Paradygmat badawczy polityki migracyjnej państwa z perspektywy politologicznej

Transkrypt

1 Henryk Chałupczak Paradygmat badawczy polityki migracyjnej państwa z perspektywy politologicznej Henryk Chałupczak, Paradygmat badawczy polityki migracyjnej państwa z perspektywy politologicznej, w: Współczesne polskie migracje: strategie - skutki społeczne reakcja państwa, red. M. Lesińska, M. Okólski, Wyd. UW, Warszawa 2013, ss Wprowadzenie We współczesnych badaniach naukowych wyraźnie widać wzrost zainteresowania problematyką migracji ludności. Jest to konsekwencja rangi tych zagadnień w wymiarze badawczym, a także wyzwań ważnych dla polityki wewnętrznej państwa oraz szeroko rozumianych stosunków międzynarodowych. Ten trend widoczny jest także w Polsce, przed którą stoi zadanie wypracowania spójnej polityki migracyjnej w różnych kontekstach oraz perspektywach czasowych. Bardzo istotna rola w tych przedsięwzięciach przypada ośrodkom naukowym oraz badaczom zajmującym się różnymi aspektami ruchów migracyjnych. Skala wyzwań znajduje swój wyraz również w dyskusjach metodologicznych, obejmujących wiele dyscyplin naukowych, które zajmują się różnymi aspektami migracji ludności. Niniejszy tekst jest właśnie taką propozycją wykorzystania jednego z możliwych paradygmatów badawczych tych zagadnień, w tym wypadku oddającego specyfikę politologicznego ujęcia polityki państwa. Sednem tych rozważań jest bowiem autorska próba teoretycznej i praktycznej refleksji na temat charakteru polityki jako takiej oraz polityki migracyjnej państwa traktowanej jako polityki publicznej (można też spotkać określenia: polityka szczegółowa lub polityka sektorowa). W tych aspektach autor podejmuje próbę zaproponowania w zgodzie z paradygmatem politologicznego i w odniesieniu do teorii polityki, ale z uwzględnieniem osiągnięć metodologicznych innych dyscyplin naukowych własnego podejścia badawczego oraz kanonu badania polityki migracyjnej jako jednej z polityk publicznych państwa. Współcześnie o politykach publicznych państwa polskiego piszą przede wszystkim przedstawiciele tych nauk, w obrębie których dana polityka jest lokowana, a więc ekonomiści

2 piszą o polityce gospodarczej, pedagodzy o polityce oświatowej, demografowie o polityce demograficznej, historycy zaś o wszystkich politykach w ujęciu historycznym. Interesująca nas polityka migracyjna państwa jest natomiast domeną socjologów, demografów, statystyków, ekonomistów itp. Wydaje się jednak, że zdecydowanie brakuje tu choć ostatnio to się zmienia pogłębionych badań naukowych z metodologicznej perspektywy politologicznej oraz z wykorzystaniem politologicznego paradygmatu badania polityki migracyjnej jako polityki publicznej państwa. Pojawiające się prace poświęcone wybranym aspektom interesującej nas polityki, tworzone przez politologów, w większości nie bazują na ujednoliconym paradygmacie badawczym. Ich ujęcia są autorskie, często oparte na ujęciach właściwych dyscyplinom pokrewnym ze szkodą dla kondycji i wizerunku badań politologicznych. Wydaje się, że brak funkcjonalnego i w miarę uniwersalnego paradygmatu badawczego tych zagadnień, skutkuje brakiem korelacji badań, przez co nie tworzą one spójnego obrazu polityki państwa w danym zakresie i danym okresie historycznym. Przede wszystkim zaś są one często dalekie od politologicznego paradygmatu badawczego polityki państwa (Chałupczak 2006). Niniejsza propozycja nie sugeruje w żadnym wypadku rezygnacji z podejścia interdyscyplinarnego i odwoływania się w badaniach migracyjnych do dorobku metodologicznego wielu dyscyplin ani stosowania pluralizmu eksplanacyjnego. C. B. Brettell i J. F. Hollifield (2000) proponują korzystanie w badaniach procesów migracyjnych z dorobku teoretycznego takich dyscyplin, jak: demografia, ekonomia, historia, antropologia, socjologia, politologia, prawo. Sugerują jednocześnie dość specyficznie pojmowane główne zadania politologii: uzupełnienie literatury migracyjnej o teorie polityczne, uporządkowanie zależnych i niezależnych zmiennych oraz rozwinięcie wybranych obszarów badawczych, a w tym ostatnim kontekście wskazują na potrzebę badań koncentrujących się wokół takich zagadnień związanych z migracjami, jak ich kontrola, bezpieczeństwo państwa oraz wpływ migracji na państwo jako wspólnotę polityczną. Należy dodać, że współczesne ujęcia ponowoczesne badań migracyjnych sankcjonują uznanie za równorzędne różnych punktów widzenia i orientacji teoretycznych. W kontekście możliwości i atrakcyjności badań migracji w ujęciu politologicznym niezwykle ważne miejsce zajmują konstatacje, analizy i propozycje autorstwa M. Lesińskiej (2012). Tak ocenia je autor niniejszych rozważań, politolog i historyk, który swoje doświadczenie badawcze lokuje w politykach publicznych, przede wszystkim polityce etnicznej rozumianej jako polityka państwa wobec mniejszości narodowych w ujęciu międzynarodowym. Lesińska uważa, że jako obszar tematyczny migracje międzynarodowe 2

3 wymagają badań interdyscyplinarnych oraz że w badaniach politologicznych, szczególnie polskich badaczy, zagadnienie to występuje w raczej ograniczonym i wtórnym zakresie (2012:207). Przekonywujące są również jej refleksje nad przyczynami tego stanu rzeczy, w tym próby odpowiedzi na pytania dlaczego oraz w jaki sposób migracje są i powinny być przedmiotem badań politologów (Lesińska 2012:207). Jej zdaniem w najbliższej przyszłości nastąpi dynamiczny rozwój badań nad migracjami prowadzonych przez politologów w Polsce. Stawia ona tezę, że [ ] analiza politologiczna jak rzadko które podejście w badaniach migracji łączy w sobie elementy znajdujące się na pograniczu nauki i praktyki, tak że wnioski z badań mogą być w sposób bezpośredni przełożone na listę rekomendacji politycznych dla osób za politykę migracyjną odpowiedzialnych (Lesińska 2012:237) Ta badaczka, odwołując się do A. Zolberga (Zolberg 1981:4-5), wskazuje na związek migracji z polityczną organizacją współczesnego świata, jego podziałem na suwerenne państwa oraz na powiązania procesów migracyjnych z kategoriami i zjawiskami właściwymi dla politologii, a więc państwem narodowym, wspólnotą polityczną, system politycznym, władzą, grupami interesu (Lesińska 2012: ). Problemy definicyjne Punktem wyjścia dalszych rozważań i propozycji jest kilka podstawowych kategorii politologicznych: polityka państwa, polityka publiczna, polityka migracyjna oraz paradygmat badawczy polityki państwa. W Polsce, zdaniem autora, badacze w naukach społecznych i humanistycznych w zasadzie unikają odniesień do pojmowania używanych przez siebie podstawowych pojęć. Najczęściej rezygnują z szansy zaproponowania swojego rozumienia używanych już kategorii lub sformułowania swoich autorskich definicji (choć na przykład w badaniach anglosaskich jest prawidłowością). A przecież to podstawowa ścieżka do systemu cytowań, promocji wyników badań, wyznaczania nowych paradygmatów badawczych. Ta konstatacja dotyczy też różnego rodzaju strategii, raportów i oficjalnych dokumentów. Dobrym przykładem może tu być interesująca wszystkich badaczy zagadnień migracyjnych ostatni dokument: Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r., który nie zawiera definicji tytułowej polityki migracyjnej. W ostatnich latach w politologicznej literaturze polskiej pojawiło się jednak kilka ciekawych prób zdefiniowania polityki migracyjnej. Według Antoniego Rajkiewicza, nestora polskich politologów i ekonomisty, polityką migracyjną jest kompleksowo ujęty układ 3

