Wpływu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej i innych polityk sektorowych skierowanych na obszary wiejskie i rolnictwo Dolnego Śląska

Transkrypt

1 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich Europa inwestująca w obszary wiejskie Wpływu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej i innych polityk sektorowych skierowanych na obszary wiejskie i rolnictwo Dolnego Śląska Prof. dr hab. Barbara Kutkowska Dr hab. Maria Golinowska prof. nadzw. UP Dr inż. Tomasz Berbeka Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Instytut Nauk Ekonomicznych i Społecznych 2010

2 Dokument wykonany w ramach realizacji Planu Działania Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata , współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi- Sekretariat Regionalny Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich w województwie dolnośląskim Wydział Rozwoju Obszarów Wiejskich Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego ul. Mazowiecka Wrocław Tel , , Fax

3 Spis treści: str. Wstęp (Barbara Kutkowska) 3 1. Wykorzystanie wsparcia finansowego w ramach WPR w powiatach i podregionach województwa dolnośląskiego (Barbara Kutkowska) 9 2. Wpływ funduszy unijnych na zmiany modernizacyjne gospodarstw rolnych (Tomasz Berbeka) Wpływ funduszy unijnych na dochodowość gospodarstw rolnych (Tomasz Berbeka) Wpływ funduszy unijnych na przemiany pokoleniowe i obszarowe gospodarstw rolnych (Tomasz Berbeka) Dochodowość gospodarstw ekologicznych Dolnego Śląska (Maria Golinowska) Poziom Ŝycia na obszarach wiejskich Dolnego Śląska (BarbaraKutkowska) 218 Podsumowanie(BarbaraKutkowska,TomaszBerbeka) 235 1

4 Barbara Kutkowska Wstęp Po roku 2004 rolnictwo i obszary wiejskie w Polsce objęte zostały regułami Wspólnej Polityki Rolnej. Przedsięwzięcia umoŝliwiające realizację celów tej polityki finansowane były do roku 2006 przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR). Integracja rolnictwa i obszarów wiejskich ze strukturami Unii Europejskiej umoŝliwiła sięgnięcie po instrumenty finansowego wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w ramach tego funduszu. Celem Unii Europejskiej jest wspieranie trwałego, zrównowaŝonego rozwoju wsi 1. I jednocześnie, jak stwierdza Kurzyna-Oleszko [2009] za Adamowiczem [2005] w duŝej mierze wielofunkcyjność i trwały rozwój obszarów wiejskich są koncepcjami wzajemnie się uzupełniającymi. Trwałość koncentruje się na zasobach, zaś wielofunkcyjność na rodzaju i charakterze prowadzonej działalności. Wyrazem tego jest fakt, Ŝe szczególnie duŝą rolę w obecnej WPR kładzie się na instrumenty nie związane z interwencją rynkową. Kierunek ten zainicjowano rozporządzeniem Rady (WE) 1257/99/WE z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju wsi przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej. W okresie na rolnictwo i obszary wiejskie UE skierowano instrumenty finansowane przez ten Fundusz, które podzielono na trzy grupy. Pierwszy z nich tworzą działania związane bezpośrednio z rolnictwem oraz ze zwiększeniem jego konkurencyjności [Wieliczko, 2006]. Działania te dotyczą sfery produkcyjnej gospodarstw i wspierają moŝliwości realizacji rozwoju zrównowaŝonego w zakresie celu ekonomicznego. Drugą grupę instrumentów stanowią instrumenty związane z ochroną środowiska i związane są z realizacją celu środowiskowego, natomiast trzecia grupa instrumentów, to działania dotyczące społeczności wiejskiej, a zwłaszcza wspierania poprawy jakości Ŝycia na wsi, a zatem dotyczą celu społecznego rozwoju zrównowaŝonego. W Polsce w latach wspieranie rolnictwa i terenów wiejskich odbywało się według Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), natomiast działania realizujące przemiany o charakterze strukturalnym wchodziły w skład Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno-ŝywnościowego oraz 1 Szerzej Wieliczko B. 2006, Polityka Unii Europejskiej wobec obszarów wiejskich. Wyd. JERGiś. Studia i Monografie, nr 134, Warszawa, s

5 rozwój obszarów wiejskich. Oba programy finansowane były przez Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej [Czykier- Wierzba 2006, Ustawa 2003]. Wszystkie działania PROW oraz większość działań SPO wdraŝane były przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa i jej oddziały terenowe. Część działań SPO, takich jak scalenia gruntów rolnych, odnowa wsi oraz ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego, takŝe gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi wdraŝane były przez Urzędy Marszałkowskie. Działanie związane ze szkoleniami, wsparciem doradztwa rolniczego oraz z programem Leader wdroŝono za pośrednictwem FAPA. Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich od 2007 roku finansowane jest w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE) 1698/2005 2, kaŝdy kraj członkowski zobowiązany został do opracowania Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW ), którego zadaniem było określenie zakresu i formy wsparcia obszarów wiejskich 3. W latach kontynuowana jest polityka harmonijnego rozwoju obszarów wiejskich wykorzystującego zarówno rolniczą przestrzeń produkcyjną, jak i walory wsi (kulturowe, środowiskowe) [Oleszko-Kurzyna 2009]. W ramach PROW-u , wyodrębniono cztery osie, w których zawarto poszczególne działania finansujące politykę rozwoju wsi (rys. 1). Podobnie jak w koncepcji wcześniejszej z lat , polityka rozwoju wsi opiera się na osiach priorytetowych łączących działania wspierające realizację celów: produkcyjnoekonomicznego, środowiskowego oraz społecznego rozwoju zrównowaŝonego. FILAR I Płatności obszarowe Interwencja rynkowa. Modulacja płatności. Zasada współzaleŝności FILAR II Polityka rozwoju wsi Os I - Wsparcie konkurencyjności sektora rolnego i leśnego: Szkolenia i działania informacyjne Ułatwienie startu młodym rolnikom Renty strukturalne Wsparcie doradztwa Wprowadzanie systemów zarządzania gospodarstwem Modernizacja gospodarstw Inwestycje w leśnictwie Pomoc rolnikom w przypadku katastrofy naturalnej Pomoc rolnikom w dostosowaniu do nowych standardów UE Wsparcie rolników uczestniczących w programach kontroli jakości Pomoc grupom producentów w promocji artykułów objętych programem kontroli jakości 2 Dz. Urz. WE L 277, z W Polsce Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata powstał na mocy Ustawy z dnia 7 marca 2007 o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich z udziałem środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (Dz. U. z 2007 r. Nr 64, poz. 427.). 3

