitocenoz z rejonu Wroc³awia do zbiorowisk z udzia³em Rosa gallica, znanych z innych regionów Polski, stworzono bazê zdjêæ fitosocjologicznych, które dotychczas opublikowano z naszego kraju (G³owacki 1975, 1985; Towpasz, Cwener 2002; Brzeg 2005, Piwowarczyk 2006; K¹cki 2007). Bazê tê utworzono w programie Turboveg (Hennekens, Schaminée 2001), stanowi ona czêœæ Polskiej bazy danych o roœlinnoœci Polish Vegetation Database (K¹cki, Œliwiñski 2012). ¹cznie (wraz ze zdjêciami wykonanymi podczas opisywanych badañ) zgromadzono 71 zdjêæ fitosocjologicznych z udzia³em ró y francuskiej, wykonanych na obszarze Polski. Ze zbioru tego wylosowano 42 zdjêcia (60%) do dalszych analiz w celu unikniêcia grupowania siê zdjêæ wykonanych przez poszczególnych autorów. Wiêkszoœæ tych analiz oraz tabele analityczne i syntetyczne wykonano w programie Juice (Tichý 2002). Dla ka dego zdjêcia obliczono œredni¹ wartoœæ wybranych wskaÿników ekologicznych Ellenberga (Ellenberg i in. 1992), by³y to: wskaÿnik wilgotnoœci pod³o a, trofizmu, kwasowoœci gleby, warunków œwietlnych i temperatury. Skalê Braun-Blanqueta transformowano na œrednie procentowe pokrycie gatunków zgodnie z nastêpuj¹cym schematem r = 1%, + = 2%, 1 = 3%, 2 = 18%, 3 = 38%, 4 = 63%, 5 = 88%. W celu uporz¹dkowania zdjêæ fitosocjologicznych wed³ug podobieñstwa pod wzglêdem sk³adu gatunkowego poddano je klasyfikacji wykorzystuj¹c metodê niewa onej pary grupy (UPGMA, Unweighted Pair Group Method with Arithmetic Mean) z u yciem œrednich arytmetycznych. Niepodobieñstwa pomiêdzy zdjêciami zosta³y okreœlone za pomoc¹ wzoru Jaccarda (dla danych binarnych) oraz jego iloœciowego odpowiednika wzoru Ružicki (dla danych iloœciowych) (Dzwonko 1977). W tym celu u yto pakietu programów SYN-TAX 5.0 (Podani 1993). Uzyskane dendrogramy porównano i wyró niono grupy zdjêæ najbardziej zbli one pod wzglêdem podobieñstwa florystycznego i iloœciowego udzia³u poszczególnych gatunków. Na tej podstawie wydzielono zbiory reprezentuj¹ce ró ne jednostki syntaksonomiczne, które nastêpnie opracowano w formie tabel analitycznych i syntetycznych. W celu poznania ró nic florystycznych oraz g³ównych gradientów zmiennoœci roœlinnoœci u yto analiz ordynacyjnych (Ter Braak, Šmilauer 2002). W tym celu skalê iloœciowoœci zmieniono na œrednie wartoœci procentowe i transformowano logarytmicznie. Gatunki rzadkie wykluczono z analiz (down-weighted). W analizach a priori zastosowano nietendencyjn¹ analizê zgodnoœci (DCA, Detrended Correspondence Analysis) w celu wyboru pomiêdzy metod¹ ordynacyjn¹ liniow¹ lub unimodaln¹ (Lepš, Šmilauer 2003). Osi¹gniêta d³ugoœæ gradientu o wartoœci

6 76 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 76 3,45 dla pierwszej osi wskazuje na mo liwoœæ u ycia metody liniowej lub unimodalnej. Do dalszych analiz zastosowano metodê unimodaln¹. Kanoniczna analiza zgodnoœci (CCA, Canonical Correspondence Analysis) zosta³a u yta w celu poznania zró nicowania gatunkowego roœlinnoœci w zale noœæ od warunków siedliskowych. Jako dane siedliskowe uwzglêdniono œrednie arytmetyczne wartoœci liczb wskaÿnikowych Elleneberga. Diagramy ordynacyjne skonstruowano na podstawie pokrycia gatunków w programie Canoco 4.5 (Ter Braak, Šmilauer 2002). Ró nice w ró norodnoœci gatunkowej pomiêdzy poszczególnymi typami roœlinnoœci z Rosa gallica testowano z u yciem nieparametrycznego testu wariancji Kruskala-Wallisa (Stanisz 2006). Nazwy taksonów podano wed³ug Mirka i in. (2002). Natomiast ich przynale - noœæ do jednostek syntaksonomicznych, wed³ug których uporz¹dkowano sk³ad gatunkowy w zestawieniu tabelarycznym, okreœlono za Matuszkiewiczem (2007). 3. Wyniki 3.1. Rozmieszczenie stanowisk Rosa gallica w rejonie Wroc³awia W trakcie badañ na terenie Wroc³awia i w bliskim s¹siedztwie jego granic zlokalizowano ³¹cznie 274 p³aty roœlinnoœci z udzia³em ró y francuskiej (ryc. 1, tab. 1). S¹ one zlokalizowane w pasie rozci¹gaj¹cym siê od Siechnic i Kamieñca Wroc³awskiego na wschodzie, przez pó³nocn¹ czêœæ Wroc³awia, do Janówka na zachodzie. Wszystkie znajduj¹ siê w bliskim s¹siedztwie (tj. w odleg³oœci nieprzekraczaj¹cej 1 km) koryta Odry i jej kana³ów oraz lewobrze nych dop³ywów O³awy i Bystrzycy. Zidentyfikowane p³aty pogrupowano w 18 kompleksów, którym nadano oznaczenia literowe (od A do S) w kolejnoœci zgodnej z kierunkiem biegu Odry, stanowi¹cej oœ obszaru wystêpowania gatunku w rejonie Wroc³awia (ryc. 1, tab. 1). We wschodniej czêœci omawianego obszaru wydzielono 12 kompleksów (oznaczenia A L), które znajduj¹ siê zarówno w obrêbie miasta, jak te poza jego granicami, w kierunku Kamieñca Wroc³awskiego, Trestna i Siechnic. Stwierdzono tu zdecydowan¹ wiêkszoœæ spoœród wszystkich odnotowanych, bo a 242 p³aty roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica. W pó³nocno-œrodkowej czêœci badanego terenu odnotowano dwa kompleksy (M N), nad Kana³em Miejskim i na Osobowicach, grupuj¹ce zaledwie 3 p³aty. Natomiast w pó³nocnozachodniej czêœci obszaru badañ wydzielono 4 kompleksy (O S), po³o one w rejonie Maœlic, Praczy Odrzañskich i Janówka. Kompleksy te obejmuj¹ ³¹cznie 29 p³atów. Na podstawie wspó³rzêdnych geograficznych poszczególne p³aty przyporz¹dkowano do nastêpuj¹cych kwadratów siatki ATPOL: BE 38, BE 48, BE 49, BE 59, CE 40, CE 50.