4 wskazań i regulacji prawnoinstytucjonalnych, wpływających na kształtowanie się rozmiarów, struktury i kierunków procesów migracyjnych, uwzględniający tak sytuację demograficzną i społecznoekonomiczną jak i obowiązujące normy międzynarodowe oraz uzgodnienia bilateralne (Rajkiewicz 2004:8). R. Stefańska (2008:125) pod pojęciem polityki migracyjnej rozumie zespół środków stosowanych przez władze, służących tworzeniu warunków i rozwiązań służących włączaniu imigrantów w różne sfery życia społeczeństwa przyjmującego. Jak więc widać, autorka ta kładzie nacisk za instrumenty polityki migracyjnej oraz jej cel nakierowany na zjawisko imigracji. Do środków wykorzystywanych w polityce migracyjnej zalicza regulacje dotyczące imigrantów, a więc pobytu cudzoziemców i nabywania obywatelstwa, niedyskryminacji, działania w zakresie polityki edukacyjnej, zatrudnienia, mieszkaniowej, pomocy organizacjom imigranckim, kreowania instytucji do kontaktów cudzoziemców z organami państwowymi, politykę bezpieczeństwa i utrzymania porządku publicznego (Stefańska 2008:125). Rozbudowaną definicję zaproponował także M. Duszczyk, który przeprowadziwszy analizę międzynarodowego dorobku naukowego dotyczącego migracji, doszedł do wniosku, że pojęcia polityki migracyjnej oraz imigracyjnej często są stosowane wymiennie. Jego zdaniem polityka migracyjna obejmuje swoim zakresem wszelką aktywność państwa związaną z przestrzennym przemieszczaniem się ludzi, a więc zawiera w sobie politykę imigracyjną [ ] politykę emigracyjną oraz stymulowanie powrotu do kraju pochodzenia obywateli danego państwa bez względu na ich status. Jej elementem jest również nadawanie obywatelstwa (Duszczyk 2012:32). Przy definiowaniu polityki migracyjnej jako polityki publicznej państwa autor niniejszych rozważań punktem odniesienia proponuje uczynić kategorię polityki. Tu zaś, nieco upraszczając, można przyjąć, że we współczesnej politologii polityka jest najczęściej rozumiana jako zespół działań podjętych przez podmiot decyzyjny, zmierzających za pomocą odpowiednio dobranych instrumentów do osiągnięcia zhierarchizowanych interesów politycznych, przy czym głównym celem jest zdobycie, utrzymanie władzy państwowej lub wpływanie na istotę jej sprawowania (Wróbel 2002: ). Jednocześnie polityka publiczna to polityka państwa, determinowana charakterem jego funkcji, wyznaczająca w kompleksowy i zintegrowany sposób kierunki działania w określonym polu (sferze) jego aktywności (Krugman, Obstfeld 2012). Autor polityki publiczne ujmuje jako polityki zorientowane praktycznie, nastawione nie na walkę o władzę polityczną (politics), ale osiąganie innych celów poza władzą, na przykład zaprowadzanie ładu i porządku, rozwiązywanie problemów społecznych, etnicznych, migracyjnych, wspomaganie rozwoju społecznego (policy public policy policy making). Pierwszy aspekt, w którym władza jest 4

5 celem, niekiedy potocznie jest nazywany politykowaniem, a drugi, w którym jest środkiem lub instrumentem do realizacji innych celów polityką publiczną lub inaczej rządzeniem. Przyjmując za punkt wyjścia tę definicję, autor niniejszych rozważań proponuje kilka ujęć polityki migracyjnej jako polityki publicznej państwa. I tak, polityka migracyjna może być traktowana jako całokształt zasad, instytucji i działań państwa w odniesieniu do zjawisk oraz procesów migracyjnych. W nieco zmodyfikowanej postaci, bez eksponowania roli podmiotów, można uznać, że polityka migracyjna to sztuka sterowania procesami migracyjnymi w celu osiągnięcia zakładanych celów państwa w zakresie imigracji, emigracji oraz migracji wewnętrznych. Autor proponuje następującą definicję polityki migracyjnej państwa: to przyjęty i realizowany przez ośrodek decyzyjny (władzę publiczną reprezentowaną przez określone prawem podmioty) zespół działań determinowanych czynnikami wewnętrznymi i międzynarodowymi, zmierzających do efektywnego rozwiązywania problemów migracyjnych. W najkrótszej postaci oznacza to, iż polityka migracyjna to przyjęty i realizowany przez państwo oraz jego organy zespół działań na rzecz rozwiązywania problemów migracyjnych. Z perspektywy paradygmatu badań politologicznych najbardziej właściwe jest utożsamienie polityki migracyjnej państwa z polityką wobec migracji oraz migrantów. Takie podejście trafia w istotę zagadnienia, wskazuje bowiem zarówno na podstawowe podmioty tej polityki (państwo i jego organy), jak i jej przedmiot (migracje i migranci). Jednocześnie z wcześniejszych rozważań wynika, że polityka migracyjna, utożsamiana z polityką wobec migracji oraz migrantów, jest jedną z dziedzin polityki ogólnej państwa oraz jego wyspecjalizowanych organów oraz instytucji. W państwach demokratycznych celem takiej działalności jest z jednej strony określenie założeń, celów, zasad i struktur organizacyjnych, planowanie oraz ustalenie określonej strategii postępowania, z drugiej zaś rozwiązywanie poszczególnych problemów związanych z migracjami i migrantami zgodnie z ustrojowymi i społecznymi interesami państwa. Migracje ludności jako pole polityki i politologii Jak już stwierdzono, politologowie w swoim postępowaniu badawczym korzystają z wielu paradygmatów i metod badawczych właściwym naukom o polityce, przede wszystkim w kontekście ujmowania i definiowania polityki oraz procesu politycznego. Zdaniem autora niniejszych rozważań w badaniu polityki migracyjnej za punkt wyjścia podejścia 5

