KAZIRODZTWO W POLSKIM PRAWIE KARNYM

Transkrypt

1 69 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y Milena Powirska KAZIRODZTWO W POLSKIM PRAWIE KARNYM Karnoprawna regulacja przestępstwa kazirodztwa Przestępstwo kazirodztwa (łac. incestum, incestus występny, nieczysty) 1, z art. 201, penalizowane w polskim Kodeksie karnym z 1997r 2, w rozdziale XXV: Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, nawiązuje do treści art. 175 k.k. z 1969 r 3. Ustawodawca dookreślił krąg osób, które obejmuje artykuł, poprzez wskazanie na wstępnych i zstępnych oraz użycie terminów: przysposabiający i przysposobiony 4. Omawiany przepis ściśle wiąże się z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego 5, a dokładniej z art. 14 i 15 niniejszej ustawy. Przytoczone przepisy stanowią zakaz zawierania małżeństwa przez krewnych oraz powinowatych w linii prostej, rodzeństwo, a także między przysposabiającym i przysposobionym. Przedmiotem ochrony art. 201 k.k. jest obyczajność 6. Współcześnie w doktrynie istnieje spór co do względów przemawiających za kryminalizacją kazirodztwa. Według L. Gardockiego przyczyny te mają naturę emocjonalną i wynikają ze społecznej dezaprobaty wobec tego rodzaju zachowania, które nie są jednak do końca jasne 7. Znaczenie względu eugenicznego 8, do niedawna głównego czynnika, który przemawiał za karaniem sprawców przestępstwa kazirodztwa w doktrynie wydaje się, iż stracił obecnie na znaczeniu 9, gdyż nie udowodniono bezpośredniego wpływu pokrewieństwa rodziców na zdrowie potomstwa. J. Warylewski wysunął postulat de lege ferenda zniesienia karnoprawnego zakazu kazirodztwa, ze względu na wątpliwości co do słuszności istnienia owego zakazu, ze wspomnianego wyżej argumentu eugenicznego 10. Wątpliwości wzbudza ponad to zakres ochrony, który reguluje artykuł 201 k.k. Obejmuje on bowiem jedynie obcowanie płciowe między osobami spokrewnionymi lub pozostającymi w zależności osób przysposobionych i przysposabiających. SN orzekł w wyroku z dnia 12 listopada 2002r., że art. 201 k.k. obejmuje swym zakresem znaczeniowym jedynie akty spółkowania oraz jego surogaty 11. Również słusznie zwraca się uwagę na fakt, iż przepisy Kodeksu karnego nie penalizują kazirodczego związku małżeńskiego, jak np. jest to określone w przypadku bigamii, choć k.r.o. zabrania zawierania co do zasady takich małżeństw 12. Podmiotem przestępstwa penalizowanego w art. 201 k.k. jest osoba spokrewniona lub przysposabiająca, tak więc kazirodztwo należy do nielicznych w prawie karnym przestępstw indywidualnych. Przepis ten stanowi, że odpowiada za przestępstwo, kto dopuścił się obcowania płciowego, a nie do niego doprowadził, zatem za kazirodztwo odpowiadają wszystkie obcujące ze sobą osoby (współsprawstwo konieczne) 13. Osoba nakłoniona do obcowania płciowego popełnia przestępstwo wyłącznie wtedy, gdy dobrowolnie zgodziła się na nie, nie użyto wobec niej, ani przemocy fizycznej, ani też psychicznej. Jeżeli do obcowania doszło wskutek przymusu, gwałtu, czy w inny bezprawny sposób nie może ona zostać pociągnięta do odpowiedzialności. Zachowaniem, które jest karalne jest obcowanie płciowe, wszystkie inne zachowania pozostają poza zakresem zastosowania art. 201 k.k., w świetle wyroku Sądu Najwyższego 14. Przestępstwo kazirodztwa można popełnić jedynie umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Niemożliwym jest podjęcie przez sprawcę czynu w zamiarze ewentualnym, choć nie można wykluczyć przestępstwa w zamiarze quasiewentualnym, gdy podejmujący obcowanie nie jest pewien co do stopnia pokrewieństwa 15. Czynu nie popełnia osoba, 1 Kazirodztwo to utrzymywanie stosunków płciowych z osobą blisko spokrewnioną - Inny słownik języka polskiego PWN, red. M. Bańko, Warszawa, 2014, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.). 