Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Transkrypt

1 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 1. Uwagi wprowadzające Niezmiernie trudno przeprowadzić linię demarkacyjną między zabójstwem ze szczególnym okrucieństwem a zabójstwem bez takiego okrucieństwa, zważywszy, iż wszystkie zabójstwa są czynami okrutnymi 1. O ile sam opis czynności wykonawczej danego typu czynu zabronionego redakcyjnie ujmowany jest zazwyczaj w postaci czasownika, o tyle zdecydowanie większe wątpliwości narastają, gdy przepis karny określa dodatkowe okoliczności, których wystąpienie może w konkretnych sytuacjach stanowić o realizacji znamion zmodyfikowanego typu danego czynu 2. Pomimo tych kontrowersji ustawodawca uznał jednak za celowe wyróżnienie tego nieostrego znamienia kwalifikującego, pozostawiając wypełnienie jego treści nauce prawa karnego, a przede wszystkim orzecznictwu sądowemu 3. Autorzy niniejszego artykułu podejmują próbę analizy wymienionego wyżej zagadnienia. W konsekwencji pozwoli to na udzielenie odpowiedzi odnośnie granicy między zabójstwem, a jego szczególnym typem, jakim niewątpliwie jest zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem. W pracy tej podjęta zostanie próba stworzenia przesłanek składających się na okoliczność determinującą uznanie czynu za okrutny. W rezultacie zabieg ten pozwoli stworzyć hipotetyczną barierę oddzielającą zabójstwo w trybie podstawowym od tego ze szczególnym okrucieństwem. Można rzec, że istota tej pracy sprowadzać się będzie do wykładni zwrotu szczególnie okrutny, bowiem to właśnie od niego zależeć będzie kwalifikacja danego zachowania. 2. O szczególnym okrucieństwie w ogólności Znamię szczególnego okrucieństwa zostało wyeksponowane w obowiązującym Kodeksie karnym w następujących przypadkach 4 : 1) zbrodnia zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem, tj. art pkt k.k. 2) występek zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem, tj. art k.k. w zw. z art k.k. 1 S. Pikulski, Zabójstwa kwalifikowane w polskim kodeksie karnym z 1997 r., Studia Prawnoustrojowe 2012, Nr 15, s T. Gawliczek, Problem interpretacji znamienia szczególnego okrucieostwa w orzecznictwie karnym Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Wrocławskie Studia Erazmiaoskie 2011, s A. M. Kania, Znamię szczególnego okrucieostwa w orzecznictwie sądowym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego. Tom XXV 2009, Nr 25, s Ibidem, s

2 3) występek znęcania się fizycznego lub psychicznego nad osobą najbliższą lub inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną z względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, jeżeli czyn sprawy połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, tj. art k.k. w zw. z art k.k. 4) występek znęcania się fizycznego lub psychicznego nad osobą prawnie pozbawioną wolności, jeżeli sprawca działa ze szczególnym okrucieństwem, tj. art k.k. w zw. z art k.k. 5) występek funkcjonariusza publicznego, który wbrew obowiązkowi znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą prawnie pozbawioną wolności, jeżeli sprawca działa ze szczególnym okrucieństwem, tj. art k.k. w zw. z art i 2 k.k. 6) występek żołnierza, który znęca się fizycznie lub psychicznie nad podwładnym, gdy jego czyn połączony jest ze stosowaniem szczególnym okrucieństwem, tj. art k.k. w zw. z art k.k. 5. Wciąż brak jest definicji legalnej tego pojęcia, co z literaturze naukowej uzasadnia się względami legislacyjnymi, jako że objaśnienia wyrażeń ustawowych zawarte w przepisie art. 115 Kodeksu karnego odwołują się w większości do siatki pojęciowej właściwej części ogólnej tejże ustawy, w pozostałym zakresie normując tylko definicje podstawowe 6. Wprawdzie szczególne okrucieństwo zostało zdefiniowane na gruncie prawa karnego w ustawie o ochronie zwierząt 7, nie ulega jednak wątpliwości, że nie może ona znaleźć zastosowania w odniesieniu do ludzi, bowiem jest to definicja ukierunkowana na przestępstwa związane ze zwierzętami 8. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że nie ma w tej materii żadnego zamkniętego katalogu zachowań określających ten przymiot, dlatego, że jego stworzenie byłoby po prostu niemożliwe. Poszukując kierunków znaczeniowych szczególnego okrucieństwa warto odnieść się do porządków prawnych innych niż polski. Szczególne okrucieństwo można było spotkać m.in. w kodeksie francuskim z 1810 r. w art. 303 jako szczególnie brutalny sposób działania, czy też w kodeksie hiszpańskim w art. 139 ust. 3 jako świadome i nieludzkie powiększanie cierpienia pokrzywdzonego 9. W celu zdefiniowania tego pojęcia warto również sięgnąć do dziedziny językoznawstwa i psychologii, ponieważ językoznawstwo pozwoli zdefiniować terminy okrucieństwo i szczególny oraz wskazać ich synonimy, a psychologia ustalić źródło i przyczynę ich występowania 10 w oparciu o konkretne okoliczności faktyczne. W słownikach języka polskiego okrucieństwo określa się jako skłonność umysłu do surowości 11, skłonność do znęcania się, pastwienia się 12, a także jako czyn świadczący o postępowaniu wobec innych w sposób bezwzględny i pozbawiony współ- 5 Ibidem, s T. Gawliczek, Problem interpretacji znamienia szczególnego okrucieostwa w orzecznictwie karnym Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Wrocławskie Studia Erazmiaoskie 2011, s Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U nr 111 poz. 724 z późn. zm.). 8 Zob. T. Gawliczek, Problem, op. cit., s J. Ptak, Szczególne okrucieostwo jako znamię przestępstwa zabójstwa, Prokuratura i Prawo 2015, Nr 9, s Ibidem, s M. Linde, Słownik języka polskiego, Warszawa 1951, s Zob. Słownik języka polskiego, Warszawa 1988, s

3 czucia 13. Z kolei słowo szczególny rozumiane jest jako niezwykły, wyjątkowy 14 oraz wyróżniający się pod jakimś względem spośród innych podobnych obiektów Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem Mimo upływu setek lat, rozwoju nauki, zmian cywilizacyjnych i rozwoju dyscyplin prawnych, naczelne miejsce zajmowało i nadal zajmuje życie człowieka 16. Zarówno Kodeks karny z 1932 r. 17, jak i ten z 1969 r. 18 przyjmowały dychotomiczną strukturę przestępstwa zabójstwa, której cechą wspólną było syntetyczne ujęcie jego typu podstawowego, analogicznego pod względem treści hipotezy i dyspozycji 19. Co ciekawe z punktu niniejszych rozważań, typy kwalifikowane zostały w tych ustawodawstwach całkowicie pominięte. Jedynie w kodeksie karnym z 1969 r. szczególne okrucieństwo występowało jako znamię kwalifikowanej postaci gwałtu 20. Te dodatkowe czynności sprawcy, które nie były konieczne do zadania śmierci danej osobie, a charakteryzowały jedynie nadmiar zbędnego okrucieństwa i znęcania się nad ofiarą, kwalifikują dany czyn zabójstwa jako wykonany ze szczególnym okrucieństwem 21. Patos, jaki wiąże się z tym określeniem, odzwierciedla wysoce naganne, wręcz patologiczne skłonności, które mieszczą się w zakresie możliwości istoty ludzkiej 22. Z tego powodu w literaturze i w niektórych obcych ustawodawstwach karnych ugruntował się podział zbrodni przeciwko życiu na zabójstwa i morderstwa, część przedstawicieli postuluje, by wprowadzić ten podział do doktryny prawa polskiego 23. Andrzej Zoll zajmuje stanowisko, że szczególne okrucieństwo należy przyjmować wtedy, gdy sprawca wybiera taki sposób pozbawienia życia człowieka, który łączyć się będzie z cierpieniami zbędnymi dla samego pozbawienia życia ofiary 24. Stanisław Pikulski, starając się wskazać znaczenia omawianego pojęcia, które mogłyby zdarzyć się w praktyce, wskazuje, że zabójstwa szczególnie okrutnego można się dopuścić tak przez działanie (przykładem może być związanie danej osoby, a następnie oblanie jej cieczą łatwopalną i podpalenie), jak i zaniechanie (objawiające się np. w pozostawieniu przez matkę dziecka w płonącym pomieszczeniu w sytuacji, gdy miała fizyczne możliwości wyniesienia tego dziecka z ognia, w wyniku czego poniosło ono śmierć) 25. Za przykład takich działań przedstawiciele doktryny często podają wielogodzinne i niezmiernie intensywne torturowanie pokrzywdzonego przed zadaniem śmierci. Również z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych wynika, że szczególnym okrucieństwem zabójstwa jest za (dostęp: 6 maja 2017r.) (dostęp: 6 maja 2017 r.) 15 (dostęp: 6 maja 2017r.) 16 R. Maj, Przestępstwo zabójstwa. Aspekty karno materialne i elementy taktyki czynności wykrywczych, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 2010, Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. - Kodeks karny (Dz.U nr 60 poz. 571). 