7 77 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-ro linno ci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 77 Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk Rosa gallica w rejonie Wroc³awia Obja nienia: A oznaczenie poszczególnych kompleksów stanowisk zgodnie z tabel¹ 1, na tle granic administracyjnych i sieci g³ównych rzek; Rozmieszczenie poszczególnych p³atów lub ich zgrupowañ odzwierciedlonych jedn¹ kropk¹ w pó³nocno-zachodniej czê ci Wroc³awia (B) i w po³udniowo-wschodniej czê ci miasta oraz poza jego granic¹ (C); numerami we wszystkich czê ciach ryciny oznaczono miejsca wykonania zdjêæ fitosocjologicznych, oznaczenia te s¹ zgodne z numerami zdjêæ w tabeli 4. Fig. 1. Distribution of Rosa gallica locations in the region of Wroc³aw Explanations: A complexes of locations labelled according to table 1, on the background of administrative borders and main rivers; Distribution of particular patches or their groups marked with one dot in the north-western part of Wroc³aw (B) and in the south-eastern part of the town and outside of its border (C); locations of places, where phytosociological relevés were made are signed with numbers in accordance to labels applied in table 4.

8 Tabela 1. Zestawienie danych dotycz¹cych poszczególnych kompleksów p³atów zbiorowisk z udzia³em Rosa gallica wyró nionych w rejonie Wroc³awia Table 1. Listed data concerning individual complexes of patches of plant communities with Rosa gallica distinguished in the Wroc³aw area Oznaczenie kompleksu/ Complex label A B Nazwa kompleksu/ Name of the complex Kamieniec Wroc³awski Siechnice- Blizanowice Liczba p³atów/ Number of patches Suma powierzchni p³atów (m 2 )/ Total area of patches (m 2 ) C O³awa D Mokry Dwór E Trestno wschód F Trestno zachód Warunki siedliskowe/ Habitat conditions Zbiorowiska ³¹kowe i murawowe na wa³ach przeciwpowodziowych Zaroœla krzewów Brzegi Odry Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych Zbiorowiska ³¹kowe i murawowe na wa³ach przeciwpowodziowych Skarpy rowów odwadniaj¹cych ¹ki zmiennowilgotne na miedzywalu Zaroœla krzewów i zadrzewienia Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych i u ich podstawy Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych Zbiorowiska ³¹kowe i murawowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu Zaroœla krzewów Skarpy rowów odwadniaj¹cych Obrze a pól uprawnych Antropopresja/ Anthropopressure Wypalanie i ³¹k Wypalanie Wypalanie Wypalanie 78 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 78

9 G Wojnów- any H Opatowice I Wyspa Opatowicka 1 5 J Biskupin K Swojec L Sêpolno M Kana³ Miejski Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych Œródleœne ³¹ki zmiennowilgotne Zaroœla krzewów i fragment lasu o luÿnym drzewostanie skarpy rowów i poboczy dróg Zbiorowiska ³¹kowe i murawowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki zmienno wilgotne na miêdzywalu Zaroœla krzewów na miêdzywalu Zaroœla krzewów na brzegu Odry Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu Odry Zaroœla krzewów Zbiorowiska ³¹kowe i murawowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu kana³u Odra- Widawa Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu kana³ów eglugowego i powodziowego Zaroœla krzewów Brzegi kana³u eglugowego i powodziowego Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych i ³¹k i ³¹k Obecnie brak i ³¹k Potencjalnie likwidacja zaroœli i ³¹k Potencjalnie likwidacja zaroœli na miêdzywalu 79 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 79

10 N Osobowice 1 68 O Maœlice P Pracze I R Pracze II S Janówek CZNIE/ TOTAL Zbiorowiska ³¹kowe na brzegu Odry Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki i murawy na miêdzywalu Odry Zaroœla krzewów Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu Bystrzycy Pobocze drogi i skarpy rowu przydro nego Zbiorowiska ³¹kowe na wa³ach przeciwpowodziowych ¹ki na miêdzywalu Bystrzycy Zaroœla krzewów Fragment lasu o luÿnym drzewostanie Pobocze drogi Zaroœla krzewów Objaœnienia: Oznaczenia kompleksów s¹ zgodne z ryc. 1. Explanations: Complexes labels are in accordance with signs applied in the fig. 1. Obecnie brak, potencjalnie oczyszczanie brzegów i ³¹k Potencjalnie likwidacja zaroœli i ³¹k oraz poboczy dróg i rowów i ³¹k Sporadyczne wypalanie ³¹k i wa³ów Wykaszanie poboczy 80 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 80