6 politologicznego należy uznać ujmowanie badanych faktów oraz zjawisk właśnie jako procesu politycznego. Za takim stanowiskiem opowiedział się na przykład A. Zolberg, który uważał, że migracje międzynarodowe to typowy proces polityczny. W badaniach politologicznych proces ten jest rozumiany jako ciąg zdarzeń obiektywnie ze sobą powiązanych, których ramy w polu polityki wyznacza określona prawidłowość warunkująca cel działania. Należy dodać, że analiza procesów politycznych nie tylko obejmuje określenie ich stanów początkowych i końcowych, lecz także (i przede wszystkim) pozwala na rekonstrukcję stanów pośrednich, co z kolei umożliwia wyjaśnienie treści i kierunków obserwowanych przekształceń. Analiza procesów politycznych powinna pomóc w odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób, to znaczy za pomocą jakich procedur i w jakim zakresie ulega przekształceniom dany system polityczny. W literaturze politologicznej występują trzy ujęcia procesu politycznego: ewolucyjne, systemowe oraz instytucjonalne. W tym pierwszym wskazuje się zazwyczaj na to, że proces polityczny to zespół zjawisk przyczynowo-skutkowych tego samego typu, zachodzących w następujących po sobie stadiach rozwojowych. W tym ujęciu procesem jest zespół pokrewnych zjawisk politycznych wiążących się ze sobą w jeden ciąg czasowy, mający jakąś przyczynę i kończący się skutkiem (przyczyną i skutkiem są fakty polityczne) i nie tylko zmieniający strukturę polityczną, ale także warunkujący funkcję nowej struktury. W ujęciu systemowym, które preferują zwłaszcza politolodzy amerykańscy, proces polityczny to układ interakcji zachodzących między składnikami systemu oraz wzajemna modyfikacja pewnych koncepcji poprzez wejście systemu, interakcje zachodzące wewnątrz niego oraz wyjście systemu. Istotną rolę w tej koncepcji odgrywa sprzężenie zwrotne między wyjściem a wejściem, co oznacza, iż sytuacja będąca wyjściem danego procesu może stać się jednocześnie początkiem (wejściem) nowego procesu. Instytucjonalne ujęcie procesu politycznego zwraca szczególną wagę na to, iż jest on następstwem faktów odnoszących się do osiągania przez strukturę określonego stopnia organizacji stosunków politycznych. Na procesy polityczne, ich kształtowanie się, przebieg i skutki w kontekście polityki migracyjnej państwa jako polityki publicznej wywierają wpływ różnorodne czynniki. Można do nich zaliczyć: osiągnięty stopień rozwoju społeczno-gospodarczego danego państwa i dynamika rozwojowa; charakter współdziałania z innymi państwami, tak w sensie ekonomicznym, jak i społeczno-politycznym; rywalizację ekonomiczną i społeczną z innymi państwami; osiągnięty stopień zorganizowania społeczeństwa; myśl polityczną ugrupowań politycznych, w tym posiadających większość w parlamencie lub faktycznie sprawujących władzę oraz opozycyjnych. 6

7 Zagadnienia dotyczące procesów politycznych z założenia winny być rozpatrywane kompleksowo, w sposób systemowy, przy jednoczesnym uwzględnieniu całej ich złożoności. Analiza procesu politycznego powinna polegać na: badaniu warunków powstawania, rozwoju, utrzymywania się, a także zanikania określonych typów racjonalnych zachowań i działań; badaniu niektórych subiektywnych i obiektywnych uwarunkowań tych działań oraz ich wzajemnych zależności; ujmowaniu procesów i zjawisk politycznych w poznaniu naukowym tak jak w rzeczywistości, czyli dynamicznie, w ruchu, przemianach oraz wzajemnym oddziaływaniu na siebie stanowiących ich strukturę elementów. Należy też dodać, że procesy polityczne, podobnie jak i inne procesy, mogą odbywać się na następujących poziomach: społeczeństwa jako całości, wielkich grup społecznych, procesów instytucjonalnych, procesów na poziomie jednostkowo-grupowym (Szmulik, Żmigrodzki 2002; Wojtaszczyk, Jakubowski 2007). Autor jest przekonany, że szeroko rozumiane badania polityki migracyjnej powinny korzystać z dorobku politologii. Zagadnienia te bowiem znakomicie sytuują się w jej podstawowych działach. I tak w pierwszym z nich, w teorii polityki, do podstawowych należą takie kategorie, jak: naród, społeczeństwo, cudzoziemcy, grupy etniczne, mniejszości narodowe. W dziale drugim, w ramach badania funkcjonowania społeczeństwa swoją wagę mają takie zagadnienia, jak: funkcjonowanie organizacji politycznej społeczeństwa, procesy demograficzne, realizowane polityki publiczne, formy aktywności społecznej, więzi grupowe. Zagadnienia migracyjne zajmują ważne miejsce w dziale trzecim politologii, to znaczy w obszarze myśli politycznej, ideologii i doktryn politycznych, w którym bada się na przykład stosunek poszczególnych nurtów życia politycznego do zagadnień migracyjnych, obecność tych wątków w myśli politycznej i programach działania. Podobnie jest z obecnością zagadnień migracyjnych w pozostałych działach politologii. W obszarze stosunków międzynarodowych migracje zawsze odgrywały istotną rolę, a do najbardziej eksponowanych należą problemy dotyczące jej przyczyn, kierunków, zasięgu, relacji między państwem macierzystym a państwem przyjmującym wychodźców. W ramach dynamicznie rozwijającego się komunikowania społecznego mieszczą się, między innymi zagadnienia roli mediów w polityce migracyjnej, ich statusu, dostępności, form podtrzymywania przez nie odrębności narodowej itp. (Chałupczak 2006). Powszechna jest opinia, że w podejmowanych badaniach politologicznych widoczny jest niedostatek ujęć teoretycznych. Jak stwierdza M. Lesińska (2012:213), odwołując się do G. M. Freemana, nadal długa jest droga do powstania dobrze rozwiniętych i sprawdzonych teorii wyjaśniających i przewidujących rolę państwa w regulacji migracji, dynamikę polityki 7

