Percepcja powodzi w gminie Łomianki

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Bartłomiej Iwańczak nr albumu: Percepcja powodzi w gminie Łomianki Praca magisterska na kierunku geografia w ramach Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Matematyczno-Przyrodniczych w zakresie geografii fizycznej Praca wykonana pod kierunkiem dr hab. Artura Magnuszewskiego, prof. UW w Instytucie Geografii Fizycznej Warszawa, czerwiec 2009

2 Oświadczenie kierującego pracą Oświadczam, Ŝe niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, Ŝe spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego. Data Podpis kierującego pracą Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, Ŝe niniejsza praca dyplomowa została napisana przez mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam równieŝ, Ŝe przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyŝszej uczelni. Oświadczam ponadto, Ŝe niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną. Data Podpis autora pracy 2

3 Abstrakt Obszar Łomianek jest w 60-90% potencjalnie zagroŝony przez powódź. Oceniono, czy tamtejsza młodzieŝ ma tego świadomość. W części teoretycznej dokonano syntezy zagadnienia powodzi w kontekście Wisły, charakterystyki przyrodniczej i społecznej gminy, planu ewakuacji oraz psychologicznych aspektów powodzi. Szczególny nacisk połoŝono na rolę informowania mieszkańców i kształtowaniu prawidłowych postaw. Badanie empiryczne przeprowadzono na 772 osobach w wieku lat. Wykorzystując miary siły związku i analizę czynnikową określono percepcję powodzi. Stworzono model oparty na wymiarach wiedzy, przygotowania i obawy. Wyznaczono 5 skupień postaw respondentów. Do analizy map siatkowych (GRID) wykorzystano oprogramowanie GIS (MapInfo, PsiMap). Porównano postrzegany zasięg powodzi z modelami hydrodynamicznymi oraz zweryfikowano hipotezy tłumaczące percepcję powodzi wiekiem i odległością miejsca zamieszania od rzeki. Słowa kluczowe percepcja, powódź, Łomianki, Wisła, edukacja, psychologia Dziedzina pracy 7.1 Geografia Klasyfikacja tematyczna Geografia fizyczna Tytuł pracy w języku angielskim Perception of risk flooding in Łomianki County 3

4 Spis treści SPIS TREŚCI...4 ROZDZIAŁ I WSTĘP CEL PRACY METODOLOGIA BADAŃ ZAŁOśENIA I HIPOTEZY BADAWCZE...12 ROZDZIAŁ II ZAGADNIENIE POWODZI ZJAWISKO POWODZI OCHRONA PRZED POWODZIĄ EDUKACJA W ZAKRESIE OCHRONY PRZECIWPOWODZIOWEJ PSYCHOLOGIA KLĘSKI POWODZI...26 ROZDZIAŁ III CHARAKTERYSTYKA GMINY ŁOMIANKI CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA CHARAKTERYSTYKA SPOŁECZNO-EKONOMICZNA LOKALNY SYSTEM ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO ANALIZA ZAGROśENIA POWODZIOWEGO...46 ROZDZIAŁ IV PERCEPCJA POWODZI W ŁOMIANKACH NARZĘDZIE BADAWCZE WYKORZYSTANE MIARY STATYSTYCZNE OPIS PRÓBY UZYSKANE WYNIKI MAPY PERCEPCJI PRAWDOPODOBIEŃSTWA POWODZI WERYFIKACJA HIPOTEZ...83 ROZDZIAŁ V WNIOSKI...84 LITERATURA...89 SPIS RYSUNKÓW...95 SPIS TABEL...97 ZAŁĄCZNIK A KWESTIONARIUSZ...98 ZAŁĄCZNIK B ZESTAWIENIE TABELARYCZNE WYNIKÓW

5 Rozdział I Wstęp 1.1. Cel pracy Środowisko przyrodnicze jest silnie powiązane z percepcją człowieka - jest to relacja dwukierunkowa: elementy środowiska wpływają na zachowanie, ale teŝ realizacja wybranych potrzeb przekształca środowisko. W efekcie na klęski Ŝywiołowe mają wpływ zarówno czynniki naturalne jak i antropogeniczne. Na niniejszą pracę naleŝy patrzeć przez pryzmat tej dwoistości. Gmina Łomianki połoŝona jest prawie w całości na tarasie zalewowym Wisły, obszar ten był regularnie zalewany podczas historycznych powodzi. Od kilkudziesięciu lat jest chroniony wałem przeciwpowodziowym. Poczucie bezpieczeństwa sprawiło, Ŝe nastąpił tu dynamiczny rozwój osadnictwa. Jednak w dalszym ciągu teren moŝe zostać zalany podczas wezbrania, które przerwie wał lub przeleje się przez jego koronę. Celem niniejszej pracy jest określenie, czy młodzieŝ zamieszkująca gminę Łomianki ma świadomość zagroŝenia powodziowego oraz czy kolejne etapy edukacyjne (szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum) lub oddalenie miejsca zamieszkania od rzeki mają wpływ na świadomość powodzi. Percepcja oceniana jest pod względem wiedzy (teoretycznej), przygotowania (wiedzy praktycznej) i obawy, tworząc model trójczynnikowy. W dniu 23 października 2007 roku Parlament Europejski opublikował dyrektywę w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim. Stwierdzono w niej, Ŝe moŝna zmniejszyć konsekwencje powodzi przez odpowiednie uregulowania prawne decyzji o zabudowie, przez zwiększenie retencji oraz przez odpowiednie przygotowanie mieszkańców i słuŝb miejskich. Dyrektywa nakazuje równieŝ opracowanie map zagroŝenia powodziowego i ryzyka powodziowego. Obecnie coraz częściej kładzie się nacisk na przeciwdziałanie powodziom i uświadamianie mieszkańców, a nie tylko na reagowanie w obliczu klęski. Przykładem takiego projektu o znaczeniu regionalnym jest Program dla Wisły i jej dorzecza 2020, w którym próbuje się pogodzić interesy mieszkańców, administracji państwowej, organizacji ekologicznych oraz inwestorów w zakresie ochrony przeciwpowodziowej. Aby niniejsza praca miała wymiar praktyczny, drugorzędnym celem jest przygotowanie jej w sposób pozwalający na wykorzystanie w lokalnych programach profilaktyki powodziowej. PoniewaŜ nie istnieje taki kompleksowy program dla Łomianek, układ pracy oraz merytoryczna wartość dodana w części teoretycznej są wzorowane na wprowadzonych w ramach komponentu B4 projektu Banku Światowego Lokalnych Planach Ograniczania Skutków Powodzi. Plany te uwzględniają między innymi historyczną analizę wezbrań, przestrzenne zagroŝenie powodzią, prezentację planów ewakuacji oraz psychologiczną analizę percepcji powodzi. Wszystkie te elementy zostały ujęte w niniejszej pracy. 5

6 Zakres przestrzenny pracy obejmuje obszar administracyjny gminy. PoniewaŜ powódź jest klęską Ŝywiołową, która ze swojej natury obejmuje wielkie powierzchnie, charakterystyka hydrologiczna będzie często określana w skali rzeki (Wisły). Zakres czasowy pracy dotyczy okresu między powodziami. PoniewaŜ dotychczasowe badania powodzi skupiały się przede wszystkim na okresie występowania zagroŝenia oraz jego skutkach, nie ma wielu prac na temat percepcji powodzi u osób potencjalnie zagroŝonych Metodologia badań Badania przeprowadzone w gminie Łomianki nawiązują przede wszystkim do wcześniejszych studiów nad postrzeganiem powodzi przez mieszkańców zagroŝonych terenów. Dotyczyły one wymiaru świadomości zagroŝenia powodzią i wiedzy na temat tego zagroŝenia (podejście poznawcze), dotychczasowych przygotowań oraz przewidywanych zachowań w przypadku powodzi (podejście behawioralne) oraz stosunku do powodzi i oceny emocji z nią związanych (podejście afektywne). Niniejsza praca łączy te podejścia z wiedzą hydrologiczną, dzięki czemu praca ma charakter interdyscyplinarny, wykorzystujący potencjał zarówno geografii jak i psychologii WaŜniejsza terminologia Hydrologia to nauka zajmująca się badaniem hydrosfery, czyli przestrzeni na Ziemi, w której występuje woda (oceany, morza, rzeki jeziora, lodowce i wieczne śniegi), oraz zjawisk i procesów jakie zachodzą w hydrosferze (Encyklopedia Hydrologii, 2008). Z kolei jedna z gałęzi psychologii, psychologia środowiskowa bada molarne związki pomiędzy zachowaniem i doświadczeniem, a środowiskiem zbudowanym przez człowieka i środowiskiem naturalnym (Bell, 1990). Ściśle powiązana jest z nią tzw. geografia człowieka, która analizuje regularność w rozkładzie przestrzennym i czasowym zjawisk wpływających na Ŝycie i działalność człowieka na powierzchni Ziemi oraz uwarunkowań określonych przystosowań człowieka do danego środowiska (Lisowski, 1993). Autor pracy wyraŝa przekonanie, Ŝe studia nad relacjami pomiędzy wodą, człowiekiem i przestrzenią powinny mieć charakter holistyczny. Z tego powodu percepcję powodzi umieściłby w dziedzinie nazwanej przez B. Sivakumara (2004) hydropsychology. Jest to dział wiedzy zajmujący się powiązaniami pomiędzy wszelkimi formami występowania wody, w tym obiektami antropogenicznymi, a psychiką człowieka: procesami poznawczymi, behawioralnymi i emocjonalnymi w aspekcie środowiskowym (Iwańczak, 2008). Jednym z podstawowych pojęć wykorzystywanych w pracy jest percepcja. Określa się ją jako proces strukturyzowania w świadomości człowieka informacji dotyczących określonego zjawiska, uzyskanych w sposób zmysłowy lub werbalny. Tak rozumiana percepcja nie jest jedynie biernym odzwierciedleniem środowiska w świadomości człowieka, ale obejmuje uczucia i wartościowanie dotyczące przyswajania i porządkowania informacji 6

7 (Lisowski, 1993 za: Pocock, 1974). Jednak dla uproszczenia, w niniejszej pracy percepcja powodzi jest rozumiana za pojęcie toŝsame ze świadomością powodzi. PoniewaŜ w pracy zostaną omówione procesy behawioralne i emocjonalne, waŝną rolę pełni równieŝ pojęcie motywacji. MoŜna je rozumieć jako psychologiczny stan przyczyniający się do stopnia, w jakim człowiek się w coś angaŝuje, obejmuje czynniki, które powodują, wytyczają i podtrzymują zachowanie ludzkie zmierzające w określonym kierunku (Stoner, 1997). WyróŜnia się motywowanie zewnętrzne (perswazja) oraz wewnętrzne (popędy). Element, który przewaŝy, świadczy o postawie człowieka w określonej sytuacji. Postawą nazywamy organizację przekonań, ukierunkowującą zachowanie, wynikającą z wiedzy, doświadczenia, oceny i stosunku emocjonalnego do sytuacji przy realizacji pragnień i potrzeb człowieka (Nowak, 1973). Podczas powodzi często występuje konieczność nakłonienia mieszkańców do określonych działań. Dlatego warto wspomnieć o teorii zmiany postaw. Klasyczną metodą perswazji jest oddziaływanie na postawę (na przykład poprzez autorytet) w celu zmiany zachowania. JeŜeli uznamy zjawisko za pozytywne, nasze działanie jest ukierunkowane ku temu zjawisku ( lubię kogoś, więc mu pomogę, działania asekuracyjne przynoszą skutek, więc się zabezpieczę ). JeŜeli zjawisko postrzegamy negatywnie, minimalizujemy naszą aktywność ( nie lubię kogoś, więc mu nie pomogę ). Zupełnie innym nurtem w teorii zmiany postaw jest teoria dysonansu poznawczego (Festinger, 1984). W tym przypadku wpływając na zachowanie modyfikujemy postawę, poniewaŝ człowiek podświadomie usprawiedliwia kaŝde swoje zachowanie ( nie pomogłem mu, więc go nie lubię ). Rys. 1. Osiem wymiarów percepcji ryzyka (Kraus i Slovic, 1988) Inny termin pojawiający się w pracy to ryzyko, którym nazywamy podejmowanie decyzji przy ograniczonym dostępie do informacji (Slovic, 2000). Klasyczne (matematyczne) metody analizy ryzyka nie uwzględniają kontekstu sytuacyjnego, waŝnego w przypadku oceny społecznej. Nie potrafią równieŝ oddzielić faktycznych przyczyn od poglądów osób badanych (Aven, 2005). MoŜna wyróŝnić trzy rodzaje stosunku do ryzyka: akceptowanie, redukowanie oraz unikanie (Sharlin, 1989). Kraus i Slovic (1988) przedstawiają ryzyko na ośmiu wymiarach percepcji (rys. 1). 7

8 Przegląd wcześniejszych prac Za początek badań nad percepcją powodzi przyjmuje się prace geografów White a i Burtona (McAndrew, 1993). WaŜne okazało się pokazanie róŝnic w postrzeganiu zagroŝenia pomiędzy społeczeństwem i ekspertami (Ittelson, 1974). Kates (1976) dowodzi, Ŝe ludzie, którzy doświadczyli powodzi, częściej wykazywali późniejsze zachowania asekuracyjne. Whyte (1986) wydziela trzy grupy cech modyfikujące stosunek do powodzi: cechy indywidualne (edukacja, wiek, płeć, wielkość rodziny, obawa), cechy sytuacyjne (poczucie kontroli, dobrowolność, doświadczenie, wpływ autorytetów, uwaga mediów) oraz cechy właściwe ryzyku (częstotliwość zagroŝenia, bezpośrednie konsekwencje, śmiertelność). Green (1991) stwierdza, Ŝe zwykli ludzie traktują prawdopodobieństwo powodzi jako proces. Wystąpienie powodzi jest wynikiem błędu, natomiast jej brak wynika z prawidłowego przygotowania. Natomiast eksperci traktują powódź jako incydent o charakterze losowym. Badania Polic (1991), wskazują, Ŝe ponad połowa ludzi po przejściu wiosennej powodzi nie dopuszcza moŝliwości kolejnej powodzi w tym samym roku. Najnowsze prace dotyczą m.in. zachowania kierowców w obliczu zalania drogi przez wody powodziowe (ponad połowa zgonów podczas powodzi w USA dotyczy osób uwięzionych w samochodach lub prowadzących pojazdy przez wodę), (NWS, 2006). Wyjaśnia się to traktowaniem niepowaŝnie ostrzeŝeń, niską wiedzą ogólną o powodzi oraz młodym wiekiem (Drobot, 2006). Co ciekawe płeć, wcześniejsze doświadczenie innego zagroŝenia naturalnego ani skłonność do zachowań ryzykownych (np. hazardu) nie okazały się istotne. Najwięcej do koncepcji badania empirycznego wniósł artykuł Grothmanna i Reusswiga (2006). Opisano w nim Teorię Ochrony Motywacji (ang. Protection Motivation Theory - PMT) w badaniach nad percepcją powodzi. Jest to analiza korelacyjna zmiennych ilościowych i zakodowanych numerycznie zmiennych jakościowych. Schemat teorii został zaprezentowany na rysunku (rys. 2). Percepcję ryzyka stanowi świadomość powodzi oraz siła tej świadomości. Po przekroczeniu pewnego progu percepcji uaktywnia się ocena własnych moŝliwości poradzenia sobie z ryzykiem. Modyfikatorami są czynniki irracjonalne. Dodatkowo w PMT uwzględniono ocenę dotychczasowego doświadczenia związanego z powodzią oraz zaufanie w ochronę państwa. Wszystkie grupy mają potencjał, zwiększający lub zmniejszający motywację do ochrony. Zmienne określające ryzyko powodzi moŝna umieścić w trzech grupach (rys. 3): charakteryzujących wezbranie, obszar zagroŝony oraz przystosowanie społeczne. Do badania przygotowano formularz, w którym analizowano cztery aspekty percepcji: wiedzę o zagroŝeniu i formach ochrony, zastosowanie się do zaleceń (opracowanie rodzinnego planu powodziowego, zabezpieczenie cennych rzeczy etc.), kupno zabezpieczeń fizycznych oraz odpowiednia konstrukcja budynku. Oceniono równieŝ doświadczenie, lęk 8

9 przed powodzią, religijność i wiarę w nieuchronność losu. Wywiad kończyła metryczka demograficzna: płeć, wiek, wykształcenie oraz opcjonalnie dochód. Rys. 2. Zmienne wyjaśniające podejmowanie czynności ochronnych w PMT (Grothmann i Reusswig, 2006) Rys. 3. Zmienne potencjalnego i rzeczywistego ryzyka powodziowego (Grothmann i Reusswig, 2006) Przebadano 157 mieszkańców terenów nad Renem potencjalnie zagroŝonych powodzią. W efekcie powstała macierz korelacji pomiędzy zmiennymi. Wyznaczono w niej czynniki, które w sposób istotny wyjaśniały percepcje powodzi. Wysoka dodatnia korelacja wystąpiła pomiędzy świadomością zagroŝenia i ponoszeniem wydatków na ochronę przeciwpowodziową; pomiędzy własnością budynku i stosowaniem zabiegów ochronnych oraz pomiędzy przeŝyciem powodzi i oceną swoich kompetencji. Wysoka ujemna korelacja wystąpiła pomiędzy poprawną oceną zagroŝenia powodziowego, a wiarą w przeznaczenie oraz pomiędzy odczuwaniem lęku i podejmowaniem czynności asekuracyjnych. Łącznie te wyniki wyjaśniły 45% wariancji. 9

