Tomasz Herbich. Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia Andrzeja Walickiego

Transkrypt

1 T. 9 (2016) Tomasz Herbich Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia Andrzeja Walickiego Wprowadzenie Temat zasygnalizowany w tytule artykułu można rozwinąć w co najmniej dwóch komplementarnych kierunkach. Wychodząc od Osobowości a historii, debiutu książkowego Andrzeja Walickiego, można podjąć próbę określenia miejsca autora i jego książki wśród badaczy związanych z Warszawską Szkołą Historii Idei 1 i ich dorobku. Analiz o w a n a k s i ą ż k a została uznana i to również przez samego Walic kiego za efekt odwilży popaździernikowej 2, a jej publikację można umieścić w samych początkach istnienia Warszawskiej Szkoły Historii Idei 3. Jej związek z klimatem intelektualnym, który zapanował w Polsce po 1956 roku, jest niewątpliwy wpisywała się ona w kontekst popaździernikowej humanistyki polskiej choćby ze względu na podjętą w niej próbę daleko posuniętej rewizji tej interpretacji dziejów rosyjskiej myśli, która była właściwa dla radzieckiej 1 Redakcja przyjęła pisownię nazwy szkoły z dużych liter. Odstępstwem od tej zasady są przypadki, w których nazwa szkoły została zapisana z małych liter w tytułach lub w cytatach. 2 Por. m.in. A. Walicki, Posłowie, w: idem, Idea wolności u myślicieli rosyj skich. Studia z lat , Kraków 2000, s ; idem, Idee i ludzie. Próba autobiografii, Warszawa 2010, s Por. m.in. R. Sitek, Fenomen warszawskiej szkoły historii idei. Z perspektywy półwiecza, w: A. Kołakowski (red.), Wokół dorobku warszawskiej szkoły historii idei, Warszawa 2013, s. 74.

2 84 Tomasz Herbich historiografii marksistowskiej, a została zapoczątkowana jeszcze przez Plechanowa. Jak zauważył zarówno sam Walicki 4, jak i wielu badaczy Warszawskiej Szkoły Historii Idei 5, artykuły zamieszczone w Osobowości a historii zawierają również pewien choć zapośredniczony poprzez relacjonowanie poglądów myślicieli rosyjskich zapis doświadczeń ich autora i stanowią wyraz intelektualnego przepracowania stalinizmu. Drugim możliwym kierunkiem rozwinięcia tematu artykułu jest próba wskazania zasadniczych elementów składających się na obraz dziewiętnastowiecznej filozofii rosyjskiej, który został zaprezentowany w Osobowości a historii. Mimo że niejednokrotnie będę nawiązywał do pierwszego kręgu problemów, mój zasadniczy cel jest związany z drugim obszarem tematycznym. Osobowość a historia będzie mnie interesowała jako pierwsza książka najważniejszego i najbardziej wpływowego powojennego badacza myśli rosyjskiej w Polsce, którego prace do dnia dzisiejszego zdominowały polską recepcję filozofii rosyjskiej. Spróbuję zrekonstruować zasadnicze założenia i najważniejsze ustalenia prowadzonych przez niego analiz. Choć nie należy zakładać, że zrekonstruowane przeze mnie stanowisko badawcze młodego Walickiego bez żadnych zmian utrzymało się w jego późniejszych pracach, to jednak jestem przekonany, że w Osobowości a historii pojawiają się wątki charakterystyczne dla całego jego dorobku, wykazującego zresztą wyjątkową spójność zarówno na poziomie zainteresowań, jak i proponowanych rozwiązań stawianych problemów 6. Będę chciał wykazać, że już w swojej 4 Por. A. Walicki, Posłowie, op. cit., s Por. np. R. Sitek, Andrzej Walicki a warszawska szkoła historii idei, w: J. Do bie szewski, J. Skoczyński, M. Bohun (red.), Wokół Andrzeja Walickiego, Warszawa 2009, s Podobną opinię wyraził sam Walicki: ( ) uwarunkowanie sytuacyjne moich wczesnych prac okazało się dla mnie źródłem inspiracji wyjątkowo długotrwałej, wytrzymującej kolejne próby czasu, określającej nie tylko tematykę i metodologię moich badań, lecz również główne kierunki mojej refleksji nad ( ) problemem wolności (A. Walicki, Posłowie, op. cit., s. 293). Warto dodać, że chodzi o elementy nie tylko charakterystyczne dla badań Walickiego

3 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia pierwszej książce Walicki rozpoczął pracę nad własnym i integralnym ujęciem procesów rozwojowych charakterystycznych dla myśli rosyjskiej, co jeden ze współczesnych rosyjskich badaczy uznał za jego najważniejsze osiągnięcie: Podsumowując, możemy powiedzieć, że wychodząc od idei Hessena i Berlina, Walicki jako historyk myśli rosyjskiej wypracował samodzielną, niejednostronną, za to całościową wizję historyczno-filozoficznego rozwoju Rosji, której to wizji istotą jest dostrzeżenie w tym rozwoju jedności w różnorodności, jedności syntetyzującej rozmaite nurty światopoglądowe, zarówno zorientowane religijnie, jak racjonalistyczne i sekularne Poniższy artykuł wyrasta z przekonania, że współczesne polskie badania nad filozofią rosyjską powinny podjąć wysiłek krytycznego ustosunkowania się do tej najważniejszej powojennej syntezy myśli rosyjskiej, której autorem jest Andrzej Walicki i nad którą zaczął on z zakresu filozofii rosyjskiej, lecz także częściowo wpływające na jego studia poświęcone dziejom myśli polskiej. Sugestywnie stwierdzona choćby przez Jana Skoczyńskiego sukcesja zainteresowań Walickiego jego przejście od badania myśli rosyjskiej do filozofii polskiej (por. J. Skoczyński, Andrzej Walicki jako badacz filozofii polskiej, w: J. Dobieszewski, J. Skoczyński, M. Bohun (red.), Wokół Andrzeja Walickiego, op. cit., s. 13) nie jest teoretycznie nieistotna. Walicki przystępuje do studiów nad polskimi tradycjami intelektualnymi z pewnym bagażem doświadczeń wyniesionym z lektury dzieł myślicieli rosyjskich. Zagadnienie to przekracza ramy niniejszego studium i wymaga osobnego artykułu. W dalszej części ograniczę się jedynie do zwrócenia uwagi na co prawda incydentalne, lecz niepozbawione znaczenia występowanie nawiązań do poglądów polskich filozofów również w Osobowości a historii. Każde z tych wystąpień charakteryzuje się uznaniem polskiej filozofii za punkt odniesienia, kontekst porównawczy umożliwiający uchwycenie poszczególnych zagadnień z dziejów myśli rosyjskiej. Artykuł, który w całości był poświęcony takiemu właśnie zestawieniu poglądów Bielińskiego i Dembowskiego, wszedł do rozprawy kandydackiej Walickiego, nie znalazł się jednak w samej książce, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części artykułu. 7 M. Maslin, Andrzej Walicki jako historyk filozofii rosyjskiej, przeł. J. Dobieszewski, Kronos 2015, nr 4, s. 272.