6 Wsparcie gospodarstw niskotowarowych Wsparcie powstających grup producentów rolnych Os II - Zarządzanie zasobami ziemi: Płatności dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania: - o naturalnych trudnościach na obszarach górzystych - o specyficznych trudnościach - wchodzących w skład obszaru Natura 2000 Programy rolno-środowiskowe Wsparcie inwestycji nieprodukcyjnych (w rolnictwie) Zalesianie (3 rodzaje płatności) Płatności Natura 2000 Dopłaty dla właścicieli lasów za dobrowolne wypełnienie dodatkowych norm z zakresu ochrony środowiska Ochrona lasów Wsparcie inwestycji nieprodukcyjnych (w leśnictwie) Os III - Dywersyfikacja działalności gospodarczej na obszarach wiejskich i podniesienie jakości Ŝycia ich mieszkańców: Wsparcie przechodzenia z działalności rolniczej do niezwiązanej z rolnictwem Wsparcie działalności i powstawania mikro-przedsiębiorstw Wsparcie działalności turystycznej Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Działania na rzecz podniesienia jakości Ŝycia na wsi - Wsparcie podaŝy podstawowych usług dla mieszkańców wsi - Odnowa wsi Szkolenia w zakresie działań z osi trzeciej Pomoc we wdraŝaniu regionalnej strategii rozwoju Wsparcie produkcji rolnej Ochrona środowiska Rozwój wsi i wielofunkcyjność rolnictwa Rys. 1. Filary Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Źródło: Łukasz Hardt 2007 (INE PAN) Implikacje reformy WPR dla polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich. Podobnie jak w koncepcji wcześniejszej z lat , polityka rozwoju wsi opiera się na osiach priorytetowych łączących działania wspierające realizację celów: produkcyjnoekonomicznego, środowiskowego oraz społecznego rozwoju zrównowaŝonego. Są to: 1. Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego (oś gospodarcza) 2. Poprawa stanu środowiska i terenów wiejskich (oś środowiskowa) 3. Poprawa jakości Ŝycia na obszarach wiejskich oraz wsparcia dywersyfikacji gospodarki wiejskiej (oś społeczna) Cele do realizacji priorytetów osi 1. dotyczą upowszechniania wiedzy i poprawy potencjału ludzkiego, restrukturyzacji i rozwoju kapitału rzeczowego i wspierania innowacji oraz poprawy jakości produkcji i produktów rolnych. Celami osi 2. środowiskowej jest ukierunkowanie rozwoju obszarów wiejskich na zrównowaŝone uŝytkowanie gruntów 4

7 rolnych i leśnych, natomiast cele osi 3. dotyczą moŝliwości róŝnicowania gospodarki wiejskiej, dostarczenia podstawowych usług dla ludności, a takŝe odnowy wsi i zachowania jej dziedzictwa kulturowego. Unijna polityka rozwoju obszarów wiejskich uwzględniając, jako oś 4, program Leader proponuje włączenie społeczności lokalnej w procesy planowania i zarządzania rozwojem obszarów wiejskich. Dolny Śląsk charakteryzuje się duŝym zróŝnicowaniem warunków przyrodniczo - ekonomicznych obszarów wiejskich, co znalazło swój wyraz w Strategii rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego opracowanej przez Urząd Marszałkowski we Wrocławiu w 2001 roku. W jej załoŝeniu Dolny Śląsk podzielony został na 5 regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich, a mianowicie: region intensywnego rolnictwa, region rolniczo-rekreacyjny, region przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny, region rolniczoprzemysłowy, region rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny (mapa1). Region I intensywnego rolnictwa, charakteryzuje się dobrym i średnim poziomem i warunków rozwoju społeczno gospodarczego. Wśród wszystkich wydzielonych regionów funkcjonalnych posiada najlepsze warunki do rozwijania intensywnego, towarowego rolnictwa, na co wskazują wyŝsze wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej gmin tego regionu w porównaniu do średniego w województwie i kraju. Region II rolniczo rekreacyjny, charakteryzuje się niskim i średnim poziomem rozwoju społeczno gospodarczego, oraz słabymi i średnimi warunkami rozwoju. Walory przyrodnicze obszaru, jak i rozwijające się juŝ usługi agroturystyczne predestynują go do lokalizacji tutaj turystyki i rekreacji kwalifikowanej, oraz rozwoju rolnictwa ekologicznego i produkcji rybackiej Region III przemysłowo - turystyczno rekreacyjny, cechuje się niskim poziomem rozwoju społeczno gospodarczego i średnimi warunkami rozwoju. Ze względu na niską, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ale wysoką wartość środowiska przyrodniczego, podstawowym źródłem utrzymania ludności zamieszkującej ten region powinno być świadczenie usług rekreacyjno turystycznych, a w dalszej kolejności działalność przemysłowa i rolnicza. Rolnictwo na tym obszarze w przewaŝającej mierze powinno być ekstensywne lub specjalistyczne, ukierunkowane w produkcji roślinnej na zboŝa i ziemniaki oraz produkcję roślin włóknistych, warzyw i ziół, a w produkcji zwierzęcej na hodowlę bydła i owiec. 5

8 Region IV rolniczo przemysłowy, charakteryzuje się dobrym i średnim poziomem rozwoju społeczno gospodarczego, oraz posiada dobre i średnie warunki rozwoju. Obejmuje on obszar będący w oddziaływaniu przemysłu miedziowego. Generalnie charakteryzuje się dobrymi warunkami klimatyczno glebowymi dla rozwoju rolnictwa. Obszary wiejskie tego regionu powinny być ukierunkowane na rozwój funkcji rolniczych i bezpośrednio związanych z rolnictwem. Region V rolniczo przemysłowo rekreacyjny, region ten charakteryzuje się niskim i średnim poziomem rozwoju społeczno gospodarczego, oraz słabymi i średnimi warunkami rozwoju. Szansę na rozwój w tym regionie funkcjonalnym mają: średnio intensywne lub ekstensywne rolnictwo, przemysł bazujący na surowcach lokalnych oraz rekreacja kwalifikowana (Strategia ).. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich zaproponowane w strategii realizują koncepcję wielofunkcyjności terenów wiejskich regionu dolnośląskiego. Podstawową funkcją wielu gmin dolnośląskich jest rolnictwo. Dotyczy to szczególnie obszarów wiejskich regionu intensywnego rolnictwa charakteryzującego się znakomitymi warunkami klimatycznoglebowymi sprzyjającymi produkcji rolnej. Działalność rolnicza jest w dalszym ciągu podstawowym źródłem dochodu wielu rodzin wiejskich na Dolnym Śląsku. Procesy produkcyjne w rolnictwie opierają się na wykorzystywaniu środowiska naturalnego, zatem idea rozwoju zrównowaŝonego rolnictwa ma szczególnie duŝe znaczenie dla przyszłości terenów wiejskich. Cechą charakterystyczną regionu dolnośląskiego jest występowanie obszarów o wysokich walorach przyrodniczych, takŝe tych podlegających ochronie prawnej. Wiele dyskusji wśród lokalnych społeczności wywołuje pojawianie się nowych obszarów Natura Wyznaczanie obszarów prawnie chronionych powoduje niejednokrotnie powstawanie napięć i konfliktów społecznych, poniewaŝ jest to związane z ograniczeniami dotyczącymi sposobów ich zagospodarowania, takŝe w sensie kierunków i intensywności produkcji rolniczej. Znaczna część terenów przyrodniczo cennych usytuowana jest w Sudetach i na innych obszarach o niekorzystnych warunkach do produkcji rolniczej (ONW) wspieranych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Podtrzymywanie rolnictwa na tych terenach z uwzględnieniem zasad dbałości o jakość środowiska ma na celu zapobieganie procesom depopulacji, utrzymanie bioróŝnorodności i walorów krajobrazowych cennych przede wszystkim ze względu na funkcje turystyczno-wypoczynkowe. 6