10 Drugim z waŝnych opracowań metodologicznych jest artykuł Raaijmakers (2007) o zastosowaniu przestrzennej analizy wieloczynnikowej (ang. Spatial Multi-Criteria Analysis - SMCA) w badaniach powodzi. Jako pierwszy SMCA opisał van Herwijnen (1999). Praca róŝnicuje percepcję powodzi i stosunek do powodzi. Percepcja powodzi opiera się na świadomości (ang. awareness), obawie (ang. worry) oraz przygotowaniu (ang. preparedness). WyróŜniono świadomość ekspercką, klasyczną oraz ignorancką. Poprzez edukację jest moŝliwość poprawy tego elementu (King, 2000). Obawa zaleŝy od postrzegania częstotliwości powodzi i jest w znaczniej mierze czynnikiem indywidualnym. Koreluje ze wskaźnikami socjo-ekonomicznymi, jak wielkość potencjalnych strat materialnych, zagroŝenie zdrowia i Ŝycia, zagroŝenie rodziny (Tapsell, 2002). Większa obawa powoduje dąŝenie do redukcji ryzyka. Przygotowanie jest zdolnością wykorzystania okresu poprzedzającego powódź do ochrony oraz opracowania strategii działania podczas i po powodzi w wymiarze społecznym, technicznym, ekonomicznym i instytucjonalnym (van der Veen, 2005). Powiązania pomiędzy tymi elementami pokazuje rysunek (rys. 4). Rys. 4. Współzależności pomiędzy elementami percepcji powodzi (Raaijmakers, 2007) RóŜne natęŝenie elementów percepcji pozwala wyznaczyć modele podejścia do powodzi. Cztery wybrane modele i ich składowe zostały pokazane na schematach (rys. 5). Teoria SMCA nawiązuje do relacji pomiędzy korzyściami i stratami u osób zamieszkujących zagroŝone tereny. Ludzie akceptują ryzyko, jeŝeli jego poziom jest mały lub korzyści przewaŝają nad stratami. Korzyści dzieli się na materialne i niematerialne, a te drugie na wzmacniające wartości pozytywne i na tłumiące wartości negatywne (Wiggering, 2006). Przykładowo duŝa obawa wymaga tłumienia wartości negatywnych, natomiast przy jej niskim poziomie wystarczy wzmocnienie wartości pozytywnych. Taki mentalny handel stanowi tło podczas podejmowania decyzji. Podczas analizy percepcji ryzyka naleŝy wziąć pod uwagę róŝnice w postrzeganiu przez społeczeństwo oraz przez ekspertów i osoby podejmujące decyzje legislacyjne. Eksperci patrzą na powódź z logicznego punktu widzenia, u reszty ludzi świadomość jest bardziej intuicyjna (Fischhoff, 1978). 10

11 Rys. 5. Cztery podstawowe modele podejścia do powodzi (Raaijmakers, 2007) W procesie badania metodą SMCA wyznaczono zmienne z róŝnych dziedzin, operacjonalizujące m.in. poziomy obawy, wiedzy, przygotowania, korzyści i strat. Następnie wykorzystano cyfrowy model środowiska, wskazujący liczbę alternatyw oraz przestrzenny rozkład ryzyka. W efekcie obszar został poddany bonitacji punktowej, a punkty efektywności określiły przestrzenną percepcję powodzi. Autorzy przeprowadzili badania w delcie rzeki Ebro. Uwzględnili trzy scenariusze powodzi: straty po przeznaczeniu terenu zagroŝonego pod zabudowę, straty po przeznaczeniu dla rolnictwa i przypadek powodzi sztormowej. Stwierdzili, Ŝe najmniejsza świadomość powodzi jest w przypadku zagęszczenia zabudowy, a największa przy oczekiwanym sztormie. Trzecim tekstem, który wpłynął na konstrukcję narzędzia był artykuł Brilly (2005). W badaniach przed (1997) i po (2003) powodzi pytano o częstotliwość powodzi i metody dowiadywania się o niej. Proszono równieŝ o zaznaczenie na mapie obszaru zalanego. Po zastosowaniu wieloczynnikowej analizy regresji, percepcję powodzi wyjaśniono w 1997 roku lękiem przed powodzią, liczbą przeŝytych powodzi oraz wiekiem respondentów. W 2003 roku istotna okazała się równieŝ liczba przewidywanych powodzi, zniszczenia spowodowane przez poprzednią powódź oraz poczucie nieuchronności kataklizmu. Dodatkowo oceniono, Ŝe ludzie chcieli być informowani o ewakuacji najpóźniej na kilka godzin przed nią, najczęściej z wyprzedzeniem jednego dnia. Woleli być powiadomieni o zagroŝeniu, nawet jeŝeli byłby to fałszywy alarm. Oczekiwali wykorzystania telewizyjnej prognozy pogody do przekazywania informacji o sytuacji powodziowej. Stwierdzili, Ŝe alarm za pomocą syren moŝe jedynie słuŝyć do zwrócenia uwagi, a informacje i instrukcje powinny być podawane za pomocą radia, telewizji i Internetu. Widoczne było przekonanie, Ŝe rodzina 11

12 musi się trzymać razem. W badaniu podkreślono, Ŝe brakuje wiedzy, zarówno teoretycznej o zjawisku powodzi, jak i praktycznej o postępowaniu w przypadku zagroŝenia. W części poświęconej dyskusji wyników, nawiązano do rozprawy doktorskiej D. Rucińskiej (2008). Autorka oceniła wiedzę młodzieŝy warszawskiej na temat ekstremalnych zjawisk przyrodniczych. Wskazała równieŝ na braki tych zagadnień w materiałach dydaktycznych (podręcznikach, atlasach) i w programach nauczania Założenia i hipotezy badawcze Zrealizowanie celu pracy, oceny percepcji powodzi w gminie Łomianki, wymaga przeprowadzenia badań empirycznych wśród mieszkańców gminy. Nawiązując do wcześniejszych prac, wybrano badania kwestionariuszowe. PoniewaŜ percepcja jest pojęciem miękkim, trudnym do operacjonalizacji, wyróŝniono w modelu badawczym trzy wymiary: wiedzy, przygotowania i obawy. Uznano ponadto, Ŝe ze względu na specyfikę badania i jego reprezentatywność, naleŝy ograniczyć populację (a tym samym próbkę) do dzieci i młodzieŝy. Szersza dyskusja i uzasadnienie powyŝszych załoŝeń zostały przedstawione w rozdziale IV. Postawiono w pracy dwie główne hipotezy. Pierwsza zakłada, Ŝe percepcja powodzi zmienia się w miarę zbliŝania miejsca zamieszkania do Wisły. Osoby, które mieszkają bliŝej rzeki mogą czuć się bardziej zagroŝone i dąŝyć do większego przygotowania. Dlatego spodziewane jest przestrzenne zróŝnicowanie percepcji. Druga hipoteza brzmi: percepcja powodzi zmienia się wraz z wiekiem. Hipoteza ta wynika z faktu, Ŝe w miarę zdobywania wykształcenia, świadomość i wiedza o powodzi powinna się zwiększać. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe hipotezy nie są postawione kierunkowo. Trzeba teŝ pamiętać, Ŝe głównym celem pracy jest określenie percepcji powodzi w gminie Łomianki, a nie wskazanie czynników wpływających na jej zróŝnicowanie. Percepcja powodzi jest zagadnieniem wielowymiarowym. Z tego powodu analiza będzie prowadzona róŝnymi metodami. Prawidłowa ocena wymaga podjęcia sekwencji działań, których ostatnim etapem będzie weryfikacja powyŝszych hipotez. Pierwszą z metod są klasyczne badania kwestionariuszowe. Zasadniczym krokiem jest przygotowanie narzędzia badawczego formularza. Na jego podstawie będą zebrane surowe wyniki i poddane analizie. Po wyodrębnieniu ze zbioru zmiennych tych elementów, które decydują o wymiarze wiedzy, przygotowania i obawy (na podstawie analizy czynnikowej) zostanie przygotowany model trójwymiarowy. Następnie zostaną wyróŝnione określone skupienia (grupy) osób o podobnych cechach. Respondenci będą mieli za zadanie dokonać subiektywnej oceny własnej percepcji powodzi w trzech wymiarach rozpatrywanych w pracy. Następnie zostanie określone, na których wymiarach oceny subiektywne i obiektywne (wynikające z modelu) są zgodne oraz kiedy następuje niedoszacowywanie lub przeszacowywanie percepcji powodzi. Tak 12

13 przeprowadzona analiza pozwoli na przestawienie oceny samoświadomości powodzi wśród mieszkańców Łomianek. Trzecia metodą jest autorskie podejście do przestrzennej analizy percepcji powodzi. Dzięki zaznaczeniu przez respondentów obszaru, który jest według nich zagroŝony powodzią o p=1%, moŝna wygenerować mapy ewaluatywne w siatce (GRID) z podziałem na grupy. Zmienne kategoryzujące będą wtedy róŝnicować percepcję powodzi. Wykorzystując oprogramowanie geoinformacyjne i psychokartograficzne (Foland, 2007) moŝna wyznaczyć powierzchnie o istotnych róŝnicach statystycznych miedzy grupami. Uzyskane wyniki mogą posłuŝyć jako dane wejściowe w modelowaniu hydrodynamicznym. W efekcie moŝna wyliczyć, jakie jest faktyczne prawdopodobieństwo obszaru zaznaczonego przez respondentów jako p=1%. Takie dane stanowią cenny materiał dla słuŝb przeciwpowodziowych, pokazujący, jakiej częstotliwości powodzi spodziewają się mieszkańcy zagroŝonych obszarów. Rys. 6. Mapa terenów powodzi w lipcu 1934 roku (WIG, 1935) 13

14 Rozdział II Zagadnienie powodzi 2.1. Zjawisko powodzi Definicja i rodzaje powodzi Definicja powodzi nawiązuje bezpośrednio do definicji wezbrania. Wezbraniem nazywamy znaczny wzrost stanów wody w ciekach i jeziorach, wywołany zwiększonym zasilaniem lub zahamowaniem odpływu (Kiciński, 1983). NaleŜy zaznaczyć, Ŝe wezbranie ma charakter naturalny i moŝe przynosić korzyści dla środowiska (śelaziński, 2000). Powódź jest szczególnym rodzajem wezbrania. Według ustawy Prawo wodne (2001) powodzią nazywamy wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach lub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagroŝenie dla ludności lub mienia. IMGW definiuje powódź prawie identycznie, jako wezbranie, w wyniku którego wody rzeki, po przekroczeniu stanu brzegowego lub przerwaniu wałów zalewają dolinę zagraŝając ludziom, powodują straty społeczne, ekonomiczne i przyrodnicze (Encyklopedia Hydrologii, 2008). Mimo rozróŝnienia często myli się pojęcia wezbrania i powodzi albo uŝywa ich zamiennie. Nawet Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny (2001) definiuje powódź, czyli kontrolowane rozprowadzenie warstwy wody na terenach zalewowych w celu nawodnienia; w trakcie wezbrania wypływ na tereny zalewowe, jako synonim wezbrania i zalania. MoŜna wyróŝnić trzy rodzaje przyczyn powodzi. Przyczyny naturalne morfogeniczne wynikają z charakterystyki zlewni oraz morfometrii cieku (warunki własne obszaru). Do przyczyn naturalnych hydrogenicznych (warunki własne wezbrania) naleŝą przede wszystkim warunki klimatyczne (ilość opadów, czas topnienia pokrywy śnieŝnej). Rosnące znaczenie mają przyczyny antropogeniczne. Większa powierzchnia nieprzepuszczalna zwiększa odpływ powierzchniowy, co wpływa na zwiększenie fali kulminacyjnej. Przy tych samych opadach, wezbranie jest większe i występuje wcześniej na terenie zurbanizowanym (Yoshimoto, 1990). Tab. 1. Klasyfikacja wezbrań ze względu na wielkość wg Punzeta (Maciejewski, 2000) Typ wezbrania Kryterium Brak wezbrania Qmax < (Qśr + Q50%)/2 Wezbranie zwyczajne (Qśr + Q50%)/2 < Qmax < Q50% Wezbranie średnio wielkie Q50% < Qmax < Q10% Wezbranie wielkie Q10% < Qmax < Q5% Wezbranie katastrofalne Q5% < Qmax Powodzie moŝna klasyfikować ze względu na ich zasięg przestrzenny, rozmiar oraz genezę. Według pierwszego kryterium wyróŝnia się powodzie o zasięgu lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym (Bartnik, 2007). Przykładem klasyfikacji wezbrania ze względu na wielkość jest klasyfikacja Punzeta (tab. 1). 14

15 Rozbudowaną klasyfikacją ze względu na genezę jest podział według Lambora (1962). PoniŜej znajduje się zestawienie typów wezbrań (powodzi), (tab. 2). Tab. 2. Klasyfikacja wezbrań we względu na genezę (Lambor, 1962) Typ powodzi Symbol Przyczyny Zasięg i charakter 1. O n gwałtowne OPADOWE rozlewne O f O r Intensywne lokalne deszcze nawalne, burze termiczne deszcze frontalne deszcze frontalne zasilane orograficznymi 4. ROZTOPOWE R gwałtowne topnienie śniegu 5. SZTORMOWE S z ZATOROWE zatorowośryŝowe zatorowolodowe Z s Z l sytuacja baryczna sprzyjająca powodziom lokalne silne powodzie na potokach górskich i małych ciekach, zwykle w lecie zwykłe powodzie o szerokim zasięgu groźne powodzie o szerokim zasięgu szeroki zasięg terytorialny, największe zagroŝenie na nizinach wybrzeŝe morskie, utrudniają odpływ w przymorskich dolinach rzecznych gwałtowny spadek lokalne powodzie (Noteć temperatury i zamarzanie Środkowa, Brda, Wisła) rzeki spiętrzenie wody na zatorze lokalne, najczęściej przy w czasie spływu lodów mostach i zaporach (roztopy) Na schemacie przedstawiono przestrzenne rozmieszczenie powodzi w Polsce (rys. 6) oraz okresy występowania zagroŝenia powodziowego w Polsce (rys. 7). Rys. 7. Przestrzenne rozmieszczenie powodzi w Polsce (Maciejewski, 2000) 15

16 Rys. 8. Okresy występowania zagrożenia powodziowego w Polsce (Maciejewski, 2000) Wisła i Warszawa w aspekcie powodzi Według badań, we wczesnym holocenie powodzie powyŝej dzisiejszej Warszawy były częste i powodowały przesuwanie się koryta Wisły. Natomiast poniŝej Warszawy nie odnaleziono wielu tzw. paleomeandrów. Na podstawie prac archeologicznych wydaje się, Ŝe koryto Wisły niedaleko dzisiejszych Łomianek było znacznie niŝej połoŝone niŝ jest obecnie (Starkel, 2001). Pierwsze informacje o powodziach w dawnych kronikach czy pamiętnikach są niepełne i subiektywne. Dosyć wiarygodnym źródłem jest Chorographia Regini Poloniae Długosza (przedruk, 1962). Na podstawie opisów moŝna określić okres wystąpienia powodzi, czasami jej genezę oraz zasięg i spowodowanie strat. Stan wody w Warszawie mierzony jest od 1799 roku za pomocą wodowskazu załoŝonego przez A. Magiera. 15 największych stanów wody od momentu załoŝenia wodowskazu w Warszawie (rys. 8) podaje Gutry-Korycka (2007). Wielka Wysoka Woda (863 cm) wystąpiła 27 lipca 1844 roku (Magnuszewski, 2008). NajbliŜszym dla Łomianek punktem pomiarowym na Wiśle jest obecny wodowskaz w Warszawie. Rys. 9. Daty najwyższych stanów wody w Warszawie (Gutry-Korycka, 2007). 16

17 Na podstawie rycin, nazw ulic (Karowa, Wiślana, Wodna) oraz kronik wiadomo, Ŝe naturalne obszary zalewowe w okolicy Warszawy to Łomianki, Siekierki, Powiśle, Białołęka i Saska Kępa (rys. 9). Po wybudowaniu wałów, są to tereny potencjalnie zagroŝone. Rys. 10. Obszar zalewowy w wyniku symulacji powodzi w Warszawie (Magnuszewski, 2008) Mieszkańcy okolic Warszawy mają własne nazwy na powodzie, związane z okresem, kiedy one występują. Marcówka związana jest z topnieniem lodów na wiosnę. Termin "Świętojanka" określa powodzie pod koniec czerwca wywołane długotrwałymi opadami frontalnymi. Z kolei Jakubówka wskazuje na koniec lipca. Powodzie w tym okresie wywoływane są przez opady nawalne (Jabłoński, 2008). O maksymalnej wysokości powodzi świadczą znaki wielkiej wody. ChociaŜ większość z nich została zniszczona podczas Powstania Warszawskiego, moŝna je jeszcze znaleźć Parku Wilanowskim (ryc. 10a), na gmachu komory wodnej na Pradze (ryc. 10b) i przy źródle Staszica na Bielanach. Stany wody są równieŝ zaznaczone przy wrotach śluzy Portu śerańskiego (ryc.10c). Na terenie gminy Łomianki mimo wielokrotnych powodzi nie ma zachowanych znaków wielkiej wody. W latach trwała wieloetapowa modernizacja i rozbudowa wałów przeciwpowodziowych w okolicach Warszawy. Powstały wtedy wały wzdłuŝ całej gminy Łomianki. Częste zmiany w koncepcji spowodowały zróŝnicowanie szerokości międzywala od 1300 m w rejonie Siekierek do 450 m poniŝej mostu Śląsko-Dąbrowskiego. Koryto zostało zasypane gruzem i utworzyło tzw. gorset warszawski pomiędzy Śródmieściem i Pragą. Stolica jest chroniona przed wodą o prawdopodobieństwie 0,1%, natomiast gmina Łomianki przed wodą o prawdopodobieństwie ok. 1% (Magnuszewski, 2008). 17

18 Rys. 11. Znaki wielkiej wody w Warszawie (Magnuszewski, 2008) Charakterystyczne dla Wisły jest występowanie zarówno wezbrań typu opadowego jak i zatorowo-roztopowego. Stwierdzono, Ŝe wezbrania roztopowe (ryc. 11b) stanowią 64% wszystkich wezbrań i występują na przełomie marca i kwietnia (72% przypadków). Wezbrania opadowe (ryc. 11a), (29%) spotyka się w czerwcu, lipcu i sierpniu (73% przypadków), (Fal, Dąbrowski, 2001). Rys. 12. Porównanie transformacji fali wezbraniowej na Wiśle podczas powodzi a) opadowej i b) roztopowej, (Fal, Dąbrowski, 2001) 2.2. Ochrona przed powodzią Rozwój ochrony przeciwpowodziowej Pierwsze próby ochrony przed powodzią datuje się na wiek XIII. Głównym zabiegiem regulacyjnym było wtedy oczyszczanie koryta z rumoszu drzewnego oraz poszerzanie koryta, by łatwiej spływała kra (Metelski, 1997). W średniowieczu rozlewiska i starorzecza zasypywano (Brzoskwinia, 2006). Przez wiele wieków nie zwracano uwagi na właściwe gospodarowanie wodą. Sytuacje skomplikowały rozbiory, poniewaŝ w kaŝdym z zaborów obowiązywały inne regulacje prawne i poziom techniczny ochrony przeciwpowodziowej. W XIX wieku panował pogląd, Ŝe moŝna kontrolować rzekę. Na podstawie protokołu Bogumińskiego z 1819 r. dokonano przekopów, które skróciły Odrę z 1020 km do obecnych 18