11 81 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica Liczebnoœæ i wielkoœæ p³atów Zagêszczenie pêdów w próbach podano w tabeli nr 2. Liczba pêdów przypadaj¹cych na 1 m 2 waha siê od 3 do 163. Œrednio we wszystkich analizowanych próbach zagêszczenie wynosi 57,6 pêdów/m 2 (tab. 2). Najwiêksze zagêszczenie ramet zanotowano w kompleksie K na Swojcu 163 pêdy/m 2, natomiast najmniejsze w kompleksie C na Opatowicach 3 pêdy/m 2. W losowo wybranych kompleksach zmierzono tak e wysokoœæ pêdów kwitn¹cych (tab. 3). W poszczególnych próbach najwy sze pêdy dorasta³y do 130 cm, zaœ najni sze (kwitn¹ce) zaledwie do 14 cm. Najwy sze pêdy stwierdzono w p³atach o zmniejszonym dostêpie œwiat³a w zbiorowiskach zaroœlowych i na ich obrze ach lub na poboczach dróg. W zbiorowiskach ³¹kowych pêdy Rosa gallica dorasta³y do znacznie mniejszej wysokoœci zazwyczaj poni ej 100 cm, natomiast w zbiorowiskach nawi¹zuj¹cych do muraw kserotermicznych pêdy ró y osi¹ga³y wysokoœæ z przedzia³u cm. Powierzchnia poszczególnych p³atów osi¹ga³a wartoœci w granicach od 0,12 do 1833 m 2. Najwiêcej p³atów (130) mia³o powierzchniê z przedzia³u m 2. Powierzchnia 60 p³atów przekracza³a 100 m 2, a dwa p³aty zajmowa³y area³ przekraczaj¹cy 1000 m 2 (ryc. 2) s¹ to jednoczeœnie najwiêksze, znane obecnie skupiska ró y francuskiej w Polsce. Ca³kowity area³ zajmowany przez p³aty roœlinnoœci z udzia³em tego gatunku w rejonie Wroc³awia szacowany jest na ok m 2 (tj. 2,23 ha). Ryc. 2. Powierzchnie p³atów roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica stwierdzonych w rejonie Wroc³awia Fig. 2. The area of vegetation patches with Rosa gallica found in the Wroclaw region

12 Tabela 2. Zagêszczenie pêdów Rosa gallica w p³atach wybranych kompleksów Table 2. Density of stems of Rosa gallica in the patches of selected complexes Oznaczenie kompleksu/ Complex label Liczba p³atów, w których wykonano pomiar/ No of estimated patches Sumaryczna powierzchnia p³atów [m 2 ]/ Total area of patches [m 2 ] Œrednia/ Mean Objaœnienia: Oznaczenia kompleksów s¹ zgodne z ryc. 1. Explanations: Complexes labels are in accordance with signs applied in the fig. 1. Liczba pêdów/m 2 Number of stems/m 2 Maksymalna/ Maximum Minimalna/ Minimum C , ,4 F 1 2,72 10,3 10,3 10,3 G I 1 5, K 2 208, L S Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 82

13 Tabela 3. Wysokoœæ pêdów Rosa gallica w wybranych p³atach Table 3. Height of the stems of Rosa gallica in selected patches Oznaczenie kompleksu/ Complex label Maksymalna wys. pêdów [cm]/ Maximum height of stems [cm] Minimalna wys. pêdów [cm]/ Minimum height of stems [cm] Powierzchnia p³atu [m 2 ]/ Area of the patch [m 2 ] C ,5 C C C C C E ,3 E 65 2,72 J 130 0,35 J 120 7,25 K 54/20* 18* 93,11 L O R S Objaœnienia: Oznaczenia kompleksów zgodne z ryc. 1., *sk³on wa³u/wierzchowina wa³u. Explanations: Complexes labels are in accordance with signs applied in the fig. 1., *slope of the embankment/top of the embankment 83 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 83

14 84 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki Zajmowane typy siedlisk oraz czynniki wp³ywaj¹ce negatywnie na kondycjê Rosa gallica w rejonie Wroc³awia Podczas badañ terenowych w rejonie Wroc³awia osobniki Rosa gallica odnajdywano przede wszystkim w zbiorowiskach o charakterze ³¹kowym (64,5% wszystkich siedlisk), wykszta³caj¹cych siê na skarpach wa³ów przeciwpowodziowych oraz na terenie miêdzywala lub zawala Odry i jej dop³ywów. Ponadto notowano je w zaroœlach (31,2%), w przerzedzonych fragmentach lasów lub zadrzewieñ (2,4%), a tak e na przydro ach (1%) (ryc. 3). Ekspozycja wiêkszoœci, bo 126 p³atów zawiera siê od pó³nocno-wschodniej przez po³udniow¹ do pó³nocno-zachodniej. Tylko nieliczne p³aty (7) maj¹ ekspozycjê pó³nocn¹. Prawie wszystkie odnalezione stanowiska w ró nym stopniu poddane s¹ antropopresji i innych czynników, które w danym sezonie wegetacyjnym wp³ywaj¹ negatywnie na kondycje gatunku (tab. 1). Do najbardziej istotnych nale y zaliczyæ koszenie roœlinnoœci o charakterze ³¹kowym przeprowadzane co najmniej raz na 2 3 lata, zarówno na wa³ach, jak te na miêdzywalu. Zabiegi te w ostatnich latach zaczêto przeprowadzaæ regularnie i na niektórych stanowiskach p³aty R. gallica s¹ œcinane co roku. Kolejnym czynnikiem jest sporadyczne wypalanie ³¹k i zaroœli Ryc. 3. Iloœciowy udzia³ p³atów Rosa gallica w ró nych typach siedlisk rejonu Wroc³awia Objaœnienia: 1 ³¹ki i murawy, 2 zaroœla, 3 lasy i zadrzewienia, 4 pobocza dróg. Fig 3. Quantitative participation of vegetation patches with Rosa gallica in different type of habitats in the region of Wroc³aw Explanations: 1 grasslands, 2 thickets, 3 forests and afforestrations, 4 roadsides.