9 Mapa 1. Dolny Śląsk z podziałem na regiony funkcjonalne obszarów wiejskich Źródło: Studia nad rozwojem Dolnego Śląska, 2001, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Nr 5, Wrocław, s

10 Barbara Kutkowska 1. Wykorzystanie wsparcia finansowego w ramach WPR w powiatach i podregionach województwa dolnośląskiego 4 W tej części opracowania dokonano analizy wdraŝania instrumentów WPR, a zwłaszcza programu PROW oraz wybranych działań SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno- Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich na terenie województwa dolnośląskiego w latach oraz w latach Celem analizy jest ocena podejmowania tych programów przez rolników i mieszkańców wsi w poszczególnych powiatach i regionach funkcjonalnych obszarów wiejskich Dolnego Śląska. Źródłem materiałów były dokumenty Oddziału Terenowego ARiMR we Wrocławiu oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego. W pracy dokonano analizy poziomej uwzględniając rozkład przestrzenny wdraŝania poszczególnych działań na terenie województwa 5. Wprowadzanie instrumentów finansowanych z funduszy unijnych na obszary wiejskie Dolnego Śląska rozpoczęło się w roku Poprzedził je program SAPARD wdraŝany juŝ w okresie przedakcesyjnym. Po roku 2004 gospodarstwa rolnicze objęte zostały równieŝ systemem dopłat bezpośrednich. Z punktu widzenia poznawczego interesujące jest, jaka jest skala wprowadzania i oddziaływania tych instrumentów na gospodarstwa rolne Dolnego Śląska. Podstawową instytucją wdraŝającą programy pomocy dla rolnictwa jest ARiMR z jej oddziałami terenowymi. Do końca września 2010 roku za pośrednictwem tej instytucji skierowano do sektora rolnego i na wieś dolnośląską ponad prawie 5 mld złotych ( tabela 1). Około 70% tej kwoty dotyczyło bezpośredniego wsparcia poprzez system dopłat bezpośrednich do gospodarstw, około 16% to działania PROW , 8% PROW Wykorzystano: Kutkowska B. Golinowska M. Berbeka T ZrównowaŜony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich Dolnego Śląska. Wyd. IRWiR PAN, Warszawa. 5 Wykorzystano równieŝ: Kutkowska B. 2009: Regionalne wykorzystanie instrumentów wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich z uwzględnieniem ich zróŝnicowanego rozwoju. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie. Finanse i Marketing, nr 1 (50), Warszawa, s

11 2006 i inne formy wsparcia finansowego (rys.1). Tak więc, podstawowy strumień finansowania gospodarstw rolniczy odbywa się w formie wsparcia bezpośredniego i jest to stosunkowo łatwo dostępne dla rolników źródło pozyskiwania środków finansowych, nie wymagającego wkładu własnego oraz zawiłych procedur. Przestrzeganie dobrych praktyk rolniczych oraz obowiązujących obecnie zasad croos- compliance to podstawowe wymogi tego systemu. Dofinansowanie rolnictwa dolnośląskie to nieco ponad 5% wsparcia krajowego. Przeliczając tą pomoc na 1 hektar uŝytków rolnych wynosi to 4867 złotych, czyli 85,6% w stosunku do średniej w kraju. Zdecydowanie lepiej kształtuje się ta relacja w przeliczeniu subsydiowania rolnictwa w odniesieniu do podmiotu zarejestrowanego w ewidencji producentów i na 1 gospodarstwo o powierzchni powyŝej 1 ha (tabela 1). SPO % PO Ryby 1% SAPARD 3% PROW % PROW % Dopłaty bezpośrednie WOROiW 67% Rys. 1. Formy dofinansowywania rolnictwa dolnośląskiego w ramach WPR zrealizowane płatności do Źródło: ARiMR OT we Wrocławiu 9

12 Tabela 1. Kwota zrealizowanych płatności w ramach płatności bezpośrednich w ramach kampanii i działań wdraŝanych przez ARiMR narastająco do dnia r. Lp. Wyszczególnienie dolnośląskie Polska dolnośląskie jako % kraju 1. Dopłaty bezpośrednie i ,26 Wspólna Organizacja Rynku Owoców i Warzyw 2. PROW ,50 3. PROW ,44 4. SPO ,06 5. SAPARD ,30 6. PO RYBY ,99 7. RAZEM ,20 8. Razem na 1 ha UR 4 867, ,80 85,67 9. Razem na 1 podmiot , ,00 117,85 zarejestrowany w EP 10. Razem na 1 gospodarstwo , ,77 127,47 powyŝej 1 ha Źródło: ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) 10

13 IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I Udział w % 0 1,87-2,96 3,16-4,46 4,81-6,24 10,42 III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 2. Rozkład procentowy płatności kierowanych za pośrednictwem ARiMR w ramach programów: SAPARD, PROW , SPO , PROW i płatności bezpośrednich wg powiatów woj. dolnośląskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) 11

14 Największymi beneficjentami programów wsparcia w ramach WPR są rolnicy powiatu wrocławskiego. Otrzymali oni z budŝetu unijnego kwotę stanowiącą 10,42% wsparcia skierowanego do woj. dolnośląskiego w okresie od rozpoczęcia wdraŝania programu przedakcesyjnego SAPARD do końca września 2010 roku (mapa 2). TakŜe rolnicy i mieszkańcy wsi kłodzkich otrzymali w tym czasie znaczące wsparcie- 6,24% w skali województwa. Około pięcioprocentowe dofinansowanie skierowano do powiatów: świdnickiego, trzebnickiego i ząbkowickiego i strzelińskiego. Najmniejsze środki finansowe wykorzystane zostały w powiatach: wałbrzyskim i zgorzeleckim- odpowiednio 1,87% i 1,88 % kwoty wojewódzkiej. Analizując rozkład środków wspierających rolnictwo w poszczególnych regionach funkcjonalnych zauwaŝa się dominację regionu I intensywnego rolnictwa, na terenie którego wykorzystano połowę kwoty dofinansowania (rys.2). Jest to region obszarowo największy o największej liczbie gospodarstw rolnych i powierzchni gruntów rolnych w województwie. Prawie 15 % dofinansowania skierowano do regionu II rolniczorekreacyjnego. Najmniejszy udział w wykorzystaniu środków WPR ma region V obejmujący powiaty zachodniej części województwa (mapa 1). Największy strumień wsparcia finansowego dotyczył dopłat bezpośrednich, zatem alokacja przestrzenna finansowania rolnictwa z funduszy unijnych wynika z rozmieszczenia uŝytków rolnych w poszczególnych subregionach regionu dolnośląskiego. 13,42% 10,05% Intensywnego rolnictwa Rolniczo-rekreacyjny 49,13% Rekreacyjno-turystyczny 12,49% Rolniczo-przemysłowy 14,91% Rolniczo-przemysłoworekreacyjny Rys. 2. Dofinansowywanie rolnictwa dolnośląskiego w ramach WPR wg regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich. Źródło: opracowanie własne na podstawie ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) 12