19 860 km (Bobiński, 2005). Powstało wtedy w Polsce wiele jazów, polderów i suchych zbiorników o łącznej pojemności 140 mln m 3 (Bobiński, 1996). Po drugiej wojnie światowej wprowadzono centralne zarządzanie ochroną przeciwpowodziową. Dekretem z 5 lutego 1946 r. został powołany Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny. W tym samym roku utworzono Rejonowe i Wojewódzkie Komitety Przeciwpowodziowe. Za ochronę przeciwpowodziową odpowiedzialni byli równieŝ prezydenci miast lub naczelnicy. W 1972 roku powstał Państwowy Instytut Hydrologiczno-Meteorologiczny. Po 1990 roku utworzono Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej, koordynujące działania przeciwpowodziowe w skali dorzecza (Adamczyk, 2006). Niedawno w strukturze RZGW powstały wyspecjalizowane Ośrodki Koordynacyjno Informacyjne Ochrony Przeciwpowodziowej (OKI), których zadaniem są działania prewencyjne i edukacyjne. Nowoczesny system reagowania kryzysowego powstał dopiero po powodzi w 1997 roku. W 1998 powołano Urząd Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności. Rok później utworzono Zespoły Reagowania Kryzysowego, które miały za zadanie zapobiegać i zwalczać klęski Ŝywiołowe. W 2002 roku zlikwidowano Komitety Przeciwpowodziowe, a na ich miejsce powstały Powiatowe i Gminne Centra Reagowania Kryzysowego. Liczne obowiązki przyznano Państwowej StraŜy PoŜarnej. Dodatkowo podczas klęski powodzi moŝe dojść do przekazania oddziałów Sił Zbrojnych RP do dyspozycji wojewody (Rybak, 2004) Metody ochrony przed powodzią Istnieje wiele podziałów metod ochrony przed powodzią. Przykładowo moŝna wydzielić ochronę czynną lub bierną albo na ochronę, która nie dopuszcza do powodzi lub która minimalizuje straty. W niniejszej pracy zostało dokonanie rozdzielenie na metody ochrony technicznej i pozatechnicznej (rys. 12). Na wstępnie naleŝy wyraźnie podkreślić, Ŝe jedyną metodą dającą stuprocentową ochronę byłby całkowity zakaz zabudowy obszarów zagroŝonych. PoniewaŜ jest to niemoŝliwe ze względu na uwarunkowania historyczne, osadnicze, gospodarcze i demograficzne, pozostałe metody mogą jedynie zmniejszać prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi (śelaziński, 2000). NaleŜy teŝ pamiętać, Ŝe kraje wysoko rozwinięte przez wiele lat inwestowały w zabezpieczenia techniczne, a mimo to powodzie przynoszą tam coraz większe straty. Najczęściej spotykaną metodą są wały przeciwpowodziowe, będące główną metodą ochrony mieszkańców Łomianek. Pełnią one funkcję bariery (betonowej, ziemnej) pomiędzy rzeką a zagroŝonym terenem. Ich podstawową wadą jest projektowanie na określoną wielkość powodzi. W przypadku wezbrania większego niŝ zakładane prawdopodobieństwo, woda zwyczajnie przeleje się przez koronę wałów. Stanowi to jednak 34% wszystkich przypadków, pozostałe przyczyny katastrof to przerwania i podmycia (Maciejewski, 2000). Dlatego waŝna jest regularna konserwacja wałów w okresie między powodziami. 19

20 20 Rys. 13. Schemat działań przeciwdziałających powodzi (opracowanie własne) Innymi rodzajami ochrony technicznej są zbiorniki retencyjne, regulujące wysokość fali kulminacyjnej przez zatrzymanie wody w zbiorniku utworzonym przez zaporę. Podobną funkcję pełnią poldery, w których nadmiar wody jest przechwytywany na naturalnym terenie zalewowym, odgrodzonym od koryta wałem. Poza tym moŝna dokonywać prostujących rzekę przekopów, tworzyć kanału ulgi, czyli dodatkowe koryta odchodzące od cieku powyŝej miasta i wpadające poniŝej. Metodą hydroekologiczną jest zwiększanie infiltracji i intercepcji, co spowalnia topnienie śniegu oraz opóźnia odpływ wód opadowych (DroŜdŜal, 2004). Środki ochrony pozatechnicznej polegają przede wszystkim na zrównowaŝonej zabudowie dolin rzecznych poprzez uwzględnianie map zagroŝenia powodziowego i map ryzyka powodziowego w planach zagospodarowania. Władze lokalne mają moŝliwość wydania decyzji, w których określają szczegółowe warunki, jakie muszą spełniać obiekty budowane na terenach zagroŝonych powodzią. W zaleŝności od poziomu ryzyka moŝna wydać decyzję o całkowitym zakazie budowy, wymogu stosowania odpowiednich materiałów lub konieczności dodatkowych ubezpieczeń. W tej grupie metod znajduje się system osłony hydrologiczno-meteorologicznej i modele symulujące zasięg powodzi (Weremko, 1992). Warto pamiętać o moŝliwościach ochrony indywidualnej. NaleŜy regularnie sprawdzać droŝność rowów melioracyjnych. Podczas powodzi woda często cofa się przez kanalizację. MoŜna tego uniknąć poprzez montaŝ zaworu zwrotnego. Dom moŝna ogrodzić groblą ziemną. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe te metody sprawdzają się przy niewielkich podtopieniach na terenach sąsiadujących z wałem, natomiast nie będą miały znaczenia podczas przerwania wałów, co dotyczy większości obszaru Łomianek.

21 Gdy zdecydowano się na budowę budynku na terenach zagroŝonych powodzią, moŝna się zabezpieczyć na kilka sposobów (rys. 13), (LPOSP, 2001). WyróŜnia się dwa podejścia. Pierwsze to uniemoŝliwienie wodzie dostępu do wnętrza budynku przez zapory stałe lub czasowe. MoŜna uszczelnić dom kładąc nieprzepuszczalną warstwę na murach, wykorzystywać osłony na drzwi i okna, podnieść progi drzwi. Zabezpieczenia takie zazwyczaj nie przekraczają jednego metra, gdyŝ przy wyŝszych stanach wody, parcie moŝe naruszyć konstrukcję. Alternatywą są zabezpieczenia polegające na swobodnym przepływie wody przez budynek, tak by poczyniła jak najmniej szkód. Do budowy domów stosuje się wtedy materiały wodoodporne, a urządzenia grzewcze, sprzęt elektroniczny i waŝne dokumenty umieszcza w najwyŝszej kondygnacji (Barszczyńska, 2002). Rys. 14. Sposoby ochrony budynku na obszarze zagrożonym powodzią (FEMA, 1998) Rodzinny plan ewakuacji WaŜnym elementem ochrony przeciwpowodziowej jest stworzenie rodzinnego planu ewakuacji (Barszczyńska, 2002). Podczas ewakuacji człowiek często traci głowę. Dlatego przed wystąpieniem zagroŝenia powinien przygotować procedury zachowań i listę rzeczy, które musi wziąć ze sobą. Rodzinny plan ewakuacji powinien zawierać mapę ewakuacji, z punktem spotkania się rodziny poza obszarem zagroŝonym w przypadku rozdzielenia, trasami przejazdu, hipsometrią terenu i szacowanym zasięgiem powodzi. NaleŜy przygotować check-listę rzeczy, które naleŝy wziąć ze sobą oraz rozdzielić, który z członków rodziny je weźmie. Trzeba równieŝ ustalić, kto będzie odpowiedzialny za wyłączenie prądu, gazu, wody. Osoby chore nie mogą zapomnieć o odpowiednich lekach. NaleŜy pamiętać o zapewnieniu schronienia zwierzętom i zorientować się, czy nikt z sąsiadów nie będzie potrzebował pomocy. Do podstawowych rzeczy, jakie muszą zostać zabrane zalicza się dowody toŝsamości, pieniądze, dokumenty dotyczące domu i gruntów, polisy ubezpieczeniowe, apteczkę, koce i śpiwory, odpowiednie obuwie, ciepłą odzieŝ, kurtki przeciwdeszczowe, radio na baterie, zapas Ŝywności i wody oraz latarkę. Warto takŝe wziąć ze sobą cenne pamiątki rodzinne i ulubione zabawki dzieci. Osobnym zagadnieniem jest sytuacja, gdy powódź zaskoczy niespodziewanie, na przykład w nocy. KaŜdy z domowników powinien wtedy wiedzieć, co ma zrobić. Jest to 21

22 waŝne zwłaszcza na terenach takich jak Łomianki, gdzie woda moŝe gwałtownie wedrzeć się przez wyrwę w wale przeciwpowodziowym i zalać duŝy teren. W przypadku niebezpieczeństwa powodzi naleŝy słuchać lokalnego radia oraz postępować według wskazówek słuŝb kryzysowych. Następnie naleŝy działać według rodzinnego planu powodziowego. NaleŜy poruszać się tylko wyznaczonymi drogami i absolutnie nie wolno wjeŝdŝać na odcinki zalane wodą. Rwąca woda o głębokości 30 cm moŝe juŝ porwać samochód. Podczas pieszej ewakuacji juŝ 15 cm wody przewraca człowieka (Barszczyńska, 2002) Dyskusja nad ochroną przeciwpowodziową śelaziński (2001) przedstawia listę przyczyn, które powodują, Ŝe ochrona przeciwpowodziowa w Polsce nie spełnia swojej roli. 1. Podstawowym problemem jest niewłaściwe zagospodarowanie terenów zalewowych. W przypadku Łomianek Rada Miejska (2006) uchwaliła zapis: W planach zagospodarowania przestrzennego naleŝy przewidzieć, by na terenach między rzeką i wałem przeciwpowodziowym nie planować nowej zabudowy uzasadniając, Ŝe na obszarze potencjalnego zagroŝenia powodziowego znajduje się 90% gminy, a tym samym wprowadzenie tam regulacji jest niemoŝliwe. Stwierdza takŝe, iŝ w przypadku gminy Łomianki zapewnienie bezpieczeństwa dla obszarów potencjalnego zagroŝenia powodziowego ( ) powinno ograniczyć się do odpowiedniej regulacji Wisły oraz modernizacji istniejącego wału przeciwpowodziowego. 2. Wzrost kosztów poniesionych na zabezpieczenia techniczne jest skorelowany ze skalą strat (śelaziński, 2000b). Im bardziej zabezpieczony jest potencjalnie zagroŝony teren, tym bardziej cenne zakłady ludzie są gotowi tam lokalizować. Dowiodły tego olbrzymie zniszczenia podczas powodzi na ujarzmionych rzekach: Missisipi w 1993 roku i Renie w 2002 roku. W Polsce na odcinku Wisły od ujścia Sanu do ujścia Narwi obecna powierzchnia pomiędzy wałami przeciwpowodziowymi wynosi ok. 270 km 2, natomiast powierzchnia zalewana prze wielkie wody w przeszłości wynosiła ok km 2. Wynika z tego, Ŝe sama obecność wałów przeciwpowodziowych piętrzy wodę na wysokość 4 metrów (WWF, 2008). 3. Wśród społeczeństwa panuje przekonanie, Ŝe budowle hydroinŝynieryjne zapewnią bezpieczeństwo miejsc, które w stanie pierwotnym byłyby zalane. Dlatego na obszarach potencjalnie zagroŝonych, jak w Łomiankach, rozwija się osadnictwo (Jankowski, 2006). Mieszkańcy nie mają świadomości, Ŝe wał zabezpieczający przed powodzią 1% nie uchroni przed wezbraniem 0,5%, a ten z kolei przed 0,1%. Dowodzi tego prawo zero-jedynkowe Paula Levy'ego, które określa, Ŝe jeŝeli ryzyko katastrofy w kolejnym dniu jest większe niŝ średnie ryzyko z poprzednich dni to katastrofa kiedyś na pewno się wydarzy (Rootzen, 1999). 22

23 4. Powiązanym problemem jest zły stan urządzeń hydrotechnicznych, w tym wałów oraz zbyt mała pojemność zbiorników retencyjnych. Przykładowo w gminie Łomianki Urząd Miasta i Gminy (2006) nie posiada pełnej informacji pozwalającej na stwierdzenie klasy wału. PoniewaŜ stan techniczny wału określono jako zły, nie moŝe on odpowiadać I klasie obwałowań. Dopiero w 2008 roku rozpoczęto prace modernizacyjne wału. 5. Inne problemy to przestarzały system przekazujący informację hydrologiczną i meteorologiczną, niezintegrowany z lokalnymi Centrami Zarządzania Kryzysowego; nieadekwatność metod statystycznych, gdyŝ prawdopodobieństwo zagroŝenia powodziowego jest ze swojej natury trudne do oszacowania; błędy projektowe; błędne sterowanie pracą zbiorników retencyjnych (Bobiński, 1996). Problemem jest takŝe brak znajomości procedur zachowania i sposobów ewakuacji wśród mieszkańców zagroŝonych terenów. Wiedza o zjawisku powodzi jest niewielka. Dlatego występują zachowania takie jak podąŝanie w stronę wałów w celu potwierdzenia informacji o powodzi albo sprzeciwienie się ewakuacji. Problemem jest równieŝ niewielkie zaangaŝowanie słuŝb miejskich. Brakuje algorytmów działań w warunkach niepewności, ćwiczeń oraz modeli i symulacji. Prezentacja zagroŝenia powodziowego w formie modelu DPSIR została pokazana na rysunku (rys. 14). Przykład zastosowania gry decyzyjnej został przedstawiony w dalszej części pracy. Rys. 15. Opis zagrożenia powodziowego za pomocą elementów i relacji modelu DPSIR (opracowanie własne) 2.3. Edukacja w zakresie ochrony przeciwpowodziowej Działania edukacyjne mają na celu zwiększenie efektywności działań podczas powodzi przez wcześniejszą poprawę świadomości i wiedzy mieszkańców. Ćwiczenia i procedury postępowania pozwalają na wyuczenie trwałych reakcji u mieszkańców, wydobywanych automatycznie podczas zagroŝenia. WaŜne są dwa elementy: osiągnięcie wysokiego poziomu wiedzy oraz podtrzymywanie tego poziomu w okresie między powodziami. 23

24 Mieszkańcy zagroŝonych terenów powinni posiąść wiedzę o częstości, zasięgu i maksymalnej głębokości wody podczas powodzi, technicznych i pozatechnicznych metodach ochrony, systemie rozpowszechniania ostrzeŝeń (numery telefonów, sygnały alarmowe, częstotliwości radiowe), sposobach zachowania się podczas powodzi, elementach pomocy, jakiej moŝna się spodziewać ze strony administracji (m.in. prawnej, materialnej, psychologicznej, medycznej), metodach zabezpieczenia budynków i metodach likwidacji skutków powodzi (LPOSP, Kraków). Przykład programu edukacji powodziowej został przedstawiony na rysunku (rys. 15). Rys. 16. Przykład istniejącego w Mielcu Programu Edukacji Powodziowej (LPOSP, 2001) Podstawową formą edukacji osób dorosłych są happeningi, szkolenia i kursy. Są to formy dobrowolne, a z badań wynika, Ŝe zainteresowanie ochroną przeciwpowodziową w okresie pomiędzy powodziami jest znikome. Ponadto często uwaŝa się, Ŝe najskuteczniejszymi i wystarczającymi zabezpieczeniami są środki ochrony technicznej. W Polsce nigdy teŝ nie rozpowszechniano wiedzy o indywidualnych metodach ograniczania strat. Działania edukacyjne na poziomie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły średniej powinny nie tylko przekazywać wiedzę o powodzi, ale umiejscowić ją w perspektywie lokalnej. Przekazywanie wiedzy powinno uwzględniać poznanie zabezpieczeń w terenie, historycznych znaków wielkiej wody. Do współpracy powinni zostać zaangaŝowani przedstawiciele słuŝb kryzysowych i osoby osoby, które przeŝyły powódź. Program edukacyjny powinien uwzględniać całe rodziny, m.in. poprzez tworzenie rodzinnych planów ewakuacji, wystaw i konkursów (PEPPS, 2007). Im bardziej róŝnorodne i interaktywne będą formy przekazywania wiedzy, tym większa będzie ich efektywność. Do edukacji powodziowej moŝna wykorzystać nowoczesne technologie. Przykładem moŝe być ogólnopolski serwis internetowy informujący o powodzi, dostępny w przypadku 24

25 zagroŝenia w technologii WAP czy teŝ akcja promocyjna numeru ratunkowego telefonii komórkowej (jak w przypadku ratownictwa wodnego i górskiego sieci Plus GSM). Z badań przeprowadzonych wśród krakowskiej młodzieŝy wynika, Ŝe media nie stanowią (choć powinny) kanału informacyjnego o zagroŝeniu powodziowym poza okresem katastrofy (LPOSP, Kraków). Edukacja powodziowa poprzez media moŝe polegać na tematycznym reportaŝu, wywiadzie z ekspertami, cyklu edukacyjnym wraz z konkursem. WaŜnym zagadnieniem jest edukacja dziennikarzy, która powinna polegać na tzw. study tour, podczas którego osoby zainteresowane poznają ludzi i procedury: odwiedzają centrum zarządzania kryzysowego, ośrodki pomocy społecznej, punkty ewakuacji. Jest to takŝe sposób nawiązania kontaktów ze specjalistami, co zaowocuje przekazywaniem rzetelnej informacji podczas powodzi Scenariusz ćwiczeń Nieodzownym elementem edukacji przeciwpowodziowej są regularne symulacje i ćwiczenia, zarówno dla mieszkańców jak i dla słuŝb ratunkowych. Przykładowe szkolenie opracowane przez Starostwo Powiatowe w Mielcu (LPOSP, 2001) obejmuje cztery moduły. W module pierwszym załoŝono, Ŝe fala kulminacyjna przejdzie za 12 godzin. Przekroczone są stany ostrzegawcze i niedługo zostaną przekroczone stany alarmowe. Cały czas występują intensywne opady deszczu. Obszar zagroŝony zamieszkuje ok osób. Podczas ćwiczeń starostwo informuje gminę o zagroŝeniu. Centrum Zarządzania Kryzysowego przechodzi w stan pracy ciągłej. Do współpracy włącza się Policja, StraŜ PoŜarna i StraŜ Miejska. Przygotowywane są komunikaty dla mieszkańców, ludność zostaje poinformowana o moŝliwym zagroŝeniu przez media lokalne. Moduł drugi zakłada, Ŝe w wyniku wezbrania zostały zalane niezamieszkałe tereny. Ogłoszono stan pogotowia. Fala kulminacyjna nadjedzie za 4 godziny, w dalszym ciągu trwają opady. W tym czasie CZK nadal koordynuje działania. Zostają uruchomione procedury gromadzenia sprzętu i materiałów niezbędnych do ewakuacji. Trwa ciągły monitoring zabezpieczeń przez straŝ miejską, IMGW i wolontariuszy. Na bieŝąco są przekazywane informacje do zagroŝonej ludności. Następuje przypomnienie algorytmów postępowania na wypadek ewakuacji. W module trzecim przechodzi fala kulminacyjna. W wyniku zatoru następuje cofnięcie wód i przelanie wody przez korony wałów. Zostaje zalany wodą o głębokości cm obszar, na którym mieszka 3000 osób. Ulega awarii sieć elektryczna i wodociągowa. W dalszym ciągu trwają opady. CZK podejmuje decyzję o ewakuacji. Do akcji włączone zostają specjalistyczne druŝyny straŝy poŝarnej. Policja koordynuje ewakuację indywidualną oraz rozpowszechnia informacje o trasach i punktach ewakuacji. Punkty ewakuacji zostają zaopatrzone w wodę, Ŝywność i pomoc medyczną. Sprawdzony zostaje czas przejazdu przejazdów i załadunku ludności. 25

