W związku z wnioskiem Grupy Posłów na Sejm RP VIII Kadencji o stwierdzenie, że:

Transkrypt

1 RZECZPOSPOLITA POLSKA PROKURATOR GENERALNY Warszawa, dnia ~. lo r. PK VIII TK K 12/17 W związku z wnioskiem Grupy Posłów na Sejm RP VIII Kadencji o stwierdzenie, że: l) art pkt 2 ustawy z dnia l 7 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (t.j.: Dz. U. z 2018 r., poz. 155 ze zm.; dalej: k.p.c. lub Kodeks postępowania cywilnego) w zakresie, "w jakim wyłącza zobowiązania o odszkodowanie należne od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, ze względu na stwierdzenie przez sąd orzekający istnienia w tych sprawach immunitetu jurysdykcyjnego państwa", jest niezgodny z art. 9, art. 21 ust. l, art. 30 i art. 45 ust. l Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; 2) art k.p.c. w zakresie, "w jakim dopuszcza wywiedzenie immunitetu państwa dla ochrony obcych państw przed pozwaniem przed sąd polski za czyny stanowiące zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości", jest niezgodny z art. 9, art. 30 i mi. 45 ust. l Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; l

2 - na podstawie art. 42 pkt 7 oraz mi. 63 ust. l ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U., poz. 2072)- przedstawiam następujące stanowisko: l) art k.p.c. w zakresie, w jakim bezwarunkowo nakazuje odrzucenie pozwu lub wniosku albo urnorzenie postępowania w sprawach dotyczących zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciw ludzkości, jest niezgodny z art. 30 i art. 45 ust. l Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej; 2) na podstawie art. 59 ust. l pkt 2 ustawy z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym (Dz. U., poz. 2072) postępowanie w pozostałym zakresie podlega umorzeniu, ze względu na niedopuszczalność wydania orzeczenia. UZASADNIENIE Grupa Posłów na Sejm RP VIII Kadencji (dalej: Grupa Posłów lub Wnioskodawcy) zakwestionowała konstytucyjność art pkt 2 oraz art k.p.c. w zakresie opisanym w petiturn wniosku. Wnioskodawcy w uzasadnieniu podkreślili, że zakwestionowane przepisy budzą wątpliwości konstytucyjne, albowiem sądy powszechne w Polsce odmawiają przyjęcia do rozpoznania spraw dotyczących dochodzenia od obcego państwa roszczeń z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, gdyż- zgodnie z przyjętą w tym zakresie linią orzeczniczą- brakjest "jurysdykcji krajowej w sprawie, w której obce państwo i jego najwyższe 2

3 organy zostały pozwane o odszkodowanie za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym związanym z działalnością władczą państwa, objętą immunitetem sądowym państwa obcego" (wniosek, s. 2). Przedstawiając wykładnię zaskarżonego art pkt 2 k.p.c., Grupa Posłów w szczególności zauważyła, iż - zakwestionowane w punkcie pierwszym petiturn - wyłączenie z zakresu tego przepisu zobowiązania o odszkodowanie od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości z powodu istnienia immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego nie wynika wprost z treści owego przepisu ale z wywiedzionej z niego i utrwalonej w orzecznictwie normy, "która wyraźnie wskazuje, że powodem wyłączenia określonych zobowiązań z kognicji sądów jest uznanie istnienia immunitetu sądowego państwa w tych sprawach. To bowiem stwierdzenie istnienia immunitetu państwa w sprawach dotyczących zobowiązań o odszkodowanie należne od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, powoduje że mi pkt 2 k.p.c. wyraża niekonstytucyjne treści" (wniosek, s. 4-5). Wnioskodawcy wskazali, iż rozumienie normy wynikającej z art pkt 2 k.p.c. ugruntowane zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który odniósł się do tej materii w uchwale z dnia 26 września 1990 r., sygn. III PZP 9/90 (OSNCP 1991, Nr 2-3, poz. 17) oraz w postanowieniach z dnia: 13 marca 2008 r., sygn. III CSK 293/07 (OSNC ZD 2009, z. 2, poz. 33) i 29 października 2010 r., sygn. IV CSK 465/09 (OSNC 2011, Nr 2, poz. 220). W odniesieniu zaś do wykładni art k.p.c. Wnioskodawcy zwrócili uwagę, iż ten przepis stanowi podstawę do badania przez Sąd Najwyższy immunitetu państwa obcego. Grupa Posłów zauważyła bowiem, że przepisy k.p.c. nie zawierają regulacji dotyczących immunitetu sądowego państwa obcego, a także w naszym porządku prawnym nie obowiązuje odrębna ustawa, która normowałaby zagadnienia immunitetu obcego państwa. Polska nie jest ponadto stroną Europejskiej Konwencji o immunitecie państwa, sporządzonej 3

4 w Bazylei dnia 16 maja 1972 r. (dalej: Konwencja bazylejska). Wynikające z orzecznictwa Sądu Najwyższego uznanie immunitetu jurysdykcyjnego obcego państwa opiera się więc o zwyczaj międzynarodowy, stosowany na podstawie normy zawmiej w mi. 9 Konstytucji RP oraz Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, sporządzonej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r. (Dz. U. z 1965 r., Nr 37, poz. 232; dalej: Konwencja wiedeńska), w której preambule potwierdzono, iż normy prawa zwyczajowego powinny nadal obowiązywać. Wnioskodawcy dostrzegli zatem w zamicjowanej przez Nich sprawie następujące problemy konstytucyjne: l) naruszenie wiążącego Polskę prawa międzynarodowego poprzez stwierdzenie istnienia immunitetu państwa obcego w sprawach dotyczących dochodzenia od tego państwa roszczeń odszkodowawczych z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości; 2) naruszeme zasady ochrony wolności majątkowej poprzez uniemożliwienie dochodzenia odszkodowania z tytułu szkód majątkowych doznanych w wyniku popełnionych przez państwo obce zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości; 3) naruszenie zasady godności poprzez niezapewnienie proceduralnych możliwości dochodzenia odszkodowań przez osoby, które zostały pokrzywdzone działaniami obcego państwa o charakterze zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości; 4) zamknięcie drogi sądowej do dochodzenia odszkodowań od państwa obcego z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości. Przedstawiając argumenty na poparcie zarzutu niekonstytucyjności art pkt 2 k.p.c., w zakresie wynikającym z petiturn wniosku, Wnioskodawcy wskazali w szczególności, że uznanie istnienia immunitetu państwa obcego, które poważnie naruszyło międzynarodowe standardy praw człowieka lub międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych, jest pozbawieniem 4