3 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny, (Dz.U. z 1969 r. Nr 13, poz. 94). 4 N. Kłączyńska, Rozdział XXV. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, [w:] Kodeks karny, część szczególna. Komentarz, red. J. Giezek, Warszawa, 2014, s Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, (Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.). 6 M. Mozgawa, Część szczególna. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, [w:] Kodeks karny. Komentarz, wyd. 6, red. M. Mozgawa, Warszawa, 2014, s L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa, 2009, s Eugenika jest nauką badającą możliwość rozwoju osobników o dodatnich cechach społecznych, przez selekcję, na drodze genetycznej, źródło: Medyczny słownik encyklopedyczny, red. M. Barczyński, J. Bogusz, Kraków, 1993, s R. Krajewski, Prawa i obowiązki seksualne małżonków. Studium prawne nad normą i patologią zachowań, Warszawa, 2009, s J. Warylewski, Zakaz kazirodztwa w kodeksie karnym oraz w ujęciu porównawczym, Przegląd sądowy 2001, nr 5, s Wyrok SN z 12 listopada 2002r., V KKN, 304/01, LEX, nr (dostęp: ). 12 R. Krajewski, Prawa, op.cit., s N. Kłączyńska, Rozdział, op.cit., s Wyrok SN z dnia 30 lipca 1986 r., Rw 530/86, LEX, nr (dostęp: ). 15 M. Mozgawa, Część szczególna, op. cit., s. 517.

2 Kortowski Przegląd Prawniczy 70 S t r o n a która w żaden sposób nie mogła przypuszczać, iż wiąże ją węzeł pokrewieństwa, gdyż pozostaje w błędzie co do okoliczności stanowiących znamię przestępstwa. Jest to przestępstwo formalne, dokonane z chwilą faktycznego rozpoczęcia obcowania płciowego 16. Kazirodztwo jest występkiem, za które grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Wobec sprawcy możliwe jest także orzeczenie kary ograniczenia wolności do lat 2 bądź środka karnego 17. Nie można umorzyć postępowania wobec sprawcy tego przestępstwa, ani też odstąpić od wymierzenia kary. Orzekając środek karny, sąd może nałożyć obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu. Ponadto można orzec zakaz wykonywania pracy zarobkowej, związanej z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletniego bądź opieką nad nim, czy też zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej. Obostrzenie kary może nastąpić, jeśli sąd uzna, że stosunki kazirodcze utrzymywane były przed dłuższy okres czasu. Sąd Apelacyjny w Białymstoku, wyrokiem z dn. 2 września 1999r. 18 uznał, iż takie zachowanie sprawcy będzie uznane jako przestępstwo w czynie ciągłym (art. 12 k.k.), nie zaś, jak podnosi J. Warylewski, zachowanie sprawcy należy zakwalifikować jako ciąg przestępstw (art. 91 k.k.) 19. Odmienny w tej kwestii pogląd wyraża M. Mozgawa, uznając, że stosunek kazirodczy, utrzymywany przez pewien okres czasu, może być zachowaniem nie tylko w czynie ciągłym, lecz także jako ciąg przestępstw 20. Wydaje się jednak, że stanowisko SA jest najbardziej prawdopodobną formą popełnienia przestępstwa, ponieważ przesłanki co do zastosowania art. 12 k.k. w sposób jednoznaczny korespondują z art. 201 k.k. Należy bowiem zauważyć, że stosunek kazirodczy często jest zachowaniem permanentnie występującym przez dany okres czasu, wobec tego samego