4 86 Tomasz Herbich pracować już w artykułach zebranych w Osobowości a historii. Ważną cechą dorobku naukowego Walickiego, która zresztą czyni go aż tak znaczącym, jest fakt, że oprócz rekonstruowania dziejów myśli rosyjskiej polski badacz broni także pewnego obrazu samej Rosji, którego ważnym elementem jest antyesencjalizm, polegający na odrzuceniu koncepcji jakiejś trwałej i twardej rosyjskiej substancji narodowej, nieodwołalnie i definitywnie określającej dzieje Rosji i charakter jej kultury 8, ale połączony z niezrzeczeniem się próby wypracowania pewnego dyskursu na temat Rosji. Najbardziej niewątpliwym świadectwem tych starań na rzecz stworzenia antyesencjalistycznego i historyzującego dyskursu o Rosji jest Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu, napisana niedługo po upadku ZSRR i pośrednio zabierająca głos w kwestii przyszłego rozwoju państwa rosyjskiego: Książka ta jest rozprawą historyczną i nie pretenduje do rozstrzygania problemów teoretycznych. Autor analizuje rosyjskie filozofie prawa w ich kontekście historycznym i porównawczym, bez wdawania się w ocenianie ich z punktu widzenia teoretycznego. Niemniej jednak jest głęboko przekonany, że dyskutowane problemy są obecnie bardzo istotne, a jeśli tak jest, to są podstawy, aby twierdzić, że intelek tualne dziedzictwo liberalizmu rosyjskiego reprezentuje wartości żywe i ważne również dla nas 9. Nie ulega wątpliwości, że przytoczoną deklarację można uogólnić, a następnie odnieść do całego dorobku Walickiego, w którym wyraźna jest chęć stworzenia takiej syntezy bądź to myśli rosyjskiej XIX i początku XX wieku, bądź poszczególnych jej nurtów, która będzie zarazem kształtowała pewien obraz samej Rosji. Niektóre elementy składowe tego obrazu szczególnie wyraźnie widać właśnie w nieco 8 J. Dobieszewski, Empatia, dystans i ani trochę уныния. Profesor Andrzej Walicki a rosyjska myśl filozoficzna, w: J. Dobieszewski, J. Skoczyński, M. Bohun (red.), Wokół Andrzeja Walickiego, op. cit., s A. Walicki, Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu, przeł. J. Stawiński, Warszawa 1995, s. 15.

5 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia współcześnie zapomnianej Osobowości a historii 10, co uzasadnia zamiar wyodrębnienia jej z całego dorobku badawczego Walickiego i osobnego skomentowania tego dzieła. 87 Historia powstania i struktura książki Osobowość a historia jest ściśle związana ze studiami Andrzeja Walic kiego z zakresu filologii rosyjskiej na Uniwersytecie War szawskim. Na początku 1958 roku Walicki uzyskał stopień naukowy kandydata nauk filologicznych na podstawie rozprawy Naród, historia i osobowość w literaturze i myśli rosyjskiej lat trzydziestych sześćdziesiątych XIX wieku, nadany przez Radę Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Warszawskiego. W skład pracy weszły cztery rozprawy połączone wprowadzeniem teoretycznym, zatytułowane: 1) Bieliń ski a Dembowski jako ideologowie procesu narodotwórczego; 2) Wissarion Bieliński i zagadnienia romantyzmu; 3) Osobowość a historia. Spory wokół historyzmu heglowskiego w myśli rosyjskiej połowy XIX wieku; 4) Dostojewski a idea wolności 11. Oprócz pierwszego tekstu wszystkie rozprawy zostały opublikowane w wydanej rok później książce Osobowość a historia, a wcześniej były publikowane w czasopismach naukowych. W książce znalazły się ponadto dwa teksty spoza pracy kandydackiej otwierający artykuł Słowianofile i okcydentaliści. Z dziejów problematyki narodu i problematyki historyzmu w myśli rosyjskiej pierwszej połowy XIX wieku 12 oraz jedyny 10 Osobowość a historia należy do najrzadziej przywoływanych współcześnie książek Andrzeja Walickiego. Tym bardziej cieszy fakt, że niektórzy badacze filozofii rosyjskiej sięgają do niej, nie poprzestając na późniejszych pracach jej autora. Przykładem może być niedawno wydana praca J. Uglika, Aleksandra Hercena dyskurs o człowieku, czyli projekt rosyjskiej filozofii otwartej, Warszawa Por. A. Walicki, Idee i ludzie, op. cit., s Artykuł o słowianofilach i okcydentalistach to zarazem jedyny z wydrukowanych w Osobowości a historii, który nie wszedł do Idei wolności u myślicieli rosyjskich, czyli wydanego w 2000 roku wyboru studiów Andrzeja Walickiego z lat Sam autor to pominięcie uzasadnił

6 88 Tomasz Herbich tekst, który nie został wcześniej opublikowany w żadnym czasopiśmie, noszący tytuł O schopenhaueryzmie Turgieniewa. Przed przystąpieniem do analizy zasadniczych elementów składających się na obraz dziewiętnastowiecznej filozofii rosyjskiej przedstawiony w książce należy przyjrzeć się jej strukturze. Rozpoczynają ją tekst o słowianofilach i okcydentalistach oraz tytułowy artykuł Osobowość a historia, w którym bada się recepcję historyzmu heglowskiego w dziewiętnastowiecznej rosyjskiej myśli społecznej. Po nich autor umieścił kolejno studia o Wissarionie Bielińskim, Iwanie Turgieniewie i Fiodorze Dostojewskim. Mimo że wymienione teksty tworzą osobne całości, to zamysł książki wydaje się spójny, a spójność ta jest zagwarantowana przede wszystkim przez ten sam krąg zagadnień powracający w każdym artykule. Zwrócił na to uwagę sam Walicki, który stwierdził, że zebrane w książce rozprawy są ściśle ze sobą powiązane, służą udowodnieniu pewnych tez ogólnych, poruszają od różnych stron tę samą w istocie problematykę społeczno-filozoficzną 13. Na rzecz starannie przemyślanej kompozycji książki oprócz opinii samego autora przemawiają argumenty strukturalne, dodatkowo uzasadniające uznanie jej za jeden, konsekwentnie prowadzony wywód, którego celem jest sformułowanie i uzasadnienie pewnych ogólnych twierdzeń dotyczących myśli rosyjskiej. Po dwóch tekstach, w których Walicki starał się zrekonstruować zasadnicze linie rozwojowe filozofii rosyjskiej od upadku powstania dekabrystów do narodnictwa, następuje przejście do artykułów poświęconych poglądom trzech wybranych autorów. Ta część książki zaczyna się od studium dotyczącego stosunku Bielińskiego do romantyzmu, analizującego jego publikacje krytyczno-literackie i filozoficzne. Ze względu na ścisłe powiązanie problematyki filozoficznej i literackiej tekst o Bielińskim odgrywa ważną rolę w konstrukcji tym, że problematykę tego studium opracował w sposób bardziej pogłębiony i wszechstronny w książce W kręgu konserwatywnej utopii (idem, Posłowie, op. cit., s. 299). 13 Idem, Osobowość a historia. Studia z dziejów literatury i myśli rosyjskiej, Warszawa 1959, s. 5.