15 IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I w zł na 1 ha UR III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 3. Wsparcie finansowe w przeliczeniu na 1 ha UR płatności kierowanych za pośrednictwem ARiMR w ramach programów: SAPARD, PROW , SPO , PROW i płatności bezpośrednich wg powiatów woj. dolnośląskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) Wsparcie finansowe, jakie otrzymali rolnicy w przeliczeniu na jeden hektar uŝytków rolnych do rozłoŝyło się bardzo nierównomiernie w skali województwa. Wynosiło ono w zaleŝności od powiatu, od 2511 złotych do 5650 złotych. NajwyŜsze kwoty otrzymali rolnicy dwóch powiatów: wrocławskiego i oławskiego, nieco niŝsze w granicach 4075 do 4629 wypłacono rolnikom z powiatów: milickiego, świdnickiego, strzelińskiego, jaworskiego i kamiennogórskiego. NajniŜsze dofinansowanie do jednego hektara w skali województwa dolnośląskiego w granicach od 2,5 tys. złotych do 3,5 tys. złotych do skierowano aŝ do 11, czyli 70% ogółu powiatów (mapa 3.). 13

16 IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I w tys. zł na 1 gosp. rolne o pow. >1ha 0 24,8-32,2 38,0-46,1 51,5-57,7 69,9-94,0 III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 4. Wsparcie finansowe w przeliczeniu na 1 gospodarstwo pow. 1 ha UR płatności kierowanych za pośrednictwem ARiMR w ramach programów: SAPARD, PROW , SPO , PROW i płatności bezpośrednich wg powiatów woj. dolnośląskiego Źródło: opracowanie własne na podstawie ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) Wsparcie finansowe w przeliczeniu na jedno gospodarstwo o powierzchni ponad 1 ha UR w wysokości 94 tys. złotych i 69,9 tys. złotych otrzymali rolnicy dwóch powiatów: głogowskiego i wrocławskiego, co wynika z otrzymanej sumy wsparcia (powiat wrocławski) i niewielkiej liczby gospodarstw o większych obszarach (powiat głogowski). Przeciętne dofinansowanie w największej liczbie powiatów dolnośląskich wynosiło od 38 tys. złotych do 46 tys. złotych na gospodarstwo (mapa 4). 14

17 Dopłaty bezpośrednie Jednym z podstawowych instrumentów wsparcia rolnictwa w ramach WPR są dopłaty bezpośrednie. Instrument ten został wprowadzony w UE w wyniku reformy Mc Sharrego w roku Zadaniem dopłat bezpośrednich było podtrzymywanie dochodów rolników w sytuacji stopniowej obniŝki cen podstawowych produktów rolniczych, jaka zapoczątkowana została właśnie w tym czasie. ObniŜanie wysokich cen artykułów rolnych miało podnieść ich konkurencyjność na rynku, przede wszystkim na rynku światowym. Było takŝe skutkiem nacisku GATT-u 6 dąŝącego do liberalizacji handlu rolnego. Dopłaty bezpośrednie miały, zatem zniwelować cenowo-rynkowy mechanizm wspierania dochodów rolników na rzecz mechanizmów pozarynkowych. W Polsce wynegocjowany został uproszczony system dopłat bezpośrednich. W 2004 r. wprowadzono w kraju system jednolitej płatności obszarowej SAPS. W odróŝnieniu od państw starej piętnastki gdzie do 2006 r. obowiązywał system dopłat do produkcji, system uproszczony ma charakter dopłat powierzchniowy (do hektara). Stawka dopłat składa się z jednolitej płatności obszarowej do hektara UR 7 finansowanej w całości z budŝetu UE oraz z uzupełniającej płatności obszarowej do powierzchni upraw uprawnionych 8 pochodzącej z budŝetu krajowego. Tak, więc w Polsce w latach dopłaty finansowano z dwóch źródeł, a mianowicie z I filaru i II filaru Sekcji Gwarancji EFOGR oraz z budŝetu krajowego. Wynegocjowany poziom dopłat bezpośrednich stanowił w roku % poziomu dopłat starych państw członkowskich UE, w roku %, a w roku % tych dopłat z pięcioprocentowym wzrostem w latach kolejnych 9. W nowym okresie programowania dopłaty bezpośrednie finansowane są z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG) 10 uzupełnione o kwoty z budŝetu krajowego. Obok jednolitej płatności obszarowej, uzupełniającej płatności obszarowej do grupy upraw uprawnionych i płatności do uprawy chmielu pojawiły się uzupełniające płatności obszarowe do upraw przeznaczonych na paszę na trwałych uŝytkach zielonych (płatność zwierzęca), płatność cukrowa, płatność do upraw rzepaku i roślin energetycznych. W latach do gospodarstw rolnych w Polsce napłynęło około 21,4 mld złotych z tytułu dopłat bezpośrednich [Poczta 2008], z czego 9,95 mld zł (46%) stanowiła 6 Układ Ogólny o Handlu i Taryfach- obecnie Światowa Organizacji Handlu ( WTO) 7 Wg EUROSTAT-u do uŝytków rolnych zaliczono: grunty orne, trwałe uŝytki zielone, plantacje wieloletnie oraz ogrody przydomowe 8 Wykaz roślin uprawnionych corocznie określa Rada Ministrów 9 W roku 2006 zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów (Dz. U. nr 186. z roku 2006) stawka jednolitej płatności obszarowej wynosiła 276,28 zł/ha i uzupełniającej płatności obszarowej 313,45 zł/ha (do uprawy chmielu 962,75 zł/ha) 10 Rozporządzenie Rady 1290/2005 z dnia 21 czerwca 2005 r. 15