pokrzywdzonego. Po wtóre zaś, trudno założyć, iż nie jest to jeden i ten sam czyn, choćby ze względu na fakt, iż omawiane przestępstwo narusza jedno i to samo dobro prawne. Przestępstwo z art. 201 k.k. można orzec w zbiegu z innymi przepisami Rozdziału XXV k.k. Jeżeli obcowanie kazirodcze wypełnia znamiona zgwałcenia lub seksualnego wykorzystania bezradności lub niepoczytalności osoby pokrzywdzonej czyn z art. 201 k.k. będzie kwalifikowany kumulatywnie w zbiegu z art. 197 k.k. (zgwałcenie) lub 201 k.k., w zbiegu z art. 198 k.k. (wykorzystanie seksualne bezradności, niepoczytalności). Jeżeli sprawca obcował z małoletnim poniżej 15 roku życia odpowie kumulatywnie za przestępstwo kazirodztwa w zbiegu z art k.k. (obcowanie z małoletnim poniżej lat 15), bez względu na zgodę wyrażaną przez małoletniego. Społeczno-psychologiczne aspekty penalizacji kazirodztwa Kazirodztwo w różnych okresach historycznych i w różnych kręgach kulturowych było w odmienny sposób określane. Można zauważyć znaczną zmienność co do zakresu podmiotowego i przedmiotowego tego czynu. Nie zawsze w sposób jednakowy określano krąg osób, dla których wzajemne stosunki seksualne były zakazane, czy też zachowania, które stanowiły kazirodztwo. Zmienności w czasie ulegała także penalizacja tego rodzaju zachowania. Bez wątpienia już w czasach starożytnych istniał zakaz obcowania płciowego pewnego kręgu osób. Z karalnością kazirodztwa spotykamy się w najstarszych zbiorach prawa 21, m.in. taki zakaz pojawia się w Kodeksie Hammurabiego, gdzie zakazane było obcowanie płciowe ojca z córką, czy też syna z matką lub macochą, po śmierci ojca 22. Obecnie również istnieje rozbieżność między prawnym a psychologicznym ujęciem kazirodztwa. Definicje powstające na potrzeby nauk społecznych niekoniecznie są zbieżne z definicją legalną, zawartą w Kodeksie karnym, stąd też wielu badaczy wyraża krytyczny pogląd co do zakresu, który powinien obejmować definicję prawną. Ogólne zdefiniowane terminu jest trudne, o ile niemożliwe do przedstawienia, ze względu na rozbieżności pomiędzy różnymi definicjami. Wspólnym mianownikiem wszystkich definicji jest, wynikające z historycznie i kulturowo przyjętego poglądu, że kazirodztwo jest patologią rodziny, która burzy jej prawidłowe funkcjonowanie. Psychologia w sposób szerszy określa zachowanie kazirodcze, które dotyczy nie tylko fizycznego kontaktu napastnika z ofiarą. Samo obcowanie płciowe, czy inne czynności seksualne dokonane wobec ofiary nie wypełniają zakresu znaczeniowego owego pojęcia. W jego zakres wchodzi także masturbowanie się na oczach dziecka, czy też podglądanie go w intymnych sytuacjach np.: podczas kąpieli (czego k.k. nie penalizuje). Kontakt kazirodczy ma na celu pobudzenie napastnika, którym nie koniecznie musi być osoba spokrewniona lub przysposabiająca, tak jak stanowi to prawo karne. Tutaj znowu zakres znaczeniowy jest szerszy, ponieważ napastnikiem może być każda osoba, która przez ofiarę postrze- 16 Prawo karne materialne. Wybrane przepisy części szczególnej. Tablice poglądowe, red. M. Gałązka, A. Kalisz, Szczytno 2013, s N. Kłączyńska, Rozdział, op. cit., s Wyrok SA w Białymstoku, z dnia 2 września 1999 r., II Aka 133/99, OSA 2000, z. 1, poz. 3 (dostęp: ). 19 J. Warylewski, Zakaz, op. cit., s. 93 i n. 20 M. Mozgawa, Część szczególna, op. cit., s J. Misztal-Konecka, Incestum w prawie rzymskim, Lublin 2007, s Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, red. M.J. Ptak, M. Kinstler, Wrocław, 1999, s. 21.