15 85 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 85 pod koniec zimy i z pocz¹tkiem wiosny. Dotyczy to przede wszystkim zawala, gdzie podpala siê nieu ytki, które nie s¹ koszone. Do czynników negatywnie wp³ywaj¹cych na kondycjê populacji R. gallica w danym sezonie nale y równie zaliczyæ okresowe wezbrania rzek. Podobnie jak czynniki wy ej wymienione, zalewy ograniczaj¹ lub uniemo liwiaj¹ zakwitanie i zawi¹zywanie owoców w danym sezonie wegetacyjnym. Z przeprowadzonych obserwacji wynika równie, e sukcesja krzewów na powierzchniach dawniej u ytkowanych jako ³¹ki lub pastwiska, w znacznym stopniu wp³ywa na rozluÿnienie struktury p³atów z R. gallica. Istotne znaczenie mo e te mieæ rozwój fitocenoz z dominacj¹ gatunków o silnie rozwiniêtym systemie k³¹czy i du ym zwarciu pêdów nadziemnych, jak np. Calamagrostis epigejos (L.) Roth, czy te Solidago gigantea Aiton. W p³atach z du ym udzia³em drugiego z wymienionych gatunków na brzegach Kana³u Powodziowego Odry, ró a osi¹ga³a zdecydowanie mniejsze zagêszczenie i wytwarza³a mniej kwiatów Fitosocjologiczne zró nicowanie zbiorowisk z Rosa gallica z rejonu Wroc³awia na tle innych regionów Polski Najwiêksza liczba zdjêæ fitosocjologicznych wykonanych w rejonie Wroc³awia (tab. 4, zdj. nr 19 40) reprezentuje zbiorowiska ³¹k œwie ych, zmiennowilgotnych i wilgotnych z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Przy czym 12 zdjêæ (nr 29 40) reprezentuje p³aty najbardziej wilgotne, w których stosunkowo liczny udzia³ maj¹ gatunki z klasy Phragmitetea, jak np. Poa palustris L., Carex acutiformis Ehrh., Carex buekii Wimm., Glyceria maxima (Hartm.) Holmb., Iris pseudacorus L. i Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. Zbiorowiska o charakterze ³¹kowym wystêpuj¹ na wiêkszoœci wa³ów przeciwpowodziowych, na miêdzywalu, zawalu, na brzegach Odry i rowów odwadniaj¹cych. P³aty wykszta³caj¹ce siê na najbardziej suchym, piaszczystym pod³o u cechuje udzia³ gatunków z klasy Koelerio-Corynephoretea (tab. 4, zdj. nr 1 6): wyró niaj¹ siê one udzia³em takich gatunków jak: Potentilla argentea L., Rumex acetosella L., Trifolium campestre Schreb., Cerastium semidecandrum L., Aira caryophyllea L., Filago arvensis L., Jasione montana L. i Koeleria glauca (Spreng.) DC. Fitocenozy z udzia³em tych ciep³olubnych gatunków wystêpuj¹ w obrêbie wierzchowinowych czêœci niektórych wa³ów przeciwpowodziowych oraz na piaszczystych siedliskach w obrêbie miêdzywala. Zdjêcia 7 11 wyró niaj¹ siê obecnoœci¹ zarówno gatunków z klasy Koelerio-Corynephoretea, jak i Festuco- Brometea. Znacznie liczniej ni w zdjêciach 1 6 (tab. 4) wystêpuj¹ tu gatunki z klasy Trifolio-Geranietea, takie jak: Agrimonia eupatoria L., Vicia sepium L., Galium verum L. oraz Melampyrum nemorosum L. Fitocenozy z tej grupy zosta³y stwierdzone na sk³onach wa³ów przeciwpowodziowych oraz u ich podstawy.

16 86 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 86 Kolejn¹ grupê p³atów stanowi¹ zbiorowiska z du ym udzia³em gatunków muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea (tab. 4, zdj. nr 12 18), które wyró nia obecnoœæ takich gatunków charakterystycznych klasy, jak: Filipendula vulgaris Moench, Euphorbia cyparissias L., Allium oleraceum L., Brachypodium pinnatum (L.) P. Beauv., Campanula glomerata L. oraz Centaurea stoebe L. Fitocenozy z ich udzia³em stwierdzono na podobnych siedliskach jak zbiorowiska w.w., a ponadto na brzegach rowów i koryta Odry oraz na zawalu. Kolejna grupa zdjêæ reprezentuje zbiorowiska leœne i zaroœlowe z udzia³em krzewów i drzew (tab. 4, zdj. nr 41 46), jak np. Quercus robur L., Tilia cordata Mill., Ulmus minor Mill. emend. Richens i Euonymus europaea L. Fitocenozy z udzia³em wymienionych gatunków wykszta³caj¹ siê zarówno na miêdzywalu, jak i na zawalu. Znacz¹cy udzia³ w czêœci p³atów z Rosa gallica maj¹ tak e gatunki charakterystyczne z klas Trifolio-Geranietea, Nardo-Calunetea oraz Artemisietea i Agropyretea te ostatnie g³ównie w p³atach s¹siaduj¹cych z polami uprawnymi lub ugorami. Liczba gatunków w poszczególnych zdjêciach waha siê od 12 do 53 przy œredniej 31. Do najbogatszych w gatunki nale ¹ fitocenozy o charakterze ³¹kowym i murawowym (œr. 38), a do najubo szych zbiorowiska leœne i zaroœlowe (œr. 19 gatunków). W skali Polski ró a francuska wystêpuje w ró norodnych typach ciep³olubnych fitocenoz (tab. 5). Zbiorowiska te mo na podzieliæ na 5 g³ównych grup (ryc. 4, tab. 5): grupa I reprezentuje ciep³olubne zbiorowiska z udzia³em gatunków ³¹k œwie ych ze zwi¹zku Arrhenatherion, grupa II to zbiorowiska z udzia³em Rubus caesius L., III grupa reprezentuje ³¹ki trzêœlicowe ze zwi¹zku Molinion, grupa IV to zbiorowiska murawowe z klasy Festuco-Brometea, a V z wydzielonych kategorii odzwierciedla murawy z udzia³em Avenula pratensis (L.) Dumort. z rzêdu Brometalia i jest reprezentowana przez jedno wylosowane zdjêcie. Najwiêksz¹ rolê w dyferencjacji tego zbioru zdjêæ ma zmienna temperatury (tab. 6). Nastêpnie opisywana roœlinnoœæ ró nicuje siê pod k¹tem yznoœci siedlisk grupy I, II i III oraz kwasowoœci grupy IV i V. Najmniejszy wp³yw ma zmienna wilgotnoœci, natomiast wartoœci wskaÿnika œwietlnego okaza³y siê nieistotne (ryc. 5, tab. 6). Zdjêcia fitosocjologiczne wykonane podczas badañ w rejonie Wroc³awia wyró niaj¹ siê sk³adem florystycznym na tle innych regionów. W klasyfikacji numerycznej utworzy³y one dwie pierwsze grupy, które wyró niaj¹ siê udzia³em gatunków ³¹k zmiennowilgotnych, œwie ych i ciep³olubnych okrajków (gr. I) oraz udzia³em Rubus caesius i Elymus repens (L.) Gould (gr. II) (tab. 5). Ponadto w fitocenozach grupy I i II na uwagê zas³uguje fakt znacznego udzia³u Calamagrostis epigejos i roœlin ruderalnych. Czêœæ fitocenoz z tej grupy ma charakter zaroœlowy i nawi¹zuje do zbiorowisk z klasy Rhamno-Prunetea. TAB-4 wklejka po tej str.