18 jednolita płatność obszarowa, a 11,45 mld zł (54%) uzupełniająca płatność obszarowa. W roku 2007 do gospodarstw skierowano 4,24 mld zł z tytułu jednolitej płatności obszarowej, 1,27 mld zł w ramach uzupełniających płatności obszarowych oraz 2,13 mld zł płatności do uprawy chmielu, 796 mln płatności zwierzęcej, 462 mln zł płatności cukrowej i 1,69 mln zł dopłat do roślin energetycznych 11. Łączne wsparcie wynosiło 6,8 mld zł, z czego 62% stanowiły jednolite płatności obszarowe finansowane z budŝetu UE, a 38% pozostałe płatności otrzymane z tytułu płatności bezpośrednich [Kutkowska 2009]. W roku 2008 kwota płatności ogółem wynosiła 8,6 mld zł w tym 56% stanowiły jednolite płatności obszarowe. W roku 2009 wypłacono rolnikom 11,6 mld zł, w tym 59% jednolitych płatności obszarowych. W analizowanym okresie czasu w regionie dolnośląskim dopłaty bezpośrednie otrzymało ponad 60 tys. gospodarstw rolnych (tabela 2). W roku 2006 było to gospodarstw, czyli 81% ogółu gospodarstw w województwie o powierzchni ponad 1 ha 12. Stanowiło to nieco ponad 4% ogółu gospodarstw otrzymujących dopłaty bezpośrednie w Polsce. Z tego tytułu rolnicy dolnośląscy otrzymali w ciągu trzech pierwszych członkostwa w UE lat 1,3 mld złotych. W roku 2006 wypłacono przeciętnie 7845 złotych w przeliczeniu na 1 gospodarstwo dolnośląskie. Kwota zrealizowanych płatności ogółem na Dolnym Śląsku stanowiła około 6% kwoty krajowej, co odpowiada procentowemu udziałowi gruntów rolnych województwa w zasobie krajowym. PoniewaŜ dopłaty bezpośrednie mają charakter powierzchniowy, najwięcej środków finansowych skierowano do gospodarstw połoŝonych na terenie regionu I- intensywnego rolnictwa. W tym okresie największymi beneficjantami dopłat bezpośrednich byli rolnicy z powiatu wrocławskiego wykorzystujący prawie 11% ogólnej wojewódzkiej kwoty dopłat oraz powiatu strzelińskiego i świdnickiego. Najmniejsze kwoty dopłat skierowane zostały do gospodarstw powiatów: kamiennogórskiego, jeleniogórskiego oraz wałbrzyskiego (po około 1% ogółu dopłat) z regionu III. Gospodarstwa rolnicze powiatów regionu V, czyli bolesławieckiego, złotoryjskiego i zgorzeleckiego uzyskały dopłaty stanowiące około 2-3% kwoty dopłat zrealizowanych na terenie woj. dolnośląskiego w latach [Kutkowska 2009]. 11 System informacji Zarządczej ARiMR sporządzono w dn w Departamencie Analiz i Sprawozdawności ARiMR. 12 Powierzchnia gospodarstwa ponad 1 ha jest jednym z warunków otrzymania dopłat. 16

19 Tabela 2. Dopłaty bezpośrednie skierowane do gospodarstw dolnośląskich w latach na tle kraju Lp. Wyszczególnienie 1 Liczba wniosków o jednolite płatności obszarowe (JPO) 2 Kwoty zrealizowanych jednolitych płatności obszarowych 4 Kwoty zrealizowanych uzupełniających płatności obszarowych 5 Kwoty płatności ogółem** zł %* zł %* zł %* , , , , , , , , , , , ,3 * - dolnośląskie jako % dopłat w Polsce ** - z uwzględnieniem dopłat do uprawy chmielu, roślin energetycznych i dopłaty do produkcji cukru Źródło: ARiMR Oddział Regionalny we Wrocławiu. Tabela 3. Dopłaty bezpośrednie skierowane do gospodarstw dolnośląskich w latach na tle kraju Lp. Wyszczególnienie 1 Liczba wniosków o jednolite płatności obszarowe (JPO) 2 Kwoty zrealizowanych jednolitych płatności obszarowych 3 Kwoty zrealizowanych uzupełniających płatności obszarowych 4 Kwoty płatności ogółem** zł %* zł %* zł %* , , , , , , , , , , ,9 * - dolnośląskie jako % dopłat w Polsce ** - z uwzględnieniem dopłat do uprawy chmielu, roślin energetycznych i dopłaty do produkcji cukru, płatności zwierzęcej i dopłat do owoców miękkich Źródło: System Informacji Zarządczej ARiMR (stan na ) 17

20 W latach producenci rolni na Dolnym Śląsku otrzymali kwotę równą prawie 1,89 mld złotych (tabela 3). Podobnie jak w okresie poprzednim, 54% tej kwoty przypadło gospodarstwom zlokalizowanym w Regionie I intensywnego rolnictwa, a zwłaszcza powiatu wrocławskiego. Mniejsze wsparcie dochodów z tytułu dopłat otrzymali rolnicy gospodarujący na terenach sudeckich (region III-9,2%) oraz w zachodniej części woj. dolnośląskiego (region V- 9,8%). Z ponad 3 mld złotych wypłaconych w ramach kampanii dopłat, połowę stanowią płatności zrealizowane jako jednolite płatności obszarowe finansowane z I- go filaru WPR, a 41% to płatności do roślin uprawnionych i innych płacone z II- go filaru i budŝetu krajowego (tabela 4). Rozkład procentowy dopłat bezpośrednich zrealizowanych w tych latach w regionach funkcjonalnych i w poszczególnych powiatach prezentują rys. 3 i mapa 4. 13,09% 10,13% Intensywnego rolnictwa Rolniczo-rekreacyjny 9,84% 53,59% Rekreacyjno-turystyczny Rolniczo-przemysłowy 13,35% Rolniczo-przemysłoworekreacyjny Rys. 3. Dopłaty bezpośrednie w latach w regionach funkcjonalnych [%] Źródło: opracowanie własne podstawie dokumentów OT we Wrocławiu ARiMR, 18

21 IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I Udział w % 0 1,33-2,17 2,60-3,93 4,41-6,01 11,05 III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 4. Procentowy rozkład płatności bezpośrednich w latach wg powiatów [dolnośląskie = 100%] Źródło: materiały OT we Wrocławiu ARiMR, opracowanie własne W wykorzystaniu dopłat przodują rolnicy powiatu wrocławskiego, którzy otrzymali w latach % sumy dopłat w skali województwa. Rolnicy z dziewięciu powiatów otrzymali wsparcie w granicach przeciętnych udziałów od 4,41% do 6% kwoty wojewódzkiej. Najmniej środków z tytułu dopłat bezpośrednich otrzymali rolnicy powiatu wałbrzyskiego (1,33%) i zgorzeleckiego (1,87%) (mapa 4). 13 Do r. w ramach kampanii