18 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U nr 13 poz. 94). 19 B. Zielioska-Orłowska, Z problematyki typizacji przestępstwa zabójstwa aspekty wybrane, Studia prawnoustrojowe 2012, Nr 15, s Art. 168 kodeksu karnego z 1969 r. 21 S. Pikulski, Zabójstwa, op. cit., s Zob. M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa 1970, s Krystyna Daszkiewicz postuluje, by zabójstwo ze szczególnym okrucieostwem było określane mianem morderstwa, bowiem pojęcie to funkcjonuje od dawna w poprawnej polszczyźnie, jest też wprowadzane do słowników języka polskiego i tradycyjnie już służy określaniu najcięższych zbrodni pozbawienia drugiego człowieka; zob. K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX Kodeksu karnego. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2000, s A. Zoll, Kodeks karny. Częśd szczególna, t. II, wyd. III, Lex, Warszawa 2008, s S. Pikulski, Zabójstwa,op. cit., s

4 dawanie ofierze dodatkowych cierpień bądź to psychicznych, bądź fizycznych, dręczących ją i wykraczających ponad granice niezbędne do osiągnięcia skutku w postaci jej śmierci 26. Zabójstwo kwalifikowane przez sposób działania sprawcy może być uznane za szczególnie okrutne w wypadkach wyjątkowych, zawierających w swym opisie elementy dodatkowe (szczególnie drastyczne, makabryczne, stanowiące przejaw wynaturzenia czy zwyrodnienia) 27. Przy ocenie, czy zbrodnia zabójstwa była szczególnie okrutna należy przede wszystkim opierać się o sposób zachowania się sprawcy, o jego nastawienie do konkretnego czynu i o to, czy działał w zamiarze bezpośrednim, czy ewentualnym. Wymaga się jednak, żeby każdorazowo sprawca czynu był świadom, że pozbawia człowieka życia. Zwrócić należy również uwagę, że w praktyce sądowej odnoszono się w omawianej materii także do skutków działań sprawcy. Chodzi tutaj przede wszystkim o urazy, które odczuwa ofiara podczas działań sprawcy, a w przypadku usiłowania również po takich działaniach. W ramach przykładu można przytoczyć Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1979 r. 28, gdzie stwierdzono, że sprawca, który przełamuje opór swojej ofiary zadając jej nożem rany twarzy, w rezultacie skutkujące jej trwałym oszpeceniem, działa ze szczególnym okrucieństwem. Warto w tym miejscu przytoczyć kilka innych przykładów zachowań uznanych w orzecznictwie za szczególnie okrutne. W postanowieniu z dnia 29 maja 2003 r. 29, Sąd Najwyższy uznał za szczególnie okrutne zabójstwo jedenastolatka, poprzez zadanie mu 30 ran kłutych i ciętych nożem introligatorskim, na powierzchni całego ciała, a szczególnie szyi i głowy. Za szczególnie okrutne w tym przypadku należało uznać zachowanie sprawczyni po przecięciu tętnicy dziecka, które w żaden sposób nie zahamowało jej działania. Sekcja zwłok wykazała, iż zadawane rany były bardzo głębokie, sięgały bowiem aż kręgów szyjnych kręgosłupa. Z kolei Sąd Apelacyjny w Lublinie, w wyroku z dnia 19 września 2002 r. 30 za takie zachowanie uznał działanie sprawcy polegające na zadaniu dwoma nożami ośmiu ran klatki piersiowej, jak i wbiciu drewnianego kołka w klatkę piersiową ofiary jeszcze za jej życia. Sąd ten zwrócił uwagę, iż sprawca zadawał ciosy ze znaczną siłą, dlatego, iż jedno z ostrzy noży było zagięte. U ofiary stwierdzono również obrażenia w postaci złamania kilku żeber, mogło to świadczyć, iż sprawca znęcał się nad ofiarą, np. kopiąc ją. Dodatkowo za uznaniem zbrodni zabójstwa za szczególnie okrutne przemawiał fakt podpalenia zwłok. W obu powyższych przypadkach uwidacznia się, że sposób działania sprawcy wykraczał znacznie poza zakres niezbędny do osiągnięcia celu w postaci śmierci ofiary. Przesłanka ta jest powszechnie akceptowalna w orzecznictwie 31. Nie zabrakło też takich orzeczeń, w których sądy wskazywały konkretnie, jakie zachowanie należy uznać za szczególnie okrutne, a jakim takiego przymiotu należy odmówić. Sąd Apelacyjny w Krakowie, w wyroku z dnia 10 maja 2001 r. 32 stwierdził, że nie ma szczególnego okrucieństwa w 26 Zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2007 r. (III KK 31/07); Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 6 listopada 2008 r. (II AKa 156/08); Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 lipca 2004 r., (II AKa 139/04). 