17 87 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 87 Ryc. 4. Klasyfikacja zbiorowisk roœlinnych z udzia³em Rosa gallica Objaœnienia: Dendrogram I sporz¹dzony na podstawie danych binarnych, dendrogram II sporz¹dzony na podstawie procentowego pokrycia gatunków; oznaczenia grup roœlinnoœci: grupa I, grupa II, grupa III, grupa IV, grupa V; numeracja wydzielonych grup roœlinnoœci zgodna z tab. 5. Fig. 4. Classification diagram of vegetation samples with Rosa gallica Explanations: Diagram I based on binary data, diagram II based on percentage value of species abundance, marks of vegetation groups: group I, group II, group III, group IV, group V; numbering of distinguished vegetation groups in accordance with tab. 5.

18 88 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 88 Ryc. 5. Diagram ordynacyjny kanonicznej analizy zgodnoœci (CCA) skonstruowany na podstawie procentowego udzia³u gatunków w zbiorowiskach roœlinnych z Rosa gallica z Polski (Axis 1, ë = 0,503 and Axis 2, ë = 0,292) Objaœnienia: Gradienty ekologiczne przedstawiono na podstawie œrednich wartoœci wskaÿników Ellenberga, zosta³y one wykreœlone na diagramie jako uzupe³niaj¹ce zmienne œrodowiskowe (T: temperatura, N: trofizm, M: wilgotnoœæ gleby, R: kwasowoœæ gleby); oznaczenia grup roœlinnoœci grupa I, grupa II, grupa III, grupa IV, grupa V. Fig. 5. Ordination diagram based on canonical correspondence analysis (CCA Axis 1, ë = and Axis 2, ë = 0.292) of the species abundance of plant communities with Rosa gallica from Poland Explanations: To reveal ecological gradients mean Ellenberg indicator values were plotted onto DCA ordination diagram as supplementary environmental variables (T: temperature, N: nutrients, M: soil moisture, and R: soil reaction); marks of vegetation groups group I, group II, group III, group IV, group V.

19 89 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 89 Tabela 5. Tabela synoptyczna zró nicowania zbiorowisk z Rosa gallica Table 5. Synoptic table of diversity of plant communities with Rosa gallica Numer grupy/ Group number I II III IV V Liczba zdjêæ fitosocjologicznych/ Number of relevés Drzewa i krzewy Trees and shrubs Quercus robur b Quercus robur c Prunus spinosa b Prunus spinosa c Rubus caesius Rosa gallica r Ch. Arrhenatherion Arrhenatherum elatius Knautia arvensis Ch. Molinon Galium boreale Selinum carvifolia r.. Molinia caerulea Ch. Molinietalia Alopecurus pratensis Sanguisorba officinalis Ch. Arrhenatheretalia Dactylis glomerata Achillea millefolium Heracleum sphondylium subsp. sphondylium Lotus corniculatus Ch. Molinio-Arrhenatheretea Poa pratensis Vicia cracca Festuca rubra Rumex acetosa Carex hirta Elymus repens Lathyrus pratensis Centaurea jacea Potentilla reptans Festuca pratensis Ch. Cirsio-Brachypodion Salvia pratensis Brachypodium pinnatum Campanula sibirica Achillea pannonica Elymus hispidus Asperula cynanchica Ch. Brometalia erecti Avenula pratensis

20 90 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 90 Ch. Festuco-Brometea Euphorbia cyparissias Carex praecox Filipendula vulgaris Medicago sativa subsp. falcata Centaurea scabiosa Coronilla varia Bromus inermis Falcaria vulagris Thymus species Festuca rupicola Thymus glabrescens Potentilla cinerea Thymus glabrescens subsp. glabrescens Ch. Trifolio-Geranietea Galium verum Agrimonia eupatoria Pozosta³e Other Calamagrostis epigejos Convolvulus arvensis Hypericum perforatum Galium mollugo Equisetum arvense Tanacetum vulgare Artemisia vulgaris Fragaria vesca Cirsium arvense Vincetoxicum hirundinaria Agrostis capillaris Fragaria viridis Veronica chamaedrys Pimpinella saxifraga Euphorbia esula Vicia hirsuta Galium aparine Ranunculus polyanthemos Vicia sepium Campanula rapunculoides Carex muricata Vicia tetrasperma Objaœnienia: W tabeli wykazano gatunki o sta³oœci wiêkszej ni 30%. Explanations: The table contains species reaching more than 30% constancy.