3 71 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y gana jest jako członek rodziny np. osoba powinowata 23. Mówiąc zatem o kazirodztwie w ujęciu psychologicznym nie musi dojść do kontaktu fizycznego, nadto wyłącznie osoby krewnej, aby określić zachowanie napastnika, jako wypełniające przesłanki definicji przyjętej przez naukę. Badania dotyczące przemocy na tle seksualnym w rodzinie pokazują, że jest to zjawisko nie tylko obecne w podstawowych komórkach społecznych ale także kłopotliwe do wykrycia, a co za tym idzie rodzące duże trudności w ustaleniu skali zjawiska. Szczególnie uciążliwym zjawiskiem w ocenie rozmiarów jest kazirodztwo, ponieważ należy ono do najbardziej zawstydzających form przemocy, wywołujące poczucie winy w ofierze, która boi się przyznać do wykorzystywania ze względu, nie tylko na niezrozumienie społeczne (obawa przed niedowierzaniem ze strony otoczenia), lecz także poczucie winy w przypadku rozpadu rodziny i dalszych konsekwencji w postaci gróźb, innych form przemocy, czy alienacji społecznej. Fakt ten potwierdza zatrważająca statystyka, która dowodzi, że aż 90% ofiar nie przyznaje się do kazirodczego wykorzystywania 24. Rodziny, w których występuje przestępstwo kazirodztwa są rodzinami patologicznymi, gdzie często obok przemocy seksualnej występują inne negatywnie wpływające czynniki: jak np. alkoholizm, narkomania, ubóstwo etc. Członkowie takich rodzin postrzegają się jako osoby sobie obce i wyłączone. Statystyki policyjne wskazują na niewielki udział przestępstwa kazirodztwa w ogólnej liczbie przestępstw przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Liczba wszczętych postępowań oraz stwierdzonych przestępstw, w latach , została przedstawiona w poniższej tabeli. Tabela 1. Liczba postępowań wszczętych (PW) oraz przestępstw stwierdzonych (PS). Rok PW PS Źródło: Opracowanie własne na podstawie statystyki policyjnej 25 Powyższa statystyka pokazuje utrzymującą się liczbę przestępstw stwierdzonych, jak i postępowań wszczętych przez organy ścigania. Wyjątkiem jest rok 2010, w którym stwierdzono aż 135 przestępstw. Suma wszystkich przestępstw stwierdzonych wynosi 725 przypadków, czyli 45, 3 przestępstw kazirodztwa rocznie. Ostatnie cztery lata wskazują na spadek przestępstw w stosunku do lat poprzednich. Podobnie wygląda liczba wszczętych postępowań, która w ciągu 15 lat wyniosła łącznie 727, co średnio wynosi około 45, 4 postępowań rocznie. Ostatnie cztery lata wskazują na utrzymującą się tendencję na poziomie około 40 postępowań rocznie a także spadek względem lat W Polsce kazirodztwo stanowi około 20% zgłaszanych przestępstw seksualnych, zaś według prawomocnych wyroków sądowych 10%. ¾ przypadków tego przestępstwa dotyczy kontaktów seksualnych ojca z córką. Sprawcą kazirodztwa wg. badań J. Gromskiej 26 jest najczęściej mieszkaniec pochodzący ze wsi, żyjący w niepełnej, patologicznej rodzinie, który w dzieciństwie doznał urazów psychicznych, fizycznych czy też seksualnych. Jest to ekstrawertyk, który ma nieprawidłowe uświadomienie seksualne oraz często nadużywa alkoholu i ma już za sobą konflikt z prawem. Pomimo relatywnie niewielkiej liczby stwierdzonych przestępstw, kazirodztwo stanowi dość poważny problem, choćby ze względu na fakt, iż jest to