26 W module czwartym fala kulminacyjna minęła obszar ćwiczeń i następuje reewakuacja. Do działań zostaje włączony Inspektorat Sanitarny i Inspektorat Weterynaryjny. StraŜ PoŜarna zaczyna wypompowywać wodę i dostarczać wodę pitną. Zostają wskazane domy zastępcze dla osób, które ucierpiały Psychologia klęski powodzi Badanie katastrof przyrodniczych w ujęciu psychologicznym jest nowym podejściem. Jest to praktyczne wykorzystanie wiedzy z róŝnych gałęzi psychologii: psychologii środowiskowej, psychopatologii, psychologii róŝnic indywidualnych, psychologii emocji, psychologii motywacji, psychologii procesów poznawczych, psychologii społecznej, psychologii decyzji, psychologii behawioralnej etc. Do tej pory nie zostało przedstawione syntetyczne zestawienie przedmiotów i podmiotów badania wobec klęski powodzi. Na potrzeby usystematyzowania niniejszej pracy wydzielono trzy wymiary (rys. 16). Pierwszym wymiarem jest okres podejmowania działań psychologicznych: przed zagroŝeniem powodziowym (1), w trakcie (2) i w odpowiedzi na przeŝycie powodzi (3). Drugi wymiar dotyczy odmiennego postrzegania klęski przez poszkodowanych (I) oraz słuŝby ratownicze i koordynujące (II). Trzeci wymiar nawiązuje do strukturalnego modelu postaw ABC (ang. Affective Behavioral Cognitive). Dodatkowo wyróŝniono element społeczny (S). Łącznie powstały 24 jednostki taksonomiczne. Część empiryczna pracy będzie dotyczyła jednostek 1.I.ABCS. Rys. 17. Trójwymiarowy model psychologicznej systematyki powodzi (opracowanie własne) Okres przed powodzią W badaniach psychologicznych okresu przed powodzią dominują studia nad percepcją ryzyka. WyróŜniono kilka rodzajów ryzyka związanych z powodzią, w tym ryzyko utraty Ŝycia, ryzyko strat ekonomicznych i ryzyko strat środowiskowych (Krasovskaia, 2001). W większości badań dotyczących ryzyka powodziowego uwzględnia się tylko dwa pierwsze elementy. Do oceny ryzyka stosuje się macierze wzorców (rys. 17), takie jak matryca ryzyka, czy krzywa Farmera. 26

27 Rys. 18 Przykłady metod analitycznych ryzyka powodzi (opracowanie własne) Ludzie mają fałszywe poczucie bezpieczeństwa w długich okresach poprzedzających powódź. Powszechnie uwaŝa się, Ŝe jeŝeli powódź występuje raz na sto lat to wystąpi dopiero za sto lat. Według badań w Norwegii (Krasovskaia, 2001) bezpiecznie czują się osoby, które mają niewielką wiedzę o metodach ochrony. Prawie 1/3 badanych planowała zostać podczas zagroŝenia i obserwować, co się wydarzy. Powódź nie jest postrzegana jako zjawisko zagraŝające Ŝyciu. Najgorszą percepcję powodzi mieli męŝczyźni, osoby starsze oraz słabo wyedukowane. Jako źródło informacji o zmianach zagroŝenia najczęściej wybierane były media, w tym u najmłodszych respondentów Internet. Część osób zamieszkujących na zagroŝonych terenach stosuje metody obronne jak dysonans poznawczy, mechanizmy wyparcia, czyli nie dopuszcza do siebie statystyk dotyczących ryzyka. Zakłada, Ŝe powodzie powszechnie się zdarzają, ale nie będą dotyczą bezpośrednio tej osoby. Występuje teŝ silne zaufanie w stosunku do ochrony zapewnionej przez infrastrukturę techniczną, co powoduje syndrom irracjonalnego bezpieczeństwa (LPOSP, 2000). Zrozumienie celu poŝądanych zachowań, a nie jedynie ich przyjęcie do wiadomości powoduje, Ŝe zachowanie jest szybciej wydobywane w sytuacji stresowej. Równie waŝne są ćwiczenia i symulacje, podczas których oczekiwane zachowania ulegają warunkowaniu. Wzorcowa informacja o ryzyku powodziowym powinna być wielokrotnie powtarzana, a akcje informacyjne wznawiane, gdyŝ postrzeganie ulega habituacji - ludzie przyzwyczajają się do zagroŝenia i przestają się nim przejmować. W okresie poprzedzającym powódź naleŝy tworzyć pozytywny wizerunek słuŝb mundurowych, zwłaszcza na terenach zamieszkałych przez imigrantów, subkultury, osoby starsze. MoŜna to uzyskać przez róŝnego typu spotkania oraz włączenie się organizacji pozarządowych, które zazwyczaj są traktowane bardziej Ŝyczliwie (LPOSP, 2000) Okres podczas powodzi Najwięcej badań dotyczących okresu w trakcie powodzi traktuje o przebiegu ewakuacji. Zakłada się, Ŝe wyznaczenie moŝliwych zachowań ludzi w obliczu klęski poprawi zarówno skuteczność słuŝb mundurowych jak i ułatwi przeprowadzenie ewakuacji. 27

28 Liczne opracowania uwzględniają czynniki róŝnicujące stosunek do i zachowanie podczas ewakuacji. Są to między innymi róŝnice indywidualne osób ewakuowanych: płeć, wiek, status społeczny i ekonomiczny. Jednym z czynników jest subiektywna percepcja ryzyka. Modyfikują ją wcześniejsze doświadczenia powodzi oraz poziom wiedzy o zagroŝeniu. Rolę zmiennej pełni teŝ forma ostrzeŝeń, ich spójność, wiarygodność, źródło. Poza tym znaczenie ma teŝ kontekst grupy (obecność znajomych, rodziny), kontekst organizacyjny (rodzaj słuŝb ewakuacyjnych, ich finansowanie) i kontekst społeczny (więzi sąsiedzkie, pamięć grupowa powodzi), (Drabek, 1996). WaŜnym elementem jest skuteczność instrukcji podawanych osobom ewakuowanym. Wykorzystać tutaj moŝna psychologiczne techniki wywierania wpływu. Badania nad konformizmem (Cialdini, 2006 za: Freedman i Fraser, 1966) udowodniły, Ŝe jeŝeli przekona się osobę do małej czynności, przy ponownej prośbie znacznie łatwiej przekonać ją do trudniejszej/większej czynności. Przykładowo, gdy ludzie wykonają łatwe i niezbędne polecenia (na przykład zakręcą zawory wody i gazu), będą bardziej skłonni wykonywać dalsze instrukcje słuŝb mundurowych (Lipowska-Teutsch, 2000). Według badań (Cialdini, 2006, za Langer, Blank i Chanowitz, 1978), zwiększamy szanse na wykonanie działania, jeŝeli dostarczymy odpowiedniego uzasadnienia. Przykładowo mniej efektywne będzie poinformowanie proszę się ewakuować w ciągu 20 minut, niŝ proszę się ewakuować w ciągu 20 minut, bo to miejsce znajdzie się po tym czasie pod wodą. Skuteczniejsze są ostrzeŝenia nakazujące ewakuację niŝ mające formę niezobowiązującą. Według badań, obecność autorytetu zwiększa posłuszeństwo podczas wykonywania poleceń, (Cialdini, 2006 za: Milgram, 1974). Dlatego zachęty do ewakuacji wygłaszane przez przedstawiciela nauk przyrodniczych albo znanego eksperta synoptyka lub hydrologa przekonają znacznie więcej ludzi. Wpływ wzrośnie jeszcze bardziej, jeŝeli osoba będzie uŝywała tytułu naukowego (Cialdini, 2006, za Hofling 1966). Zgodnie z zasadą społecznego dowodu słuszności uwaŝamy zachowanie za właściwe w danej sytuacji o tyle, o ile wiemy, Ŝe inne osoby zachowują się tak samo. Dlatego przekazywanie informacji, Ŝe większość mieszkańców juŝ rozpoczęła ewakuację szybciej skłoni do ewakuacji tę osobę. Jednym z pierwszych zachowań po poleceniu ewakuacji jest podejrzliwość. Zazwyczaj następstwem jest usiłowanie potwierdzenia, czy zagroŝenie rzeczywiście istnieje. Z badań wynika, Ŝe po ogłoszeniu konieczności ewakuowania się 27% osób kontynuuje codzienne zajęcia, 27% natychmiast podejmuje ewakuację, a pozostali usiłują zdobyć dodatkowe informacje (Drabek, 1996). Bardzo waŝny jest kontekst grupowy. Zazwyczaj decyzja o podjęciu ewakuacji jest wynikiem uzgodnień z sąsiadami, znajomymi, rodziną (Lipowska-Teutsch, 2000). WaŜne jest, by znajomi ewakuowali się wspólnie, a w punktach ewakuacji mogli zachować toŝsamość społeczności i stworzyli system wzajemnego wsparcia. 28

29 Ewakuacja powinna być dostosowana indywidualnie do róŝnych grup. Trudne jest nakłonienie do ewakuacji męŝczyzn, którzy utoŝsamiają się z rolą obrońcy domu. W takich przypadkach naleŝy wyznaczyć im zadania koordynowania procesu rodzinnej ewakuacji. Na przykład w stosunku do osób nietrzeźwych pracownicy słuŝb ratowniczych powinni mieć jasne kryteria, kiedy mogą zastosować przymus bezpośredni bez obawy o przekroczenie uprawnień. Osoby starsze, samotne, które odwiedzane są przez pracowników opieki społecznej znacznie łatwiej poddają się ewakuacji, jeŝeli poinformują o niej ci sami pracownicy (Lipowska-Teutsch, 2000). Dodatkowo trzeba indywidualnie podchodzić do osób, które reagują w szczególnie silny sposób (panika albo rozpacz) i udzielić im dodatkowej pomocy. Jednym z błędnych przekonań, które utrudnia ewakuację, jest obawa o rabunek pozostawionego mienia. Ekspertyzy przeprowadzone podczas powodzi w 1997 roku wskazują, Ŝe podczas powodzi maleje liczba kradzieŝy z włamaniem (Szecówka, 2000). W obliczu zagroŝenia występują u człowieka cztery kolejne fazy zachowań. W pierwszej fazie heroicznej podejmowane są zachowania prospołeczne: pomaganie, ratowanie, zapewnianie schronienia, dawanie poczucia bezpieczeństwa. Wynika to z przejęcia odpowiedzialności jednostki za innych i trwa kilka godzin. Następnie pojawia się optymistyczna faza miodowego miesiąca. Pojawiają się wtedy spontaniczne oznaki pomocy, jest zainteresowanie władz. Po niej przychodzi faza rozczarowania, pomoc wydaje się nieadekwatna do zniszczeń, występują konflikty. Wreszcie po upływie 0,5 3 lat następuje faza powrotu do równowagi (LPOSP, 2000). Podczas powodzi dochodzi do działań kolektywnych (Kowalik, 1999). Pojawiają się wtedy grupowe zsynchronizowane zachowania irracjonalne (np. panika). Zjawiskiem masowym jest gromadzenie się gapiów w pobliŝu wody. Badania dowodzą, Ŝe od tego jak w takiej sytuacji zachowują się inne osoby (np. ratownicy), zaleŝy znaczenie, jakie w późniejszym okresie przypisze ofiara powodzi swoim przeŝyciom (LPOSP, 2000). Odrębnym zagadnieniem związanym z psychologią powodzi, jest przekonywanie mieszkańców o konieczności celowego zalania ich prywatnych gruntów w celu ochrony innych, potencjalnie bardziej wartościowych Okres po powodzi Jednym z najczęściej badanych zaburzeń po wystąpieniu powodzi jest Zespół Stresu Pourazowego (ang. Posttraumatic stress disorder PTSD), wyróŝniony jako jednostka chorobowa w zestawieniu DSM-IV pod numerem Po raz pierwszy został opisany w 1980 roku. Jest to długotrwałe odczuwanie lęku w efekcie wydarzenia traumatycznego (m.in. wojny, klęski Ŝywiołowej, gwałtu), (Seligman, 2003). W DSM-IV wyróŝnia się dla PTSD sześć kryteriów chorobowych. Jest to przeŝycie silnego wydarzenia powodującego bezradność albo przeraŝenie; przeŝywanie wydarzenia na 29

30 nowo (koszmary senne, niepokój, reakcje somatyczne); unikanie miejsc kojarzących się z wydarzeniem, wyobcowanie; nadpobudliwość (bezsenność, rozdraŝnienie, reakcje lękowe); co najmniej miesięczny okres zaburzeń; niemoŝność wykonywania codziennych czynności (Seligman, 2003). PTSD zazwyczaj poprzedza Zespół Ostrego Stresu Pourazowego. Ocenia się, Ŝe PTSD występuje u ok. 10% 40% osób, które przeŝyły powódź. Po powodzi z 1997 roku objawy stwierdzono u 40% osób w rok po powodzi i u 20% po dwóch i pół roku (Zawadzki, 2005). Pomocy psychologicznej udzielono połowie. Jej brak mógł doprowadzić do znacznych zaburzeń w funkcjonowaniu. Czynnikiem potęgującym PTSD są trudności związane z przywróceniem stanu domu sprzed powodzi. Rys. 19. Rozkład charakterystyk temperamentu u powodzian z brakiem i z wystąpieniem PTSD (Zawadzki, 2005) Badania wskazują, Ŝe wiele zaleŝy od cech temperamentu (rys. 18). Bardziej naraŝone są kobiety (większa reaktywność), osoby z mniejszości kulturowej, osoby starsze, o niŝszym statucie społeczno-ekonomicznym i niŝszym wykształceniu (Zawadzki, 2005). NaleŜy zadbać, Ŝeby powyŝsze grupy osób otrzymały pomoc psychologiczną w pierwszej kolejności. Czynnikiem społecznym róŝnicującym występowanie PTSD jest częstość i jakość relacji społecznych. Badania wskazują, Ŝe objawy występują częściej u osób poszkodowanych materialnie w wyniku powodzi (24%) niŝ u osób, które nie doświadczyły powaŝnych strat (7%), (Stępień, 2005). Oprócz PTSD powodzie wywołują depresje, lęki (Bennet, 1970) a takŝe zaburzenia funkcjonowania u osób starszych: rozdwojenia i chroniczne zmęczenie (Phifer, 1988). Często obserwowane jest przewraŝliwienie i oczekiwanie kolejnego ekstremalnego wydarzenia. Wśród dzieci w wieku lat obserwuje się objawy długofalowego PTSD, depresji i braku satysfakcji z Ŝycia (Bokszczanin, 2000). 30

31 Rozdział III Charakterystyka gminy Łomianki 3.1. Charakterystyka fizycznogeograficzna PołoŜenie geograficzne Gmina Łomianki (rys. 19) wraz z gminami Błonie, Izabelin, Kampinos, Leszno, OŜarów Mazowiecki i Stare Babice wchodzi w skład powiatu warszawskiego zachodniego połoŝonego w województwie mazowieckim. Powierzchnia gminy wynosi 39 km 2, co stanowi 7,3% powierzchni powiatu (GUS, 2007). Gmina graniczy z Warszawą (od południowego wschodu), Legionowem (od północy), gminą Izabelin (od południowego zachodu) oraz powiatem nowodworskim (od północnego zachodu). Administracyjnie tworzy ją miasto Łomianki i 9 sołectw. Rys. 20. Zdjęcie satelitarne obszaru gminy Łomianki (UMiG Łomianki) Według podziału Kondrackiego (1976) gmina Łomianki znajduje się w prowincji Niziny Zachodnioeuropejskiej, podprowincji Nizin Środkowopolskich, makroregionie Niziny Środkowomazowieckiej, mezoregionie Kotliny Warszawskiej (325.83). Znajduje się w obrębie głównego węzła ekologicznego Mazowsza: od północy graniczy z Wisłą, a na zachodzie z Kampinoskim Parkiem Narodowym (UMiG). Morfologicznie obejmuje Dolinę Wisły poniŝej Warszawy w formie charakterystycznego rozszerzenia, którego przewaŝającą część stanowi taras rzeczny (Wołkowicz, 2004). 31

32 Budowa geologiczna Gmina Łomianki znajduje się w obniŝeniu niecki warszawskiej, która stanowi najgłębszą część tzw. synkliny brzeŝnej (PoŜaryski, 1962). Trzon stanowią utwory kredowe, które zostały wypełnione osadami kenozoicznymi. PowyŜej osadów kredy, na dnie niecki mazowieckiej, znajdują się osady oligocenu. Są to morskie utwory klastyczne z glaukonitem. Ich miąŝszość wynosi metrów. (Sarnacka, 1992). Następnie zalegają osady miocenu (śródlądowych zbiorników wodnych) o miąŝszości kilkunastu - kilkudziesięciu metrów. Z tego okresu moŝna natrafić na pokłady węgla brunatnego. Osady plioceńskie spotykane są na terenie tarasu kampinoskiego w formie wychodni. Ich miąŝszość szacuje się na metrów. Na powierzchni występują osady czwartorzędowe pochodzenia lodowcowego, a ich miąŝszość waha się w granicach m (Wołkowicz, 2004). Najmłodsze utwory holocenu to osady fluwialne: piaski, iły oraz mady. Dla zagadnienia powodzi waŝna jest geneza koryta Wisły poniŝej Warszawy oraz okolicznych tarasów zalewowych i nadzalewowych. Współczesna sieć rzeczna wytworzyła się podczas ostatniego zlodowacenia Wisły (113-8,3 tys. lat p.n.e.), (Magnuszewski, 2008). Podczas transgresji zmniejszała się prędkość wody, co powodowało osadzanie się materiału piaszczysto-ŝwirowego. Podczas regresji osady były rozcinane. W efekcie naprzemiennych procesów powstawały poziomy tarasów. Ukształtowanie powierzchni przedstawia cyfrowy model terenu (rys. 20). Rys. 21. Cyfrowy model terenu (SRTM 30m) Taras nadzalewowy wyŝszy (falenicki) znajduje się pomiędzy Burakowem a Skarpą Kampinoską i nie jest zalewany podczas wezbrań (połoŝony 9-10 metrów ponad zwierciadło wody). Taras nadzalewowy niŝszy (praski) znajduje się na obszarze Łomianek na wysokości ok. 5 metrów. W wyniku katastrofalnych powodzi wody lokalnie zalewały powierzchnię tarasu w okolicy Dolnych Łomianek i Kępy Kiełpińskiej. Ponadto występuje taras zalewowy wyŝszy (wawerski) oraz obecny taras zalewowy niŝszy ograniczony przez wały przeciwpowodziowe (Magnuszewski, 2008). 32