8 migracyjnej, warunki politycznego wymiaru integracji oraz jej zróżnicowania w różnych krajach, a także rolę procesów migracyjnych w stosunkach międzynarodowych. Przywołując stanowisko A. Zolberga, sugeruje ona, by mówić nie o politycznej teorii migracji, ale o perspektywie politycznej w badaniach nad migracjami. Podkreśla, że to nie rozwój odrębnej teorii polityki migracyjnej jest potrzebny, ale bardziej wnikliwe spojrzenie na migracje przez pryzmat istniejących już podejść teoretycznych w politologii (Lesińska 2012: 213). Proponuje dalsze uszczegółowianie badań polityki migracyjnej w kontekście określonych jej odbiorców. Widzi tu odrębne, pogłębione badania polityki wobec migracji zarobkowych, polityki integracyjnej, polityki naturalizacyjnej, polityki wobec uchodźców i azylantów, polityki repatriacyjnej, polityki wobec migracji powrotnych, polityki wobec diaspory. Podkreśla przy tym potrzebę analizy polityki migracyjnej lub jej poszczególnych kierunków w perspektywie innych polityk publicznych państwa, by wspomnieć tu o polityce zagranicznej, bezpieczeństwa, gospodarczej, społecznej itp. Analizując wagę elementów analizy politologicznej w badaniach migracyjnych, eksponuje takie obszary tematyczne, jak: wymiar instytucjonalny polityki migracyjnej, modele polityki migracyjnej, reżim migracyjny oraz proces kreowania i treść polityki migracyjnej. Potencjał analizy politologicznej w badaniach migracyjnych widzi też w procesie polityzacji migracji, partycypacji politycznej diaspory oraz migracjach w kontekście geopolitycznym (Lesińska 2012: ). Politologiczny paradygmat badawczy polityki migracyjnej W badaniach naukowych paradygmat rozumiany jest jako wzorzec lub model postępowania, określający standardy i wytyczne dotyczące procedur badawczych. Traktowany jest jako swoista matryca właściwa danej dyscyplinie naukowej, przez którą rozumie się uporządkowany zbiór przekonań, nastawień czy przeświadczeń podzielanych przez uczonych ją uprawiających. Paradygmat określa, co ma być badane i analizowane; rodzaj pytań badawczych, które należy zadawać; sposób, w jaki te pytania powinny być konstruowane; narzędzia badawcze, jakie należy stosować w postępowaniu badawczym. W większości prac naukowych w obszarze nauk humanistycznych oraz społecznych paradygmaty są często trudne do dostrzeżenia, gdyż zwykle nie są ujawniane wprost. Wielu badaczy albo nie jest przekonanych do ich stosowania, albo nie uświadamia sobie, że stosuje pewien paradygmat, albo uważa to za coś oczywistego, co nie wymaga wyjaśnienia. Jak zauważa E. Budakowska (2012:26), współcześnie, kiedy w procesach migracyjnych ujawniają się znamiona nowoczesności i ponowoczesności, istnieje potrzeba wypracowania i 8

9 stosowania różnych paradygmatów badawczych polityki migracyjnej. Zdaniem tej autorki badania wielu procesów, w tym przechodzenie społeczeństw industrialnych w postindustrialne, rosnąca heterogeniczność społeczeństw wskutek procesów migracyjnych, przekształcanie się zbiorowości imigranckich w otwarte, nieterytorialne grupy etniczne, wskazuje na załamanie interpretacyjne nowoczesnego paradygmatu wyjaśniania współczesnych procesów migracyjnych i poimigracyjnych (Budakowska 2012:26). Uważa ona, że w ostatnich latach wyczerpywały się podstawowe atrybuty paradygmatu nowoczesności, a więc centralistyczne państwo narodowe wraz z esencjonalną tożsamością narodową (terytorialną), nacjonalizm zakładający stosunek do Innych oparty na opozycji My Oni, oraz ideologie asymilacyjne sprawiające, że ludzie stają się lojalnymi obywatelami państwa narodowego z jego dominującą kulturą (Budakowska 2012:26-27). Odwołując się do badań S. N. Eisenstadta (Eisenstad 2006), Budakowska podkreśla, że współcześnie coraz większego znaczenia nabierają różnorodne ruchy ponowoczesne, tworzą się nowe rodzaje tożsamości zbiorowych, włączając w to tożsamości etniczne. W takich okolicznościach, według niej, coraz mniejsza jest zasadność stosowania dychotomicznej analizy Swój Obcy opierającej się na idei istnienia silnie zarysowanych granic między odmiennościami kulturowymi. Konstatuje ona ewolucję paradygmatu nowoczesnego w paradygmat ponowoczesny, państwa narodowego w państwo pluralistyczne a zamknięte zbiorowości imigranckie (terytorialne) w nieterytorialne grupy etniczne (Budakowska 2012:27-28). Jednocześnie w ramach badań migracyjnych na bazie dorobku i metodologii wielu dyscyplin wypracowane zostały różne strategie badawcze, rozumiane jako wielowymiarowe układy założeń teoretycznych wynikających z nich implikacji metodologicznych i procedur badawczych. W ich obrębie punktem odniesienia są najczęściej różne modele realizacji polityki migracyjnej lub jej etapy. Zdaniem autora niniejszych uwag należy dążyć do tego, aby badania polityki migracyjnej państwa, jako polityki publicznej, były oparte na w miarę ujednoliconym i zaakceptowanym w ramach danej dyscypliny naukowej paradygmacie badawczym. W wypadku ujęcia politologicznego obejmować on powinien określone i kolejno następujące po sobie zagadnienia. Proponuję wykorzystanie w badaniach całokształtu polityki migracyjnej politologicznego paradygmatu jej badania jako polityki publicznej państwa. Nazywam to ujęcie paradygmatem strukturalno-funkcjonalnym, możliwym do wykorzystania w badaniach każdej polityki publicznej. I tak punktem wyjścia jest tu dla mnie pogłębiona refleksja na temat specyfiki polityki migracyjnej jako przedmiotu badań naukowych. W tej wstępnej części rozważań powinny być podjęte próby umiejscowienia polityki migracyjnej w 9