22 Województwo Tabela 4. Kwota zrealizowanych płatności w ramach płatności bezpośrednich w ramach kampanii , narastająco do dnia r. JEDNOLITE PŁATNOŚCI OBSZAROWE UPO INNE ROŚLINY UPO OBSZAROWE- CHMIEL UPO ZWIERZĘCE UPO ENERGETYCZNE UPO PŁATNOŚĆ Z TYTUŁU CUKRU ODDZIELNA PŁATNOŚĆ Z TYTUŁU OWOCÓW I WARZYW PRZEJŚCIOWA PŁATNOŚĆ Z TYTUŁU OWOCÓW MIĘKKICH WSPÓLNA ORGANIZACJA RYNKU OWOCÓW I WARZYW dolnośląskie , , , , , , , , , ,97 RAZEM Polska , , , , , , , , , ,46 dolnośląskie jako % kraju 6,23 6,68 1,76 2,74 10,90 10,18 0,18 1,56 0,35 6,26 Źródło: ARiMR OT. we Wrocławiu ( r.) 20

23 Ocena wdraŝania instrumentów WPR w latach Program wsparcia w latach finansowany z II-go filaru WPR poprzedzony był przedakcesyjnym instrumentem finansowym SAPARD, który w ramach czterech działań współfinansował przedsięwzięcia na dolnym Śląsku w kwocie 147 mln złotych. W programie tym w największym stopniu uczestniczyli rolnicy i mieszkańcy wsi trzech powiatów: wrocławskiego, świdnickiego i kłodzkiego, którzy w sumie wykorzystali 26% kwoty tego programu. Rolnicy z powiatu bolesławieckiego wykorzystali najmniej, bo jedynie 0,55% ogółu środków, niski poziom wykorzystania zaobserwowano równieŝ w powiatach: zgorzeleckim, jeleniogórskim, polkowickim, lubińskim milickim i oławskim (mapa 5). IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I Udział w % 0 0,55-2,02 2,39-4,55 5,69-6,69 7,85-9,84 III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 5. Procentowy rozkład płatności w ramach programu SAPADR wg powiatów [dolnośląskie = 100%] Źródło: materiały OT we Wrocławiu ARiMR, opracowanie własne 21

24 Po akcesji, w latach do rolnictwa dolnośląskiego skierowano kwotę 563 mln złotych na wdraŝanie działania Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Kwota ta stanowiła 4% wsparcia krajowego. Województwo dolnośląskie otrzymało najmniejszą w skali kraju kwotę wsparcia w stosunku do udziały w zasobach krajowych gruntów rolnych (6,2%) [Wstępna analiza..2009]. Region dolnośląski zajął 12 lokatę w rozdysponowaniu środków PROW na 1 mieszkańca (665 złotych) oraz 10 lokatę w przeliczeniu tych środków na jedno gospodarstwo rolne (7500 złotych) i 14 lokatę w odniesieniu do 1 ha UR (579 złotych) (tabela 5). Na czołowych miejscach uplasowały się natomiast województwa: mazowieckie, podlaskie, kujawsko- pomorskie, wielkopolskie i warmińsko- mazurskie. Tabela 5. Środki PROW wg województw (zł) Województwo ogółem na 1 osobę na jednego na 1 ha na 1 ha w gosp. na jedno mieszkańca UR UR w domowych gospodarstwo wsi [ogółem] gosp.>1ha rolników Dolnośląskie ,7 665, , ,2 579,6 604,3 Kujawsko-pomorskie , , , , , ,3 Lubelskie , , , ,6 755,8 827,1 Lubuskie ,6 905, , ,8 681,3 732,3 Łódzkie , , , ,1 987, ,4 Małopolskie ,4 320,4 443, ,9 744,8 849,2 Mazowieckie , , , , , ,9 Opolskie ,6 588, , ,4 519,1 570,0 Podkarpackie ,3 416,5 527, ,1 671,3 794,1 Podlaskie , , , , , ,8 Pomorskie ,1 935, , ,9 899,0 946,7 Śląskie ,8 282,0 560, ,5 621,2 689,4 Świętokrzyskie ,2 831, , ,2 973, ,4 Warmińsko-mazurskie , , , ,6 897,5 976,4 Wielkopolskie , , , , , ,8 Zachodniopomorskie , , , ,4 622,0 687,2 Źródło: [Wstępna analiza.2009] 22

25 % ,73 14,66 DZ 1. PROW Renty strukturalne 4,51 9,26 DZ 2 PROW Gosp. niskotowarowe 34,45 26,09 23,95 24,4 17,15 DZ 3 PROW ONW 9,93 5,73 DZ 4 PROW Program rolnośrodowiskowy 4,27 2,71 3,17 DZ 5 PROW Zalesianie DZ 6 PROW Dost. Do standardów UE pozostałe działania środki PROW na działanie w województwie [%] środki PROW na działanie w Polsce [%] Rys. 4. Struktura nakładów PROW wg działań w województwie dolnośląskim, na tle struktury krajowej Źródło: [Wstępna analiza.2009] Porównując strukturę nakładów PROW wg działań w województwie dolnośląskim na tle struktury krajowej zauwaŝa się róŝnice (rys. 4). Na Dolnym Śląsku większy, niŝ średnio w Polsce, udział mają programy rolnośrodowiskowe (o 5%), waŝne z punktu widzenia ekorozwoju obszarów wiejskich oraz renty strukturalne (o 5%) [Wstępna analiza..2009] Relatywnie mniejszy udział, w porównaniu do średniej krajowej i innych regionów, miało przede wszystkim wsparcie dostosowań gospodarstw rolniczych do standardów UE i gospodarstw niskotowarowych i to zapewne zadecydowało o relatywnie niŝszym wykorzystaniu kwot PROW w woj. dolnośląskim w latach w porównaniu do innych województw. Najwięcej środków finansowych (24%) PROW z sumy przeznaczonej dla województwa dolnośląskiego skierowano na wspieranie rolnictwa obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Kwota ta jest adekwatna do udziału tych terenów w zasobach gruntów rolnych na Dolnym Śląsku oraz w drugiej kolejności, na program rent strukturalnych (19,7%) [Kutkowska 2006]. Grupując instrumenty PROW według Zawalińskiej [2009], województwo dolnośląskie uzyskało wsparcie w 35% w formie inwestycji w infrastrukturę, w 32% jako transfery bezpośrednie, równieŝ w 32% jako subsydia obszarowe i w 1% jako wsparcie szkoleń i doradztwa 14 Badania Zawalińskiej [2009] wykazały, Ŝe wzrost gospodarczy wywołany funduszami na rozwój obszarów wiejskich w latach spowodował w województwie 14 Zawalińska K Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Wyd. IRWiR PAN Warszawa s