5 osoby poszkodowanej przez to państwo konstytucyjnego prawa do sądu. Zdaniem Grupy Posłów, państwo, które dopuszcza się naruszenia powyższych standardów prawa międzynarodowego, zrzeka się w sposób dorozumiany immunitetu. "Odwoływanie się w tym zakresie do zwyczaju międzynarodowego jest sprzeczne z art. 9 Konstytucji RP z 1997 r., gdyż godzi w międzynarodowe regulacje dotyczące ochrony praw człowieka oraz odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości" (wniosek, s. 25). Uniemożliwienie, ze względu na immunitet sądowy, dochodzenia roszczeń od państwa obcego z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości narusza - w ocenie Wnioskodawców - nie tylko prawo do sądu, ale też pozbawia osoby poszkodowane konstytucyjnie gwarantowanego prawa do ochrony własności i prawa dziedziczenia oraz godzi w godność człowieka podlegającą ochronie w oparciu o art. 30 Konstytucji RP. Z kolei, uzasadniając zarzut niekonstytucyjności art k.p.c., Grupa Posłów wskazała, iż, w świetle przytoczonych uwag dotyczących immunitetu państwa, "(..) norma dająca sądowi kompetencje wywiedzenia immunitetu sądowego państwa w sprawach dotyczących dochodzenia od obcego państwa roszczeń z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości na podstawie niejednolitego zwyczaju międzynarodowego i wbrew międzynarodowym przepisom o ochronie praw człowieka w sposób rażący narusza Konstytucję RP" (wniosek, s. 26). Naruszenie art. 9 ustawy zasadniczej przez zakwestionowany przepis art k.p.c. polega zatem - w ocenie Wnioskodawców - na tym, że przepis ów wyraża normę, która pozwala sądowi uznać istnienie immunitetu państwa w sprawach dotyczących czynów niedozwolonych, które rażąco naruszyły prawa człowieka. Ta okoliczność skutkuje również tym, że norma wynikająca z art k.p.c. narusza zasadę poszanowania godności człowieka, określoną w art. 30 Konstytucji RP, gdyż "kształtowanie norm dotyczących immunitetu sądowego, w tym immunitetu sądowego państwa, z pominięciem zasady godności i sprowadzenie tej instytucji 5

6 jedynie do instrumentu procesowego, przy którym me bada się charakteru działań państwa w ramach swoich uprawnień władczych, jest nie do pogodzenia z obowiązkiem ochrony jednostki przez państwo" (wniosek, s. 27). Z tych też powodów zakwestionowany przepis art k.p.c. narusza konstytucyjnie gwarantowane prawo do sądu, albowiem uniemożliwia osobom uprawnionym dochodzenie roszczeń za czyny niedozwolone, których źródłem były zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości. Zakwestionowany przez Wnioskodawców mi pkt 2 k.p.c. posiada następujące brzmienie: "Art Sprawy rozpoznawane w procesie, inne niż wymienione w art , należą do jurysdykcji krajowej także wtedy, gdy dotyczą: (... ) 2) zobowiązania niewynikającego z czynności prawnej, które powstało w Rzeczypospolitej Polskiej" W doktrynie wskazuje się, że wart k.p.c. ustanowiono dodatkowe, szczególne podstawy jurysdykcji krajowej dla spraw innych niż wymienione w mi (zob. T. Ereciński, Komentarz do art. 1103(7) Kodeksu postępowania cywilnego, system informacji prawnej LEX). Przepis art k.p.c. wprowadza więc dalsze, w stosunku do wcześniejszych regulacji, alternatywne łączniki uzasadniające jurysdykcję krajową sądu polskiego. Zawarty w mi pkt 2 łącznik odwołujący się do miejsca powstania zobowiązania niewynikającego z umowy (obejmującego przede wszystkim zobowiązania wynikające z deliktu) jest interpretowany podobnie jak łącznik miejsca powstania zobowiązania wynikającego z umowy. Ustalając to miejsce, sąd powinien posłużyć się zatem najpierw normą kolizyjną lex fori w celu ustalenia prawa właściwego, a następnie, stosując to prawo, może ustalić, co należy rozumieć przez pojęcie "miejsce powstania zobowiązania niemającego źródła w umowie" (zob. M. Radwan, Komentarz do art. 1103(7) 6

7 Kodeksu postępowania cywilnego, system informacji prawnej LEX oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia: 19 czerwca 2007 r., sygn. III CSK 444/06, system infonnacji prawnej LEX nr oraz 13 marca 2008 r., sygn. III CSK 293/07, OSNC-ZD 2009, z. 2, poz. 33). Zgodnie zaś z drugim, zaskarżonym przez Wnioskodawców, przepisem, to jest art k.p.c., "[i]mmunitet sądowy sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. W razie stwierdzenia istnienia immunitetu sąd odrzuca pozew albo wniosek. Rozpoznanie sprawy z naruszeniem immunitetu sądowego powoduje nieważność postępowania. Jeżeli osoba, przeciwko której albo z udziałem której wszczęto sprawę, uzyska immunitet sądowy w toku postępowania, sąd umarza postępowanie". Immunitet sądowy, uregulowany w powyżej przywołanym przepisie mi k.p.c., skutkuje niedopuszczalnością merytorycznego rozpoznania sprawy. Sąd bierze pod uwagę immunitet sądowy z urzędu, co oznacza, że nie jest konieczny odpowiedni zarzut strony. Ze sformułowania, iż sąd bierze pod uwagę immunitet w każdym stanie sprawy wynika też to, że kwestia istnienia immunitetu brana jest pod uwagę od chwili wszczęcia postępowania do jego prawomocnego zakończenia. W konsekwencji, w razie stwierdzenia tej przeszkody sąd odrzuca pozew w procesie lub wniosek w postępowaniu meprocesowym. W razie pojawienia się następczego braku sąd umarza postępowanie (zob. M. P. Wójcik, Komentarz aktualizowany do art Kodeksu postępowania cywilnego, system informacji prawnej LEX). Przypomnieć należy, że przed dniem l lipca 2009 r. przepisy dotyczące immunitetów sądowych i egzekucyjnych zamieszczone były w ramach tytułu V dotyczącego zwolnienia spod jurysdykcji krajowej stanowiąc fragment księgi pierwszej odnoszącej się do jurysdykcji krajowej w ramach części czwartej k.p.c. Konsekwencją takiej konstrukcji było m.in. stosowanie art. l 099 k.p.c. dla określenia skutków immunitetu sądowego. Ustawą z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych 7

8 ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571; dalej: ustawa z 2008 r. o zmianie k.p.c.) zmieniona została koncepcja wspólnego normowania jurysdykcji krajowej i immunitetów, których istnienie było traktowane jako podstawa do zwolnienia spod jurysdykcji la ajowej. Na mocy obecnie obowiązujących unormowań problematyka immunitetu sądowego i egzekucyjnego została zatem ujęta w osobnej księdze - Księga Pierwsza a,,immunitet sądowy i egzekucyjny" w części czwartej k.p.c. Wykładnia zakwestionowanych przepisów art pkt 2 k.p.c. 1 art k.p.c. wskazuje, iż nie normują one kwestii immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego. Immunitet jurysdykcyjny państwa jest bowiem instytucją prawa międzynarodowego służącą ochronie interesów jednego państwa w przypadku konfliktu jego kompetencji ze zwierzchnictwem terytorialnym innego państwa, zapewniającą poszanowanie jego suwerenności i chroniącą kwestionowane za granicą akty prawne oraz mienie znajdujące się na obszarze innego państwa (zob. W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, wyd. 2, Warszawa 1999, s. 196). Immunitet jurysdykcyjny państwa obcego nie został zatem w ogóle uregulowany w prawie polskim, chociaż sytuacja procesowa obcego państwa stanowiła przedmiot rozważań polskiej procesualistyki począwszy od okresu międzywojennego, jednakże postulat bezpośredniego unormowania immunitetu państwa w przepisach k.p.c. został odrzucony zarówno w trakcie prac nad k.p.c. z 1930 r., jak również w toku prac kodyfikacyjnych nad obecnie obowiązującym Kodeksem postępowania cywilnego (zob. P. Grzegorczyk, Reżim procesowy immunitetu państwa w postępowaniu cywilnym, Przegląd Sądowy, styczeń 2010, s ). Regulacji dotyczących immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego nie przewiduje również Konwencja wiedeńska, której Polska jest stroną. Polska nie przystąpiła natomiast do Konwencji bazylejskiej o immunitecie państwa, ani też 8