10 strukturze obszarów, dziedzin i dyscyplin nauki, zdefiniowania właściwych jej pojęć i kategorii badawczych, zaprezentowania występujących tu typologii i paradygmatów oraz ujęć badawczych, charakterystyki możliwych do wykorzystania metod i technik badawczych oraz występujących szkół badawczych a także dogłębne analizy stanu i kierunków badań. Analizując i podsumowując badania prowadzone przez Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, I. Grabowska-Lusińska oraz E. Jaźwińska (2012:100) sugerują w tym zakresie eksponowanie, jako najbardziej adekwatnej, triangulacji metodologicznej, czyli triangulacji podejść metodologicznych i stosowanych w ich ramach uzupełniających się technik i narzędzi. Po takich metodologicznych rozważaniach oraz na ich podstawie kolejnym elementem proponowanego paradygmatu powinna stać się analiza determinantów polityki migracyjnej państwa, rozumianych jako określone, obiektywne sytuacje, fakty i okoliczności, w których kształtuje się i realizuje dana polityka. Tu badania dotyczyć powinny czynników warunkujących daną politykę zarówno w ujęciu modelowym, jak i właściwym dla badanego państwa. Badania powinny obejmować analizę takich determinantów, jak: ustrojowe: demokratyczne państwo prawne, system instytucji i organów państwa demokratycznego, ustrój terytorialny państwa; ideologiczne: myśl polityczna poszczególnych formacji i partii politycznych uczestniczących w kreowaniu i realizacji polityki państwa, w tym w kontekście migracji; polityczne: stabilność i specyfika systemu politycznego, charakter prowadzonej polityki państwa; geopolityczne: waga problematyki migracyjnej w stosunkach międzynarodowych, stan stosunków państwa osiedlenia z państwami macierzystymi migrantów, wzgląd na interesy narodowe własnych emigrantów egzystujących w państwach ościennych; prawne: system prawa międzynarodowego i wewnętrznego, standardy międzynarodowe w tym względzie, wynikające na przykład z przyjętych w roku 2004 przez Unię Europejską podstawowych zasad integracji imigrantów w Unii; demograficzne: liczebność i stopień zorganizowania oraz aspiracje poszczególnych grup migrantów; geograficzne: rozmieszczenie skupisk migracyjnych, charakter tych skupisk; 10

11 historyczne: spuścizna historyczna rzutująca na postrzeganie specyfiki problematyki migracyjnej, stereotypy narodów i grup etnicznych, zaszłości obciążające pamięć historyczną i rzutujące na współczesne postawy, geneza skupisk migracyjnych. Wymienione czynniki najczęściej powinny być analizowane zarówno w perspektywie historycznej jak i współczesnej. Wybór determinantów oraz gradacja zależeć powinny od ich wagi i zakresu wpływu na badaną politykę oraz od specyfiki danego państwa. W kontekście determinantów ciekawą propozycję sformułowała M. Lesińska (2010) w pracy zbiorowej Transformacja nieoczywista. Wskazuje ona na potrzebę uwzględnienia tak determinantów wewnętrznych, jak i zewnętrznych, w tym roli sytuacji geopolitycznej, wpływ organizacji międzynarodowych, zmian demograficznych, różnorodnych interesów narodowych i grupowych. Najważniejsze jej zdaniem czynniki kształtujące politykę migracyjną można podzielić na trzy grupy: związane z procesami migracyjnymi i ich dynamiką; pochodne takich zjawisk jak globalizacja, transnacjonalizm, sytuacja geopolityczna; czynniki wywodzące się z systemu politycznego (Górny i in. 2010:73). Na trzeci z kolei element proponowanego paradygmatu składają się artykulacja i analiza podmiotów badanej polityki, w ramach których charakterystyce powinny być poddane organy i instytucje z jednej strony kreujące politykę migracyjną, z drugiej zaś wcielające ją w życie. Ich specyfika i charakter wiele mówią o istocie badanej polityki państwa, tu też widać częste meandry postępowania, swoisty kontredans instytucji, które otrzymywały kompetencje w badanej materii lub były ich pozbawiane. Należy tu ująć szeroki wachlarz struktur i instytucji, w tym z zakresu władzy ustawodawczej, wykonawczej oraz samorządowej (w odniesieniu do współczesnej Polski można na przykład zastosować podział na podmioty parlamentarne, podmioty administracji rządowej, podmioty administracji państwowej, podmioty administracji samorządowej, podmioty doradcze i koordynujące). Warto podkreślić, że duże znaczenie powinna tu mieć dynamika tworzenia instytucji zajmujących się badaną problematyką i próba analizy, na ile powoływanie odpowiednich organów państwa do spraw polityki migracyjnej jest wyrazem konsensusu głównych sił politycznych, a na ile przedmiotem ostrego sporu politycznego. W tej części analiz trzeba też uwzględnić podmioty reprezentujące migrantów. Najistotniejsze części zaproponowanego ujęcia (czwarta i piąta), to analizy koncepcji polityki migracyjnej państwa oraz etapy i zakres ich realizacji. I tak jako czwarte w kolejności powinny zostać ustalone i nazwane wypracowane strategie i programy, ich ranga oraz etapy przewidziane do realizacji. Ważne znaczenie powinno tu mieć również określenie procedur wypracowywania danych koncepcji oraz roli, jaką w tych procesach odgrywają 11

12 czynniki polityczne i eksperckie. Niewątpliwie ważne powinno być uchwycenie ewolucji wypracowywanych rozwiązań oraz czynników ich determinujących. Badając koncepcje polityki migracyjnej, warto mieć na względzie generalne mechanizmy decyzyjne, podobnie jak jest wypadku szeroko rozumianej polityki państwa. Owe mechanizmy sytuują się na kilku poziomach. Pierwszy strategiczny poziom decyzyjny dotyczy najwyższych szczebli władzy ustawodawczej i wykonawczej, gdzie zapadają nadrzędne i ogólnopaństwowe decyzje, regulujące istotę państwowej polityki migracyjnej. Za drugi poziom decyzyjny taktyczny polegający na opracowywaniu konkretnych metod, programów i planów realizacji przyjętych wcześniej decyzji odpowiadają najczęściej poszczególne ministerstwa oraz inne podstawowe organy państwowe. I wreszcie na trzecim poziomie operacyjnym, na którym następuje konkretyzacja i urzeczywistnianie polityki migracyjnej dominują działania na szczeblu lokalnym. Piątym elementem paradygmatu politologicznego powinny być dogłębne analizy realizacji polityki etnicznej państwa, w których nacisk należy położyć na krytyczną charakterystykę podejmowanych przedsięwzięć praktycznych. Ważne powinno tu być ustalenie etapów realizowanej polityki, jej instrumentów, zgodności z przyjętymi koncepcjami oraz standardami międzynarodowymi. W badaniach należy również położyć nacisk na zidentyfikowane głównych przeszkód i barier, utrudniających realizację poszczególnych założeń polityki migracyjnej lub znacząco ograniczających ich skuteczność. W odniesieniu do dwóch ostatnich elementów zaproponowanego paradygmatu badawczego warto przywołać stanowisko i sugestie M. Lesińskiej (Górny i in. 2010:72-73). Odwołując się do literatury przedmiotu (Hollifield 2000), odnosi ona swoją propozycję analizy strategii polityki migracyjnej państwa do kategorii państwa jako podstawowego kreatora i realizatora polityki migracyjnej a tym samym głównego przedmiotu badań. Traktując politykę jako proces, autorka widzi w nim kilka podstawowych i często na siebie nachodzących etapów: inicjacji, konceptualizacji, implementacji oraz ewaluacji wyników. W pierwszym etapie, o podstawowym znaczeniu, wskazuje na moment upolitycznienia określonego zagadnienia. Etap drugi, jej zdaniem, winien prowadzić do wypracowania strategii migracyjnej państwa w formie jak najbardziej kompletnego zbioru wytycznych. Według niej strategia migracyjna powinna zawierać: podstawowe wartości i zasady stanowiące fundament polityki migracyjnej, artykulację celów polityki migracyjnej, różne scenariusze ruchów migracyjnych; wskazanie instrumentów i narzędzi niezbędnych dla osiągnięcia zakładanych celów. Za A. Głąbicką, M. Sokólskim i D. Stolą (Głąbicka i in. 1988) podkreśla ona, że strategia migracyjna państwa powinna odzwierciedlać publiczny 12