7 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia książki, sprawiając, że płynnie przechodzi ona od zagadnień filozoficznych do rozpraw poświęconych światopoglądom dwóch pisarzy rosyjskich Turgieniewa i Dostojewskiego. Tym samym w strukturze Osobowości a historii widoczne są dwie linie argumentacji: jedna z nich prowadzi od artykułów szkicujących ogólną panoramę myśli rosyjskiej drugiej i trzeciej ćwierci XIX wieku do analizy światopoglądów wybranych twórców; druga natomiast prowadzi od zagadnień filozoficznych do problematyki literackiej. Przed przystąpieniem do kolejnej części artykułu należy odnieść się do jeszcze jednej opinii Andrzeja Walickiego na temat Osobowości a historii. Choć w krótkim wstępie dzieli on swoje artykuły na dwa pierwsze, które mają charakter syntetyczny, oraz trzy następne, bardziej analityczne i monograficzne 14, to niejako wbrew tej deklaracji należy uznać, że syntetyczny i analityczny wymiar studium nie znajdują się w stanie równowagi i że w książce dominuje chęć uchwycenia ogólnych mechanizmów rządzących rozwojem dziewiętnastowiecznej myśli rosyjskiej. Nawet jeżeli cel ten nie może zostać całkowicie osiągnięty w tak pomyślanej książce, jak Osobowość a historia, to należy zauważyć, że studia poświęcone Bielińskiemu, Turgieniewowi i Dostojewskiemu podejmują na gruncie rozważań szczegółowych zagadnienia ogólne, stanowiące główny obiekt zainteresowań Walickiego. 89 Światopoglądy jako przedmiot badania Omówiona struktura Osobowości a historii pozwala wskazać pierwszą cechę charakterystyczną tego studium. Jest nią przekonanie o potrzebie kompleksowego traktowania zjawisk z zakresu literatury, filozofii i socjologii 15. Choć konteksty literackie były uwzględniane również w późniejszych pracach Walickiego, co w naturalny sposób wynika ze sposobu, w jaki rozumiał on zadania historii idei 16, to jednak dla 14 Por. ibidem. 15 Ibidem, s Por. idem, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, przeł. W. Madej, w: R. Sitek, Warszawska szkoła historii idei. Między historią

8 90 Tomasz Herbich jego prac charakterystyczna wydaje się pewna powściągliwość w nadmiernym eksponowaniu rosyjskiej literatury w tekstach poruszających problematykę historyczno-filozoficzną 17. W kontekście całej twórczości Walickiego Osobowość a historia wykazuje się największym bodaj stopniem zintegrowania problematyki literackiej z filozoficzną, co częściowo można tłumaczyć jej genezą i filologicznymi studiami autora. Polski badacz bezpośrednio nawiązał w książce do opinii Mikołaja Czernyszewskiego, zgodnie z którą ze względu na słaby rozwój podziału pracy umysłowej literatura stała się głównym ogniskiem życia umysłowego w Rosji. Fakt ten miał stanowić o jej szczególnej atrakcyjności dla historyka idei oraz wiązać się z pewnym ogólnym założeniem badawczym, zgodnie z którym można i warto badać literaturę jako jedną z form ideologii społecznej 18. Ta uwaga świadczy o niewątpliwym wpływie socjologii wiedzy na poglądy a teraźniejszością, Warszawa 2000, s. 235: Po pierwsze, jak mam nadzieję powszechnie wiadomo, historia idei zrywa z tradycyjnymi podziałami na akademickie dyscypliny, łamie dzielące je bariery i często naraża się na zarzut nieliczenia się z ich autonomią. Dzieje się tak dlatego, że idee, bądź grupy idei, bądź nawet światopoglądy i style myślenia, pojawiają się z reguły we wszystkich tych dziedzinach, a historycy idei muszą śledzić je wszędzie. 17 Niewątpliwie nie można opowiedzieć historii myśli rosyjskiej bez nawiązywania do dzieł wybitnych rosyjskich pisarzy, Walicki jednak wydaje się unikać nadmiernego eksponowania tych wpływów, które mogłyby doprowadzić do przesadnego akcentowania literackości rosyjskiej filozofii. Bardzo dobrym przykładem wspomnianej powściągliwości Walickiego jest jego największa synteza myśli rosyjskiej, w której co prawda znajdują się omówienia światopoglądów pisarzy (w tym kontekście należy wspomnieć zwłaszcza o poświęconym Dostojewskiemu i Tołstojowi rozdziale Pisarzeprorocy, por. idem, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Kraków 2005, s ), nie są one jednak w żaden sposób wyróżnione. Podejście to radykalnie kontrastuje z tym, którego świetnym przykładem jest choćby jeden z artykułów Władimira Warawy, por. W. Warawa, Literaturocentryzm jako rosyjski message filozoficzny, przeł. T. Herbich, Kronos 2017, nr 2 [tekst przyjęty do druku]. 18 A. Walicki, Osobowość a historia, op. cit., s. 6.

9 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia autora Osobowości a historii, z pewnością zbliżającym go do innych przedstawicieli Warszawskiej Szkoły Historii Idei. W tekstach wchodzących w skład książki Walicki często nawiązywał do kategorii światopoglądu, z jednej strony stanowiącej podstawowe pojęcie umożliwiające zintegrowanie problematyki filozoficznej, literaturoznawczej i socjologicznej, z drugiej zaś strony stwarzającej nowe perspektywy badawcze, na co zwrócił uwagę zwłaszcza w rozprawie o Turgieniewie 19. Choć to pojęcie nie zostało zdefiniowane w Oso bowości a historii, to można postawić tezę, że Walicki stosował je w znaczeniu, na które wpływ mógł wywrzeć nie tylko Lucien Goldmann z jego koncepcją wizji świata 20, lecz także co dla moich badań byłoby szczególnie istotne niewymieniany w tym kontekście Sergiusz Hessen. Zdaniem tego rosyjskiego filozofa na światopogląd składają się trzy zasadnicze elementy: obraz świata, odczucie wartości i nakaz woli 21. Charakteryzuje go ponadto podwójne zakotwiczenie w bycie osobowości oraz epoki 22. Oba te zasadnicze twierdzenia Hessenowskiej teorii światopoglądu znajdują bezpośrednie odzwierciedlenie w sposobie, w jaki Walicki konstruuje przedmiot swoich badań w Osobowości a historii. Uznając Hessenowską teorię światopoglądu za punkt odniesienia pozwalający częściowo wyjaśnić zastosowanie tej kategorii w O so b o wości a historii, nawiązuję do kontekstu odmiennego od tego, który dominuje w pracach poświęconych Warszawskiej Szkole Historii Idei. Nie oznacza to jednak, że odrzucam te wyjaśnienia, o których Por. ibidem, s Sam Walicki cytował Goldmanna we wprowadzenia do swojej o kilka lat późniejszej monografii o rosyjskim słowianofilstwie, w której zdefiniował pojęcie światopogląd, por. idem, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Warszawa 1964, s Walicki wspominał ponadto, że pozostawał pod wrażeniem wspomnianej koncepcji Goldmanna, por. idem, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, op. cit., s Por. S. Hessen, Światopogląd a filozofia, w: idem, Studia z filozofii kultury, Warszawa 1968, s Por. ibidem, s