9 do Konwencji Narodów Zjednoczonych z dnia 2 grudnia 2004 r. o immunitetach jurysdykcyjnych państw 1 ich m1ema (dalej: Konwencja Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw). Mimo braku stosownej regulacji w polskim prawie, w orzecznictwie Sądu Najwyższego, począwszy od orzecznictwa okresu międzywojennego, utrwalona została jednolita linia orzecznicza dotycząca rozpoznawania przez sądy polskie spraw przeciwko państwu obcemu. Przypominając orzecznictwo okresu międzywojennego, wskazać w1ęc należy, iż w wyroku z dnia 2 marca 1926 r, sygn. R 133/26, Sąd Najwyższy możliwość pozywania obcego państwa przed sąd polski jednoznacznie wykluczył, jako sprzeczną z zasadą suwerenności państwa, o ile wyraźny przepis prawa międzynarodowego nie stanowi inaczej (OSP z 1926 r., t. V, poz. 418). Z kolei, w wyroku z dnia 10 lutego 1928 r., sygn. I C 1680/27, Sąd Najwyższy stwierdził, że immunitet jurysdykcyjny państwa nie może być wywodzony z przepisów stanowiących podstawę immunitetu dyplomatycznego, ponieważ jest to odrębna instytucja, oparta na zwyczaju międzynarodowym wywodzonym z zasady suwerenności państw (Zb. Orz. SN z 1928 r, poz. 28). Także w wyroku z dnia 31 sierpnia 1937 r., sygn. C II 413/37, Sąd Najwyższy stwierdził, że działanie w zakresie władzy suwerennej obcego państwa na zasadzie zwyczaju międzynarodowego nie podlega jurysdykcji (OSP z 1938 r., t. XVII, poz. 306). W orzeczeniach wydanych na podstawie obecnie obowiązującego Kodeksu postępowania cywilnego Sąd Najwyższy - podobnie jak w okresie międzywojennym jednolicie przyjmował istnienie immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego, a różnice występowały jedynie co do zakresu tego immunitetu i jego podstawy. I tak, w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 26 września 1990 r., sygn. III PZP 9/90, Sąd Najwyższy przyjął pełny immunitet jurysdykcyjny państwa obcego wywodzony z zasady suwerenności państwa (o p. cit.). W postanowieniu 9

10 z dnia 11 stycznia 2000 r., sygn. I PKN 562/99, Sąd ów stwierdził, że immunitet jurysdykcyjny państwa obcego nie obejmuje skierowanego przeciwko ambasadzie takiego państwa roszczenia o przywrócenie do pracy, wskazując przy tym, że czym innym jest immunitet jurysdykcyjny przedstawiciela dyplomatycznego, a czym innym immunitet jurysdykcyjny państwa obcego i jego organów (OSNAPiUS z 2000 r., Nr 19, poz. 723). W wyroku z dnia 13 listopada 2003 r., sygn. I CK 380/02, (nie publ.), Sąd Najwyższy przyjął ogramezony immunitet jurysdykcyjny państwa obcego, uznając, iż nie przysługuje on, gdy państwo działa jako podmiot prawa cywilnego. W postanowieniu z dnia 13 marca 2008 r., sygn. III CSK 293/07, Sąd Najwyższy wskazał, iż obecnie przyjmowana zasada ograniczonego immunitetu obcego państwa - zgodnie z którą immunitet ten nie obejmuje działań tego państwa w zwykłym obrocie cywilnym i gospodarczym- świadczy o tym, że źródłem immunitetu państwa obcego nie jest sama zasada suwerenności państw, lecz pewne zasady wypracowane i modyfikowane przez przepisy i zwyczaje międzynarodowe. Sąd Najwyższy przyjął zatem, że na gruncie art. 9 Konstytucji RP, stanowiącego, że Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego, można uznać, iż źródłem immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego w sprawach dotyczących działalności władczej państwa jest powszechnie stosowany zwyczaj międzynarodowy. Podkreślił przy tym, że Konwencja wiedeńska, którą Polska ratyfikowała, odsyła w swej preambule do norm międzynarodowego prawa zwyczajowego (op. cit.). Obszernie kwestię immunitetu państwa obcego omówił Sąd Najwyższy w ostatnim, wydanym dotąd w tej materii orzeczeniu, tj. w postanowieniu z dnia 29 października 2010 r., sygn. IV CSK 465/09, w którym stwierdził, iż "na obecnym etapie rozwoju prawa międzynarodowego publicznego państwu niemieckiemu przysługuje immunitet jurysdykcyjny w sprawach o roszczenia z czynów niedozwolonych popełnionych przez niemieckie siły zbrojne podczas drugiej wojny światowej na terenie Polski" (op. cit.). Sąd Najwyższy poddał lo

11 w tym zakresie analizie międzynarodowe akty prawne regulujące materię immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego, praktykę orzeczniczą innych państw oraz orzeczenia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i poglądy wyrażone w literaturze przedmiotu. Sąd stwierdził, że "[c ]ałościowe spojrzenie na omówiony materiał mający służyć do odtworzenia treści obowiązującej obecnie zwyczajowej normy międzynarodowego prawa publicznego w dziedzinie immunitetu jurysdykcyjnego państwa skłania do podzielenia stanowiska o braku dostatecznych podstaw do stwierdzenia wyjątku wyłączającego spod immunitetu państwa sprawy o roszczenia z objętych działaniami zbrojnymi czynów niedozwolonych popełnionych na terytorium państwa sądu orzekającego, które były wynikiem naruszenia prawa człowieka". Zaakcentował przy tym, że "(...) nie negując wielkiej doniosłości współczesnej koncepcji praw człowieka, należy pamiętać również o znaczeniu immunitetu państwa; oparty na zasadzie równości państw, zakładający niepodleganie suwerennych państw swojej wzajemnej jurysdykcji, służy utrzymywaniu przez państwa przyjaznych stosunków. Eliminując więc odziaływanie sądów krajowych na sytuację prawną państw obcych, zapobiega powstawaniu napięć między państwami na tle poszanowania suwerenności. Nie wyklucza przy tym załatwiania spraw mm objętych metodami właściwymi prawu międzynarodowemu. O roszczeniach majątkowych wynikłych ze zdarzeń wojennych tradycyjnie rozstrzyga się w traktatach międzynarodowych zmierzających do całościowego rozwiązania następstw konfliktu wojennego i ten sposób ich załatwienia jest najodpowiedniejszy ze względu na specyfikę konfliktów zbrojnych" (ibidem). Kwestia stosowania immunitetu jurysdykcyjnego państwa w praw1e wewnętrznym stała się przedmiotem dyskursu również w literaturze przedmiotu. W dyskusji tej podnoszono przede wszystkim dwoisty charakter immunitetu państwa. Wskazywano w1ęc, że, jako instytucja prawa 11