27 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 października 2012 r. (II AKa 265/12). 28 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1979 r. (I KR 88/79). 29 Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2003 r. (II KK 7/03). 30 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 19 września 2002 r (II AKa 182/02). 31 Zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 września 202 r. (II AKa 220/02). 32 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 maja 2001 r. (II AKa 78/01). 180

5 zadaniu ofierze kilku ciosów nożem w wykonaniu z góry powziętego zamiaru pozbawienia życia. Argumentował to tym, iż takie zachowanie nie charakteryzuje się nieadekwatnym zachowaniem, będącym ponad tym, które jest potrzebne do osiągnięcia skutku w postaci śmierci. W wyroku z dnia 28 lutego 1991 r. 33 Sąd Apelacyjny w Krakowie nie dopatrzył się szczególnego okrucieństwa w zachowaniu oskarżonego polegającego na zadaniu ofierze jednego śmiertelnego ciosu nożem. Argumentował to w sposób podobny do przyjętego w poprzednim przykładzie. Za szczególnie okrutne uznano natomiast zabójstwo polegające na dwuletnim przetrzymywaniu ofiary w piwnicy, w warunkach uniemożliwiających utrzymywanie higieny, wykonywania potrzeb fizjologicznych itp. 34 Warto zwrócić również uwagę na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2007 r. 35, w którym za szczególnie okrutne uznano zadawanie cierpień ofierze niezdolnej do odczuwania cierpienia psychicznego, która w głębokim odurzeniu alkoholowym, narkotycznym i w stanie nieprzytomności, odnosiła cierpienia polegające na kierowaniu w stronę ofiary poniżających wypowiedzi. Należy krytycznie odnieść się do tego postanowienia. W tej części pracy wykazano, że szczególne okrucieństwo czynu odnosi się do ofiary i polega na zadawaniu jej różnorakich cierpień ponad miarę, występujących przed nastąpieniem skutku w postaci śmierci, przy czym wymaga się, aby cierpienia te były odczuwalne 36. Wobec czego za szczególnie okrutne ciężko jest uznać wypowiedzi obelżywe w stosunku do ofiary, która jest nieprzytomna. Nie każde działanie podjęte przez sprawcę ogarniętego silną emocją, godzące w życie człowieka, wypełnia znamiona szczególnego okrucieństwa z art pkt 1 k.k. 37. Zaprezentowane wyżej stanowiska judykatury pozwalają zwrócić uwagę, że formułowane tam twierdzenia odnośnie zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem nie mają charakteru uniwersalnego, a wyłącznie przykładowy. Precyzyjne zdefiniowanie przywoływanego pojęcia nie jest możliwe, przede wszystkim dlatego, iż ma ono abstrakcyjny charakter, ponadto składa się z pojęć nieostrych i ocennych. W konsekwencji za szczególnie okrutny należy potraktować czyn wymierzony z pełną świadomością przez sprawcę, powodującą psychiczne lub fizyczne dolegliwości o natężeniu przekraczającym miarę potrzebną do osiągnięcia zamierzonego skutku. 4. Zakończenie Prawo polskie nie dysponuje legalną definicją zabójstwa ze szczególnym okrucieństwem. Mimo to, dzięki doczesnemu dorobkowi nauki w tym również zagranicznemu i ciągle rozwijającemu się orzecznictwu, można w sposób przejrzysty wskazać, jakie zachowania winny być obarczone przymiotem szczególnie okrutnych. Ustawodawca rozróżnił zabójstwo w trybie podstawowym od szczególnie okrutnego, jednocześnie postanowił, aby jego definicja została wypracowana przez przedstawicieli nauki i judykatury. Tak też się stało, a poglądy prezentowane przez doktrynę jak i orzecznictwo spotkały się we wspólnym mianowniku. Zgodnie stwierdzono, że we wszystkich tych przypadkach, kiedy sprawca swoim zachowaniem przekracza pewien próg co do skutku, który mógł osiągnąć bez niekoniecznego nadmiaru zachowania, należy potraktować w sposób szczegól- 33 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 lutego 1991 r. (II AKa 12/91). 34 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 marca 2006 r. (II AKa 14/06). 35 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2007 r. (III KK 31/07). 36 Por. S. Pikulski, Zabójstwa, op. cit., s Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 14 maja 2014 r. (II AKa 117/14). 181