10 92 Tomasz Herbich pisze między innymi Ryszard Sitek 23. Nawiązanie do Hessenowskiej teorii światopoglądu ma znaczenie uzupełniające, choć zarazem kluczowe dla moich analiz. Podjęty przez Hessena wysiłek pogodzenia Diltheyowskiej koncepcji światopoglądu z Husserlowską koncepcją uniwersalistycznego powołania filozofii, na który sam Walicki zwracał uwagę w Słowie wstępnym do dokonanego przez siebie wyboru pism Rosjanina z zakresu filozofii kultury 24, pozwala przynajmniej częściowo wyjaśnić charakterystyczną różnicę, która zdaniem Sitka występuje między historią idei uprawianą przez autora Osobowości a historii a podejściem innych przedstawicieli szkoły: Tym, co wyróżniało autora przytoczonych słów [Walickiego TH] od pozostałych reprezentantów środowiska, zwłaszcza od Kołakowskiego (z okresu lat sześćdziesiątych), było jego zdecydowanie bardziej obiektywistyczne podejście do przedmiotu badań. Stanowisko umiarkowanego, intersubiektywnego relatywizmu, jakie przyjmował, uznając, że wszelkie poznanie, wszelka wiedza uzależniona jest od czasu historycznego, stawiało go w sytuacji pewnego osamotnienia wobec dominujących w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, w głównym nurcie polskiej filozofii, zdecydowanie dalej idących tendencji subiektywistycznych 25. Powyższe spostrzeżenie może prowadzić do wniosku, że Walicki w szczególny, właściwy dla siebie sposób zintegrował pewne elementy dwóch programów badawczych, które słusznie sobie przeciwstawiał 26 : pierwszego, który był właściwy dla historii filozofii uprawianej przez Tatarkiewicza, oraz drugiego, który wypracowali inni przedstawiciele Warszawskiej Szkoły Historii Idei. Hessen z kolei chciał dialektycznie połączyć ugruntowany w osobowości i w sytuacji historycznej 23 Por. R. Sitek, Fenomen warszawskiej szkoły historii idei, op. cit., s. 78; idem, Andrzej Walicki a warszawska szkoła historii idei, op. cit., s Por. A. Walicki, Słowo wstępne, w: S. Hessen, Studia z filozofii kultury, op. cit., s R. Sitek, Andrzej Walicki a warszawska szkoła historii idei, op. cit., s Por. A. Walicki, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, op. cit., s

11 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia światopogląd z filozofią dążącą do obiektywności i uniwersalności oraz zakładał, że sam światopogląd ze swojej istoty zmierza do przezwyciężenia własnej subiektywności i partykularności w filozofii 27. Bez trudu można zauważyć, że ogólny charakter obu tych prób jest istotnie zbliżony, a Hessenowska teoria światopoglądu mogła stanowić bardzo dobry punkt wyjścia dla rozważań polskiego badacza, pozwalała bowiem rozwiązać problemy, z którymi uczeń Tatarkiewicza (jak samego siebie niejednokrotnie przedstawiał Walicki) musiał zmierzyć się w zetknięciu z metodologią stosowaną przez Kołakowskiego czy Baczkę. Sięgnięcie do pism Hessena przy interpretowaniu dorobku Andrzeja Walickiego uzasadniają ponadto względy biograficzne wpływ rosyjskiego filozofa na kształtowanie się poglądów badacza podczas nauki szkolnej oraz pierwszych lat studiów, a zwłaszcza na jego pierwsze kontakty z myślą rosyjską 28. Zastosowanie kategorii światopoglądu pozwoliło Walickiemu uwypuklić ścisły związek teoretycznego i praktycznego wymiaru filozofii rosyjskiej, co często stawało się przedmiotem analiz innych historyków tej myśli. Porównanie Osobowości a historii z tymi innymi ujęciami dziejów filozofii rosyjskiej pozwala uprawomocnić tezę, że w analizach zawartych między innymi w tej książce właściwości samego przedmiotu badania zbiegły się z postulatem przedstawienia podstawowych zagadnień filozofii z perspektywy antropologiczno- -moralnej, który Walicki uważał za pierwsze sformułowanie metody akceptowanej przez Warszawską Szkołę Historii Idei 29, dane przez Leszka Kołakowskiego w jego monografii o Spinozie: ( ) chodzi o to, by zinterpretować klasyczne kwestie filozoficzne jako kwestie natury moralnej, przełożyć pytania metafizyki, antropologii i teorii poznania na pytania wyrażone w języku ludzkich problemów moralnych, dążyć do zdemaskowania ich utajonej treści Por. idem, Słowo wstępne, op. cit., s Por. idem, Idee i ludzie, op. cit., s i Por. idem, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, op. cit., s. 236; R. Sitek, Andrzej Walicki a warszawska szkoła historii idei, op. cit., s

12 94 Tomasz Herbich humanistycznej, przedstawić problem Boga jako problem człowieka, problem ziemi i nieba jako problem ludzkiej wolności, problem natury jako problem stosunku człowieka do świata, problem duszy jako problem wartości życia, problem natury ludzkiej jako problem stosunków między ludźmi. Nie ma zagadnienia doniosłego, którego rozstrzygnięcie nie należałoby do nauki o człowieku pisał Hume. Niniejsza praca jest próbą przedstawienia filozofii jako nauki o człowieku 30. Warto przy tym zauważyć, że w napisanym znacznie później eseju Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei Walicki przyznawał się do ambiwalentnej postawy wobec powyższej propozycji metodologicznej Kołakowskiego dystansując się od teoretycznych i metodologicznych konsekwencji poglądów autora Jednostki i nieskończoności oraz Bronisława Baczki, przyjmował użyteczność takiej metody w odniesieniu do własnego przedmiotu badań: Jako uczeń Tatarkiewicza, niechętnie odnosiłem się do porzucenia idei, że historię filozofii można w uprawniony sposób uważać za historię problemów czysto teoretycznych. Z drugiej strony zaś, jako badacz myśli rosyjskiej, świadom byłem, że jej zawartość czysto teoretyczna miała z reguły znaczenie mniejsze niż jej treść historyczna, że jej waga, doniosłość, a nawet współczesna aktualność widoczne są dopiero wtedy, gdy ujmie się ją jako zapis zmiennych kolei i przeklętych problemów ludzkiego losu historycznego. Metoda przekładania teoretycznych problemów filozofii na język ludzkich problemów moralnych wydawała się w przypadku Rosji całkiem naturalna; była to zaiste jedyna metoda mogąca odsłonić prawdziwy kaliber myślicieli rosyjskich dziewiętnastego wieku i znaczenie ówczesnych problemów rosyjskich 31. Należy jednak uczynić w tym momencie jedno ważne zastrzeżenie. Wspomniana ambiwalencja postawy Walickiego wobec podstawowego założenia badawczego Warszawskiej Szkoły Historii Idei uzyskuje 30 L. Kołakowski, Jednostka i nieskończoność. Wolność i antynomie wolności w filozofii Spinozy, Warszawa 1958, s A. Walicki, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, op. cit., s. 237.