zjawisko dotyczące bliskich sobie osób. Ofiary, co zostało już podkreślone, nie chcą lub boją się mówić o traumatycznych dla nich przeżyciach. Nie jest zatem możliwa ocena liczby faktycznie popełnianych przestępstw kazirodztwa. Kazirodztwo a funkcjonalne znaczenie karalności Na tle powyższych rozważań, a także przedstawionej statystyki warto poruszyć także kwestię penalizacji zachowania kazirodczego jako przejawu paternalizmu państwa doktryny będącej jedną z podstaw idei państwa opiekuńczego. Paternalizm ogranicza w pewnym zakresie swobodę jednostki i narusza jej prawo do prywatności 27. Jest naganny moralnie, ponieważ zawęża zakres kontrolowania swojego życia przez jednostkę. Paternalizm jest jednak instrumentem 23 K. Marzec-Holka, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne, Kraków 2011, s Ibidem (dostęp: ). 26 J. Gromska, J. Masłowski, I. Smoktnunowicz, Badanie przyczyn kazirodztwa na podstawie analizy opinii sądowych, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, t. 2, nr 4, s. 268 i n. 27 M. Budyk-Kulik, Prawnokarna problematyka kazirodztwa w ujęciu paternalistycznym, Wojskowy przegląd prawniczy 2012, nr 1-2, s. 59 i n.

4 Kortowski Przegląd Prawniczy 72 S t r o n a niezbędnym do rządzenia państwem, ale co istotne, musi on być zracjonalizowany. Ochrona pewnych dóbr przez państwo wynika z potrzeby jego integralności, jednak wątpliwości w zakresie ochrony obyczajności przed przestępstwem kazirodztwa, wynikają z czynników wpływających na jego kryminalizację. M. Budyk-Kulik wskazuje na fakt, iż penalizacja kazirodztwa w polskim Kodeksie karnym wynika wyłącznie z przesłanek moralnych, będących skutkiem emocji, które wywołuje w społeczeństwie naruszenie norm ze sfery obyczajowości seksualnej. Sam czynnik natury moralnej nie powinien być przesłanką do sankcjonowania kazirodztwa. Niewątpliwie za umieszczeniem tego przestępstwa przemawia tradycja 28. Kodeks karny z 1932r. 29 penalizował w art. 206 spółkowanie z krewnym w linii prostej, bratem lub siostrą. W literaturze za cel wprowadzenia i jednocześnie przedmiot ochrony określano: ochronę gatunku przed endogamią prowadzącą do zwyrodnienia rasy 30 a więc względy eugeniczne miały większe znaczenie, aniżeli moralność. W kolejnych kodeksach karnych prym celowościowy wiodą już względy moralne, co budzi poważne wątpliwości. K. Banasik zauważa, że obcowanie płciowe w obrębie najbliższej rodziny nie jest przyczyną jej nieprawidłowego funkcjonowania, a raczej następstwem i z tego też względu spółkujące ze sobą osoby powinny otrzymać fachową pomoc, nie zaś być karane 31. Negatywnie określona polityka państwa w zakresie penalizacji czynu kazirodztwa sprowadza się do niekonsekwencji legislacyjnej. Podnosi się zarzut formy ścigania przestępstwa z art. 201 k.k., które jest ścigane z urzędu, choć wydaje się, że mogłoby być ścigane na wniosek pokrzywdzonego, tak jak w przypadku gwałtu. Istnieją także w nauce postulaty de lege ferenda, aby usunąć art. 201 z Kodeksu karnego a w zamian wprowadzić typ kwalifikowany obcowania płciowego z bliskim krewnym w art. 197 oraz k.k. Kolejnym powodem depenalizacji kazirodztwa jest wspomniany już, wąski zakres ochrony który dotyczy jedynie obyczajności 32. Warto zatem zadać pytanie, czy np. cudzołóstwo