33 Na terenie gminy nie występują złoŝa kopalin oprócz złóŝ kruszywa naturalnego w Dąbrowie o powierzchni około 1,5 ha. Nigdy nie były eksploatowane na większą skalę, a od 1997 roku są rekultywowane (Bandurska-Kryłowicz, 1997) Warunki klimatyczne Warunki klimatycznie w gminie są podobne do klimatu w całym regionie. Jest to strefa klimatów umiarkowanych o typie przejściowym umiarkowanie ciepłym (Martyn, 2000), czyli obszar podlega wpływom zarówno morskich jak i kontynentalnych mas powietrza. W regionalizacji rolniczo-klimatycznej Gumińskiego (1948) obszar gminy leŝy w VIII dzielnicy środkowej w jej chłodniejszej części na wschodzie. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 8 C. W ciągu roku obserwuje się 1-2 dni bardzo mroźne (temperatura maksymalna poniŝej -10 C) i 4-6 dni upalnych (temperatura maksymalna powyŝej 30 C). Liczba dni w roku z przymrozkami wynosi Średnie roczne ciśnienie atmosferyczne wynosi 1015 hpa, dominuje wiatr zachodni. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 550 mm. Pokrywa śnieŝna zalega od 50 do 80 dni (Lorenc, 2005). Dane ze stacji w Granicy podają podobne wartości (średnia roczna temperatura powietrza: 7,8 C, roczna suma opadów: 529,6 mm), jednakŝe w charakterystyce warunków klimatycznych gminy nie przyjmuje się tych wartości, gdyŝ mimo dokładniejszych danych, połoŝenie stacji na terenie zalesionym nie jest reprezentatywne dla terenu gminy. Liczba dni w roku z występowaniem zjawisk atmosferycznych wynosi odpowiednio: z mgłą dni, z gradem 0-4 dni, z rosą dni, ze szronem dni, z sadzią 4 dni, z gołoledzią 4-8 dni, z burzą dni (Lorenc, 2005). WyróŜniającymi się lokalnie są: klimat Puszczy Kampinoskiej, gdzie notuje się niŝsze średnie miesięczne temperatury powietrza, częściej występują okresy bezwietrzne, jest więcej dni pochmurnych i notowane są mniejsze opady roczne (Andrzejewska, 2003) oraz Dolina Wisły, gdzie rzeka zwiększa wilgotność, ilość dni z mgłą i dobowe amplitudy temperatury powietrza. Pod względem bioklimatycznym Łomianki zalicza się do typu o słabo bodźcowych warunkach. MoŜna wyróŝnić dwa podtypy. Pierwszy, o cechach oszczędzających (łagodniejsze bodźce radiacyjne i termiczno-wilgotnościowe) obejmuje tereny leśne. Drugi podtyp ma cechy obciąŝające i występuje na terenach zurbanizowanych (większa powierzchnia czynna), (UMiG). Na jakość powietrza atmosferycznego wpływa przede wszystkim tzw. niska emisja (Wołkowicz, 2004). Zgodnie z danymi uzyskanymi od mazowieckiego oddziału WIOŚ (stan na maj 2006), stęŝenia w powietrzu przy ulicy Kolejowej wynoszą: 16 µg/m 3 dwutlenku azotu, 10 µg/m 3 dwutlenku siarki, 30 µg/m 3 pyłów zawieszonych, 400 µg/m 3 tlenku węgla. Dla porównania w rejonie KPN wartości są o ok % mniejsze, a w Warszawie ok procent większe. 33

34 Wody powierzchniowe Cały obszar gminy znajduje się w zlewni Wisły (rys. 21), która stanowi północnowschodnią granicę. Większość obszaru naleŝy do jej bezpośredniej zlewni, jedynie niewielkie południowo-zachodnie tereny naleŝą do zlewni Bzury (Wołkowicz, 2004). Rys. 22. Zarys sieci hydrograficznej gminy Łomianki (opracowanie własne) Wisła na terenie gminy Łomianki jest rzeką tranzytową o szerokości m (UMiG). Zachowała naturalny charakter nieuregulowanej rzeki roztokowej z licznymi wyspami, z których największe są pokryte zaroślami. Charakteryzuje się ustrojem złoŝonym, o charakterze opadowo-roztopowym. Regularnie w miesiącach wiosennych obserwuje się wezbrania, a w miesiącach jesiennych niŝówki. Wezbrania letnie są nieregularne i stanowiące częste zagroŝenie powodziowe (Podedworna - Łuczak, 2006). Wody powierzchniowe stanowią aŝ 9% w powierzchni gminy. Główny system wodny tworzy Dziekanowska Struga (zwana teŝ kanałem A), będąca starorzeczem Wisły. Jej źródła znajdują się niedaleko osiedla Buraków. Płynie na północny zachód, okresowo wysychając. Łączy znajdujące się w Dolinie Łomiankowskiej jeziora Ostrowskie, Pawłowskie, Fabryczne, Wiejskie, Kiełpińskie i Dziekanowskie (Wołkowicz, 2004). Odprowadza wodę z tarasu zalewowego ograniczonego wałem przeciwpowodziowym przez automatyczny przepust z zaworem zwrotnym. Jest powiązana hydraulicznie z wodami Wisły (UMiG). W Dziekanowie Polskim znajduje się punkt pomiarowo-kontrolny czystości wód Wisły. Według badań nie spełniają one norm klas czystości pod względem chemicznym i bakteriologicznym. W części J. Dziekanowskiego znajduje się kąpielisko, jednak ze względu na przekroczenie dopuszczalnej ilości enterokoków od kilku lat nie jest dopuszczone do kąpieli. 34

35 Wody podziemne Główny poziom wodonośny znajduje się w utworach czwartorzędowych. Pierwszy horyzont wód podziemnych znajduje się płytko (5-10 m p.p.t.), (Bandurska-Kryłowicz, 1997). Zwierciadło swobodne tworzą piaszczysto-ŝwirowe osady. Warstwa wodonośna nie jest izolowana, a jej miąŝszość osiąga 60 m. Obszar gminy znajduje się na terenie 222 Głównego Zbiornika Wód Podziemnych. Wody zostały uznane za dobre lub średnie, jedynie na południu Łomianek zawierają zwiększoną ilość związków azotu (Wołkowicz, 2004). Według Mapy Hydrogeologicznej Polski zasoby dyspozycyjne szacuje się na 216 m 3 /24h/km 2. Potencjalna wydajność studni mieści się w granicach m 3 /s. MiąŜszość warstwy wodonośnej ma ok. 20 metrów. Dla wód czwartorzędowych określono wysoki stopień zagroŝenia (słabo izolowane, płytkie, obecność zanieczyszczeń punktowych), (Sokołowski, 2000). Wody trzeciorzędowe tworzą dwa poziomy: mioceński (piaski drobnoziarniste i mułki) oraz oligoceński (piaski glaukonitowe). Zasoby wodne z tych poziomów nie są wykorzystywane. Ich stopień zagroŝenia ocenia się na niski (połoŝone głęboko, dobrze izolowane iłami plioceńskimi), (Wołkowicz, 2004) Gleby Gleby na terenie gminy Łomianki mają genezę wynikającą z budowy geologicznej. MoŜna wyróŝnić dwa podstawowe regiony glebowe. Na terenach zalewowych (Dolina Łomiankowska) przewaŝają gleby o genezie fluwialnej: mady właściwe, gleby brunatne wyługowane i gleby gruntowo-glejowe (UMiG). Są to gleby kompleksów pszennego bardzo dobrego, dobrego oraz Ŝytniego dobrego (Barański, 1982). Na terenach leśnych (Dąbrowa, KPN) dominują gleby słabo wykształcone. Są to gleby bielicowane, gleby bielicowe właściwe, gleby bielicowo-glejowe, gleby murszowo-mineralne i gleby torfowe (UMiG). Jest to kompleks Ŝytni słaby i bardzo słaby. Obszar zurbanizowany pierwotnie znajdował się dominacji gleb o genezie fluwialnej. Obecnie na obszarze miasta większość gleb ma charakter antropogeniczny. Wpływ człowieka jest widoczny poprzez duŝy wzrost zakwaszenia tych gleb (w wyniku nawoŝenia). W latach wykonano badania geochemiczne gleb (rys. 22), (Wołkowicz, 2004). Na obszarze gminy Łomianki występuje duŝa koncentracja zanieczyszczeń. Anomalie obserwuje się w rejonie ulicy Fabrycznej, gdzie do 1954 roku działała garbarnia oraz w okolicy J. Dziekanowskiego. W miejscu starej garbarni odnotowuje się koncentrację arsenu (2830 mg/kg, średnia w powiecie 6mg/kg) i chromu (ponad 800 mg/kg). Anomalie sięgają dwóch metrów p.p.t. PodwyŜszone są równieŝ poziomy miedzi (80 mg/kg), ołowiu (109 mg/kg), cynku (207 mg/kg) i kadmu (6,3 mg/kg), (Barszcz, 2008). W okolicy J. Dziekanowskiego odnotowano wyŝszą niŝ średnia w powiecie koncentrację kobaltu (4-8 mg/kg), niklu (11-20 mg/kg) i manganu. 35

36 Rys. 23. Rozmieszczenie metali ciężkich na terenie gminy (Wołkowicz, 2004) Ochrona środowiska 30% powierzchni gminy obejmują formy ochrony przyrody (rys. 24) o znaczeniu ponadlokalnym. Cały obszar gminy Łomianki znajduje się w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego, Na terenie gminy Łomianki, KPN zajmuje powierzchnię 5,6 km 2 (UMiG). Obszar KPN zalicza się do pierwszej kategorii zagroŝenia poŝarowego (80% drzewostanów sosnowych, łatwopalny podszyt jałowca, duŝa miąŝszość ściółki), (PPSP Błonie, 2008). Ponadto na terenie gminy znajdują się dwa rezerwaty przyrody: rezerwat wodny Jezioro Kiełpińskie o powierzchni 20,54 ha (UMiG). Został stworzony w celu zachowania starorzecza Wisły. Drugi z rezerwatów Ławice Kiełpińskie (rys. 23) zajmuje łączną powierzchnię 803 ha (na terenie gminy Łomianki 327 ha). Chronione są tam piaszczyste łachy, wyspy i wody Wisły stanowiące miejsce Ŝerowania ptaków (rezerwat faunistyczny). Rys. 24. Rezerwat Ławice Kiełpińskie (grafika Google) Cała Dolina Środkowej Wisły jest ostoją ptasią o randze europejskiej. Utworzono tu Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków NATURA (Podedworna - Łuczak, 2006). Dolina 36

37 Wisły jest równieŝ Warszawskim Obszarem Chronionego Krajobrazu (Wołkowicz, 2004). Na terenie gminy Łomianki znajduje się równieŝ 7 pomników przyrody, większość na terenie Dąbrowy Leśnej (UMiG). Rys. 25. Formy ochrony przyrody na terenie gminy Łomianki (opracowanie własne) 3.2. Charakterystyka społeczno-ekonomiczna Osadnictwo Łomianki historycznie i kulturowo naleŝą do Mazowsza. Ślady archeologiczne datowane są na okres od VIII w p.n.e. do III w n.e (kurhany w Kiełpinie). Pierwsze wzmianki o osadzie wskazują na X-XI wiek. Biegł tędy szlak łączący stolice Mazowsza Płock i Czersk (UMiG). W początkach państwa Polskiego terenem Łomianek zarządzał starosta warszawski, a następnie ksiąŝęta mazowieccy, którzy oddali je szlachcie (rody Łomieńskich i Kiełpińskich) i Kościołowi (Kiełpin Poduchowny, Dziekanów). Jedną z pierwszych dat w kronikach jest ufundowanie kaplicy pod budowę kościoła parafialnego w Kiełpinie w 1461 roku (Pustuła-Kozłowska, 2005). Tereny Łomianek znajdują się w dawnym starorzeczu Wisły. Termin Kępa oznacza właśnie wyspę. Tereny te jednak zaczęły być zasiedlane, gdy Zygmunt III Waza rozpoczął w 1596 roku przenoszenie siedziby dworu królewskiego do Warszawy, a wartość terenu wzrosła. W 1636 roku nieopodal borów załoŝono miasto Borakowo. W tym okresie osadnicy niemieccy zakładali osady Dziekanów Niemiecki (obecnie Leśny) i Kazuń Niemiecki. W okolicę Kępy Kiełpińskiej sprowadzili się Olędrzy (Pustuła-Kozłowska, 2005), którzy dokonali melioracji terenów i prac regulacyjnych rzeki. Warto zaznaczyć, Ŝe juŝ na najstarszych mapach (ryc. 25) obecne są jeziora Dziekanowskie i Kiełpińskie, przez które przepływa strumień. Sugeruje to stabilność układu starorzeczy. 37

38 38 Rys. 26. Okolicy Łomianek z 1794 roku w Rytowanym Diametrze Piąciu Mil (Pierre Francois Tardieu) Jedną z pierwszych monografii hydrologicznych była monografia wielkiej powodzi z 1934 roku, która zniszczyła kościół w Kiełpinie (Król, 2001). Po II wojnie światowej nastąpił okres dynamicznego rozwoju działalności gospodarczej. Z braku uregulowań prawnych budynki stawiano bez planu przestrzennego (Król, 2001). Pod koniec lat 50-tych zbudowano wały przeciwpowodziowe, chroniące Łomianki do dzisiaj. Ich budowa spowodowała spiętrzenie Strugi Dziekanowskiej i zwiększenie powierzchni Jeziora Dziekanowskiego (UMiG). Obecnie na terenie gminy dominuje zabudowa indywidualna rozproszona. Większość budynków jest parterowa lub jednopiętrowa. Znaczna część obiektów ma przeznaczenie gospodarczo-usługowe. Na wschód od drogi krajowej nr 7 połoŝone są osiedla domków jednorodzinnych (PPSP Błonie, 2008). Warunki mieszkaniowe są zadowalające, chociaŝ występują braki infrastruktury technicznej (Strategia Rozwoju Łomianek, 2002). Rada Państwa w dniu 17 listopada 1988 roku ze wsi: Buraków, Dąbrowa, Kiełpin Poduchowny, Łomianki Górne, Łomianki Dolne i Łomianki utworzyła miasto Łomianki (UMiG). Rok później nastąpiła reforma administracyjna, która 27 maja 1990 roku połączyła miasto i gminę Łomianki tworząc gminę miejsko-wiejską (Król, 2001). Najczęściej przyjmuje się, Ŝe nazwa Łomianki pochodzi od nazwy najstarszej osady w tej okolicy Łomny. Z kolei geneza tej nazwy oznacza naniesione przez wylewy rzeki połamane fragmenty drzew (UMiG) Ludność Gminę Łomianki zamieszkuje 22,2 tys. osób (GUS, 2007). Kobiety stanowią 51,3% populacji. Gęstość zaludnienia wynosi 586 osób na km 2, jest największa w powiecie i znacznie wyŝsza od średniej krajowej (122 osoby/km 2 ). Na terenie administracyjnym miasta mieszka 71,5% ludności (GUS, 2007). Jednak rozwój obszarów wiejskich jest zauwaŝany. Prognoza demograficzna zakłada, Ŝe do 2020 roku przyrost rzeczywisty wyniesie 8,2% na

39 terenach miejskich i 64,2% na terenach wiejskich (Tarnawski, 2008). Szacuje się, Ŝe na terenie gminy mieszka bez zameldowania 2 5 tys. osób (UMiG). W ciągu ostatnich 10 lat nastąpił przyrost liczby ludności o 9 tys. osób, co stanowi 73%. Wpływa na to przede wszystkim dodatnie saldo migracji, gdyŝ przyrost naturalny jest prawie zerowy (0,3%), (GUS, 2007). Gmina jest zatem bardzo atrakcyjna dla ludności napływowej. Struktura wiekowa według GUS (2007) kształtuje się następująco: 20% ludności w wieku przedprodukcyjnym, 67% ludności w wieku produkcyjnym, 13% ludności w wieku poprodukcyjnym. Stopa bezrobocia wykazuje tendencję spadkową i w 2007 roku wyniosła 9,6%. Charakterystyczny jest wysoki odsetek ludzi młodych, aktywnych zawodowo Gospodarka gminy Na stały wzrost liczby mieszkańców gminy wpływa atrakcyjna lokalizacja na przedmieściach Warszawy oraz dobra komunikacja. Gmina Łomianki, jako pierwsza z gmin podwarszawskich (w 1991 roku) uruchomiła własną komunikację z Warszawą (Tarnawski, 2008). Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w gminie Łomianki wynosiła w 2007 roku 4,5 tys. firm. Jest to głównie działalność handlowa i usługowa. Wskazuje to na atrakcyjność gospodarczą gminy. Struktura podmiotów gospodarczych wygląda następująco: handel 20%, produkcja 16%, usługi 46%, gastronomia 2%, transport 6% (Tarnawski, 2008) Infrastruktura techniczna Przez miasto Łomianki przebiega droga krajowa nr 7, łącząca Warszawę z Gdańskiem. Dzienne natęŝenie ruchu przekracza 45 tys. pojazdów (Barszcz, 2008). Drogi powiatowe i gminne mają niefunkcjonalny układ i są w duŝej mierze zbyt wąskie. Planowana jest budowa na terenie gminy trasy szybkiego ruchu S-7 (Strategia Rozwoju Łomianek, 2002) Lokalizacja drogi nr 7 powoduje, Ŝe hałas komunikacyjny jest podstawowym źródłem hałasu w gminie. Według pomiarów uciąŝliwości akustycznej WIOŚ (2002) poziom hałasu dziennego wynosi wzdłuŝ drogi 74,52 db i jest na granicy dopuszczalności (75 db). Przez Łomianki przebiega kilka dobrze oznakowanych szlaków rowerowych. Jednym z najdłuŝszych jest Kampinoski Szlak Rowerowy (Lewandowska, 2005). W Łomiankach łączy się ze szlakiem prowadzącym do Jeziora Dziekanowskiego oraz Warszawskim Szlakiem Rowerowym Wisły (Wołkowicz, 2004). Przez gminę Łomianki nie przebiega Ŝadna linia kolejowa. Komunikację publiczną zapewniają prywatne linie autobusowe, PKS oraz Komunikacja Miejska Łomianki, która posiada 23 autobusy i przewozi dzienne ok. 10 tys. osób (Tarnawski, 2008). Długość sieci wodociągowej w gminie Łomianki wynosi 32,9 km, z czego 95% znajduje się na terenie miasta. Korzysta z niej 7400 osób. Miejskie ujęcie wody posiada rezerwę, która wynosi 31,5 m 3 /h. Przy załoŝeniu średniego dobowego zapotrzebowania na wodę na poziomie 110 dm 3 /M/d wystarczy wody jedynie dla dodatkowych 6,9 tys. osób (Tarnawski, 2008). 39