13 konsensus i być wsparta istnieniem struktury prawno-instytucjonalnej, która zapewni jej efektywną implementację (Górny i in. 2010:72). Dwa końcowe elementy zaproponowanego paradygmatu, niekiedy łączone, dotyczą oceny badanej polityki oraz perspektyw jej rozwoju. I tak w wypadku bilansu (oceny) badanej polityki migracyjnej państwa należy dokonać podsumowania podejmowanych działań, w tym oceny migrantów jako odbiorców badanej polityki. Uwzględnić też należy odniesienia do standardów ochrony migrantów, prawa wewnętrznego i międzynarodowego, interesów podmiotów oraz odbiorców badanej polityki, a także recenzentów w postaci państw macierzystych poszczególnych migrantów i przedstawicieli społeczności międzynarodowej. Przy formułowaniu prognozy dla danej polityki migracyjnej państwa warto podjąć próbę sporządzenia scenariusza działań tak państwa, jego podmiotów, jak i otoczenia międzynarodowego. Przedmiotem prognozy powinna się stać potencjalna ewolucja polityki migracyjnej państwa, uwzględniająca oddziaływanie rozlicznych czynników takich, jak: stabilność systemu politycznego; ewolucja systemu partyjnego; przypływy i odpływy demograficzne w obrębie państwa i regionów oraz ich konsekwencje; sytuacja społecznoekonomiczna państwa, w którym głęboki kryzys ekonomicznego z reguły skutkuje konfliktami na linii naród większościowy i jego elity migranci. Oczywiste jest również, że o ile powyższy paradygmat dotyczy badania całokształtu polityki etnicznej państwa, o tyle poszczególne elementy zaproponowanego ujęcia są znakomitymi propozycjami na odrębne, pogłębione badania naukowe, na przykład badania dotyczące determinantów danej polityki, podmiotów takiej polityki, wybranych okresów, kierunków lub koncepcji oraz ich realizacji. I tak w zależności od skomplikowania, wagi i meandrów badanej polityki, a przede wszystkim występowania wyraźnych, dających się wydzielić klarownych jej okresów lub kierunków, można również rozważyć zastosowanie nieco innego, zmodyfikowanego paradygmatu badawczego. Pozostawiając rozważania wstępne z przedstawionej propozycji, dotyczące usytuowania polityki migracyjnej w badaniach naukowych, takie zmodyfikowane ujęcia można oprzeć na wyodrębnieniu i analizie kolejnych etapów tej polityki. Wówczas w ramach wyodrębnionych okresów można poddać analizie wyartykułowane wcześniej elementy: determinanty badanej polityki w danym okresie, podmioty polityki, koncepcje polityki, realizacja polityki oraz jej bilans. Bardzo atrakcyjnym ujęciem zarówno w kontekście polityki migracyjnej wybranych państw, jak i ogólnie rozumianej migracji wykorzystującym kolejne elementy paradygmatu politologicznego, może być badanie realizowanych wybranych modeli polityki migracyjnej 13

14 państwa, z naciskiem na politykę imigracyjną. Tu kryteria ich wyodrębnienia powinny opierać się przede wszystkim na celach i metodach realizacji poszczególnych koncepcji. Ich katalog został już dość dobrze wypracowany: można tu na przykład przyjąć propozycje modeli sformułowanych przez P. Kaczmarczyka i M. Okólskiego (2008:14-17). I tak pierwszy z nich to model komplementarnej polityki migracyjnej (model polityki migracyjnej zorientowanej na rynek pracy), oparty na uzależnieniu zgody na imigrację danej osoby od możliwości znalezienia przez nią zatrudnienia na otwartym rynku pracy państwa przyjmującego. W tym ujęciu państwo traktuje imigrantów jako źródło siły roboczej na krajowym rynku pracy, gdzie niedobory uzupełniane przez imigrantów muszą mieć jednak podłoże strukturalne. Model ten wyklucza masową imigrację z powodu selekcji imigrantów pod względem zdolności do asymilacji i przydatności na rynku pracy. Drugim jest model rynkowej polityki migracyjnej, który opiera się na liberalnym podejściu do imigracji, lecz stawia za główny cel uzupełnienie niedoborów rynku pracy. Różni się on jednak od modelu komplementarnej polityki migracyjnej tym, że to sam rynek powoduje dostosowanie popytu i podaży. Model ten często prowadzi do zasilania szarej strefy przez cudzoziemców. Trzeci model to model wielokulturowej polityki migracyjnej, w którym uznaje się konkurencję między kręgami kulturowymi za korzystną dla rozwoju społecznego i ekonomicznego państwa. W tym podejściu państwo dba o zachowanie jego zdaniem optymalnych proporcji w zakresie udziału przedstawicieli danych narodów w strumieniach migracyjnych, preferując imigracje tych grup, które są niedoreprezentowane w społeczeństwie państwa przyjmującego. Czwartym jest model asymilacyjnej polityki migracyjnej, oparty się na założeniu, zgodnie z którym imigracja może nastąpić tylko po spełnieniu restrykcyjnych warunków dotyczących przydatności dla rynku pracy i gospodarki oraz zdolności do przystosowania się do społeczeństwa (asymilacji). Model ten prowadzi do ograniczenia imigracji z państw, które różnią się normami kulturowymi i społecznymi. Model piąty to model kolonialnohumanitarnej polityki migracyjnej, który zakłada przyznanie imigrantom z pewnych regionów świata specjalnych praw oraz ułatwień w zakresie uzyskiwania możliwości wjazdu do danego państwa, wynikających najczęściej z doświadczeń historycznych, głównie z okresu kolonialnego. W tym podejściu państwa w ten sposób niejako rekompensują czas, gdy kontrolowały tereny swoich kolonii. Z wymienionymi modelami ściśle korespondują modele koegzystencji imigrantów oraz społeczeństwa przyjmującego, które także mieszczą się w politologicznym paradygmacie badania polityki migracyjnej. Tu wyróżnia się model integracyjny, kładący nacisk na proces dwustronnej adaptacji imigrantów i społeczeństwa przyjmującego. Podobny w intencjach jest 14