13 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia potwierdzenie w jego dorobku dopiero wtedy, gdy jego różne studia poświęcone myśli rosyjskiej potraktujemy jako pewną całość, to znaczy gdy Osobowość a historię przeczytamy łącznie na przykład z Zarysem myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego. Takie postępowanie byłoby jednak w oczywisty sposób ahistoryczne. W samej Osobowości a historii ta ambiwalencja nie dochodzi natomiast do głosu dlatego trudno odmówić słuszności Jerzemu Szackiemu, który w swojej recenzji Osobowości a historii jej nie dostrzegł i powiązał pierwszą książkę Walickiego z cytowaną programową wypowiedzią Kołakowskiego 32. Co więcej, Szacki miał na rzecz takiego powiązania bardzo poważny argument jest nim wypowiedź samego Walickiego z opublikowanego w 1959 roku tekstu Materializm antropologiczny Mikołaja Czernyszewskiego. We wprowadzeniu do tego artykułu Walicki najpierw zdefiniował cel i metodę własnej pracy, a następnie bezpośrednio połączył swoje podejście z zacytowanym postulatem metodologicznym Kołakowskiego 33. W odniesieniu do badanego przez nas okresu twórczości Walickiego należy zatem nieco zrewidować jego własną wypowiedź - choć wczesne prace autora Osobowości a historii nie potwierdzają tej podkreślanej przez niego ambiwalencji, to jednak można zgodzić się ze stwierdzeniem, że do podobnych spostrzeżeń doszedł on niezależnie od Kołakowskiego i Baczki 34. Ta niezależność była niewątpliwa, ponieważ różne były drogi, którymi dochodzili oni do podobnych wniosków o ile za sformułowaniami Kołakowskiego i Baczki stały pewne przekonania ogólnofilozoficzne, o tyle u Wa lickiego takie podejście wynikało raczej z przedmiotu jego badań J. Szacki, W stronę antropologii filozoficznej, Studia Filozoficzne 1961, nr 2 (23), s Por. A. Walicki, Materializm antropologiczny Mikołaja Czernyszewskiego, Studia Filozoficzne 1959, nr 4 (13), s ; por. ten sam artykuł w nowszym wydaniu: idem, Idea wolności u myślicieli rosyjskich, op. cit., s Idem, Leszek Kołakowski i warszawska szkoła historii idei, op. cit., s. 237.

14 96 Tomasz Herbich Gdyby chcieć powyższą uwagę odnieść do zawartego we wprowadzeniu rozróżnienia dwóch sposobów historyczno-filozoficznej lektury Osobowości a historii pierwszego, które umieszcza to studium w kontekście intelektualnym epoki i uznaje je za jeden z pierwszych tekstów reprezentatywnych dla Warszawskiej Szkoły Historii Idei, oraz drugiego, które stara się rozpatrzeć je jako jedną z prób sformułowania całościowego ujęcia podstawowych tendencji rozwojowych rosyjskiej myśli społecznej XIX wieku to ukaże ona niewystarczalność pierwszego podejścia i niezbędność drugiego. Gdy autor Osobowości a historii w swoich wczesnych pracach studiował dzieje rosyjskiej myśli społecznej, dokonywał określonych wyborów badawczych przeanalizowanie tych fundamentalnych decyzji, które wpływają na charakter zaproponowanego przez niego ujęcia, stanowi bezpośredni przedmiot mojego zainteresowania. Na koniec tej części rozważań wypada zauważyć, że stwierdzenie, zgodnie z którym wnioski Walickiego wynikały z samego przedmiotu jego badań, wymaga pewnego doprecyzowania. Oczywiście nie należy rozumieć tej opinii tak, jak gdyby stwierdzała ona, że mamy tu do czynienia z pewną całkowicie niezależną od interpretatora cechą badanego przedmiotu. Choć bowiem wielu zwraca na nią uwagę, to jednak właściwość ta może odgrywać różną rolę w zależności od założeń konkretnej syntezy. Doskonale ilustruje to różnica zdań między Wasilijem Zienkowskim a Mikołajem Łosski podczas gdy pierwszy z nich uznawał antropocentryzm oraz związane z nim wyróżnione miejsce problematyki moralnej i historiozoficznej za najbardziej charakterystyczną cechę filozofii rosyjskiej 35, drugi co prawda zastrzegał, że stała obecność problematyki etycznej jest charakterystyczna dla tej filozofii, ale mimo to uwypuklał pogląd, że filozofia rosyjska nie ogranicza się do etyki i zagadnień moralnych Por. W. Zienkowski, Istorija russkoj filosofii, t. 1, Paris 1989, s Por. M. Łosski, Historia filozofii rosyjskiej, przeł. H. Paprocki, Kęty 2000, s. 453 i 455.

15 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia Dochodzimy tym samym do określenia pierwszego elementu obrazu filozofii rosyjskiej, który wyłania się z Osobowości a historii dominować ma w niej problematyka światopoglądowa, ściśle wiążąca teoretyczny i praktyczny wymiar refleksji filozoficznej. Co więcej, kategoria światopoglądu prowadzi polskiego badacza do ścisłego powiązania zagadnień filozoficznych z problematyką społeczną i kulturową. Do historii filozofii rosyjskiej takiej, jaką Walicki uprawiał w swojej pierwszej książce, można w całości odnieść następujące słowa z jego późniejszego o dziesięć lat artykułu poświęconego badaniom nad filozofią polską: Historia filozofii polskiej nie może być jedynie historią filozofii sensu stricto musi być jednocześnie historią myśli społecznej, historią wszystkich filozoficznie doniosłych aspektów świadomości społecznej i kultury narodowej. Z punktu widzenia tradycyjnego podziału pracy umysłowej jest to, można powiedzieć, dziedzina interdyscyplinarna jest to jej wielką szansą, ponieważ problemy leżące na styku tradycyjnie wykrojonych dyscyplin bywają zwykle szczególnie owocnym terenem badań Niezwykle znaczący dla naszych dalszych rozważań jest również kontekst, w którym pojawia się przytoczona wypowiedź. Walicki dąży w tym fragmencie swojego tekstu do opisania podejścia badawczego, które pozwala badać dzieje filozofii w kontekście narodowym, podejścia uzasadniającego zarówno wydzielenie tak określonego przedmiotu badań z ogólnej historii filozofii, jak i współrzędność historii filozofii narodowej z powszechną historią filozofii (zamiast podrzędności tej pierwszej) 38. Europejskość filozofii rosyjskiej Jeżeli słuszna jest teza, że Osobowość a historia stanowi pierwszą, małą syntezę myśli rosyjskiej napisaną przez Andrzeja Walickiego (małą przede wszystkim ze względu na wyraźne ograniczenie 37 A. Walicki, Historia filozofii polskiej jako przedmiot badań i jako problem kultury współczesnej, Studia Filozoficzne 1969, nr 1, s Por. ibidem, s