12 międzynarodowego, immunitet stanowi jedną z prawnych konsekwencji obowiązywania zasady suwerennej równości państw i wyznacza granice wzajemnych relacji między państwami. Zauważano jednocześnie, że jako instytucja prawa wewnętrznego każdego z państw, immunitet jest instrumentem proceduralnym, stosowanym wyłącznie przez sądy krajowe, kierujące się przede wszystkim krajowymi przepisami i poruszające we własnej kulturze prawnej (zob. Z. Kotula, Immunitet jurysdykcyjny państwa a prawa człowieka. Przegląd doktryny, Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis, s , W odniesieniu do stricte procesowego charakteru immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego zauważano, że w najnowszej judykaturze Sądu Najwyższego odrzuca się możliwość wywodzenia jego podstawy prawnej z art l k.p.c. Gako że przepis ten może stanowić wyłączną podstawę immunitetu dyplomatycznego) i jednocześnie uznaje się za jego źródło powszechnie stosowany zwyczaj międzynarodowy. Akcentowano jednakże, iż, "(...) założenie, że immunitet państwa opiera się na zwyczajowej normie prawa międzynarodowego, nie pozwala nawet na ramowe określenie sposobu funkcjonowania tej instytucji w postępowaniu cywilnym. Rzeczą każdego państwa jest to, w jaki sposób zabezpieczy realizację swoich zobowiązań międzynarodowych w prawie wewnętrznym. Ponadto, prawo międzynarodowe nie reguluje i nie może szczegółowo regulować konsekwencji, jakie powinien pociągać za sobą immunitet państwa w krajowym porządku prawnym, zważywszy zwłaszcza, że chodzi o normę prawa zwyczajowego, której istnienie można stwierdzić z reguły tylko na wysokim stopniu ogólności. Dlatego też oddziaływanie immunitetu przysługującego obcemu państwu na tok postępowania przed sądem lub innym organem krajowym, jako kwestia sytuująca się na styku prawa międzynarodowego publicznego i prawa procesowego cywilnego, jest jednym z trudniejszych problemów teoretycznych procesualistyki i budzi od dawna istotne wątpliwości" (P. Grzegorczyk, op. cit., 12

13 s. 12). Poszukując zatem odpowiedzi na pytanie, według jakich przepisów należy oceniać instytucję immunitetu państwa w polskim postępowaniu cywilnym, wskazywano, iż immunitet ten nie może był łączony z przepisami k.p.c. traktującymi o dopuszczalności drogi sądowej. Zakres drogi sądowej w postępowaniu cywilnym wyznaczony jest bowiem pojęciem sprawy cywilnej. Immunitet sądowy w postępowaniu cywilnym realizuje natomiast prawnomiędzynarodowy zakaz rozpoznawania przez sądy krajowe określonej kategorii spraw. Podkreślano więc, że "(...) z punktu widzenia prawa międzynarodowego immunitet państwa ma taką samą naturę jak inne immunitety jurysdykcyjne stanowiące odstępstwo od swobody wykonywania jurysdykcji (w znaczeniu prawnomiędzynarodowym) na własnym terytorium. Realizacji tego rodzaju ograniczeń na gruncie Kodeksu służy właśnie instytucja immunitetu sądowego i egzekucyjnego" (ibidem, s. 26). Dlatego też, z uwagi na brak stosownej regulacji w k.p.c., w odniesieniu do immunitetu państwa dopuszczano analogiczne wykorzystanie reżimu procesowego ustanowionego dla immunitetu sądowego egzekucyjnego. Akcentowano zatem, że "(...) przypadek immunitetu państwa obcego, aczkolwiek meunormowany w ustawie expressis verbis, powm1en być traktowany w płaszczyźnie procesowej»na równi«z wysłowionymi wprost w Kodeksie przypadkami zwolnienia spod jurysdykcji krajowej sądów polskich. Jego zaaprobowanie nie oznacza, że w każdej sytuacji, w której do głosu dochodzi problem immunitetu państwa, uzasadnione jest sięganie do analogicznego stosowania przepisów dotyczących immunitetu sądowego i egzekucyjnego. Rozstrzygnięcie tej kwestii poprzedzać musi każdorazowa analiza treści prawa międzynarodowego, co okaże się aktualne zwłaszcza przy ocenie przedmiotowego zakresu immunitetu państwa, postaci i skutków zrzeczema się immunitetu itp." (ibidem, s. 30). Za przepis, który może być stosowany per analogfam do immunitetu państwa, uznawano zatem 13

14 art k.p.c. mający kluczowe znaczeme dla określenia procesowych konsekwencji immunitetu sądowego. Przenosząc powyższe rozważania na grunt sprawy wywołanej przedmiotowym wnioskiem Grupy Posłów, w pierwszej kolejności należy odnieść się do art pkt 2 k.p.c., któremu Wnioskodawcy zarzucają - co należy przypomnieć - niekonstytucyjne wyłączenie z zakresu normowania "zobowiązania o odszkodowanie należne od obcego państwa z tytułu zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciwko ludzkości, ze względu na stwierdzenie przez sąd orzekający istnienia w tych sprawach immunitetu jurysdykcyjnego państwa" wynikające "(...) nie (...) wprost z treści przepisu, ale z normy wywiedzionej z art pkt 2 k.p.c. i utrwalonej w orzecznictwie, która wyraźnie wskazuje, że powodem wyłączenia określonych zobowiązań z kognicji sądów jest uznanie immunitetu sądowego państwa w tych sprawach" (wniosek, s. 4-5). Odnosząc się zatem do tak przedstawionego zarzutu niekonstytucyjności art pkt 2 k.p.c. i argumentacji najego poparcie należy przypomnieć, iż od momentu wejścia w życie ustawy z 2008 r. o zmianie k.p.c. określenie kompetencji sądów polskich w relacji z zagranicą następuje przy pomocy dwóch niezależnych instytucji procesowych: jurysdykcji krajowej (która wyrażona została w art k.p.c. - normujących zagadnienia ogólne dot. jurysdykcji krajowej; art k.p.c.- normujących jurysdykcję krajową w procesie, do których należy zakwestionowany pkt 2 k.p.c.; art k.p.c. - normujących jurysdykcję krajową w postępowaniu nieprocesowym i art k.p.c. - normujących jurysdykcję krajową w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym) oraz immunitetu sądowego (unormowanego wart k.p.c.). Założeniem takiego unormowaniajest uzname zróżnicowanego charakteru prawnego immunitetu sądowego i jurysdykcji krajowej. Immunitet sądowy wynika bowiem z treści prawa 14