21 91 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 91 Tabela 6. Istotnoœæ zmiennych œrodowiskowych; test Monte Carlo z 499 permutacjami u ytymi do obliczenia P-prawdopodobieñstwa Table 6. Significance of environmental variables; the Monte Carlo permutation test with 499 permutations was used to estimate P-probability Zmienna/ Statystyka Pseudo F/ Variable Pseudo-F statistic P Temperatura/ Temperature 4,04 0,002 yznoœæ/ Nutrients 2,55 0,002 Kwasowoœæ/ Soil Reaction 2,25 0,002 Wilgotnoœæ/ Moisture 1,99 0,002 Œwiat³o/ Light 1,72 0,02 Kontynentalizm/ Continentality 1,14 n.s. 4. Dyskusja Ró a francuska nale y w Polsce do gatunków o s³abo poznanej ekologii, o czym œwiadczy niewielka liczba 25 zdjêæ fitosocjologicznych, dot¹d opublikowanych z naszego kraju. Przyczyn¹ takiej sytuacji jest niewielka liczba aktualnych stanowisk gatunku. Wiêkszoœæ dotychczasowych danych wskazywa³a na silny zwi¹zek tego gatunku ze zbiorowiskami kserotermicznymi. Dane zebrane w rejonie Wroc³awia œwiadcz¹ o szerszej skali ekologicznej gatunku. W zestawieniu wszystkich zdjêæ (wczeœniej opublikowanych i wykonanych w rejonie Wroc³awia), najbardziej istotnym zagadnieniem jest kwestia mo liwoœci wyodrêbniania zespo³u Rosetum gallicae. Zespó³ ten by³ wyró niany m.in. w S³owacji (Mochnacký, Maglocký 1993; Valachoviè 2004), w Austrii i w Polsce (Towpasz, Cwener 2002; Brzeg 2005). Jedynym gatunkiem charakterystycznym zespo³u jest ró a francuska, a gatunkami wyró niaj¹cymi s¹ Festuca rupicola Heuff., Thymus austriacus Bernh. i T. glabrescens Willd. (Brzeg 2005). W materiale, który by³ przedmiotem analizy numerycznej, jedynie zdjêcia z P³askowy u Proszowickiego (tab. 5, grupa IV) nawi¹zuj¹ do tego zespo³u, w którym przewodni¹ rolê maj¹ gatunki kserotermiczne. Przeprowadzona analiza wskazuje na znacznie szersz¹ skalê fitosocjologiczn¹ gatunku. P³aty z rejonu Wroc³awia na tle zbiorowisk z innych regionów Polski, wyró niaj¹ siê wiêkszym udzia³em gatunków ³¹kowych i synantropijnych, jak równie wystêpowaniem na siedliskach antropogenicznych. Jednak ze wzglêdu na dominacjê (lub du y udzia³ Rosa gallica w poszczególnych p³atach, przy jednoczesnym sta³ym udziale grup gatunków termofilnych (klasy Festuco-Brometea, Trifolio-Geranietea) p³aty te mog¹ byæ interpretowane jako wariant z Arrhenatherum elatius w obrêbie zespo³u Rosetum gallicae. Przy czym za gatunki, które wyró niaj¹ ten mezofilny wariant, oprócz rajgrasu wynios³ego uznano Carex praecox Schreb. oraz Filipendula vulgaris (tab. 4).

22 92 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 92 Bior¹c pod uwagê wy ej opisane czynniki oddzia³uj¹ce na lokalne populacje ró y francuskiej w rejonie Wroc³awia nale y stwierdziæ, e wiêkszoœæ z nich nie wp³ywa bezpoœrednio na zanikanie p³atów w krótkim czasie, a raczej powoduje ograniczenie wytwarzania kwiatów i owoców, a tym samym mo liwoœci rozprzestrzeniania siê gatunku w poszczególnych latach. Do takich czynników nale y wykaszanie, które nie powoduje zaniku ró y francuskiej na danym stanowisku, lecz ogranicza jej kwitnienie. W kolejnym roku po skoszeniu pêdy odrastaj¹, lecz nie zakwitaj¹. Kwitnienie nastêpuje dopiero w drugim roku po zaprzestaniu koszenia. Podobny efekt ma wypalanie ³¹k i zaroœli pod koniec zimy i z pocz¹tkiem wiosny. Ogieñ powoduje ca³kowite zniszczenie nadziemnych pêdów, lecz nie niszczy podziemnych organów, co zaobserwowano w przypadku kilku p³atów objêtych badaniami. Nowe pêdy wegetatywne odrastaj¹ w tym samym sezonie, w którym wyst¹pi³o wypalenie, lecz ju nie zakwitaj¹. Kwitnienie nastêpuje w drugim lub trzecim roku po po arze. Równie zalewy nie wp³ywaj¹ destrukcyjnie na populacje Rosa gallica. W 2010 r. obserwowano p³aty, które na prze³omie maja i czerwca znajdowa³y siê pod wod¹ przez okres 2 3 tygodni. Ca³kowitemu zniszczeniu uleg³y liœcie, p¹ki kwiatowe oraz szczytowe odcinki niektórych pêdów. Po ust¹pieniu wód powodziowych stwierdzono, e wiêkszoœæ pêdów wytworzy³a nowe liœcie, lecz ju nie wytworzy³a p¹ków kwiatowych. Kwitnienie nast¹pi³o w nastêpnym roku po powodzi. Za odpornoœci¹ gatunku na okresowe zalewy przemawia równie fakt przetrwania stanowiska na brzegu Odry we Wroc³awiu-Osobowicach, znanym od lat 70. XX w. (Wroñska-Pilarek, Boratyñska 2005 za Zieliñski J. arkusz zielnikowy , KOR zielnik Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku). Pomimo du ych powodzi w latach 1977, 1985, 1997 i 2010 stanowisko to nadal istnieje, a podczas kontroli w ramach niniejszych badañ, w jego obrêbie odnotowano kwitn¹ce pêdy ró y francuskiej. Za czynniki, które mog¹ istotnie wp³ywaæ na liczebnoœæ populacji Rosa gallica nale y uznaæ sukcesjê drzew i krzewów (zw³aszcza Rubus caesius i Prunus spinosa L.), jak te rozwój gatunków inwazyjnych buduj¹cych zwarte fitocenozy. Do gatunków takich nale y Solidago gigantea, która podobnie jak inne, w pe³ni zadomowione roœliny obce, mo e znacz¹co zmniejszaæ ró norodnoœæ i bogactwo gatunkowe opanowywanych zbiorowisk roœlinnych (Hejda i in. 2009). Podobnie negatywny wp³yw mo e mieæ rodzimy Calamagrostis epigejos, który powoduje zmniejszenie bogactwa gatunkowego opanowywanych zbiorowisk roœlinnych (Fiala i in. 2003). Jednak na obecnym etapie badañ trudno jednoznacznie stwierdziæ jak d³ugo ró a francuska mo e znosiæ konkurencjê wymienionych gatunków i czy ustêpuje ca³kowicie w miarê wzrostu ich udzia³u. Generalnie liczba stwierdzonych p³atów roœlinnoœci z udzia³em Rosa gallica w okolicach Wroc³awia, jak te zagêszczenie okazów w ich obrêbie, a przede wszystkim odpornoœæ na wy ej wymienione czynniki, wskazuj¹ na jej du e mo liwoœci regeneracyjne. Dlatego te gatunek ten mo e byæ uznany za niezbyt