16 98 Tomasz Herbich czasowe, któremu podlega) i zarazem może być odczytywana jako przyczynek do jego kolejnych syntez, to należy stwierdzić, że na plan pierwszy tej najwcześniejszej próby ukazania podstawowych tendencji rozwojowych rosyjskiej myśli XIX wieku wysuwają się: przeświadczenie o jej fundamentalnym, genetycznym i ideowym pokrewieństwie z filozofią zachodnioeuropejską oraz twierdzenie, że na jej rozwój w decydującym stopniu wpłynęła recepcja romantyzmu. Obu tym kluczowym dla książki poglądom warto poświęcić nieco uwagi. Przekonanie o fundamentalnie europejskim charakterze myśli rosyjskiej stanowi cechę charakterystyczną całego dorobku badawczego Walickiego. Wyrasta ono ze sposobu, w jaki polski badacz rozwiązuje napięcie występujące między tym, co uniwersalne, a tym, co partykularne w myśli rosyjskiej. O istnieniu takiego napięcia może świadczyć choćby następująca wypowiedź: ( ) dzieje dziewiętnastowiecznej myśli rosyjskiej są dziedziną pasjonującą: załamuje się w nich cała historia intelektualna ówczesnej Europy, a zarazem całe bogactwo problemów, które stawiała przed myślicielami rosyjskimi specyficzna, odmienna od europejskiej rzeczywistość społeczna ich własnego kraju 39. Lektura Osobowości a historii prowadzi do wniosku, że Walicki już wówczas redukował ś c i ś l e f i l o z o f i c z n e konsekwencje tego napięcia (które prowadziłyby do wyodrębnienia myśli rosyjskiej z europejskiego kontekstu). Osiągał to poprzez precyzyjne określenie jego zakresu czyli poprzez uznanie, że problematyka podejmowana przez myślicieli rosyjskich została przejęta z zachodniej Europy, natomiast to, co swoiste i charakterystyczne dla myśli rosyjskiej, ogranicza się do niepowtarzalnego kontekstu społecznego rozwoju tej myśli, przede wszystkim zaś do warunków, w jakich rozwijało się życie intelektualne w Rosji czasów Mikołaja I: Można powiedzieć bez żadnej przesady, że problematyka osobowości i historii stanowi centralny punkt poszukiwań ideowych postępowych myślicieli rosyjskich lat trzydziestych czterdziestych. Stawiało ją 39 Idem, Osobowość a historia, op. cit., s. 7.

17 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia przed nimi samo życie rzeczywistość rosyjska doby Mikołajowskiej, w której żyli, w której dusili się, którą usiłowali zrozumieć, by znaleźć w niej swe własne miejsce, by znaleźć odpowiedź na dręczące pytanie: co robić? 40 Szczególne znaczenie czasów Mikołajowskich związane jest z kolei z faktem, że to wówczas dokonała się zdaniem Walickiego inicjacja inteligencji rosyjskiej w nowy krąg zagadnień, które zdominowały rosyjski XIX wiek. Decydującą rolę w tym procesie inicjacji miały odegrać klęska dekabrystów oraz stłumienie insurekcji polskiej w wyniku tych wydarzeń rosyjska inteligencja odwróciła się bowiem od oświeceniowej myśli francuskiej i zwróciła się ku niemieckiemu idealizmowi: Powstanie dekabrystów spełniło w Rosji rolę analogiczną do roli rewolucji francuskiej na zachodzie Europy zadecydowało o ostatecznym krachu ideologii oświeceniowej. Inteligencja szlachecka odwróciła się od polityki w kierunku idealistycznej filozofii, od racjonalizmu ku mistyce; wpływy francuskie ustąpiły niemieckim; myśl społeczna zajęła się problematyką narodu z punktu widzenia romantycznego historyzmu Specyficzny na tle europejskim charakter myśli rosyjskiej był ponadto związany zdaniem Walickiego z większą niż w jakimkolwiek innym kraju Europy samodzielnością i wyalienowaniem inteligencji oraz aparatu państwowego z historycznie ukształtowanej struktury społecznej 42. Uwypuklając zakorzenienie myśli rosyjskiej w filozofii zachodnioeuropejskiej jako zasadniczą tezę nie tylko późniejszych, lecz także wczesnych prac Walickiego, nie powinniśmy jednak umniejszać roli przekonania o występowaniu w niej zjawisk specyficznych. Sam Walicki wielokrotnie podkreślał, że cechą swoistą jego warsztatu naukowego było m.in. badanie idei w kontekście kultur narodowych najpierw rosyjskiej, a następnie również polskiej 43. O prawdziwości 40 Ibidem, s Ibidem, s Por. ibidem, s Idem, Posłowie, op. cit., s. 302.

18 100 Tomasz Herbich tych słów w odniesieniu do studiów pisanych w drugiej połowie lat pięćdziesiątych najdobitniej świadczy tekst Od narodnictwa do leninizmu, który niestety nie ukazał się wówczas drukiem. Jednym z jego celów było uzasadnienie tezy, iż mamy prawo mówić o marksizmie rosyjskim, tzn. o marksizmie poddanym (najczęściej nieświadomie) znacznym modyfikacjom wskutek zastosowania go do specyficznych warunków rosyjskich oraz włączenia do rosyjskiej tradycji intelektualnej. W marksizmie szukano odpowiedzi na pytania tradycyjne, sformułowane znacznie wcześniej; w rozwoju rosyjskiej myśli społecznej marksizm był wbrew pozorom nie gwałtownym przełomem, lecz raczej kontynuacją dawnych wątków myślowych 44. Należy podkreślić, że właściwe polskiemu badaczowi przekonanie o genetycznym i ideowym pokrewieństwie myśli rosyjskiej z filozofią zachodnioeuropejską oraz uznanie, że odrębność myśli rosyjskiej wiąże się przede wszystkim ze społecznym kontekstem jej rozwoju, nie stanowi wniosku z przeprowadzonych przez niego badań, lecz jest ich wyjściowym założeniem, uprawdopodobnianym w toku rozważań. Wpływ tego założenia można prześledzić na przykładzie rozdziału zawartego w artykule Słowianofile i okcydentaliści, omawiającego poglądy poprzedników dwóch tytułowych nurtów 45. Aby właściwie zrozumieć wymowę tego fragmentu, trzeba podkreślić, że związek między tymi poprzednikami a samymi słowianofilami i okcydentalistami jest luźny Walickiemu chodzi bowiem o zarysowanie dziejów pewnej problematyki, nie zaś o wskazanie bezpośrednich źródeł inspiracji 46. Wymieniani są: Bołtin, Nowikow, Szczerbatow, 44 Idem, Od narodnictwa do leninizmu, w: idem, Idea wolności u myślicieli rosyjskich, op. cit., s Por. Idem, Osobowość a historia, op. cit., s To założenie Walicki dobitnie sformułował w monografii W kręgu konserwatywnej utopii: Zagadnienie «poprzedników» jakiejś ideologii może być pojmowane w sposób dwojaki jako tropienie genealogii poszczególnych jej elementów bądź jako poszukiwanie układów odniesienia. Zgodnie z ogólnymi założeniami niniejszej książki interesuje nas przede wszystkim to drugie.