40 Ścieki miejskie odprowadzane są do mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków (Barszcz, 2008), a po oczyszczeniu do Wisły. Funkcjonują teŝ dwie komunalne oczyszczanie ścieków. Nie ma kanalizacji burzowej, co powoduje częste lokalne podtopienia Na terenie miasta Łomianki znajduje się stacja transformatorowa 110/15 kv. Ponadto przez teren gminy przebiega ropociąg (Mościska - Łomianki Dolne) i gazociąg (Wólka Węglowa - Łomianki Dolne), (PPSP Błonie, 2008). W Łomiankach jest zlokalizowanych 7 stacji bazowych telefonii komórkowej oraz radiostacje lokalnych słuŝb miejskich (Wołkowicz, 2004) UŜytkowanie terenu W celu określenia uŝytkowania ziemi na terenie gminy Łomianki (rys. 26) wykorzystano bazę CORINE oraz Bazę Danych Regionalnych GUS. Udział przedstawia się następująco: grunty orne: 13,6 km 2, lasy 5,8 km 2, sady 0,1 km 2, łąki i pastwiska 2,8 km 2, zabudowa 6,7 km 2, (Wołkowicz, 2004). Rys. 27. Struktura użytkowania ziemi (CORINE 2000) Rozwój gminy Rozwój w gminie Łomianki jest dynamiczny. Jednak tzw. luka infrastrukturalna obniŝa poziom Ŝycia mieszkańców, a nowe budynki powstają na terenach nieuzbrojonych, często o charakterze rolniczym. Władze gminy uznały, Ŝe jej likwidacja ma priorytetowe znaczenie w planach rozwoju. W gminie Łomianki obowiązuje 10 miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego (rys. 27) o łącznej powierzchni 41,34 ha (1% gminy), (Gadomska, 2007). 40

41 Według stanu z dnia 29 marca 2007 roku podjęto projekty stworzenia planów miejscowych dla 38% powierzchni gminy. Na terenie gminy znajdują się kilka obszarów strategicznych, dla których powinny zostać przygotowane szczegółowe studia rozwoju (rys. 27), m.in. turystyczne zagospodarowanie systemu Strugi Dziekanowskiej, Korytarz Ekologiczny, oraz rewitalizacja osi miejskiej. Rys. 28. Przestrzenne zagospodarowanie i rozwój gminy Łomianki (opracowanie własne) Rys. 29. Koncepcja centrum Łomianek (Słupeczański, 2007) Na terenie gminy Łomianki znajdują się dwa obszary europejskiej sieci NATRURA 2000: fragment Kampinoskiego Parku Narodowego (PLC 14001) oraz obszar specjalnej ochrony ptaków Dolina Środkowej Wisły (PLB ), (Podedworna Łuczak, 2006). Zgodnie z koncepcją krajowej sieci ekologicznej ECONET POLSKA oba obszary są połączone korytarzem ekologicznym. PoniewaŜ Dolina Środkowej Wisły stanowi miejsca lęgowe dla zwierząt z KPN, zarówno w planie rozwoju gminy jak i w projekcie trasy S7 zakłada się zbudowanie przepustów pod drogami dla małych zwierząt i przejść nad drogami dla zwierząt duŝych. Ponadto projekt uwzględnia ekrany akustyczne, pasy zieleni, rowy trawiaste i separatory oczyszczające wodę spływającą z drogi oraz ogrodzenie drogi (Podedworna Łuczak, 2006). 41

42 Aby uwzględnić dynamiczny rozwój miasta Łomianki opracowano projekt zagospodarowania centrum Łomianek (rys. 28). Realizację podzielono na trzy etapy. Pierwszy etap (ukończony) zakładał przebudowę skrzyŝowania Kolejowa-Brukowa oraz budowę hipermarketu. W etapie drugim planowane jest stworzeniee pasaŝu handlowego wzdłuŝ ulicy Warszawskiej. W ostatnim etapie zostanie wybudowany miejski rynek, ratusz oraz dom kultury pomiędzy ulicami Wiślaną i Fabryczną (Słupeczański, 2007) Lokalny system zarządzania kryzysowego Organizacja słuŝb reagowania kryzysowego Za określenie stopnia zagroŝenia powodziowego na terenie gminy Łomianki są odpowiedzialne: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Urząd Miasta i Gminy Łomianki. Według wymogów Ustawy Prawo wodne (2001) RZGW ma obowiązek sporządzenia studium ochrony przeciwpowodziowej. W RZGW Warszawa określono obszary bezpośredniego 1 i potencjalnego 2 zagroŝenia powodziowego m.in. na terenie Łomianek. W Referacie Obronności oraz Referacie Ochrony Środowiska UMiG opracowano Plan Ochrony przez Powodzią dla gminy Łomianki, będący aneksem do gminnego Planu Reagowania Kryzysowego (Łazarski, 2008). Na podstawie tych dokumentów zostanie przedstawiona charakterystyka zarządzania powodzią w gminie. Za zarządzanie ochroną przed klęskami Ŝywiołowymi na terenie gminy odpowiadają róŝne instytucje. Za utrzymywanie w gotowości sprawnego sprzętu i wdraŝanie zaleceń planu zarządzania ryzykiem odpowiada straŝ poŝarna i policja. Aktualizowaniem listy obiektów stanowiących zagroŝenie zajmuje się straŝ poŝarna i Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Uwzględnianiem w Miejscowych Planach Zagospodarowania Przestrzennego wymogów ochrony przeciwpowodziowej zajmuje się Urząd Miasta i Gminy. Za wdroŝenie Planu Ochrony Przeciwpowodziowej odpowiada Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej. Konserwacją wałów przeciwpowodziowych zajmuje się Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych. Działania edukacyjno-informacyjne dla mieszkańców prowadzą: Urząd Miasta i Gminy, słuŝby miejskie, szkoły oraz media lokalne. Podczas wystąpienia zagroŝenia powodziowego wszystkie wymienione instytucje mają obowiązek aktywnej współpracy (Wołkowicz, 2004). W dniu 23 lutego 2007 roku Burmistrz Łomianek powołał Gminny Zespół Reagowania (rys. 29). Szefem zespołu jest Zastępca Burmistrza ds. rozwoju, a jego zastępcą Kierownik Referatu Obrony Cywilnej. GZR ma siedzibę w Urzędzie Miasta i Gminy przy ul. Warszawskiej 115. W przypadku zagroŝenia powodzią, awaryjnym miejscem pracy jest budynek gminny w Dąbrowie Leśnej, poloŝony poza potencjalnym obszarem zalewowym. 1 obszary międzywala przeznaczone do zalania podczas wezbrania, zabronione są na nich inwestycje budowlane 2 obszary zalane w przypadku przerwania wałów przeciwpowodziowych, nowe inwestycje mogą powstawać, jednak moŝliwe jest ich ograniczanie przez lokalne akty prawne 42

43 Rys. 30. Struktura Gminnego Zespołu Reagowania w Łomiankach (Łazarski, 2008) W ramach GZR zostało utworzonych pięć operacyjnych grup roboczych. Grupa planowania cywilnego; grupa monitorowania, prognoz i analiz mają charakter stały i tworzą Gminne Centrum Reagowania z siedzibą przy ul. Warszawskiej 115. Dodatkowo w czasie zagroŝenia funkcjonują trzy grupy czasowe: operacji i organizacji działań; zabezpieczenia logistycznego; opieki zdrowotnej i pomocy socjalno-bytowej. Gminny Zespół Reagowania koordynuje działania mające na celu przeciwdziałanie klęsce Ŝywiołowej, zminimalizowanie jej skutków oraz ich usunięcie. W czasie stanu klęski Ŝywiołowej Zespół pracuje w trybie ciągłym (Łazarski, 2008) Podejmowane działania Gminny Zespół Reagowania wyróŝnia cztery etapy działań związanych z zagroŝeniem powodziowym. W pierwszym etapie (przygotowawczym) dokonuje się oceny zagroŝenia, zbiera informacje o historii powodzi, warunkach przyrodniczych i społeczno-gospodarczych. Na ich podstawie przygotowano szczegółowe procedury postępowania w przypadku powodzi oraz przeszkolono odpowiednie słuŝby. Drugim etapem jest okres po uzyskaniu informacji o pojawieniu się zagroŝenia. Gminny Zespół Reagowania działa wtedy w stanie całodobowej gotowości. Następuje gromadzenie sprzętu ratowniczego, środków transportu, Ŝywności, leków oraz mobilizacja lokalnych instytucji. Nadawane są komunikaty dla ludności informujące o zmianach stanu zagroŝenia. Trzeci etap polega na przeprowadzeniu sprawnej akcji ewakuacyjnej, zabezpieczeniu majątku mieszkańców i innych bezpośrednich działaniach po zalaniu obszarów zagroŝonych. W czwartym etapie (po minięciu zagroŝenia) następuje powrót mieszkańców na tereny zalane, pomoc w likwidacji zniszczeń, wypłata rekompensat. Oprócz działań mających na 43

44 celu całkowitą likwidację skutków powodzi dokonuje się analizy dobrych i słabych stron przeprowadzonej akcji przeciwpowodziowej. Rys. 31. Rozmieszczenie obiektów w Studium Przeciwpowodziowym (Łazarski, 2008) Podstawowym zabezpieczeniem obszarów potencjalnie zagroŝonych w Łomiankach jest wał przeciwpowodziowy (rys. 30) o długości 10,65 km przebiegający zgodnie z kształtem Wisły na całej długości gminy. Wysokość względna wału waha się w zaleŝności od poziomu terenu od 3,5 do 5 metrów. Szerokość korony wynosi 3 metry (rys. 31), (Łazarski, 2008). Doświadczenia z akcji przeciwpowodziowej z 2001 roku wskazały na zły stan techniczny wału przeciwpowodziowego oraz brak dróg dojazdowych do wału i wzdłuŝ jego biegu. NaleŜy poprawić stan wału, między innymi przez zwiększenie jego spoistości. NaleŜy go takŝe podwyŝszyć, gdyŝ przy powodzi o prawdopodobieństwie 1% brakuje średnio cm wysokości (Forum 21, 2002). Rys. 32. Wał przeciwpowodziowy w Łomiankach przy stanie alarmowym (Łazarski, 2008) Na terenie gminy zlokalizowanych jest 7 syren alarmowych. Zgodnie z ogólną instrukcją Wojewódzkiego Inspektoratu Obrony Cywilnej zarówno ogłoszenie jak i odwołanie alarmu odbywa się poprzez dźwięk ciągły trwający 3 minuty. Łączność telefoniczna odbywa się poprzez ogólnodostępne linie telefoniczne. W przypadku ich awarii straŝ miejska, policja, ochotnicza straŝ poŝarna, Centrum Zarządzania Kryzysowego i Urząd Miejski w Łomiankach dysponuje łącznością radiową, koordynowaną przez centralę wojewódzką. 44

45 Podczas zagroŝenia powodziowego pełniony jest całodobowy dyŝur pracowników straŝy miejskiej, a w miarę moŝliwości Szefa lub zastępcy Szefa Gminnego Zespołu Reagowania. Co 3 godziny podczas obchodu patroli straŝy miejskiej sprawdzana jest szczelność wałów. W miejscach najbardziej zagroŝonych Szef GZR moŝe wyznaczyć terenowe posterunki straŝy miejskiej. W wypadku zagroŝenia przerwania wału dokonywane jest jego tymczasowe zabezpieczenie przy wykorzystaniu dostępnych materiałów budowlanych (piasek, kamień, faszyna). Dla gminy Łomianki głównym punktem poboru piasku jest piaskarnia na WybrzeŜu Gdyńskim, połoŝona na terenie m. st. Warszawy. Dodatkowym punktem jest piasek wydobyty w trakcie robót pogłębiania rzeki Wisły koło Łomianek. Awaryjnie moŝna wykorzystać piasek wydobyty podczas budowy gazociągu prywatne uŝytki ekologiczne. Do pracy przy akcji przeciwpowodziowej zostały wyznaczone 202 osoby, w tym 100 mieszkańców terenów zagroŝonych. Działanie takie angaŝuje osoby, które chcą czynnie pomagać w ochronie swoich domów. Szef GZR według umów moŝe przejąć na czas zagroŝenia 6 samochodów cięŝarowych, 2 ciągniki, 40 pojazdów innego typu (w tym 19 autobusów). W magazynach przeciwpowodziowych zgromadzonych jest 140 łopat i 2000 worków (Łazarski, 2008) Scenariusz ewakuacji ludności Zazwyczaj wyróŝnia się dwa rodzaje ewakuacji podczas powodzi. Pierwszym jest ewakuacja planowa, którą podejmuje się z odpowiednim wyprzedzeniem i organizacją. Jej scenariusz przygotowywany jest w okresie poprzedzającym zagroŝenie. Podejmuje się ją w przypadku zwiększenia prawdopodobieństwa zalania terenu zamieszkałego. Drugi typ to ewakuacja doraźna, która polega na natychmiastowym przemieszczaniu ludności z rejonów, gdzie wystąpiło nieprzewidziane zdarzenie powodujące zagroŝenie dla Ŝycia i zdrowia. W przypadku uszkodzenia lub przelania się wody przez koronę wału przeciwpowodziowego w Łomiankach, obszar potencjalnie zagroŝony zalaniem zamieszkuje ponad 20 tys. osób. Znajdują się na nim obiekty uŝyteczności publicznej, stacja transformacyjna, miejskie ujęcie wody, oczyszczalnia ścieków, stacja redukcyjna gazu (Łazarski, 2008). Przebiega tamtędy gazociąg, ropociąg i droga nr 7 o znaczeniu krajowym. Strategicznym obiektem jest Szpital w Dziekanowie Leśnym (ok. 230 łóŝek), (PPSP Błonie, 2008) PoniewaŜ teren Łomianek jest równinny, woda w szybkim czasie zaleje cały obszar. Z powodu rozproszenia zabudowy, ewakuacja doraźna jest trudna do przeprowadzenia. Szacuje się teŝ, Ŝe ilość ewakuowanych osób będzie większa o ok. 20% od ilości osób zameldowanych, (Łazarski, 2008). Organizacją ewakuacji zajmuje się burmistrz. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe według oceny Urzędu Miasta i Gminy w wypadku zagroŝenia powodzią obszaru chronionego przez wał przeciwpowodziowy, gmina Łomianki nie jest w stanie zapewnić bezpiecznych warunków 45

46 ewakuacji (Łazarski, 2008). Wybrane punkty ewakuacji mają jedynie charakter tymczasowy, gdzie nastąpi rozesłanie ludności poza teren gminy w akcji koordynowanej przez Wojewódzkie Centrum Kryzysowe. Ewakuacja właściwa powinna odbywać się zarówno transportem własnym, autobusami Komunikacji Miejskiej Łomianki jak i pojazdami przejętymi na potrzeby ewakuacji. Na terenie gminy ustalono sześć punktów ewakuacji. Są to: Szkoła Podstawowa w Dziekanowie Nowym, Szkoła Podstawowa w Dziekanowie Leśnym, Gminny Dom Kultury, Interdyscyplinarne Centrum Dydaktyczno-Sportowe, Szkoła Podstawowa w Łomiankach i Budynek Gminy w Dąbrowie. Ocenia się, Ŝe w przypadku przerwania wałów jedynie ostatni punkt znajduje się poza zasięgiem potencjalnego zagroŝenia powodziowego (Łazarski, 2008). W miarę moŝliwości w stołówkach szkolnych moŝe być wydawany suchy prowiant i ciepłe posiłki. Zabezpieczenie medyczne zapewniają: Ośrodek Zdrowia w Łomiankach, Niepubliczny Zespół Opieki Zdrowotnej "Łomianki" i Samodzielny Zespół Publicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej w Dziekanowie Leśnym. Centrum kryzysowe znajduje się w siedzibie Urzędu Miasta i Gminy. Wytyczne dla osób ewakuujących się będzie podawać Radio Mazowsze (Fm 95,8), (Łazarski, 2008) Analiza zagrożenia powodziowego Dyrektywa powodziowa 2007/60/WE (2007) nakazuje przygotowanie wstępnej oceny ryzyka powodziowego. W tym celu naleŝy przygotować mapę hydrograficzną zlewni, opisy dotychczasowych powodzi, ocenę negatywnych konsekwencji przyszłych powodzi dla zdrowia ludzkiego, środowiska, dziedzictwa kulturowego oraz działalności gospodarczej. Państwa Wspólnoty zobowiązane są do dokonania takiej oceny do 22 grudnia 2011 roku. Drugim niezbędnym elementem jest przygotowanie map zagroŝenia powodziowego i map ryzyka powodziowego. Według Komisji Europejskiej na mapach zagroŝenia powodziowego naleŝy wydzielić obszary: o małym prawdopodobieństwie powodzi, o prawdopodobieństwie p=1% oraz wysokim prawdopodobieństwie. KaŜda z map zagroŝenia powodziowego powinna ilustrować zasięg powodzi, stany głębokości wody i przepływ wody. Do stworzenia takiej mapy wykorzystuje się modele symulujące powódź, omówione w kolejnych podrozdziałach. Ustawa Prawo Wodne (2001) nakazuje wykonywanie takich opracowań dla obszarów bezpośredniego ryzyka oraz sugeruje wykonywanie ich równieŝ dla obszarów potencjalnego ryzyka. Standardowo zasięg powodzi, rozkład głębokości i prędkość wyznacza się dla prawdopodobieństwa p=50%, 20%, 10%, 5%, 3,33%, 1%, 0,2% w strefie bezpośredniego zagroŝenia oraz p=1%, 0,2% w strefie potencjalnego zagroŝenia (Magnuszewski, 2008). OKI RZGW Warszawa wyznaczyło zasięg wód o prawdopodobieństwie występowania 2%, 1%, 0,5% przy załoŝeniu braku obwałowania. 46