15 międzynarodowego i traktowany jest jak o ograniczenie (wyłączenie) władzy jurysdykcyjnej. Mianem władzy jurysdykcyjnej określa się bowiem uprawnienie władcze obejmujące możność pełnienia funkcji orzeczniczych i udzielania tym samym ochrony prawnej zainteresowanym osobom (zob. J. Ciszewski, Komentarz do art Kodeksu postępowania cywilnego, system informacji prawnej LEX). Jurysdykcja krajowa wyznacza zaś granice, w których państwo korzysta z przysługującej mu władzy jurysdykcyjnej. Od czasu nowelizacji k.p.c. z 2008 r. wskazane powyżej przesłanki podlegają autonomicznym reżimom procesowym i wymagają odrębnego badania, przy czym - co należy podkreślić - badanie przesłanki jurysdykcji krajowej zasadne jest wówczas, gdy niestwierdzone zostanie istnienie immunitetu sądowego, który stanowi o wyłączeniu władzy jurysdykcyjnej. Skoro sąd nie ma władzy jurysdykcyjnej w określonej sprawie, to nie zachodzi potrzeba badania kolejnej przesłanki procesowej w postaci istnienia jurysdykcji krajowej, która może być stosowana jedynie wobec podmiotów podlegających prawu krajowemu. Powyższe zagadnienie wyjaśnił też klarownie Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 października 20 l O r. o sygn. IV CSK 465/09 wskazując, iż według kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 2008 r., w oparciu o który procedował Sąd Najwyższy, "(...) jurysdykcja krajowa miała - inaczej niż według kodeksu postępowania cywilnego w obecnym brzmieniu - charakter złożony. Jej istnienie zależało od stwierdzenia - po pierwsze - powiązania sprawy z polskim obszarem prawnym za pomocą jednego z łączników jurysdykcji krajowej- i po drugie - braku immunitetu jurysdykcyjnego. Przepisy art k.p.c. ujmowały immunitet - na co wskazywało ówczesne brzmienie tytułu, którym były objęte - w kategoriach zwolnienia spod jurysdykcji krajowej (...). U podstaw immunitetu jurysdykcyjnego państw obcych leży zasada równości państw (par in parem non habet imperium); jest on wyrazem poszanowania 15

16 suwerenności państw i zmierza do utrzymania między państwami przyjaznych stosunków. Badaniem, czy sądom polskim przysługuje w sprawie jurysdykcja na podstawie ustawodawstwa krajowego należało zatem objąć - ściśle rzecz biorąc - nie tylko przepisy kodeksu postępowania cywilnego w zakresie dotyczącym łączników jurysdykcji krajowej, ale i normy międzynarodowego prawa publicznego zwyczajowego w zakresie dotyczącym immunitetu państwa jako przesłanki zwolnienia spod jurysdykcji krajowej. Istnienie w sprawie - w świetle powołanego w skardze kasacyjnej mi pkt 3 k.p.c. - przesłanki pozytywnej jurysdykcji krajowej nie budzi wątpliwości. Powód dochodzi wykonania zobowiązania z czynu niedozwolonego popełnionego w Polsce, w sprawie zachodzi więc określony w tym przepisie łącznik jurysdykcji krajowej w postaci powstania dochodzonego zobowiązania w Polsce. Doniosłe praktyczne znaczenie ma zatem jedynie odpowiedź na pytanie o przysługiwanie stronie pozwanej, jako państwu, immunitetu jurysdykcyjnego, czyli rozstrzygnięcie nieporównanie trudniejszej - w istocie całkowicie pominiętej przez Sądy orzekające w toku instancji - kwestii ziszczenia się w sprawie przesłanki negatywnej jurysdykcji krajowej w postaci braku wspomnianego immunitetu; zwolnienia spod jurysdykcji krajowej, nie wyrażonego w art k.p.c., lecz wynikającego z powszechnie przyjętego zwyczaju międzynarodowego " (o p. cit.). Przytoczone uwagi dotyczące odrębnego reżimu procesowego immunitetu sądowego i jurysdykcji krajowej prowadzą do wniosku, że Wnioskodawcy, zaskarżając - w zakresie wskazanym w punkcie pierwszym petiturn - przepis art pkt 2 k.p.c., nie dostrzegli zróżnicowanego charakteru prawnego tych przesłanek i przedmiotem zaskarżenia uczynili przepis k.p.c., który nie ma zastosowania do kwestii władzy jurysdykcyjnej polskich sądów, bo normuje wyłącznie jurysdykcję krajową w procesie cywilnym. 16

17 Analiza zaś treści orzeczeń Sądu Najwyższego, które w oceme Wnioskodawców składają się na zakwestionowaną w punkcie pierwszym petiturn wniosku jednolitą wykładnię art pkt 2 k.p.c., prowadzi do konstatacji- na co wskazał również Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 października 2010 r., sygn. IV CSK 465/09 (op. cit.) - że wszystkie te orzeczema wydane zostały na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 2008 r. o zmianie k.p.c., według których istnienie immunitetu sądowego traktowane było jako podstawa do zwolnienia spod jurysdykcji krajowej. Niemniej jednak zaznaczyć należy, że i w ówczesnym stanie prawnym Sąd Najwyższy wywodził zakwestionowaną w punkcie pierwszym petiturn niemożność dochodzenia odszkodowań przed polskim sądem za zbrodnie wojenne, ludobójstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości powstałe w wyniku działań zbrojnych obcego państwa nie z przepisów dotyczących jurysdykcji krajowej, lecz stwierdzał ją w oparciu o uznanie braku władzy jurysdykcyjnej wynikającego z treści prawa międzynarodowego. Wobec powyższego, me można zgodzić się z Wnioskodawcami, że z normy wywiedzionej z art pkt 2 k.p.c. i utrwalonej w orzecznictwie Sądu Najwyższego wynika wyłączenie, o którym mowa w punkcie pierwszym petiturn wniosku. Przepis mi pkt 2 k. p. c. po zmianach, jakie zostały dokonane nowelizacją k.p.c. z 2008 r., nie ma żadnego odniesienia do kwestii władzy jurysdykcyjnej i nie był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w tym zakresie. Nie można zatem w żadnej mierze uznać, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalona została norma wywodzona z treści art pkt 2 k.p.c., którą zakwestionowali Wnioskodawcy. Z tych względów postępowanie w zakresie kontroli zgodności przepisu art pkt 2 k. p. c. z ati. 9, ati. 21 ust. l, art. 3 O i art. 45 ust. l Konstytucji RP podlega umorzeniu na podstawie art. 59 ust. l pkt 2 ustawy o organizacji 17