15 model multikulturalny, w którym zezwala się imigrantom na zachowanie kultury kraju pochodzenia, a nierzadko nawet wspiera jej rozwój. Kolejne dwa modele inaczej definiują zakładane cele: w modelu asymilacyjnym od imigrantów oczekuje się, że wyrzekną się własnej kultury oraz przyjmą język, wartości i normy społeczeństwa przyjmującego, natomiast w modelu segregacyjnym nie oczekuje się od imigrantów adaptacji do społeczeństwa państwa przyjmującego, bowiem ich pobyt traktuje się jako tymczasowy i w związku z tym państwo nie ingeruje w relacje kulturowe. W ramach badania opisanych modeli, przy przyjęciu paradygmatu politologicznego, analizie mogą podlegać wyartykułowane wcześniej elementy: ich determinanty, kreujące je podmioty, koncepcje i ich realizacja, bilans i prognozy. Politologia, zdaniem autora, oferuje zarazem wystarczającą metodologię, by zaproponowany paradygmat z sukcesem zrealizować. Daje badaczowi do dyspozycji takie metody badawcze, jak: metoda analizy systemowej, metoda decyzyjna, metoda porównawcza, metoda instytucjonalno-prawna. Wykorzystać można również rozwiniętą metodologię innych dyscyplin naukowych, w obrębie których prowadzone są badania migracyjne. Uwagi końcowe Wśród badaczy zagadnień migracyjnych powszechne jest przekonanie, że [ ] w Polsce nadal brakuje długofalowej, całościowej i właściwie zaplanowanej polityki migracyjnej. Słabości są widoczne tak na poziomie koncepcyjnym, jak i implementacji [ ]. Jest to polityka bardziej o charakterze reakcyjnym niż proaktywnym, tworzona w odpowiedzi na procesy i zjawiska występujące wewnątrz systemu i w jego międzynarodowym otoczeniu. [ ] Poważnym ograniczeniem w rozwoju polityki migracyjnej staje się brak strategii migracyjnej (Górny i in. 2010: ). To przekonanie akceptowane także przez autora niniejszych rozważań tylko w niewielkim stopniu zmieniają postulaty wymienione w tekście zatytułowanym Polityka migracyjna Polski stan obecny i postulowane działania. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 31 lipca 2012 r. Wiele do zrobienia mają w tym zakresie politologowie. Nie ulega bowiem wątpliwości, że problematyka migracji, mająca interdyscyplinarny charakter, znakomicie mieści się w obszarze poznawczym tej dyscypliny naukowej. Jej badanie leży także w kręgu zainteresowania innych nauk, na przykład demografii, statystyki, socjologii, historii, psychologii by wymienić tylko te, z którymi ta problematyka niejako naturalnie sąsiaduje. Jak dotąd, z racji interdyscyplinarnego charakteru tej tematyki, nie istnieje i chyba istnieć nie może jedna, wspólna i spójna teoria badań migracyjnych, a badania z tego zakresu 15

16 prowadzone są najczęściej w obrębie poszczególnych dyscyplin i na gruncie właściwych im paradygmatów i metod. Otwarta pozostaje kwestia, czy współczesna politologia jest w stanie podjąć wyzwania wynikające z szybko rozwijających się badań migracyjnych. W ostatnich latach pojawiło się sporo refleksji nad kondycją tej dyscypliny naukowej w Polsce. Najbardziej znany jest głos R. Skarzyńskiego, który ostrej skrytykował swoich kolegów po fachu, zarzucając im między innymi ignorancję w zakresie teorii badań, przekształcanie politologii w potoczną wiedzę o społeczeństwie, rozmywanie przedmiotu poznania czy zaniżanie standardów nauczania. Autor ten imiennie skrytykował przedstawicieli wielu ośrodków politologicznych w kraju, zwłaszcza zaś badaczy zajmujących się teorią i metodologią politologii (Skarzyński 2012). Krytyczne o metodologii wypowiadali się też wielokrotnie inni uczeni (zob. Krauz-Mozer, Borowiec, Ścigaj 2012). Autor niniejszego opracowania, zgadzając się z wcześniejszymi ocenami oraz propozycjami, wśród których w kontekście polityki migracyjnej bardzo istotną wagę mają rozważania M. Lesińskiej (2012), widzi jeszcze inne realne zagrożenie rozwoju badań politologicznych w Polsce. A może nim być utworzenie, obok dyscypliny naukowej nauka o polityce zwanej popularnie politologią nowej dyscypliny określanej mianem nauki o polityce publicznej. Wykreowana ona została i sformalizowana jako dyscyplina konkurencyjna, bez pogłębionego namysłu środowiska politologicznego a właściwie w wbrew niemu. Współczesne tendencje tworzenia nowych dyscyplin (w zakresie nauk społecznych są to na przykład nauki o mediach, nauki o polityce publicznej) na bazie już istniejących jest z jednej strony procesem obiektywnym, z drugiej zaś w wypadku nauk o polityce publicznej mało przekonywującym pomysłem na zwiększenie efektywności badań naukowych. Już o podstawowych problemach z tożsamością, metodologią, paradygmatami badawczymi świadczą próby określenia jej pola, a więc przedmiotu i zakresu. Jeden z jej inicjatorów, J. Woźnicki z Politechniki Warszawskiej widzi politykę publiczną jako podejmowanie przez władzę publiczną powiązanych ze sobą decyzji i działań dla osiągnięcia określonych celów, w sytuacji gdy mechanizmy rynkowe nie mają zastosowania albo same nie mogłyby działać dostatecznie efektywnie (2012:133). Odnosząc się do podstaw teoretycznych oraz metodologicznych, promotor nowej dyscypliny deklaruje, że nauki o polityce publicznej jako ciągle młoda dyscyplina, nowa w Polsce, ale także stosunkowo od niedawna wprowadzona na świecie, z natury rzeczy nie wypracowała własnej oryginalnej bazy teoretycznej, mając możliwość czerpania z bogatego dorobku teoretycznego innych dyscyplin 16