19 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia Karam zin, Panin, Fonwizin, Radiszczew, Rylejew i Murawjew. Już sam dobór nazwisk jednoznacznie świadczy o tym, że filozof ogranicza się do omówienia poglądów autorów związanych z epoką popiotrową w myśli rosyjskiej. Nawet jednak dla tak zakreślonego okresu czasu dobór autorów nie jest wyczerpujący. Pominięty został choćby Hryhorij Skoworoda, którego znaczenie jako prekursora oryginalnej filozofii rosyjskiej uwypuklił już Włodzimierz Ern, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli poglądu akcentującego odrębność myśli rosyjskiej od zachodniej 47. To pominięcie jest dla nas tym ważniejsze, 101 Śledzenie antycypacji, przesuwanie wstecz genezy poszczególnych idei i wątków doktryny słowianofilskiej nie jest dla nas celem samym w sobie; chodzi nam nie o przyczynek «wpływologiczny», lecz o uzyskanie perspektywy interpretacyjnej przez wyodrębnienie w przedsłowianofilskiej myśli rosyjskiej takich kompleksów problemowych, bez których słowianofilstwo zawisłoby w powietrzu, bez porównania z którymi niezrozumiała pozosta łaby jego specyfika i jego miejsce w rosyjskiej historii intelektualnej (idem, W kręgu konserwatywnej utopii, op. cit., s. 19). 47 Por. W. Ern, Grigorij Sawwicz Skoworoda. Żizn i uczenije, Moskwa 1912, s Walicki konsekwentnie nie omawia poglądów Skoworody również w rozdziale o poprzednikach myśli słowianofilskiej zamieszczonym w książce W kręgu konserwatywnej utopii (por. A. Walicki, W kręgu konserwatywnej utopii, op. cit., s ) oraz w Zarysie myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego. To drugie pominięcie być może da się wytłumaczyć faktem, że Walicki zgodnie ze współczesnym sposobem określania przynależności narodowej Skoworody uznaje go za pioniera filozofii ukraińskiej (idem, Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, op. cit., s. 316). Mimo to jednak dla autorów rosyjskich Skoworoda stanowi istotny element genezy filozofii rosyjskiej, o czym świadczą zarówno poświęcone mu rozdziały w starszych pracach (por. np. W. Zienkowski, Istorija russkoj filosofii, t. 1, op. cit., s praca wydana po raz pierwszy w 1948 roku), jak i w najnowszych (por. np. I. Jewłampijew, Istorija russkoj filosofii. Ucziebnoje posobije, Sankt-Petersburg 2014, s praca wydana po raz pierwszy w 2002 roku). Poglądy tego mało znanego w Polsce myśliciela przybliżała ostatnio polskiemu czytelnikowi I. Betko, por. I. Betko, Ukraiński Sokrates. Pomiędzy filozofią, mistyką a ezoteryzmem: interpretacja duchowej spuścizny Hryhorija Skoworody ( ) jako problem epistemologiczny, Ruch Filozoficzny 2014/2015, nr 1, s

20 102 Tomasz Herbich że włączenie Skoworody do grona omawianych autorów pozwoliłoby szukać poprzedników nie tylko społecznych i historiozoficznych koncepcji słowianofilów, lecz także religijnych i metafizycznych. Co więcej, porównanie ujęcia Walickiego z innymi syntezami myśli rosyjskiej pozwala dostrzec, że w poszukiwaniu protoplastów niektórych idei słowianofilów i okcydentalistów polski badacz mógłby także sięgnąć do epoki przedpiotrowej (tym bardziej, że przedmiotem jego zainteresowania była nie ściśle rozumiana historia filozofii, lecz historia idei), a jeżeli tego nie zrobił, to zapewne dokonał świadomego wyboru, który zresztą potwierdził znacznie później, gdy swój Zarys myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego rozpoczął również od epoki oświecenia 48. Z pewnością takie tematyczne wprowadzenie do sporu słowianofilów z okcydentalistami mogłoby bowiem uwzględniać choćby historię raskołu i poglądy staroobrzędowców, a także inne wydarzenia z dziejów rosyjskiego prawosławia, na przykład spór między świętym Józefem Wołockim a świętym Nilem Sorskim, któremu niemałą rangę przypisał Wasilij Zienkowski 49. Prowadzi to do wniosku, że w Osobowości a historii plan poprzedników słowianofilstwa i okcydentalizmu został świadomie ograniczony do kręgu wymienionych autorów tworzących już po reformach Piotra I. Należy spróbować odpowiedzieć na pytanie o możliwe przyczyny takiego ograniczenia. Jedną z nich wydaje się fakt, że zarówno w zamieszczonym w Osobowości a historii artykule, jak i w swoim opus magnum na temat rosyjskiego słowianofilstwa Walicki tak 48 Fakt, że taki sam horyzont czasowy Walicki przyjmuje w swoim Zarysie myśli rosyjskiej od oświecenia do renesansu religijno-filozoficznego, dowodzi, że przyczyna ograniczenia horyzontu czasowego do epoki popiotrowej nie ma w artykule o słowianofilach i okcydentalistach charakteru wyłącznie tematycznego, czyli nie wynika jedynie z faktu, że Walicki chce pisać o zagadnieniach narodu i historyzmu, lecz jest związana także z określonym przekonaniem na temat początków nowoczesnej myśli rosyjskiej. 49 Por. W. Zienkowski, Istorija russkoj filosofii, t. 1, op. cit., s

21 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia kształtuje przedmiot badań, aby zarówno okcydentalizm, jak i słowianofilstwo ukazać jako rezultat recepcji myśli zachodnioeuropejskiej, w tym zwłaszcza niemieckiej, oraz reakcji na reformy Piotra I. Co być może jeszcze ważniejsze, sam wybór momentu, od którego Walicki konsekwentnie rozpoczyna swoje badania nad dziejami myśli rosyjskiej, świadczy o tym, że jego zdaniem istnieje zasadnicza różnica między nowoczesną kulturą narodową i ideologiami, które rozwijają się w Rosji po reformach Piotra I, a wcześniejszymi postaciami rosyjskiej myśli i kultury duchowej. Wiąże się z tym również charakterystyczne dla podejścia Walickiego podkreślenie wyjątkowego znaczenia XIX wieku dla rosyjskiej samowiedzy narodowej. Ocenę tę podziela on zresztą z wieloma innymi historykami filozofii i kultury rosyjskiej. Istotę tego podejścia dobrze wyraził Mikołaj Bierdiajew: Szczególne znaczenie XIX wieku polega na tym, że po długim okresie bezpłodności intelektualnej naród rosyjski w końcu wyraził siebie w słowie i myśli, i to w trudnych warunkach braku wolności. Mówię o wolności zewnętrznej, ponieważ wolność wewnętrzną mie liśmy wysoce rozwiniętą 50. Tym natomiast, co zdecydowanie różni Bier diajewa i Walickiego, jest sposób periodyzacji rosyjskich dziejów podczas gdy Bierdiajew dzieli je na pięć epok, zasadniczo różniących się od siebie (Ruś Kijowską, Ruś czasów niewoli tatarskiej, Ruś Moskiewską, Rosję Piotra I oraz Rosję Sowiecką) 51, to u Wa lic kiego dzieje Rosji rozpadają się na czasy przedpiotrowe i popiotrowe, a w dodatku akcentowana jest ciągłość Rosji przedrewolucyjnej i porewolucyjnej 52. Zamieszczony w Osobowości a historii artykuł o Turgieniewie dostarcza nam bardzo ważnej informacji, pozwalającej ujrzeć we właściwym świetle tezę o zachodnioeuropejskich źródłach myśli rosyjskiej. Walicki wprost krytykuje w nim rozwijającą się M. Bierdiajew, Rosyjska idea, przeł. J.C. S.W. [C. Wodziński], Warszawa 1999, s Ibidem, s Por. A. Walicki, Od narodnictwa do leninizmu, op. cit., s. 239.