26 dolnośląskim 2,6% przyrost PKB, co plasuje to województwo na 8. miejscu w kraju 15. Do tego przyrostu w największym stopniu przyczyniły się inwestycje w gospodarstwach rolnych (1,22%), natomiast wyŝej wspomniane działanie związane ze wsparciem terenów ONW, ograniczyło przyrost PKB o 0,06%. 16 Analizując dofinansowanie gospodarstw i wsi dolnośląskich w ramach PROW w ujęciu wewnątrzregionalnym dostrzega się duŝe róŝnice pomiędzy terenami wiejskimi zlokalizowanymi w poszczególnych regionach funkcjonalnych [Kutkowska 2009]. W regionie I- intensywnego rolnictwa wykorzystano 34% ogólnej kwoty PROW, w tym 50% wojewódzkiego programu rent strukturalnych i 45% wsparcia gospodarstw niskotowarowych (rys. 5). region IV - rolniczoprzemysłowy 16,2% region V - rolniczoprzemysłoworekreacyjny 9,72% region I - intensywnego rolnictwa 33,74% region III - rekreacyjnoturystyczny 21,74% region II - rolniczorekreacyjny 18,60% Rys. 5. Wykorzystanie działań PROW wg regionów funkcjonalnych obszarów wiejskich [województwo = 100] Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów ARiMR W regionie II rolniczo-rekreacyjnym, w którym wykorzystano 19% wsparcia PROW, największe znaczenie miało wsparcie terenów ONW. W regionie III (22% dofinansowania) dominowały programy rolnośrodowiskowe i wsparcie do obszarów ONW. W regionie IV (16% dofinansowania) największe znaczenie miał program zalesień. Region V rolniczoprzemysłowo-rekreacyjny wykorzystał najmniej, bo 10% ogólnej kwoty wsparcia, głównie na 15 tamŝe s tamŝe s

27 wspieranie gospodarstw połoŝonych na obszarach ONW. Rozdysponowanie kwot poszczególnych działań PROW odzwierciedla zróŝnicowanie warunków przyrodniczych i ekonomicznych obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku. Największymi beneficjentami programu PROW byli mieszkańcy wsi powiatu kłodzkiego, którzy uzyskali 10% kwoty wojewódzkiej i wrocławskiego (9,8%). Najmniejszy udział w realizacji tego programu mieli mieszkańcy obszarów wiejskich powiatów: zgorzeleckiego (1,5%), dzierŝoniowskiego (1,6%), strzelińskiego (1,7%), a takŝe lubańskiego, świdnickiego i średzkiego (po 2%). Procentowy rozkład tych płatności w powiatach dolnośląskich prezentuje mapa 6. IV Głogowski Górowski II Polkowicki Lubiński Milicki V Zgorzelecki Bolesławiecki Legnicki Legnica Wołowski Trzebnicki Oleśnicki Lubański Lwówecki Złotoryjski Jaworski Średzki Wrocław Wrocławski Oławski Jelenia Góra Świdnicki Jeleniogórski Kamiennogórski Wałbrzyski DzierŜoniowski Strzeliński I Udział w % 0 1,45-2,95 3,22-4,38 4,69-5,45 9,78-10,08 III Uwaga: miasto na prawach powiatu razem z powiatem ziemskim. Kłodzki Ząbkowicki Granice regionów funkcjonalnych: I Intensywnego rolnictwa; II Rolniczo-rekreacyjny III Rekreacyjno-turystyczny; IV Rolniczo-przemysłowy; V Rolniczo-przemysłowo-rekreacyjny Mapa 6. Procentowy rozkład płatności w ramach programu PROW wg powiatów [dolnośląskie = 100%] Źródło: materiały OT we Wrocławiu ARiMR, opracowanie własne 25

28 Wsparcie terenów ONW miało największe znaczenie dla terenów wiejskich regionu funkcjonalnego III obejmującego tereny górskie i podgórskie oraz regionu II związanego z Parkiem Krajobrazowym Dolina Baryczy. W regionie III zrealizowano 37% kwoty wsparcia ONW, a w regionie II 24% tej kwoty w skali województwa. W roku 2006 wsparciem z tytułu ONW objętych zostało 247,8 tys. ha UR, czyli 25% ogółu uŝytków rolnych w województwie. Wsparciem tym objęto 54% powierzchni uprawnionej do tych dopłat. Z tytułu zlokalizowania gospodarstwa w warunkach niesprzyjających produkcji rolniczej wspierani byli przede wszystkim rolnicy powiatów: kłodzkiego i górowskiego, kamiennogórskiego, jeleniogórskiego, wałbrzyskiego, milickiego, wołowskiego i lwóweckiego. Z programu rent strukturalnych i moŝliwości dostosowania gospodarstw w największym stopniu skorzystali rolnicy z powiatów: wrocławskiego, legnickiego, trzebnickiego i oleśnickiego. Praktycznym wyrazem idei ekorozwoju jest wdraŝanie programów rolnośrodowiskowych, a zwłaszcza rozwój rolnictwa ekologicznego. Programy te są jednym z najtrudniejszych i nowatorskich działań PROW. W latach na te działania skierowano 10% kwoty wojewódzkiej (rys. 3). W roku 2007 powierzchnia Dolnego Śląska objęta wsparciem w ramach tych programów wynosząca 21,5 tys. ha UR stanowiła 9% powierzchni wspieranej w Polsce. W województwie dolnośląskim w latach liczba złoŝonych wniosków była wyraźnie mniejsza, niŝ przeciętnie w innych województwach i wyniosła 2668, co daje 11 miejsce w kraju w rankingu województw 17. W kontekście wysokich walorów przyrodniczych Dolnego Śląska jest to liczba zdecydowanie za mała i wskazuje na to, jak niezbędne są działania o charakterze informacyjnym. Wydaje się, Ŝe mniejsza liczba wniosków wynikała takŝe z mniejszej liczby gospodarstw zainteresowanych poprawą dobrostanu zwierząt. Pozytywnym akcentem jest natomiast kwota płatności realizowanych z tego tytułu. Kwota ta przypadająca na jeden wniosek w województwie była najwyŝsza w kraju i wyniosła średnio zł. MoŜna sądzić, Ŝe świadczy ona o bardzo dobrym poziomie przygotowania wniosków, a co za tym idzie roli doradców rolnośrodowiskowych. W województwie dolnośląskim tylko 4% gospodarstw zdecydowało się na ich realizację, co plasuje województwo na poziomie średniej krajowej (ARiMR Dwa lata po akcesji, 2006]. 17 Stan na r. System Informacji Zarządczej ARiMR 26