23 93 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 93 silnie zagro ony, przynajmniej w skali lokalnej. Do podobnych wniosków dosz³y Towpasz i Cwener (2002), publikuj¹c dane z P³askowy u Proszowickiego. Do ostro nych prognoz na przysz³oœæ sk³ania, co prawda du a liczba stanowisk uznanych za historyczne (Zieliñski, 2001), jednak obecnoœæ R. gallica na poboczach dróg, rowów, a tak e na skarpach i miedzach w krajobrazie rolniczym na Dolnym Œl¹sku (Z. Dajdok, A. Wuczyñski 2007, mat. npbl.) i w innych regionach (np. Bartoszek 1997; Czarna 1992) wskazuje na mo liwoœci jej przetrwania nawet w warunkach nasilonej antropopresji. Na mo liwoœæ zajmowania siedlisk antropogenicznych przez R. gallica wskazywano równie w opracowaniach z terenu Saksonii (Hardtke, Ihl 2000; Otto 2004). Procesy wnikania do zbiorowisk synantropijnych obserwuje siê w przypadku wielu rzadkich lub zagro onych taksonów. Zjawisko to jest szczególnie interesuj¹ce, gdy dotyczy roœlin o ograniczonych zasiêgach lub na granicy zasiêgu (Bró, Maciejczak 1991; Maciejczak 2003; Zalewska-Ga³osz i in. 2012), w tym tak e R. gallica uznawanej za gatunek zagro ony i chroniony nie tylko w Polsce (Korneck i in. 1996; Holub, Procházka 2000; Moser i in. 2002). Mo liwoœæ zajmowania siedlisk antropogenicznych i udzia³ w zbiorowiskach synantropijnych niew¹tpliwie nale y wzi¹æ pod uwagê podczas waloryzacji stopnia zagro enia tego gatunku. Podsumowuj¹c nale y stwierdziæ, e w rejonie Wroc³awia najwiêkszym zagro eniem stanowisk Rosa gallica s¹ obecnie prace zwi¹zane z przebudow¹ i umacnianiem wa³ów przeciwpowodziowych prowadzone w ramach rozpoczêtego wiosn¹ 2013 r. programu modernizacji Wroc³awskiego Wêz³a Wodnego. Powa nym zagro eniem dla niektórych istniej¹cych p³atów jest te budowa i modernizacja dróg, zw³aszcza inwestycje zwi¹zane ze wschodni¹ obwodnic¹ Wroc³awia wraz z drogami dojazdowymi i wêz³ami, choæ nie mo na wykluczyæ, e w przysz³oœci nowo powsta³e nasypy nie zostan¹ zasiedlone przez opisywany gatunek. W przeciwieñstwie do wymienionych czynników, umiarkowana ingerencja w strukturê zbiorowisk z udzia³em ró y francuskiej poprzez koszenie wydaje siê sprzyjaæ jej populacjom ze wzglêdu na hamowanie sukcesji drzew i krzewów. Jednak stosuj¹c zasadê przezornoœci, wybranym p³atom lub ca³ym ich kompleksom nale a³oby zapewniæ rzeczywist¹ ochronê i w porozumieniu z Regionaln¹ Dyrekcj¹ Ochrony Œrodowiska oraz Regionalnym Zarz¹dem Gospodarki Wodnej podj¹æ próbê wypracowania modelu ³¹cz¹cego wymagania zwi¹zane z utrzymaniem wa³ów z ochron¹ wybranych stanowisk ró y francuskiej. Uzgodnienia te powinny uwzglêdniæ zakres wykaszania tych p³atów nie czêœciej ni raz na 3 lata lub koszenia naprzemiennego ró nych czêœci p³atów zajmuj¹cych du y area³. Przyjêcie takiego uzgodnienia zapewni³oby okresowe kwitnienie i owocowanie ró y francuskiej, a jednoczeœnie powstrzyma³oby sukcesjê ekspansywnych bylin oraz krzewów i drzew w obrêbie zajmowanych przez ni¹ siedlisk.