47 Według Dyrektywy Powodziowej, naleŝy opracować mapy ryzyka powodziowego. Aby wyznaczyć ryzyko, naleŝy pomnoŝyć prawdopodobieństwo powodzi z mapy przez rodzaj uŝytkowania terenu, na przykład na podstawie bazy danych CORINE (Jacewicz, 2007) Obszar zagroŝony Według oceny władz powiatu, na terenie gminy Łomianki zagroŝony powodzią jest obszar 3,5 km 2 w Dolinie Łomiankowskiej (Wołkowicz, 2004). Teren ten jest obwałowany. Zaplanowano wykonanie modernizacji wału do roku Według ekspertyzy Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie potencjalnie zagroŝony jest obszar stanowiący 90% powierzchni gminy (dla p= 1%). Ekspertyzę wykonało Biuro Projektowania Hydrotechnicznych Budowli PROHYDROBUD w 1997 roku (Łazarski, 2008). Państwowa StraŜ PoŜarna zakłada, Ŝe w przypadku zalania wodą o prawdopodobieństwie 1%, powodzią objęty będzie teren o powierzchni ok. 38 km 2, czyli 90% powierzchni miasta Łomianki oraz sołectwa: Sadowa, Dziekanów Polski, Dziekanów Nowy, Dziekanów Leśny, Kępa Kiełpińska, Kiełpin. ZagroŜenie obejmie około 17 tys. osób (PPSP Błonie, 2008). a) b) Rys. 33. Przepust w Dziekanowie Nowym a) od strony Wisły i b) od strony J. Dziekanowskiego (fot. B. Iwańczak) Miejscem szczególnie podatnym na przerwanie jest fragment wału, niedaleko punktu poboru piasku. ZagroŜeniem objęte są domy sąsiadujące z wałem, gdzie mogą wystąpić podtopienia i podsiąkania (PPSP Błonie, 2008). Do elementów wysokiego ryzyka naleŝy przepust w Dziekanowie Nowym (rys. 32), wbudowany w wał przeciwpowodziowy. Jest to betonowy kanał, zabezpieczony metalowymi klapami z przeciwwagą oraz metalową kratą do wyłapywania zanieczyszczeń. Przy normalnym stanie wody odprowadza wodę systemu jezior Strugi Dziekanowskiej do Wisły. Podczas wezbrania klapy pod wpływem ciśnienia zamykają się, uniemoŝliwiając przepływ wody (Łazarski, 2008) Modelowanie powodzi Jedną z najczęściej stosowanych form oceny zagroŝenia powodziowego są mapy zalewów. Do ich stworzenia wykorzystuje się modele matematyczne i hydrodynamiczne. Pozwalają ocenić niebezpieczeństwo zamieszkiwania, są podstawą do planowania ewakuacji, mogą słuŝyć jako wytyczne dla towarzystw ubezpieczeniowych (Madej, 2000). Ze względu na stopień skomplikowania obliczeń oraz dokładność uzyskanych wyników moŝna podzielić modele na jednowymiarowe, dwuwymiarowe i trójwymiarowe. Dla 47

48 wszystkich typów modeli, pewne elementy tworzenia mapy zasięgu zalewów są wspólne. Na podstawie rocznych maksymalnych przepływów wyznaczana jest krzywa prawdopodobieństwa przepływów maksymalnych. MoŜna z niej odczytać m.in. przepływ o prawdopodobieństwie p%. Wprowadzany jest do wybranego modelu, w którym naleŝy poza tym uwzględnić cyfrowy model terenu (DTM) oraz parametry danego obszaru (np. opory przepływu). Najczęściej, aby określić zasięg i głębokość zalania podczas powodzi, wykorzystuje się model przepływu nieustalonego w korycie otwartym. W modelu 1D zmienność kształtu doliny rzecznej charakteryzują przekroje poprzeczne o dowolnym zagęszczeniu (Bartnik, 2008). WzdłuŜ przekroju (najczęściej empirycznie) określa się zróŝnicowanie współczynnika szorstkości Manninga. Następnie w poszczególnych fragmentach przekroju stosuje się równania Bernoulliego lub Saint-Venanta. Interpolując odległość pomiędzy przekrojami oraz spadek określa się stan wody. Mając obwód zwilŝony przekroju moŝliwe jest wyliczenie objętości przepływu (Bartnik, 2008). W modelach 2D tworzona jest siatka obliczeniowa, a równania rozwiązywane są nie we fragmentach profili, a w poszczególnych węzłach siatki. Pozwala to na lokalne zwiększenie dokładności obliczeń. Szorstkość określa się m.in. na podstawie mapy uŝytkowania terenu. W modelu moŝna wyznaczyć rzędną zwierciadła, liczbę Froude'a, wektor czy prędkość wody, uśrednione w pionie. Modyfikacją w modelach 3D jest określenie rozkładu prędkości w pionie w węzłach siatki, korzystając z DTM (geometria terenu) i z Numerycznego Modelu Pokrycia Terenu o wysokiej gęstości (Kurczyński, 2006) Model jednowymiarowy Rys. 34. Obszar zagrożony powodzią o prawdopodobieństwie 5%, 1% i 0,5% (RZGW Warszawa) Modelem wykorzystywanym w opracowaniach Urzędu Miasta i Gminy oraz przez RZGW w Warszawie jest jednowymiarowy model HEC-RAS. Pozwala na interpolację stanu wody lub przepływu podczas wezbrania na geometrię koryta. Nie uwzględnia natomiast 48

49 modyfikowania przepływu przez wały ani obniŝenia stanu wody spowodowanego rozlaniem ma większy obszar. Dlatego powierzchnia potencjalnie zagroŝonego obszaru wyznaczona w ten sposób, jest skrajnie pesymistycznym wariantem. Na rysunku (rys. 33) przedstawiono wykonaną w ten sposób przez RZGW mapę zalewów dla gminy Łomianki Model dwuwymiarowy Rys. 35. Obszar zagrożony powodzią o prawdopodobieństwie 1% i 0,1% (Magnuszewski, 2008) Mapę zalewów gminy Łomianki wyznaczono równieŝ w modelu dwuwymiarowym (rys. 34). Wykorzystano model Szydłowskiego dla przepływu nieustalonego. Jest to zmodyfikowany model dynamiczny wykonany w programie NCCHE2D. Początkowym etapem pracy jest wygenerowanie siatki obliczeniowej. Pozwala na zobrazowanie poziomu wody, głębokości, zróŝnicowania lepkości, prędkości w róŝnych kierunkach itp. (Zhang, 2005). Strefa zagroŝenia powodziowego została wyznaczona na podstawie modelu HEC-RAS przy prawdopodobieństwie 1% oraz 0,1%. Model koryta dostarczyły badania zespołu z Politechniki Warszawskiej z 1998 roku. W celu wprowadzenia drugiego wymiaru wykorzystano takŝe rzędną koron wałów przeciwpowodziowych oraz punkty wysokościowe z obszaru międzywala o rozdzielczości 20 metrów z mapy sytuacyjno-wysokościowej. Dla całego terenu wyznaczono Współczynniki szorstkości Manninga wyznaczono w zaleŝności od form pokrycia terenu. Podczas symulacji załoŝono punktowe przerwanie wałów i przepływ nieustalony na teren Łomianek. Szerokość wyrwy miała 150 metrów, a jej wysokość 2,5 metra. ZałoŜono, Ŝe rozlanie się wody nie spowoduje znacznej zmiany poziomu wody w międzywalu. Wyniki obliczeń zostały zaprezentowane w kroku czasowym od momentu symulowanego przerwania wału. Pozwoliło to na określenie zmiany głębokości zatopienia poszczególnych budynków po określonym czasie (Magnuszewski, 2008). 49

50 Rozdział IV Percepcja powodzi w Łomiankach 4.1. Narzędzie badawcze Do oceny percepcji powodzi mieszkańców gminy Łomianki, opierając się na wcześniejszych pracach (Brilly 2005, Grothmann i Reusswig, 2006; Raaijmakers 2007), skonstruowano kwestionariusz (załącznik 1), który zajął jedną stronę formatu A4, na której zawarto 29 pytań. Pytania zostały podzielone na pięć grup. W pierwszej grupie (1-6) znajdowały się pytania podstawowe, tzw. metryczka. Dwa pytania (wiek i miejsce zamieszkania) stanowiły główne zmienne niezaleŝne, zawarte w hipotezach. Wiek podawano w pełnych latach, natomiast miejsce zamieszkania respondent wskazywał przez zaznaczenie prostokąta w siatce 10 x 10 na planie Łomianek. Dodatkowo zebrano informacje o płci respondentów. PoniewaŜ na percepcję powodzi moŝe wpływać długość zamieszkiwania (hipoteza o powstawaniu dysonansu poznawczego albo habituacji), pytano ile lat respondent mieszka w Łomiankach. Kontrolnie zbadano zainteresowanie historią Łomianek, dzięki czemu oceniono wiedzę o historycznych powodziach oraz utoŝsamianie się z miejscem. Druga grupa zawierała pytania (7-11) o ogólną wiedzę teoretyczną i stosunek do zjawiska powodzi. Oceniano zarówno wiedzę wydobywaną: jak krótko określisz, co to jest powódź jak i rozpoznawaną: w jakiej porze roku (według Ciebie), moŝe wystąpić powódź w Polsce. Następnie pytano o ogólną ocenę, jak bardzo Łomianki są zagroŝone powodzią w skali 1-7, bez kategorii. PoniewaŜ taka ocena jest subiektywna (Plit, 2007), nawiązano do zagroŝenia wybrzeŝa Stanów Zjednoczonych Ameryki. Pytano równieŝ o odczuwanie niepokoju w przypadku informacji w mediach (bodźca) o zbliŝającej się fali kulminacyjnej na Wiśle. Zagadnienia te zostały celowo umieszczone w tej części, by kolejne szczegółowe pytania jak najmniej modyfikowały ogólne poczucie lęku. Część trzecia (pytania 12-20) oceniała dotychczasowy dostęp do informacji o powodzi oraz wiedzę o powodzi w skali lokalnej. Pytano, kto rozmawiał z respondentem co to jest powódź i co powinien zrobić, kiedy ona nadejdzie, czy respondent spotkał kiedyś osobę zajmującą się ochroną przeciwpowodziową, czy słyszał opowiadania osób starszych o przeŝytej powodzi, czy widział wały przeciwpowodziowe w okolicy. Są to elementy wymieniane we wcześniejszych pracach dotyczących edukacji przeciwpowodziowej. Pytania te pośrednio weryfikują poziom informowania o ochronie przeciwpowodziowej wdraŝanej na terenie gminy Łomianki przez szkoły i władze lokalne. Kolejne pytanie wymagało podania dokładnej daty ostatniej powodzi w Łomiankach. Następne dotyczyły oceny wiary w ochronę zapewnianą przez wały przeciwpowodziowe (Grothmann, 2006), znajomości reguł prawa przy wydawaniu pozwoleń na budowę domów na terenach potencjalnie zagroŝonych. Według statystyk (Maciejewski, 2000) mieszkając w pobliŝu rzeki 10 lat prawdopodobieństwo 50

51 wystąpienia powodzi o p=1% wynosi 10%, a mieszkając 30 lat wynosi 26%. Jest to wartość mniejsza niŝ średnie prawdopodobieństwo wystąpienia poŝaru. Dlatego zapytano respondentów, co jest według nich większym zagroŝeniem (poŝar lub powódź) przy mieszkaniu długi czas w Łomiankach. W tej części nawiązano równieŝ do badań Brilly (2005), prosząc o zaznaczenie na mapie obszaru, jaki byłby zalany w przypadku powodzi o prawdopodobieństwie 1%. To pytanie stanowi trzecią główną zmienną i będzie kluczowym podczas analizy przestrzennej. ZałoŜono, Ŝe brak odpowiedzi na to pytanie skutkuje odrzuceniem kwestionariusza z analizy. Czwarta grupa pytań (21-27) dotyczyła podejmowanych działań w przypadku zagroŝenia i zabezpieczenia własnego domu. Pytano o źródła informacji w przypadku stanu zagroŝenia, znajomość miejsc ewakuacji oraz wskazanie najbezpieczniejszego miejsca w Łomiankach (pytanie otwarte). Ponadto nawiązując do badań Grothmanna i Reusswiga (2006) zadawano pytanie, czy cenne meble i kosztowne rzeczy są chronione przed powodzią (czy znajdują się wysoko). Proszono równieŝ o określenie, ile czasu zabierze znalezienie wszystkich rzeczy, które naleŝy zabrać podczas ewakuacji. ZałoŜono, Ŝe najmłodsi respondenci (szkoła podstawowa) nie są zorientowani i w ich przypadku odstąpiono od zadawania tego pytania. Grupę kończyło pytanie o uszeregowanie skali zniszczeń (od 1 do 4) obszarów mieszkalnych, rolniczych, komunalnych i przemysłowych. Dzięki temu moŝna określić, jak bardzo postrzegane jest ryzyko powodziowe w opozycji do zagroŝenia powodziowego. Ostatnia grupa składała się z dwóch pytań (28-29) oceniających świadomość i emocje względem powodzi. Pierwsze pytanie dotyczyło faktu wcześniejszych rozmyślań o zagroŝeniu powodziowym, a drugie oceny wymiarów świadomości postrzegania powodzi w obszarach obawy, przygotowania i wiedzy (Raaijmakers, 2007). Celowo umieszczono ocenę wymiarów świadomości pod koniec badania, by poprzednie pytania pozwoliły respondentom zweryfikować swoją ocenę. Pytanie posłuŝyło do określenia powiązania subiektywnej oceny respondentów z wyznaczoną na tych wymiarach w modelu obiektywną oceną percepcji powodzi. Do pytań nr 4 i 20, w których proszono o zaznaczenie obszaru, dołączony został schematyczny plan ok. 90% powierzchni Łomianek, podzielonych siatką prostokątów 10 x 10. Jeden prostokąt miał wymiary 500 x 600 metrów. Dla ułatwienia orientacji zostały podpisane sołectwa i dzielnice miasta, zaznaczone zbiorniki wodne, wyróŝnione główne ulice (Kolejowa i Warszawska) oraz zaznaczone szkoły, w których przeprowadzano badanie. W kwestionariuszu wykorzystano kilka form pytań. Pierwszą grupę stanowiły pytania otwarte, bez podanych podpowiedzi. Za ich pomocą sprawdzano przede wszystkim posiadaną wiedzę. Pytano się w ten sposób równieŝ o zmienne ilościowe (wiek, czas ewakuacji). Drugą grupę stanowiły pytania zamknięte, w formie rozstrzygnięć TAK/NIE, a trzecią grupę pytania zamknięte w formie kafeterii, zarówno jednokrotnego jak i wielokrotnego wyboru. Czwartą grupę stanowiły pytania polegające na określeniu natęŝenia zjawiska na skali bez podanych 51

52 kategorii. Skala miała nieparzystą ilość opcji (7), co umoŝliwiało zaznaczenie opcji pośredniej w celu wyróŝnienia osób ignorujących zagroŝenie powodziowe. W pytaniu 27 wymagano uszeregowania elementów w skali 1-4. Przed przeprowadzeniem właściwych badań formularz został oceniony przez grupę sędziów kompetentnych, po czym dokonano modyfikacji. Do grona sędziów naleŝeli pracownicy naukowi Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych oraz Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego; dyrektorzy szkół, w których planowane było badanie; pedagog szkolny, metodyk szkolny oraz grupa ok. 20 studentów, na których przeprowadzono pre-test w celu usunięcia wieloznaczności w sformułowaniu pytań. Konstruując kwestionariusz opierano się na klasycznej teorii prowadzenia badań społecznych (Babbie, 2003) Wykorzystane miary statystyczne W dalszej części pracy wykorzystano szereg narzędzi statystycznych. Do ich obliczenia wykorzystano program statystyczny SPSS, oprogramowanie GIS MapInfo, oraz programy psychokartograficzne PsiMap i Chikwadrat. Mimo, Ŝe obliczenia wykonywane były automatycznie, w kaŝdym przypadku naleŝało zadecydować, jaki sposób testowania zmiennych jest najbardziej odpowiedni. ZaleŜało to między innymi od rodzaju skali, rozkładu, liczebności czy wzajemnych relacji między zmiennymi. Jednym z najwaŝniejszych kryteriów jest określenie, na jakiej skali zostały zmierzone wartości. WyróŜnia się trzy typy skal. Pierwszym rodzajem jest skala nominalna, dokonująca podziału na grupy bez określenia ich wzajemnych zaleŝności. Drugim typem skali jest skala porządkowa. Pozwala określić relacje między kategoriami, czy dana wielkość jest mniejsza czy większa od innej. Trzeci typ skali skala ilorazowa pozwala wyliczyć, ile razy jedna wielkość jest większa od drugiej. Jest to skala liczbowa (np. wybierz wartość od 1 do 7). Przy większości miar równie waŝnym elementem jak wynik relacji między zmiennymi jest istotność tej relacji. Aby moŝna było w ogóle mówić o istnieniu zaleŝności, istotność musi być na poziomie p<0,05, a najlepiej p<0,01. Istotność w duŝej mierze zaleŝy od próby. Większa ilość pomiarów pozwala na uzyskanie istotnych wyników w przypadku nawet niewielkich wielkości (np. pozwala na stwierdzenie słabej korelacji). Ogólną charakterystykę próby prezentują statystyki opisowe. Są to takie miary jak: średnia, mediana (wartość ze środka przedziału), dominanta (wartość najczęściej występująca), suma, minimum, maksimum, odchylenie standardowe, wariancja (zróŝnicowanie wyników), skośność (asymetria rozkładu, przewaga wartości poniŝej lub powyŝej średniej) czy kurioza (spłaszczenie rozkładu, przewaga wartości środkowych lub skrajnych). Do statystyk opisowych zalicza się równieŝ częstości, czyli zliczenie ilości przypadków w kaŝdej kategorii oraz tabele krzyŝowe. Pozwalają one na podzielenie częstości kategorii jednej zmiennej według kategorii drugiej zmiennej. 52