29 W latach rolnicy podjęli 4 tys. pakietów programów rolnośrodowiskowych na łączna kwotę prawie 70 mln złotych [Kutkowska 2008]. Programy te objęły 11% powierzchni uŝytków rolnych na Dolnym Śląsku. Największym zainteresowaniem cieszył się pakiet ochrona gleb i wód, na który złoŝono najwięcej, bo 45% ogółu wniosków. Pakiet ten objął takŝe największą powierzchnię gruntów (54%). Atrakcyjny dla rolników był takŝe pakiet utrzymanie łąk ekstensywnych (29% liczby wniosków i 17% powierzchni). Trzecim po względem zainteresowania rolników był pakiet rolnictwo ekologiczne (15% wniosków i 19% powierzchni). Stosunkowo niewielki udział w programach rolnośrodowiskowych miały pakiety: rolnictwo zrównowaŝone (3,5% wniosków i 8% powierzchni) oraz pakiet związany z tworzeniem stref buforowych. Prawdopodobnie spowodowane to było zbyt niska, relatywnie do innych pakietów stawki dopłat. Realizacja programów rolnośrodowiskowych była wewnątrzregionalnie zróŝnicowana. W III regionie funkcjonalnym powiaty sudeckie: kłodzki, jeleniogórski, kamiennogórski i wałbrzyski realizowały 32% ogólnej liczby programów rolnośrodowiskowych w województwie. W powiatach tych dominowały zwłaszcza pakiety rolnictwo ekologiczne i utrzymanie łąk ekstensywnych. Innym regionem obejmującym tereny cenne przyrodniczo jest II region funkcjonalny obszarów wiejskich, obejmujący Park Krajobrazowy Doliny Baryczy związany administracyjnie głownie z powiatem milickim. W powiecie tym, chociaŝ znacznie mniejszym obszarowo zrealizowano 3,5% programów rolnośrodowiskowych, w tym 20% pakietów związanych z zachowaniem lokalnych raz zwierząt gospodarskich. W nowym okresie programowania zaplanowano kontynuację szeregu pakietów oraz dodano nowe. Do nowych propozycji wsparcia naleŝą pakiety związane z zachowaniem siedlisk lęgowych zagroŝonych gatunków ptaków oraz cennych siedlisk przyrodniczych na obszarach wiejskich związanych z siecią terenów Natura Świadczy to o jeszcze większym znaczeniu działań nastawionych na ochronę terenów cennych przyrodniczo. Przeznaczenie najsłabszych gruntów rolnych na cele zalesieniowe było moŝliwe w ramach działania PROW zalesianie gruntów rolnych. Potrzeby zalesieniowe kraju określone zostały w Krajowym Programie Zwiększenia Lesistości (KPZL), zgodnie, z którym do 2020 roku Polska powinna osiągnąć wskaźnik lesistości wynoszący 30%. Obecnie wynosi on 29%. [Wstępna analiza. 2009]. Lesistość województwa dolnośląskiego wynosi 30% i w planie zalesień przewidziany został dla tego regionu mniejszy, aniŝeli w innych regionach kraju obszar. W latach na terenie województwa dolnośląskiego złoŝono 256 wniosków na ten cel na kwotę ponad 10 mln zł. Łączna liczba beneficjentów w kraju wynosiła 7 700, tak, 27

30 więc liczba beneficjentów z woj. dolnośląskiego stanowi 3,2% ogółu. Średnia płatność na beneficjenta w woj. dolnośląskim wynosiła złotych 18. Powierzchnia zalesiona dzięki temu programowi to 2409 ha, a średnia powierzchnia obszaru zalesionego w ramach jednego wniosku wynosiła tylko 2,09 ha i jest to jedna z najniŝszych wartości wśród województw w Polsce (średnia dla kraju 4,41 ha). Dla przykładu w woj. zachodniopomorskim wynosiła ona 8,96 ha, w lubuskim 7,4 ha i pomorskim 7,3 ha. W wyniku tego programu lesistość województwa dolnośląskiego zwiększyła się o 0,05%. MoŜliwość ta jest kontynuowana w nowym PROW na lata W tym okresie zakwalifikowano 129 dalszych wniosków na kwotę 8,5 mln złotych. Wobec 4211 wniosków uznanych do finansowania w kraju udział woj. dolnośląskiego wynosi 3%, a wypłacona kwota to 5,5% kwoty ogólnokrajowej. Województwo dolnośląskie w ramach programu zalesień zajmuje 8. miejsce według województw pod względem liczby wniosków i 5 miejsce pod względem kwoty płatności 19. Zalesianie miało największe znaczenie w regionie IV, w którym zrealizowano 50% wojewódzkiej kwoty zalesień oraz w regionie I (30 %tej kwoty). Dominują pod tym względem powiaty: głogowski, wrocławski legnicki. WdraŜanie działań SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno-ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich W ramach programu SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno- Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich w latach na obszary wiejskie woj. dolnośląskiego skierowano prawie 193 mln złotych (około 3% budŝetu działań SPO w Polsce). Prawie 60% budŝetu SPO obejmującego dofinansowanie działań realizowanych przez ARiMR wykorzystali rolnicy na inwestycje w swoich gospodarstwach. Na to działanie równieŝ w innych regionach kraju przeznaczano kwoty największe [Piechowicz 2006]. Pomoc w wysokości ponad 105 mln złotych dotyczyła 756 złoŝonych wniosków. Większość (95%) umoŝliwiła zakup wyposaŝenia i sprzętu ruchomego na kwotę przy dofinansowaniu UE w wysokości 99,9 mln zlotych. Pozostałe wnioski związane były z modernizacją budynków oraz zakładaniem plantacji wieloletnich. 16% środków SPO na Dolnym Śląsku wykorzystana została na wspieranie młodych rolników, a 22 % wojewódzkiego dofinansowania wykorzystano na poprawę przetwórstwa i 18 Dane uzyskane z Dolnośląskiego Oddziału Regionalnego ARiMR 19 Stan na r. systemy Informacji Zarządczej ARiMR 28

31 marketingu artykułów rolnych, 4% na pozyskiwanie alternatywnych źródeł zarobkowania mieszkańców wsi i zaledwie 2% na wspieranie rozwoju infrastruktury technicznej (rys. 6). W ramach działania Poprawa przetwórstwa i marketingu produktów rolnych dofinansowano przedsięwzięcia w kwocie 48,7 mln złotych i w 66% związane to było z poprawą i kontrolą warunków zdrowotnych czyli dobrostanem zwierząt i lepszymi warunkami sanitarno- epidemiologicznymi, 16% wsparcia w ramach tego działania umoŝliwiło poprawę i kontrolę jakości. Działanie RóŜnicowanie działalności rolniczej i zbliŝonej do rolniczej w celu zapewnienia róŝnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów wsparte zostało kwotą pomocy 7,3 mln złotych, przede wszystkim na usługi na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej ( 41%), agroturystykę (20%) oraz drobne usługi na rzecz mieszkańców obszarów wiejskich (27%). Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych 22% Alternatywne źródła dochodów 4% Rozwój infrastruktury technicznej 2% Ułatwienie startu młodym rolnikom 16% Inwestycje w gospodarswach rolnych 56% Rys. 6. Struktura zrealizowanych działań wg wypłaconych kwot w województwie dolnośląskim w ramach SPO Restrukturyzacja i modernizacja sektora rolno- Ŝywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich Źródło: Opracowanie własne na podstawie mat. ARiMR Największymi beneficjentami rolniczego SPO w województwie byli, podobne jak w PROW, mieszkańcy regionu I. Do regionu tego trafiło ponad 45% ogółu dofinansowania, co wynika ze skali i znaczenia rolnictwa w tej części woj. dolnośląskiego (tabela 6). W programie tym w najmniejszym stopniu partycypowali rolnicy terenów sudeckich regionu III i przygranicznego regionu V. 29