18 i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, z uwag1 na niedopuszczalność wydania orzeczenia. W rezultacie, kontroli Trybunału Konstytucyjnego pod kątem zgodności z wzorcami z art. 9, art. 30 i art. 45 ust. l Konstytucji RP może podlegać jedynie art k.p.c., który określając procesowe konsekwencje immunitetu sądowego, uznawany jest w literaturze przedmiotu za przepis mający zastosowanie per analogiam do immunitetu państwa (zob. P. Grzegorczyk, op. cit.). Przed przystąpieniem do oceny merytorycznej zaskarżonego przepisu należy jednak zwrócić uwagę, że Grupa Posłów zakwestionowała ów przepis "w zakresie, w jakim dopuszcza wywiedzenie immunitetu państwa dla ochrony obcych państw przed pozwaniem przed sąd polski za czyny stanowiące zbrodnie wojenne, ludobójstwo i zbrodnie przeciwko ludzkości". Jak już wskazano, immunitet jurysdykcyjny państwa jest instytucją prawa publicznego międzynarodowego, wywodzoną ze zwyczaju międzynarodowego, służącą ochronie interesów jednego państwa w przypadku konfliktu jego kompetencji ze zwierzchnictwem terytorialnym innego państwa, zapewniającą jednocześnie poszanowanie suwerenności państw. Przepis art k.p.c., wbrew założeniu przyjętemu w punkcie drugim petiturn wniosku, nie dopuszcza zatem możliwości wywiedzenia z jego treści immunitetu państwa dla ochrony obcych państw gdyż, będąc instrumentem procesu cywilnego, reguluje wprost jedynie skutki immunitetu sądowego, zaś do immunitetu państwa przepis ów ma zastosowanie jedynie w drodze analogii i to wyłącznie w zakresie określenia skutków procesowych tego immunitetu. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie jednak wskazywał, iż w europejskiej kulturze prawnej ugruntowała się zasada falsa demonstratio non nocet, w myśl której decydujące znaczenie ma istota sprawy, a nie jej oznaczenie (zob. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z dnia: 29 października 18

19 2002 r., sygn. P 19/01, OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 67; 2 września 2008 r., sygn. K 35/06, OTK ZU nr 7/A/2008, poz. 120; 9lipca 2012 r., sygn. P 5911, OTK ZU 7/A/2012, poz. 76 i 20 grudnia 2017 r., sygn. SK 37115, OTK ZU seria A/2017, poz. 90). Kierując się zatem zasadąfa/sa demonstratio non nocet, uznać należy, iż na istotę niniejszego wniosku składają się nie tylko treści wyrażone w jego petitum, ale również te, które znajdują się w uzasadnieniu do niego. Z tych też względów mi k.p.c. oceniony zostanie merytorycznie w zakresie, w jakim bezwarunkowo nakazuje odrzucenie pozwu lub wniosku albo umorzenie postępowania w sprawach dotyczących zbrodni wojennych, ludobójstwa i zbrodni przeciw ludzkości. Przechodząc do oceny merytorycznej tak zakreślonego przedmiotu zaskarżenia przypomnieć należy, że zgodnie z art. 9 Konstytucji RP, "Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego". Przepis art. 9 ustawy zasadniczej wyraża zatem zasadę ustrojową bowiem Rzeczpospolita Polska deklaruje w nim wolę przychylności dla norm płynących ze wszystkich źródeł prawa międzynarodowego: umów; międzynarodowego prawa zwyczajowego; aktów prawodawczych organizacji międzynarodowych, których jest członkiem; aktów jednostronnych państwa polskiego, rodzących dla niego międzynarodowoprawne zobowiązania (zob. P. Sarnecki, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. I. Wstęp, art. 1-29, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, s. 324). W odniesieniu do powyższej zasady Trybunał Konstytucyjny wskazywał, iż "prawną konsekwencją mi. 9 Konstytucji jest konstytucyjne założenie, że na terytorium RP, obok norm (przepisów) stanowionych przez krajowego legislatora, obowiązują unormowania (przepisy) kreowane poza systemem krajowym (polskim) organów prawodawczych. Ustrajodawca świadomie więc przyjął, że system prawa obowiązującego w Polsce będzie miał charakter 19

20 wieloskładnikowy" (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2005 r., sygn. K 18/04, OTK ZU nr 5/ A/2005, poz. 49). W doktrynie wyrażany jest pogląd, iż międzynarodowe prawo zwyczajowe, jako niekwestionowany składnik prawa międzynarodowego, powinno być stosowane przez organy państwa polskiego, o ile spełnia ustanowiony w art. 9 Konstytucji RP wymóg wiązania Rzeczypospolitej Polskiej (zob. K. Wójtowicz, [w:] Konstytucja RP, Tom I, Komentarz, Art. 1-86, red. M. Safjan, L. Bosek, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa 2016, s. 132 i literatura tam przywołana). W literaturze przedmiotu wskazuje się ponadto, iż "(...) przy ustalaniu miejsca prawa międzynarodowego U ego źródeł) w polskim porządku prawnym, art. 87 i inne przepisy rozdz. III Konstytucji RP należy traktować jako konkretyzację art. 9 w odniesieniu do jednej kategorii źródeł prawa międzynarodowego - ratyfikowanych umów charakteryzujących się wyraźnie określoną treścią i podlegających obowiązkowi publikacji. Takich cech nie ma międzynarodowe prawo zwyczajowe i dlatego sposób jego stosowania podlega innym regułom. Gdyby przepisy rozdz. III zawężały zakres art. 9 do umów ratyfikowanych, miykuł ten byłby zbędny, gdyż obowiązek przestrzegania traktatów wynika z mi. 26 i 27 ratyfikowanej przez Polskę Konwencji wiedeńskiej (...), do której w świetle art. 241 ust. l Konstytucji RP stosuje się odpowiednio przepisy rozdz. III (...)" (K. Wójtowicz, [w:] Konstytucja RP, Tom I, Komentarz, Art. 1-86, op. cit., s ). Doktryna podkreśla jednocześnie, że, "[s]ędzia, który zgodnie z art. 178 podlega Konstytucji RP, mógłby więc zastosować bezpośrednio mi. 9, gdyby stwierdził, że Polska związana jest określoną normą międzynarodowego prawa zwyczajowego. Wydaje się, że stanowisko takie w sposób dorozumiany przyjął SN w post. z r. (I PKN 562/99, OSNAPiUS 2000, NR 19, poz. 723). Wprawdzie SN nie nawiązywał szerzej do prawa zwyczajowego ani nie odwoływał się do art. 9, ale orzekł na podstawie zasady międzynarodowego prawa zwyczajowego, ograniczającej zakres immunitetu państwa (... ). Sądy 20