17 o utrwalonej pozycji w naukach społecznych, w tym zwłaszcza nauk o polityce. Bazę teoretyczną nowej dyscypliny stanowią teorie: w naukach o polityce publicznej zorientowanych poznawczo filozofia polityki publicznej (ontologia, epistemologia, metodologia), teorie ogólne polityki publicznej i jej analizy, teorie procesu polityki publicznej (teorie aktorów i partycypacji, koncepcje studialne), teorie ważne dla poszczególnych stadiów procesu polityki publicznej (teorie i typologie problemów publicznych/społecznych, teorie kształtowania i kontroli agendy systemów rządów i rządzenia, teorie projektowania i planowania polityki publicznej, teorie implementacji), typologie polityk publicznych i obszarów polityki publicznej, subsystemy polityki publicznej. W naukach o polityce publicznej zorientowanych bardziej praktycznie można wskazać: teorie i ramy analityczne dla rozwiązywania problemów społecznych, teorie i modele zastosowań wiedzy o polityce publicznej w praktyce pracy z nią, w tym ewaluacja nastawiona na zastosowanie wyników w praktyce polityki publicznej (Woźnicki 2012:139). Ten swoisty kontredans deklaracji, tak pod względem merytorycznym, jak i stylistycznym, świadczy o braku elementarnej wiedzy o metodologii, istocie nauk o polityce, jej zaletach i wadach, politologicznych ujęciach teoretycznych. Wydaje się, że to pomysł nie na rozwój rzeczywistych badań politologicznych ale na ich uwiąd, atomizację ośrodków naukowych, walkę o środki na badania oraz studentów. W ocenie autora niniejszych rozważań te realne niebezpieczeństwa mogą oznaczać, że uzasadnione propozycje i zalecenia M. Lesińskiej oraz innych politologów mogą nie mieć szans zastosowania ze szkodą zarówno dla politologii, jak i badań migracyjnych. Analizując atuty i słabości współczesnej politologii i badań politologicznych, autor tych rozważań nie ma wątpliwości, że warto badać politykę migracyjną również na gruncie zaproponowanego politologicznego paradygmatu badawczego jako polityki publicznej państwa. Jest on na tyle klarowny i funkcjonalny, że pozwala na wypracowanie spójnego ujęcia, przeprowadzenie badań własnych, analizę wyników badań oraz sporządzenie prognozy. Może to stanowić też element pragmatyzacji i komercjalizacji wyników badań. Wydaje się bowiem, że państwo i jego instytucje, jako podstawowi kreatorzy i realizatorzy polityki migracyjnej, oczekują badań odpowiadających bezpośrednio na ich potrzeby. Bez względu na to, czy owa polityka migracyjna ma charakter globalny, krajowy czy też lokalny. Bibliografia: 17

18 Babbie E Badania społeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Babiński G Problemy metodologiczne badań interdyscyplinarnych nad ruchami migracyjnymi i zbiorowościami wytworzonymi przez te ruchy, w: H. Kubiak, A. Pilch (red.), Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijnymi, Wrocław-Warszawa- Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Babiński G W poszukiwaniu modelu wyjaśniania przemian etnicznych w Europie Środkowo-Wschodniej. O przydatności i nieprzydatności ogólnych teorii, w: Przegląd Polonijny, R. XXI/4, s Babiński G Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos. Barany Z.D., Moser R.G. (red.) Ethnic politics after communism. New York: Cornell University Press. Bauman Z Globalizacja. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy Bokszański Z Tożsamości zbiorowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brettell C. B., Hollifield J. F. (red.) Migration Theory. Talking cross Disciplines. London-New York: Routlege. Buchowski M., Schmidt J Imigranci między integracją a izolacją. Poznań: Komitet Nauk Etnologicznych PAN, Wydawnictwo Nauka i Innowacje. Budakowska E Ewolucja paradygmatów a wyjaśnianie procesów mobilizacji etnicznej poimigracyjnych pokoleń, w: Studia Migracyjne Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s Chałupczak H Ethnic problems as the subject and object of political science research, w: Teka Komisji Politologii i Stosunków Międzynarodowych Polskiej Akademii Nauk Oddział w Lublinie, vol. 1, s Chałupczak H., Pietraś M., Potocki Ł. (red.) Europa Środkowo-Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar kulturowy. Zamość: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Zamościu. 18

19 Chałupczak H., Pietraś M., Tosiek P. (red.) Europa Środkowo-Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar polityczny. Zamość: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Zamościu. Duszczyk M Polska polityka imigracyjna a rynek pracy. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra. Eisenstadt S.N. (2006). Nowoczesność jako odrębna cywilizacja, w: A. Jasińska-Kania, L. M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie socjologiczne, vol. 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s Fry D.J., Forceville Ch Canadian Mosaic, Essays on Multiculturalism. Amsterdam: Free University Press. Furdal A., Wysoczański W. (red.) Migracje: dzieje, typologia, definicje. Wrocław; Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Górny A., Grabowska-Lusińska I., Lesińska M., Okólski M. (red) Transformacja nieoczywista. Polska jako kraj imigracji. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Górny A Wybrane zagadnienia podejścia jakościowego w badaniach nad migracjami. CMR Working Papers nr 20. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Grabowska-Lusińska I., Jaźwińska E Mobilność przestrzenna, społeczna i kariery zawodowe migrantów: cele, problemy i podejścia badawcze, w: Studia Migracyjne Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s Grillo R.D. (1998). Pluralism and the Politics of Difference. State, Culture, and Ethnicity in Comparative Perspective, Oxford: Clarendon Press. Grzymała-Kazłowska A., Łodziński S. (red.) Problemy integracji imigrantów. Koncepcje, badania, polityki. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Heckmann F., Schnapper D.(red.) The Integration of Immigrants in European Societes. National Differences and Trends of Convergence. Stuttgart: Lucius & Lucius. Heywood A Politologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Iglicka K Powroty Polaków w okresie kryzysu. W pętli pułapki migracji. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. 19

20 Iglicka K., Olszewska O., Stachurski A., Żurawska J Dylematy polityki migracyjnej Polski. CMR Working Papers, nr 58. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. Kaczmarczyk P. (red.) Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania metodologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Kaczmarczyk P., Okólski M Polityka migracyjna jako instrument promocji zatrudnienia i ograniczania bezrobocia. Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Kelley J.G Ethnic politics in Europe: the power of norms and incentives. Princeton: Princeton University Press. Krauz-Mozer B., Borowiec P., Ścigaj P. (2012), Kim jesteś politologu? Historia i stan dyscypliny w Polsce. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Krugman R.P., Obstfeld M Ekonomia międzynarodowa. Teoria i praktyka, vols Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lesińska M Migracje w analizie politologicznej niewykorzystany potencjał, w: Studia Migracyjne Przegląd Polonijny, R. XXXVIII/ 2, s Marsh D., Stoker G. (red.) Teorie i metody w naukach politycznych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Moynihan D.P Pandemonium. Ethnicity in International Politics. Oxford: Oxford University Press. Nakonieczna J Migracje międzynarodowe a rozwój państwa. Żurawia Papers nr 9. Warszawa: Instytut Stosunków Międzynarodowych, Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Okólski M. (red.) European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications. Amsterdam: Amsterdam University Press.. Okólski M Modernizacyjna rola migracji. CMR Working Papers, nr 46/(104). Warszawa: Ośrodek Badań nad Migracjami, Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego. 20