53 Często wykorzystywane w niniejszej pracy jest określenie siły związku między zmiennymi. Wybór miary siły związku zaleŝy od typu skali (rys. 35). Miara nazywana współczynnikiem korelacji r-pearsona daje wiarygodne wyniki jedynie w przypadku zmiennej ilościowej. Współczynnik przyjmuje wartości <-1;1>, gdzie -1 oznacza maksymalny związek odwrotny, 1 maksymalny związek prosty, a 0 brak związku. Rys. 36. Wybór miary siły związku między zmiennymi w zależności od rodzaju skali W przypadku skali rangowej stosuje się współczynniki tau-b Kendalla i rho-spearmana. Tau jest miarą nieparametryczną, stosowaną do zmiennych sztucznie rangowanych. Rho stosuje się przy zmiennych porządkowych. Podobnie jak w przypadku współczynnika r- Pearsona, przyjmują wartości od -1 do 1. JeŜeli zmienne mają charakter nominalny, nie mówi się o korelacji, a o występowaniu związku i o jego sile. Istnienie związku określa się za pomocą testu chi 2. Im wyŝsza wartość, tym większy związek, tzn. maleje losowość rozkładu wartości jednej zmiennej w kategoriach drugiej zmiennej. Natomiast miarą siły związku jest test phi-yulea. Stosuje się go w przypadku macierzy 2x2 (dwie zmienne, które przyjmują po dwie wartości). W przypadku większych macierzy stosuje się wskaźnik V-Cramera. Do określenia istnienia związku między dwiema mapami rastrowymi wykorzystano test chi 2. Mapa wynikowa przyjmowała wartości z przedziału <-3;3>, gdzie 3 było dla p<0,1; 2 dla p<0,05 i 3 dla p<0,01, a znak wskazywał mapę źródłową. Kilkakrotnie dokonano oceny istotności róŝnic średnich dwóch zmiennych. Kryterium wyboru miary był rodzaj skali oraz fakt, czy obie zmienne zaleŝą od siebie. W pracy został wykorzystany test porównywania średnich t-studenta (dla prób niezaleŝnych, przy skali ilorazowej, przy zachowaniu normalności rozkładu) oraz wspomniany juŝ test chi 2 (dla prób niezaleŝnych, przy skali nominalnej). Do opisania wymiarów modelu wykorzystano wieloczynnikową analizę wariancji (ANOVA), (ang. Analysis of Variance). Pozwala ona na testowanie istotności róŝnic pomiędzy średnimi grupowymi, czyli w rzeczywistości porównanie wariancji. Stosuje się ją do więcej zmiennych niŝ dwie. Dzięki temu moŝna określić, z jakim prawdopodobieństwem czynniki róŝnicują grupy (Babbie, 2003). Zmienne wprowadzane do analizy wariancji muszą spełnić wiele załoŝeń. Czynnik róŝnicujący powinien mieć charakter ilościowy, grupy powinny być równoliczne, zmienne testowane (zaleŝne) powinny być określone na skali co 53

54 najmniej przedziałowej, próba powinna być losowa i reprezentatywna, wariancje powinny być homogeniczne, a rozkłady zmiennej normalne. Na podstawie modelu wydzielono skupienia postaw. Do tego celu wykorzystano algorytm dwustopniowego grupowania z automatycznym wyznaczeniem optymalnej liczby skupień. Jest to podział całej populacji na grupy, które istotnie wyróŝniają się odpowiednim natęŝeniem wybranych zmiennych w przypadku Łomianek wymiarami wiedzy, przygotowania i obawy. Skupienia wyznaczono za pomocą Bayesowskiego Kryterium Informacyjnego Schwartza (BIC). Metoda ta zakłada, Ŝe najwydajniejszy model jest prosty (ma jak najmniejszą liczbę parametrów) oraz dobrze dopasowany (ma jak najmniejszą sumę kwadratów reszt). PoniewaŜ wskaźniki modelu miały charakter ilościowy, wykorzystano metodę odległości euklidesowych. Ostatnią wykorzystaną metodą była analiza regresji. Pozwoliła ona ocenić współliniowość subiektywnej i obiektywnej percepcji powodzi. Analiza regresji testuje związek między przebiegiem wartości jednej zmiennej, a linią trendu drugiej zmiennej, najczęściej za pomocą metody najmniejszych kwadratów. Miara siły dopasowania modelu regresji do danych, czyli innymi słowy wyjaśnienia zmienności przez model jest współczynnik determinacji Opis próby Dobór próby Uzyskanie reprezentatywnej oceny percepcji osób dorosłych, bez narzędzi umoŝliwiających dobór losowy jest trudne do wykonania w przypadku badań miejskich. Ponadto duŝa podgrupa mieszkańców Łomianek, o zbliŝonej pozycji społecznej i podobnych poglądach pracuje w Warszawie. Dlatego badania w firmach i instytucjach w Łomiankach równieŝ nie mogłyby zostać uznane za reprezentatywne. Łomianki są dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem, gdzie osoby poniŝej 29 roku Ŝycia stanowią 38,4% populacji (GUS, 2007). Autor badania wyszedł z załoŝenia, iŝ warto zastanowić się, jak przyszli gospodarze domów, a obecnie młodzieŝ, postrzega zagroŝenie powodziowe, gdyŝ najbliŝsza powódź w Łomiankach moŝe wystąpić równie dobrze za kilkanaście kilkadziesiąt lat. PoniewaŜ wiele rodzin sprowadziło się niedawno, moŝe nie istnieć świadomość potencjalnego zagroŝenia powodzią. Ponadto badania mechanizmów tworzenia się poglądów dowodzą, Ŝe obawy rodziców mogą być przenoszone na opinie ich dzieci. Z drugiej strony w wielu pracach podkreśla się, Ŝe edukacja dzieci i młodzieŝy jest najbardziej efektywną formą propagowania wiedzy przeciwpowodziowej w całych rodzinach 54

55 (Maciejewski, 2000). PowyŜsze powody zadecydowały, iŝ badanie percepcji powodzi zostało przeprowadzone na reprezentatywnej grupie dzieci i młodzieŝy w wieku lat 3. Reprezentatywność, przy tak sformułowanych hipotezach badawczych, powinna odzwierciedlać cechy zarówno przestrzenne (gęstość zaludnienia) jak i demograficzne (płeć, wiek). PoniewaŜ w polskim systemie szkolnictwa na poziomie podstawowym i gimnazjalnym obowiązuje rejonizacja, moŝna załoŝyć, Ŝe badania w szkołach będą przy powyŝszych załoŝeniach reprezentatywne Respondenci Badanie percepcji powodzi miało miejsce w pięciu szkołach na terenie gminy Łomianki. Objęto badaniem dwie szkoły podstawowe: Szkoła Podstawowa im. M. Konopnickiej (ul. Akinsa 6) oraz Szkoła Podstawowa nr 1 im. M. Kownackiej (ul. Warszawska 73). Nie została objęta badaniem Szkoła Podstawowa im. A. Pilcha w Dziekanowie Polskim oraz Szkoła Podstawowa im. J.R. Kobendzów w Sadowej. Na poziomie gimnazjalnym zostały objęte wszystkie szkoły tego typu na terenie gminy: Gimnazjum nr 1 (ul. Staszica 2) oraz Gimnazjum nr 2 (ul. Akinsa 6). Zostały przeprowadzone równieŝ badania w jedynej szkole ponadgimnazjalnej: I Liceum Ogólnokształcącym w Łomiankach (ul. Staszica 2). Na poziomie podstawowym przebadano uczniów w losowo wybranych klasach piątych i szóstych, na poziomie gimnazjalnym przebadano wszystkich uczniów klas 1-3, na poziomie szkoły średniej równieŝ przebadano wszystkich uczniów klas 1-3. Badania przeprowadzono od 8 do 26 września 2008 roku. Łącznie otrzymano wypełnione 772 arkusze ankietowe. Stanowi to 34% osób z przedziału wiekowego lat, zamieszkujących Łomianki (GUS, 2007). DuŜa wielkość próby była konieczna, gdyŝ badanie ma charakter ilościowy Odrzucenia Z przebadanych 772 osób do właściwej analizy zaakceptowano 569 arkuszy (74%). Pozostałe zostały odrzucone, gdyŝ zawierały znaczące braki. Bezwzględnym kryterium odrzucenia był brak głównych zmiennych: podania wieku, wskazania miejsca zamieszkania lub zaznaczenia zasięgu powodzi. Dodatkowo kwestionariusz był odrzucany, jeŝeli był wypełniony w mniej niŝ 50% lub wiele odpowiedzi zawierało oczywiste błędy grube (np. podany wiek: 121 lat). Odrzucenia (tab. 3, tab. 4) są równoliczne dla obu płci (średnia 1,49). Braki najczęściej występują u najmłodszych respondentów (12-13 lat). Istotny jest fakt, Ŝe najliczniejszą grupą odrzuconą były osoby, które nie mieszkają w Łomiankach (20% odrzuconych kwestionariuszy), a więc ich wyniki i tak nie miałyby wpływu na analizę. Jako błędy grube 3 Formalną zgodę na przeprowadzenie badań wśród osób niepełnoletnich podjęły dyrekcje placówek oświatowych biorących udział w badaniu. Badanie było anonimowe, grupowe oraz nawiązywało do zaakceptowanej przez MEN ścieŝki edukacyjnej Edukacja ekologiczna. Dlatego odstąpiono od proszenia o indywidualną zgodę rodziców. 55

56 najczęściej podawano podwójną płeć oraz wiek i długość mieszkania w Łomiankach znacznie przekraczające badany przedział wiekowy. W formie tabeli krzyŝowej zanalizowało braki w zaznaczaniu obszarów na mapie. Częściej odmawiano zaznaczenia zasięgu powodzi niŝ zaznaczenia miejsca zamieszkania. Odrzucono jedynie 17 ankiet (2%), które zawierały obie zmienne, a nie spełniały innych kryteriów. Tab. 3. Tabela krzyŝowa: zaznaczenie domu i obszaru zalania u osób odrzuconych Podana dzielnica Ogółem Nie Tak Podane zalanie Nie Tak Ogółem Liczebność % z podana_dzielnica 60,0% 40,0% 100,0% % z podane_zalanie 46,5% 72,1% 54,2% Liczebność % z podana_dzielnica 81,7% 18,3% 100,0% % z podane_zalanie 53,5% 27,9% 45,8% Liczebność % z podana_dzielnica 70,0% 30,0% 100,0% Tab. 4. Statystyki wartości odrzuconych płeć wiek Okres zamieszki wania N Średnia 1,49 13,66 9,01 Mediana 1,00 13,00 10,00 Dominanta Odchylenie standardowe,501 6,573 10,083 Wariancja,251 43, ,668 Skośność,030 10,158 5,665 Kurtoza -2, ,304 47,282 Minimum Maksimum Procedura badania Badanie było przeprowadzane w grupach liczących osób, w warunkach umoŝliwiających skupienie się na badaniu (klasa szkolna). Podczas całego badania wymagana była indywidualna praca kaŝdego ucznia. PoniewaŜ badanie było przeprowadzane w róŝnych szkołach, ustalono sztywny algorytm postępowania, by uniknąć wpływu zróŝnicowania poleceń na wyniki. Na początku następowało przedstawienie się ankietera, zostawała podana informacja o celu badania i instytucji, dla której jest prowadzone. Następnie informowano o przewidywanym czasie przeznaczonym na wypełnienie ankiety. Podkreślano, Ŝe ankieta jest anonimowa oraz Ŝe udział w badaniu jest dobrowolny. Jednocześnie zachęcano respondentów do odpowiedzi na wszystkie pytania. Następnie rozdawano uczniom kwestionariusze. W celu uzyskania większej standaryzacji, została przygotowana jedna ankieta do wszystkich typów szkół. Aby uzyskać wysoką rzetelność, na kaŝdym poziomie edukacyjnym nieco inaczej została omówiona. W klasach szkoły podstawowej czytano kolejne pytania i uczniowie je 56

57 wypełniali, jednocześnie wyraŝając wątpliwości. Na poziomie gimnazjum wskazywano zadania, które wydały się problemowe w ocenie sędziów kompetentnych. W przypadku młodzieŝy licealnej udzielano odpowiedzi jedynie w przypadku wątpliwości. Po udzieleniu odpowiedzi przez wszystkie osoby w grupie zbierano ankiety, jednocześnie dziękując za udział w badaniu Uzyskane wyniki Statystyki opisowe Jednym z podstawowych kryteriów jest struktura respondentów według płci i wieku (rys. 36). Rozkład próby ma charakter zbliŝony do normalnego, typowy dla badania kwestionariuszowego. Porównując ze statystykami GUS (2007), wynika, Ŝe przeprowadzono zbyt mało wywiadów wśród najstarszych i najmłodszych respondentów. Aby zwiększyć standaryzację pomiaru, przy badaniu hipotez opierających się na tych zmiennych, ograniczono przedział wiekowy do <11;18>. Rys. 37. Struktura próby według płci i wieku Kolejne zestawienie pokazuje okres zamieszkiwania respondentów w Łomiankach (rys. 37). Rozkład ma charakter lewoskośny (skośność: -0,564). Dodatkowo wykonano zestawienie w grupach wiekowych, pokazujące, ile procent osób mieszka w Łomiankach od urodzenia. Wynika z niego, Ŝe ponad połowa respondentów sprowadziła się do Łomianek. Krócej niŝ 5 lat mieszka w Łomiankach 101 respondentów (18%). Ponad połowa (54,5%) respondentów planuje wyjechać z Łomianek jak dorośnie, ale tylko 2% jako jedną z przyczyn podaje zagroŝenie powodziowe. Znaczna część respondentów (86,1%) nie zna genezy nazwy Łomianki (rys. 38). Jedynie cztery osoby wskazały, Ŝe wywodzi się ona od nanoszonego rumoszu drzewnego, wyrzucanego przez Wisłę w czasie powodzi. 57

58 Rys. 38. Czas zamieszkiwania w Łomiankach z zaznaczeniem mieszkających od urodzenia Rys. 39. Znajomość genezy nazwy Łomianki wśród respondentów Jednym z najwaŝniejszych pytań, oceniających wiedzę respondentów, było pytanie o definicję powodzi. PoniewaŜ pytanie miało charakter otwarty, dla sparametryzowania ustalono sześć klas, przedstawionych na wykresie (rys. 39). Z zestawienia wynika, Ŝe 57% respondentów uwaŝa powódź za zjawisko toŝsame z wezbraniem (zalanie obszarów sąsiadujących ze zbiornikiem wodnym). Jedynie ¼ zaznaczyła zalanie mieszkań, a tylko 5% wskazało na klęskę powodującą straty materialne. W ocenie prawidłowości odpowiedzi na pytanie o porę roku występowania powodzi w Polsce, jeden punkt przyznawano za zaznaczenie wiosny lub lata (taki wynik uzyskało 48% respondentów), a dwa punkty zaznaczenie obydwu pól (9%). Punktów nie otrzymywała osoba, która zaznaczyła jakąkolwiek odpowiedź błędną. 58

59 Rys. 40. Reklasyfikowana znajomość definicji powodzi wśród respondentów PoniŜsza mapa przedstawia rozmieszczenie miejsc zamieszkania respondentów na terenie gminy (rys. 40). Jest ona toŝsama z mapami pokazującymi gęstość zabudowy. Rys. 41. Rozmieszczenie respondentów na terenie gminy (osób/grid) Respondenci mieli za zadanie określić zagroŝenie powodziowe Łomianek w skali od 0 (brak) do 7 (bardzo duŝe). Rozkład uzyskanych wyników ma charakter normalny, prawoskośny (0,152) dominują wartości średnie (3-4). Na wykresie (rys. 41) zaznaczono zaleŝność pomiędzy odczuwaniem niepokoju, a oceną zagroŝenia powodziowego (p<0,01). Wynika z niej, Ŝe osoby odczuwające niepokój oceniają zagroŝenie jako znacząco większe. Około 45% respondentów nie rozmawiało nigdy z nikim, czym jest powódź i co naleŝy robić podczas zagroŝenia (rys. 42). Osoby, które takie rozmowy odbyły, rozmawiały przede wszystkim z rodzicami. Jedynie 15% osób miało poruszany ten temat na lekcji. Więcej respondentów słyszało opowieści osób starszych o przeŝytej powodzi (27%) i spotkało osobę zajmującą się ochroną przeciwpowodziową m.in. straŝaka, pracownika IMGW (17%). 59

60 Rys. 42. Zależność między odczuwaniem niepokoju, a oceną zagrożenia Łomianek 60 Rys. 43. Zestawienie liczby źródeł informacji o zagrożeniu powodziowym Respondenci nie wiedzą, kiedy była ostatnia powódź w Łomiankach (oczekiwano daty 1934). 8 razy podano datę przez X wiekiem, 4 razy XVI wiek, 6 razy XVIII wiek, 21 razy XIX wiek, 256 razy XX wiek, 32 razy XXI wiek. 242 osoby nie podały Ŝadnej daty (43%). Większość respondentów (70%) prawidłowo oceniła, Ŝe prawo nie zabrania budowania nowych domów na terenach zagroŝonych. Podobna ilość (77%) uwaŝa, Ŝe większe zagroŝenie dla ich domów stanowi poŝar niŝ powódź. Znaczna część respondentów widziała wały przeciwpowodziowe (68%) chroniące Łomianki. Ponad połowa (54%) uwaŝa, Ŝe wały ochronią Łomianki w przypadku zagroŝenia. Nie istnieje istotna statystycznie zaleŝność pomiędzy obejrzeniem wałów, a wiarą w ochronę (p>0,05).

61 Rys. 44. Źródła informacji w przypadku zagrożenia Najwięcej osób w przypadku zagroŝenia będzie szukało informacji w radiu, telewizji i Internecie (rys. 43). 30% skontaktuje się z urzędem miasta oraz policją, straŝą miejską czy straŝą poŝarną, aby się dowiedzieć, co robić dalej. W pytaniu otwartym, o miejsce, w którym osoba badana będzie się czuła bezpiecznie, zostało podanych 31 róŝnorodnych odpowiedzi. Najwięcej osób (30%) wskazywało na pozostanie w domu. 13% respondentów prawidłowo wskazało Dąbrowę - dzielnicę połoŝoną na wysoczyźnie. Trzeci pod względem ilości odpowiedzi był jej brak (11%). W moŝliwość zniszczenia domu przez powódź wierzy ¼ respondentów. 38% osób badanych twierdzi, Ŝe wie, gdzie znajduje się miejsce ewakuacji. Jednak nie ma istotnego związku pomiędzy znajomością miejsca ewakuacji, a wymienieniem prawidłowego miejsca bezpiecznego (p>0,05). Podawany czas potrzebny na odnalezienie niezbędnych rzeczy podczas ewakuacji nie jest duŝy. Ponad 76% respondentów wystarczy pół godziny, a 92% dwie godziny. Ten czas powinien być wystarczający w przypadku ewakuacji planowej. JednakŜe podczas przerwania wałów i ewakuacji nagłej, jedynie 20% osób badanych uznała, Ŝe w ciągu 5 minut znajdzie wszystkie potrzebne rzeczy. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe są to jedynie oszacowania teoretyczne oraz Ŝe 20% osób w ogóle nie odpowiedziało na to pytanie. W pytaniu o wcześniejsze myślenie o powodzi, proporcje są zrównowaŝone. Nieco więcej (57%) nie zastanawiało się nigdy nad zagroŝeniem powodziowym. Według respondentów. Przy ocenie strat w róŝnych sektorach gospodarki (tab. 5) największy udział mają straty w rolnictwie. Respondenci uwaŝają, Ŝe najmniejsze straty na terenie Łomianek poniesie przemysł. 61