21 polskie przyjmowały zasadę interpretacji prawa krajowego zgodnie z prawem międzynarodowym oraz domniemanie, że intencją ustawodawcy nie jest naruszenie prawa zwyczajowego, o ile nie ustalono istnienia przeciwnej intencji. W razie wystąpienia konfliktu z ustawą pierwszeństwo przyznaje się normie zwyczajowej, natomiast w przypadku wystąpienia nieusuwalnej sprzeczności z Konstytucją RP sędzia może odmówić zastosowania normy zwyczajowej" (K. Wójtowicz, [w:] Konstytucja RP, Tom l, Komentarz, Art. 1-86, op. cit., s.331). Przywołany przez Wnioskodawców w charakterze wzorca kontroli konstytucyjnej art. 9 Konstytucji RP, odnoszący się do całego prawa międzynarodowego, w tym międzynarodowego prawa zwyczajowego, skłania do przedstawienia sposobu pojmowania immunitetu jurysdykcyjnego państwa, jako zwyczajowej normy prawa międzynarodowego. Wskazać należy, że na obecnym etapie rozwoju prawa międzynarodowego przyjmuje się, że prawo o immunitecie państwa to zespół norm międzynarodowego prawa zwyczajowego. Zgodnie z art. 38 ust. l lit. b Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (Dz. U. z 1947 r. Nr 23, poz. 90), do źródeł prawa międzynarodowego zalicza się zwyczaj międzynarodowy, jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej jako prawo. Na definicję zwyczaju międzynarodowego składają się dwa elementy: praktyka (usus) oraz przeświadczenie, że praktyka jest obowiązkowa ze względu na istnienie normy prawnej (opinio iuris sive necessitatis). Praktyka (usus) to działalność organów państwowych przejawiająca się w umowach międzynarodowych, deklaracjach politycznych, orzeczeniach sądów międzynarodowych, ustawodawstwie krajowym oraz orzeczeniach sądów krajowych. Opinio iuris występuje natomiast wtedy, gdy państwa postępują zgodnie z usus, ponieważ są przeświadczone o istnieniu prawnego obowiązku określonego postępowania (zob. W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit., s. 113). 21

22 W tradycyjnym znaczemu immunitet jurysdykcyjny państwa był emanacją starożytnej zasady par in parem non ha bet imperium i początkowo - zarówno przez system common law, jak i kontynentalne systemy prawne - powszeclmie akceptowana była zasada absolutnego immunitetu państwa. We współczesnych stosunkach międzynarodowych przeważyła jednak koncepcja immunitetu ograniczonego (względnego, relewantnego), odróżniająca działania władcze państwa, związane z wykonywaniem suwerenności (de iure imperii), od działań o charakterze prywatnoprawnym (de iure gestionis) i uznająca immunitet państwa tylko w przypadku iure imperźź (zob. E. Olas, Immunitet jurysdykcyjny państwa w wybranych orzeczeniach sądów krajowych, [w:] Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego, vol. X, A. D. MMXII, s ). Podkreślić zatem należy, że aktualnie nie ma już podstaw do traktowania immunitetu państwa w kategorii normy ius cogens prawa międzynarodowego. Normy ius cogens to bowiem normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne), nieograniczone i niepodlegające dyskusji. Zgodnie z art. 53 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów, sporządzonej w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz. U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439), "[w] rozumieniu niniejszej konwencji imperatywną normą powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zm1emona jedynie przez późniejszą nmmę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze". Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze (dalej także: Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości lub MTS) uznaje jednak, że immunitet państwa może być rozważany w kategoriach zobowiązania erga omnes wobec całej społeczności międzynarodowej (zob. wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z dnia 5 lutego 1970 r. w sprawie Barcelona Traction - Belgia przeciwko Hiszpanii, 22

23 Wywodzenie immunitetu jurysdykcyjnego państwa ze zwyczaju międzynarodowego wymaga odniesienia się do regulacji międzynarodowych, ustawodawstwa i praktyki orzeczniczej innych państw w tym zakresie oraz orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a także poglądów wyrażonych w literaturze przedmiotu. Choć Polska nie jest stroną Konwencji bazylejskiej, warto zaznaczyć, iż, zgodnie z regulacjąjej art. 11, "[u]mawiające się Państwo nie może powoływać się na immunitet od jurysdykcji sądu innego Umawiającego się państwa w postępowaniu o zadośćuczynienie za uszkodzenie ciała lub naprawienie szkody wyrządzonej w mieniu materialnym, jeżeli fakty powodujące owe uszkodzenie lub szkodę miały miejsce na terytorium Państwa sądu orzekającego, oraz jeżeli sprawca uszkodzenia lub szkody był obecny na tymże terytorium w czasie gdy fakty te miały miejsce". Przepis art. 11 Konwencji bazylejskiej wprowadza zatem ograniczenie immunitetu jurysdykcyjnego państwa w postępowaniach o zadośćuczynienie z tytułu czynów niedozwolonych. Wart. 31 tej Konwencji przewidziano jednakże, że żadne z jej postanowień nie będzie wywierało wpływu na immunitety lub przywileje, z których korzysta państwo będące stroną Konwencji, w odniesieniu do jakiegokolwiek działania lub zaniechania jego sił zbrojnych lub wobec nich, gdy znajdują się one na terytorium innego umawiającego się państwa. Regulacja art. 31 Konwencji bazylejskiej wyklucza zatem możliwość odmowy uznania immunitetu jurysdykcyjnego państwu, którego działania stanowiły czyny niedozwolone, jednakże popełnione w przypadkach, które wynikły na tle konfliktów zbrojnych. Podobne, do zawartego w art. 11 Konwencji bazylejskiej, uregulowanie znajduje się w art. 12 Konwencji Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw, której Polska również nie jest stroną, a ponadto Konwencja ta nie weszła jeszcze w życie, jednakże do jej uregulowań odnosi się 23

24 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, a nadto stanowią one przedmiot rozważań doktryny. Zgodnie bowiem z jej art. 12, państwo nie może powoływać się na immunitet jurysdykcyjny przed sądem innego państwa w postępowaniu o zadośćuczynienie za spowodowanie śmierci lub uszkodzenie ciała albo uszkodzenie lub utratę dóbr materialnych w wyniku działania lub zaniechania, które można przypisać temu państwu, jeżeli działanie lub zaniechanie nastąpiło w całości lub w części na terytorium tego drugiego państwa i jeżeli sprawca był obecny na tym terytorium w czasie działania lub zaniechania. Podkreślić wypada przede wszystkim, że Konwencja Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw nie zawiera takiego uregulowania jak art. 31 Konwencji bazylejskiej, co sprawia, że treść jej art. 12 uznawana jest obecnie za zasadniczą dla problematyki relacji pomiędzy immunitetem państwa a ochroną praw człowieka naruszonych podczas konfliktów zbrojnych (zob. Z. Kotula, op. cit., s. 70). W ustawodawstwach innych państw od lat siedemdziesiątych XX w. obserwuje się także zjawisko przyjmowania ustaw krajowych regulujących zasady przyznawama immunitetów państwom obcym. Z wyjątkiem Pakistanu, który w ustawie o immunitecie państwa z 1981 r. gwarantuje immunitet absolutny, państwa, które zdecydowały się uregulować kwestie immunitetu państwa obcego w swoich wewnętrznych ustawodawstwach, przyjmują analogiczne rozwiązania do art. 11 Konwencji bazylejskiej i mi. 12 Konwencji Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw, zawierające ograniczenie immunitetu państwa obcego w sytuacji popełnienia czynów niedozwolonych na terytorium państwa sądu. Przykładowo, w ustawie USA z 1976 r. o immunitetach państw obcych (Foreign Sovereign Immunities Act oj United States of October 21, 1976, w 1604 dotyczącym immunitetu państwa obcego wskazano, iż z zastrzeżeniem istniejących umów międzynarodowych, których stroną są Stany Zjednoczone, obce państwo będzie wyłączone spod jurysdykcji sądów Stanów 24