6 ny. Wspomnianym nadmiarem zachowania będzie działanie jak i zaniechanie sprawcy, nieadekwatne, wykraczające poza punkt, w którego granicy osiągnięcie tego samego skutku w postaci śmierci ofiary byłoby możliwe. Przywoływany nadmiar można więc, a nawet należy, utożsamić z przymiotnikiem szczególny. Każda zbrodnia zabójstwa ze swej natury jest okrutna, a ta, która związana jest z cierpieniami ponad miarę, będzie okrutna szczególnie. Decydować o tym zawsze będzie sposób zachowania sprawcy, a nie następstwo czynu. Należy także wspomnieć, że każdorazowo przy ocenie charakteru zbrodni należy brać pod uwagę okoliczności konkretnego przypadku, gdyż to one winny stanowić odzwierciedlenie, a w rezultacie ocenę zachowania sprawcy. Pojęcie to jest wysoce nieostre, dające bardzo szerokie pole do interpretacji, choć zwrócić uwagę należy, że właśnie taką intencją kierował się ustawodawca. Bibliografia Literatura 1. Daszkiewicz K., Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Rozdział XIX Kodeksu karnego. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa Gawliczek T., Problem interpretacji znamienia szczególnego okrucieństwa w orzecznictwie karnym Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych, Wrocławskie Studia Erazmiańskie Kania A. M., Znamię szczególnego okrucieństwa w orzecznictwie sądowym, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego. Tom XXV 2009, Nr Maj R., Przestępstwo zabójstwa. Aspekty karno materialne i elementy taktyki czynności wykrywczych, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo Ossowska M., Normy moralne. Próba systematyzacji, Warszawa Pikulski S., Zabójstwa kwalifikowane w polskim kodeksie karnym z 1997 r., Studia Prawnoustrojowe Ptak J., Szczególne okrucieństwo jako znamię przestępstwa zabójstwa, Prokuratura i Prawo 2015, Nr Zielińska-Orłowska B., Z problematyki typizacji przestępstwa zabójstwa aspekty wybrane, Studia prawnoustrojowe 2012, Nr Zoll A., Kodeks karny. Część szczególna, t. II, wyd. III, Lex, Warszawa Akty prawne 1. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. - Kodeks karny (Dz.U nr 60 poz. 571). 2. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks karny (Dz.U nr 13 poz. 94). 3. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (Dz.U nr 111 poz. 724 z późn. zm.). Orzecznictwo 1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2003 r. (II KK 7/03). 2. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2007 r. (III KK 31/07). 182

7 3. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 marca 2006 r. (II AKa 14/06). 4. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 lipca 2004 r., (II AKa 139/04). 5. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 10 maja 2001 r. (II AKa 78/01). 6. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 września 202 r. (II AKa 220/02). 7. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 19 września 2002 r (II AKa 182/02). 8. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 6 listopada 2008 r. (II AKa 156/08). 9. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 października 2012 r. (II AKa 265/12). 10. Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 14 maja 2014 r. (II AKa 117/14). 11. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 28 lutego 1991 r. (II AKa 12/91). 12. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 1979 r. (I KR 88/79). 13. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2007 r. (III KK 31/07). Inne źródła 1. Linde M., Słownik języka polskiego, Warszawa (dostęp: 6 maja 2017 r.) (dostęp: 6 maja 2017 r.). 183