22 104 Tomasz Herbich w literaturoznawstwie radzieckim tendencję do odgradzania pisarzy rosyjskich od oddziaływania kultury zachodniej 53. Ten kontekst polemiczny jest w Osobowości a historii bardzo ważny poglądy Walickiego były w pierwszej kolejności zwrócone przeciwko pewnym zjawiskom występującym w historiografii radzieckiej, nie zaś przeciwko poglądom takich autorów, jak choćby wspomniany powyżej Włodzimierz Ern czy inni filozofowie religijni. Ta obserwacja uzyskuje pośrednie lub bezpośrednie potwierdzenie w wielu wypowiedziach samego autora, spośród których można przytoczyć następującą: Humanistyka radziecka natomiast znajdowała się w stanie kompletnego skostnienia ideologicznego, skomplikowanego dodatkowo żdanowowską walką z kosmopolityzmem. ( ) Myśliciele uznani za najbardziej postępowych, tzw. rewolucyjni demokraci, traktowani byli co należało nieustannie powtarzać jako przewyższający o cztery głowy przedmarksistowskich filozofów zachodnich, zaś interpretacja ich poglądów prowadzić musiała do potwierdzenia formuły Lenina o przybliżaniu się do materializmu dialektycznego i zatrzymywaniu się przed historycznym. Zwracanie uwagi na zachodnie konteksty postępowej myśli rosyjskiej potępiane było jako bicie pokłonów i zginanie kolan przed Zachodem; oskarżano o to m.in. Plechanowa, cenzurowano nawet Lenina, gdy nazywał Czernyszewskiego uczniem Feuerbacha 54. Warto jednak podkreślić, że teza o genetycznym i ideowym pokrewieństwie rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej filozofii jest współcześnie formułowana przez Andrzeja Walickiego w polemice z innym poglądem, którego zwolennikom zdecydowanie bliżsi od postępowych inteligentów są filozofowie religijni. Zwolennicy ci twierdzą, że istnieje specyficzny, odrębny od zachodniego rosyjski sposób filozofowania, mający swe źródła w prawosławiu i związanej z nim kulturze duchowej Por. idem, Osobowość a historia, op. cit., s Idem, Posłowie, op. cit., s Por. idem, Mesjanizm i filozofia narodowa w okresie renesansu filozoficzno-religijnego w Rosji a romantyczny model polski, w: W. Rydzewski, A. Ochot nicka (red.), Między reformą a rewolucją. Rosyjska myśl filozoficzna,

23 Filozofia rosyjska w studium Osobowość a historia 105 Trwałość romantyzmu W Osobowości a historii trwałość szeroko rozumianego romantyzmu została ukazana jako najważniejsza właściwość dziewiętnastowiecznej myśli rosyjskiej. Krąg zagadnień związanych z różnymi postaciami europejskiego romantyzmu stanowił także zdaniem Andrzeja Wa lickiego decydujący czynnik integrujący rosyjską filozofię i literaturę. Nie został on porzucony po klęsce Wiosny Ludów, dzięki czemu mógł określić charakter całego rosyjskiego XIX wieku: Jednym z głównych źródeł wielkości literatury rosyjskiej wydaje się to właśnie, że podejmowała ona cały zespół wielkich zagadnień filozoficznych i moralnych, z którego po roku 1848 zrezygnowała (w swym głównym nurcie) literatura Europy zachodniej. W realistycznej literaturze rosyjskiej żyła problematyka, którą do literatur zachodnioeuropejskich wprowadził najszerzej rozumiany romantyzm. Widać to szczególnie wyraźnie na przykładzie Dostojewskiego 56. To właśnie trwałość romantyzmu należy uznać za najważniejszy składnik tego pierwszego przyczynku do syntezy dziewiętnastowiecznej myśli rosyjskiej, który możemy znaleźć na kartach Osobowości a historii. Romantyzm nie tylko wyznacza przestrzeń spotkania literatury i filozofii, lecz także stanowi wspólną genezę okcydentalizmu i słowianofilstwa, które wyrastają z historystycznej reakcji przeciw filozofii oświeceniowej 57, oraz ich następców na filozoficznej lewicy i prawicy (czyli narodnictwa i poczwiennictwa). Wraz z romantyzmem na pierwszy plan wysuwa się w książce postać Wissariona Bie lińskiego, szczególnie wyeksponowana zresztą nie tylko w pierwszych trzech spośród włączonych do niej rozpraw (w których odgrywa kolejno rolę czołowego przedstawiciela okcydentalistycznej lewicy 58, polityczna i społeczna na przełomie XIX i XX wieku, Kraków 2004, s Por. także odnośny fragment w późniejszym wydaniu tego artykułu: idem, Prace wybrane, t. 4: Polska, Rosja, marksizm, Kraków 2011, s Idem, Osobowość a historia, op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s. 75.

24 106 Tomasz Herbich centralnej postaci rosyjskiego heglizmu 59 oraz postaci o kluczowym znaczeniu dla badań nad romantycznym charakterem rosyjskiej kultury umysłowej w XIX wieku), lecz także w całym dorobku Walickiego z lat pięćdziesiątych. Przed publikacją Osobowości a historii polski badacz uczestniczył bowiem w wydaniu dwóch tomów Pism filozoficznych Bielińskiego w Bibliotece Klasyków Filozofii 60 oraz napisał kilka poświęconych mu artykułów, takich jak Poglądy etyczne Bielińskiego 61, Krytyka literacka Bielińskiego w związku z rozwojem jego światopoglądu 62 czy wspomniany wcześniej rozdział z rozprawy kandydackiej Bieliński i Dembowski jako ideologowie procesu narodotwórczego 63. Nie należy ponadto zapominać, że również w kończącym Osobowość a historię artykule Dostojewski a idea wolności Bieliński odgrywa kluczową rolę, Walicki odczytywał bowiem Legendę o Wielkim Inkwizytorze w kontekście zagadnień, które znalazły swój wyraz w jego poglądach. Uzasadnieniu takiej interpretacji polski badacz poświęcił obszerny fragment tekstu 64, którego główną tezę streszcza następujące stwierdzenie: Bunt Bielińskiego przeciwko heglizmowi jest całkowicie analogiczny do buntu Iwana Karamazowa przeciw historiozoficznej teodycei. I analogia ta wydaje się nieprzypadkowa 65. Wyróżnione miejsce, które Bieliński zajmuje w Osobowości a historii, mające niewątpliwie u swoich źródeł rolę, jaką odegrał 59 Ibidem, s Por. W. Bieliński, Pisma filozoficzne, t. 1 2, Warszawa Por. A. Walicki, Poglądy etyczne Bielińskiego, Myśl Filozoficzna 1954, nr 2, s Por. idem, Krytyka literacka Bielińskiego w związku z rozwojem jego światopoglądu, Prace Polonistyczne 1955, nr XII, s Por. idem, Bieliński i Dembowski jako ideologowie procesu narodotwórczego, Kwartalnik Instytutu Polsko-Radzieckiego 1955, nr 4, s Por. idem, Osobowość a historia, op. cit., s Ibidem, s Na zależności między Legendą o Wielkim Inkwizytorze a poglądami Bielińskiego Andrzej Walicki zwracał uwagę już wcześniej, o czym świadczy następująca wypowiedź pochodząca z opublikowanej w 1955 roku jego polemiki z Tadeuszem Krońskim, zatytułowanej Dwie