także nie powinno być karane, godzi ono również w te samo dobro i względnie naraża też dobro rodziny 33. Jeżeli jednak małżonkowie zgadzają się na taki moralny występek czy powinien on być napiętnowany, tak przez społeczeństwo, jak i państwo. Wydaję się to bezzasadne, gdyż karanie zachowania, które w zasadzie nie wykracza poza obręb rodziny i o ile nie jest (ze względu na społeczną dezaprobatę i prawną tradycję) demonstrowane na zewnątrz, a członkowie rodziny godzą się na takie zachowania, nie powinno skutkować potępieniem. Inną kwestią jest ochrona dzieci. Tu bezwzględnie nie należy przedkładać swobody jednostki nad dobro dziecka, które nie ma wystarczającej woli i świadomości do zanegowania podjętych przez jego opiekunów decyzji, w kwestii jakichkolwiek czynności seksualnych, czy obcowania płciowego. Wnioski Kazirodztwo jest okrutnym doświadczeniem, bez wątpienia rodzi ono poważne skutki, szczególnie w sferze psychicznej człowieka. Społeczny ostracyzm wobec sprawców tego przestępstwa jest niewątpliwie słuszny, pomimo wszelkich sporów w doktrynie. Polski ustawodawca, ujmując tego rodzaju zachowanie w Kodeksie karnym miał na celu nie tylko ochronę dobra, jakim jest obyczajność, ale przede wszystkim penalizacja kazirodztwa ma na względzie dobro rodziny, jako podstawowej komórki społecznej. Artykuł 201 k.k. chroni instytucję rodziny przed patologicznym zachowaniem jej członków, dając równocześnie możliwość jej prawidłowego funkcjonowania. Zasadne jest jednak rozszerzenie zakresu odpowiedzialności sprawcy nie tylko co do obcowania płciowego, lecz także do innych czynności seksualnych, których osoba spokrewniona może się dopuścić, choćby nie wywierały one skutku w postaci czynności fizycznych. Jak wskazano wyżej psychika ofiary dotkniętej czynem kazirodztwa pozostawia bowiem największe emocjonalne przeżycia i odciska piętno na całe życie. Z tego też względu nie zgadzam się z twierdzeniem, że kazirodztwo nie powinno być penalizowane w polskim Kodeksie karnym, choć zakres podmiotowy oraz przedmiotowy przestępstwa winien ulec zmianie, w sposób jaki postuluje to nauka. Wiele zależy także od społecznej świadomości, bowiem niewielka liczba wykrytych przestępstw nie świadczy koniecznie o marginalnej liczbie ich popełniania. Biorąc pod uwagę niezwykle trudną sytuację, w jakiej znajduje się ofiara kazirodztwa (a co za tym idzie niechętne ujawnianie przez nią tego procederu), można uznać, że interwencjonizm państwa w zakresie penalizacji tego czynu jest niewystarczającym, aby skutecznie przeciwstawiać się temu przestępstwu. 28 Ibidem. 29 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny. (Dz.U. z 1932 r. Nr 60, poz. 571). 30 M. Budyk-Kulik, Prawnokarna..., op. cit. 31 Ibidem. 32 K. Banasik, W kwestii penalizacji kazirodztwa, Prokuratura i Prawo 2011, nr 4, s. 67 i n. 33 Ibidem.

5 73 S t r o n a K o r t o w s k i P r z e g l ą d P r a w n i c z y * * * INCEST IN POLISH CRIMINAL LAW The article refers to issues related to sexual abuse. Discusses the crime of incest which is penalize in the Penal Code of Presents the definition of incest in the context of psychology and the conclusions of the research. The article also presents disputes in science, on the need to punish incestuous behavior.