25 Zjednoczonych, z wyjątkiem przypadków określonych w sekcjach od 1605 do W 1605 tej ustawy uregulowane zostały generalne wyłączenia immunitetu państwa obcego, wśród których znalazło się dochodzenie odszkodowania pieniężnego przeciwko obcemu państwu za uszkodzenie ciała lub śmierć lub utratę własności w Stanach Zjednoczonych spowodowane czynem niedozwolonym lub zaniedbaniem tego obcego państwa lub jakiegokolwiek urzędnika lub pracownika tego państwa. Z kolei, praktyka orzecznicza innych państw, dotycząca uznama lub odmowy uznania immunitetu państwa obcego w sytuacji popełnienia przez to państwo czynu niedozwolonego na terytorium państwa sądu, jawi się jako niejednorodna. Istnieją bowiem w tej materii dwie grupy orzeczeń. Pierwsza to orzeczenia, zgodnie z którymi immunitet jurysdykcyjny państwa obcego podlega ograniczeniu z uwagi na naruszenie norm ius cogens w zakresie międzynarodowego prawa konfliktów zbrojnych i ochrony praw człowieka. Druga zaś przyjmuje odwrotny kierunek, uznający, że państwu działającemu iure imperii przysługuje immunitet jurysdykcyjny, nawet w przypadku popełnienia przez to państwo czynów niedozwolonych, które stanowią naruszenie międzynarodowych praw człowieka i prawa konfliktów zbrojnych. W pierwszej grupie orzeczeń znajdują się orzeczenia wydawane przez sądy amerykańskie. Jednym z pierwszych tego typu orzeczeń był bowiem wyrok w sprawie von Dardef v. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, w którem Sąd Dystryktu Kolumbia w dniu 15 października 1985 r., odmówił uznania immunitetu ZSRR i zasądził dla powoda odszkodowanie z tytułu nielegalnego uwięzienia i prawdopodobnego spowodowania śmierci brata powoda, szwedzkiego dyplomaty Raoula Wallenberga. Sąd ów stwierdził, że nierespektowanie immunitetu dyplomatycznego Raoula Wallenberga było naruszeniem zasad o fundamentalnym znaczeniu dla całej społeczności międzynarodowej. Odwołał się też do treści 1605 ustawy USA z 1976 r. o immunitetach państw obcych (op. cit.), który reguluje kwestie wyłączenia 25

26 immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego, i stwierdził, że Związek Radziecki, naruszając powszechnie uznane prawa człowieka oraz zasady immunitetu dyplomatycznego, które z czasem przybrały także formę regulacji traktatowych, a następnie, stając się stroną porozumień międzynarodowych i akceptując w sposób wyraźny te prawa i zasady, zrzekł się w sposób dorozumiany immunitetu ( Zagadnieniem immunitetu państwa w kontekście naruszema norm ius cogens zajmował się także sąd amerykański w sprawie Princz v. Republika Federalna Niemiec, w której powód domagał się odszkodowania z tytułu przebywania w obozach koncentracyjnych oraz pracy przymusowej dla przedsiębiorstw niemieckich w czasie drugiej WOJny światowej. W postępowaniu tym sąd pierwszej instancji Dystryktu Kolumbia, wyrokiem z dnia 23 grudnia 1992 r., orzekł, że pozwanemu państwu nie przysługiwał immunitet, gdyż roszczeme dotyczyło "niekwestionowanych aktów barbarzyństwa", których dopuszczono się wobec obywatela amerykańskiego tylko z powodu jego żydowskiego pochodzenia. Sąd apelacyjny był w tej sprawie jednak odmiennego zdania i, wyrokiem z dnia l lipca 1994 r., uznał, że państwo niemieckie korzysta w tej sprawie z immunitetu. Wyrok ten nie zapadł jednak jednomyślnie. Warto przypomnieć, że w opinii odrębnej sędzia P. Wald zauważyła, iż droga sądowa jest ostatnim dostępnym dla powoda sposobem dochodzenia roszczeń w obliczu jednoznacznej odmowy Niemiec ugodowego rozwiązania sporu. W jej ocenie postępowanie wobec powoda niewątpliwe naruszało normy prawa międzynarodowego o charakterze bezwzględnie obowiązującym. A działając wbrew normom ius cogens, państwo musi liczyć się z odpowiedzialnością za ich naruszenie. W konsekwencji - w opinii sędzi P. Wald - należało przyjąć, że Republika Federalna Niemiec zrzekła się immunitetu ( W orzecznictwie sądów greckich, odmawiających uznama immunitetu państwa obcego, na szczególną uwagę zasługuje sprawa Prefektura Voiotia 26

27 v. Republika Federalna Niemiec. Sprawa ta dotyczyła masakry, która miała miejsce w dniu 10 czerwca 1944 r. w wiosce Distomo w regionie Voiotia w południowej Grecji. W odwecie za zabicie niemieckich żołnierzy przez greckich partyzantów oddziały SS wkroczyły do wioski, brutalnie zamordowały dwustu osiemnastu jej mieszkańców i spaliły wioskę. Grecki sąd pierwszej instancji w wyroku z dnia 30 października 1997 r., sygn. 137/1997, odmówił uznama immunitetu państwa niemieckiego. Sąd ów przyjął, że, zgodnie z poglądami przeważającej części doktryny, państwo nie może powoływać się na swój immunitet w sytuacji, kiedy jego działanie stanowiło naruszanie norm ius cogens. Co więcej, Sąd ten stwierdził, iż działania państwa, które naruszają normy ius cogens, nie mają charakteru aktów suwerennych i w takim przypadku należy uznać, że państwo nie działa jako suweren. Grecki Sąd Najwyższy (Areios Pagos) podzielił stanowisko sądu pierwszej instancji, orzekając, wyrokiem z dnia 4 maja 2000 r., sygn , iż państwu niemieckiemu nie przysługiwało w tym przypadku prawo do powoływania się na immunitet jurysdykcyjny. W uzasadnieniu wyroku Areios Pagos odniósł się do art. 11 Konwencji bazylejskiej oraz art. 12 Konwencji Narodów Zjednoczonych o immunitetach jurysdykcyjnych państw, które przewidują ograniczenie immunitetu jurysdykcyjnego państwa obcego w sytuacji popełnienia czynów niedozwolonych przez to państwo. Stwierdził także, że morderstwa, jakich dopuściła się Trzecia Rzesza na terytorium państwa sądu, nie były konieczne dla utrzymania okupacji i stanowiły nadużycie suwerennej władzy. W konsekwencji też - jako działania naruszające bezwzględnie obowiązujące normy prawa międzynarodowego - nie były w ogóle aktami iure imperii. Do wyroku tego czterech członków składu orzekającego zgłosiło zdanie odrębne, w którym podniosło, że zarówno Konwencja bazylejska, jak i Konwencja Narodów Zjednoczonych nie zawierają regulacji na wypadek roszczeń, których podstawą jest konflikt zbrojny. Ograniczenia immunitetu jurysdykcyjnego państwa nie można również oprzeć na naruszeniu norm o charakterze ius cogens, gdyż nie 27