24 94 Grzegorz-Wójcik,-Zygmunt-Dajdok,-Zygmunt-K¹cki 94 Podziêkowania. Serdecznie dziêkujemy Recenzentom za wnikliw¹ ocenê i inspiruj¹ce uwagi, które w znacznym stopniu przyczyni³y siê do poprawy pierwotnej wersji artyku³u. Dziêkujemy równie dr Ewie Stefañskiej-Krzaczek za uwagi redakcyjne dotycz¹ce pracy, a tak e dr. Micha³owi Œliwiñskiemu za pomoc w przygotowaniu ryciny z rozmieszczeniem stanowisk Rosa gallica w rejonie Wroc³awia. Literatura ANIO -KWIATKOWSKA J., BERDOWSKI W., WÓJCIK G Synantropizacja obszarów chronionych w Masywie Œlê y. Acta Univ. Wrat. 1358, Prace Bot. 48: BARTOSZEK W Stanowisko Rosa gallica (Rosaceae) w okolicach Wiœniowej na Pogórzu Wielickim. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 4: B OÑSKA A Siedliska antropogeniczne na Wy ynie Œl¹skiej, jako miejsca wystêpowania rzadkich i zagro onych gatunków torfowiskowych klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R. Tx Woda-Œrodowisko- Obszary Wiejskie 10.1 (29): BROWICZ K., GOSTYÑSKA M Rosa gallica L. W: BIA OBOK S., CZUBIÑSKI Z. (red.), Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zesz. 2. Zak³ad Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN, PWN, Poznañ, 17 ss. BRÓ E., MACIEJCZAK B Niektóre nowe oraz rzadkie i zagro one gatunki roœlin naczyniowych we florze miasta i strefy podmiejskiej Kielc. Fragm. Flor. Geobot. 36(1): BRUDZIÑSKA A., WÓJCIK G Stanowisko szafirka miêkkolistnego Muscari comosum (L.) Mill. na ³¹kach nadodrzañskich we Wroc³awiu. Chroñmy Przyr. Ojcz. 62(1): BRZEG A Zespo³y kserotermofilnych zio³oroœli okrajkowych z klasy Trifolio- Geranietea sanguinei Th. Müller 1962 w Polsce. Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ, 237 ss. CZARNA A Interesuj¹ce stanowisko ró y francuskiej Rosa gallica w Wielkopolsce. Chroñmy Przyr. Ojcz. 48(4): CZARNA A Roœliny naczyniowe Œrodkowej Wielkopolski. Wyd. Uniw. Przyrodniczego w Poznaniu, Poznañ, 184 ss. DZWONKO Z The use of numerical classification in phytosociology. Fragm. Flor. Geobot. 23(3 4): DZWONKO Z Przewodnik do badañ fitosocjologicznych. Wyd. Sorus i Instytut Botaniki UJ, Poznañ-Kraków, 304 ss. ELLENBERG H., WEBER H., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W., PAULIßEN D Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobot. 18: FIALA K., HOLUB P., SEDLÁKOVÁ I., TÙMA I., ZÁHORA J., TESAØOVÁ M Reasons and consequences of expansion of Calamagrostis epigejos in alluvial meadows of landscape affected by water control measures. Ekológia (Bratislava) 22 (Suppl. 2):

25 95 Wspó³czesne-rozmieszczenie-i-zró nicowanie-roœlinnoœci-z-udzia³em-ró y-francuskiej-r.-gallica 95 FIEK E Flora von Schlesien preussischen und österreichischen Antheils, enthaltend die wildwachsenden, verwilderten und angebauten Phanerogamen und Gefäss-Cryptogamen. J. U. Kern s Verlag, Breslau, 572 ss. G OWACKI Z Zbiorowiska murawowe zachodniej czêœci Wzgórz Trzebnickich. Prace Opol. Tow. Przyjació³ Nauk, Wydzia³ III Nauk Przyrodniczych, PWN, Warszawa-Wroc³aw: G OWACKI Z Zbiorowiska murawowe zachodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego. Zesz. Nauk. Wy szej Szko³y Rolniczo-Pedagogicznej, Ser. Nauki Przyrodnicze, Siedlce, s HARDTKE H. J., IHL A Atlas der Farn- und Samenpflanzen Sachsens. W: Materialen zu Naturschutz und Landschaftspflege. Sächsisches Landesamt für Umwelt und Geologie (Hrsg.)., Dresden, s HEJDA M., PYŠEK P., JAROŠIK V Impact of invasive plants on the species richness, diversity and composition of invaded communities. J. Ecol. 97: HENNEKENS S. M., SCHAMINÉE J. H. J Turboveg, a comprehensive database management system for vegetation data. J. Veg. Sci. 12: HOLUB J., PROCHÁZKA F Red List of vascular plants of the Czech Republic Preslia 72: JACKOWIAK B., CELKA Z., CHMIEL J., LATOWSKI K., UKOWSKI W Red list of vascular plants of Wielkopolska (Poland). Biodiv. Res. Cons. 5 8: K CKI Z Comprehensive syntaxonomy of Molinion meadows in southwestern Poland. Acta Bot. Siles., Monogr. 2: K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska. W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr & PTPP pro Natura, Wroc³aw, s K CKI Z., ŒLIWIÑSKI M The Polish Vegetation Database: structure, resources and development. Acta Soc. Bot. Pol. 81(2): KLÁŠTERSKÝ I., BROWICZ K Rosa gallica L. v Èeskoskovensku a Polsku (Distribution of Rosa gallica L. in Czechoslovakia and Poland). Preslia (Praha) 36: KORNECK D., SCHNITTLER M., VOLLMER I Rote Liste der Farn- und Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. Schriftenreihe für Vegetationskunde 28: KUCHARCZYK M., WÓJCIAK J Gin¹ce i zagro one gatunki roœlin naczyniowych Wy yny Lubelskiej, Roztocza, Wo³ynia Zachodniego i Polesia Lubelskiego. Ochrona Przyrody 52: KÜHN I., KLOTZ S BIOLFLOR - a database on biological and ecological traits of vascular plants in Germany. Verhandlungen der Gesellschaft für Ökologie 32: KWIATKOWSKI P Current state, separateness and dynamics of vascular flora of the Góry Kaczawskie (Kaczawa Mountains) and Pogórze Kaczawskie (Kaczawa Plateau). I. Distribution atlas of vascular plants. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 468 ss.