Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie

Transkrypt

1 Marietta Janowicz-Lomott Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie Wstęp Jednym z istotnych celów Wspólnej Polityki Rolnej jest stabilizacja rynku rolnego. W efekcie tego w Unii trwają nieustanne prace i rozważania na temat zarządzania ryzykiem w gospodarstwach rolnych i stabilizacji dochodów rolniczych. Efektem tych prac jest rozporządzenie Rady (WE) NR 73/2009, które ustanawia nowe narzędzia realizacji ochrony ubezpieczeniowej wspierane (współfinansowane) przez środki publiczne i UE. Obecnie trwają prace nad nowym kształtem tego rozporządzenia, aby je dostosować do założeń WPR po 2013 roku. Jednym z instrumentów stworzonych w tym rozporządzeniu jest mutual fund (fundusz wspólnego inwestowania). Pod koncepcją funduszu kryje się mechanizm, który umożliwia stowarzyszonym rolnikom wypłatę rekompensat za straty gospodarcze poniesione wskutek chorób zwierząt i roślin oraz tzw. incydentów środowiskowych. Rozporządzenie to określa finansowe zasady funkcjonowania funduszu oraz możliwości wykorzystania w tym mechanizmie środków publicznych i unijnych. Jednocześnie istnieje wiele wątpliwości dotyczących praktycznej implementacji tego rozwiązania. Artykuł jest próbą wskazania organizacyjnych i finansowych rozwiązań koncepcji funduszu wspólnego inwestowania. Ponieważ doświadczenia państw członkowskich w zakresie stosowania tego instrumentu są niezwykle ubogie, w artykule zaprezentowano koncepcję mutual fund istniejącą obecnie we Włoszech i tworzoną w grupach producentów rolnych. W artykule zostaną również zawarte rozważania na temat korzyści z wprowadzenia tego rozwiązania na rynku ubezpieczeń rolnych. * Dr, Katedra Finansów, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, ul. Armii Krajowej 101, Sopot, tel , marietta@bg.univ.gda.pl

2 64 Marietta Janowicz-Lomott 1. Ryzyko i zarządzanie ryzykiem w rolnictwie Rolnictwo jest niezwykle silnie powiązane z warunkami naturalnymi i otoczeniem, w którym odbywa się działalność rolnicza. Zatem obok uniwersalnych, wspólnych dla większości typów działalności gospodarczej rodzajów ryzyka, takich jak ryzyko operacyjne, kredytowe czy rynkowe, gospodarstwa rolne są narażone na ryzyko wynikające ze specyfiki samej działalności rolniczej w znacznym stopniu związanej z warunkami środowiska naturalnego, nad którymi człowiek nie ma kontroli [Kłoczko-Gajewska, Sulewski, 2009]. Ze względu na długość cyklu produkcyjnego, a tym samym powolny obrót zaangażowanego w technologie kapitału, jest szczególnie podatne zarówno na ryzyko produkcyjne, jak i ekonomiczne. W literaturze przedmiotu ryzyko produkcji rolnej jest klasyfikowane w sposób wieloraki. A. Miller z współautorami proponuje, aby ryzyko było klasyfikowane na: ryzyko produkcyjne (powodowane wahaniami pogody, chorobami upraw i zwierząt oraz szkodnikami), ryzyko cenowe (wywoływane wahaniami cen), ryzyko klęskowe (powodzie, susze, huragany itd.) oraz ryzyko technologiczne (będące skutkiem ciągłego rozwoju i adaptacji nowych technik i metod w produkcji) [Miller i inni, 2004]. Inną klasyfikację przedstawiają E. Majewski i P. Sulewski, według których wśród podstawowych rodzajów ryzyka, z jakimi stykają się rolnicy, należy wymienić ryzyko majątkowe (związane z możliwymi stratami w majątku), ryzyko produkcyjne (odnoszące się do możliwych strat w wytwarzanej produkcji), rynkowe (związane z niestabilnością cen), osobowe (związane z sytuacjami zagrażającymi zdrowiu i życiu osób zatrudnionych w gospodarstwie), finansowe (związane z niekorzystnymi zmianami czynników makroekonomicznych, jak stopy procentowe czy kursy wymiany walut) oraz instytucjonalne (związane z kształtem i możliwymi zmianami polityki rolnej) [Majewski, Sulewski 2011]. Jeszcze inne ujęcie ryzyka znajdziemy w opracowaniu Komisji Europejskiej, gdzie autorzy opierają klasyfikację na ryzyku: osobowym (np. utrata zdrowia, życia osób pracujących w gospodarstwie rolnym), instytucjonalnym (polityczne, regulacje handlowe), finansowym (związane z działaniem dźwigni finansowej, dostępu do kredytów i stabilnością warunków kredytowania), produkcyjnym (przyczyny zjawisk wynikające z warunków klimatycznych, szkodników, chorób, kradzieży, pożarów) oraz cenowym (niekorzystne zmiany cen na rynku produktów rolnych i czynników produkcji).

3 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 65 Zrozumienie pochodzenia i specyfiki oraz skutków poszczególnych rodzajów ryzyka powinno prowadzić do strategii zarządzania ryzykiem. W wypadku produkcji rolnej celem zarządzania ryzykiem powinna się stać poprawa lub utrzymanie dochodu gospodarstwa rolnego, oraz jego stabilność finansowa i organizacyjna. W ramach tradycyjnie wyróżnianych w zarządzaniu ryzykiem etapów (identyfikacja, ocena i reakcja na ryzyko) ze względu na tematykę pracy kluczowym wydaje się ostatni, w którym dochodzi do decyzji na temat wyboru instrumentów zarządzania ryzykiem. Warto jednak wskazać, że w tym typie produkcji instrumenty zarządzania ryzykiem rolnym mogą być związane zarówno z decyzjami na poziomie gospodarstw rolnych jak i polityki państwa (zobacz rysunek 1). Rysunek 1. Instrumenty ograniczania skutków ryzyka w rolnictwie Źródło: [Matyka, 2009]. Państwo przez swoje agendy lub dostępne instrumenty rynkowe interweniuje w sytuacji, gdy należy niwelować skutki nieprzewidzianych zdarzeń. Stosuje mechanizmy regulacji rynku w celu przeciwdziałania kryzysom koniunktury bądź podejmuje działania w zakresie finansowania skutków klęsk żywiołowych o dużym zasięgu. Stopniowa liberalizacja i otwarcie rynków rolnych oraz zwiększające się ograniczenia budżetowe zmniejszają jednak zdolność instrumentów polityki rolnej do bezpośredniego wspierania gospodarstw w sytuacji kryzysowej,

4 66 Marietta Janowicz-Lomott jak również w przypadku zaistnienia klęsk żywiołowych [Łyskawa, 2008]. 2. Zarządzanie ryzykiem we Wspólnej Polityce Rolnej Od chwili przystąpienia Polski do Wspólnot Europejskich realizowane są zadania związane ze Wspólną Polityką Rolną (WPR). Jej koncepcja wywodzi się z art. 3 traktatu rzymskiego, który mówi, że działalność Wspólnoty obejmuje wprowadzenie wspólnej polityki rolnej. Jednolity akt europejski rozszerza przedmiot wspólnego działania o wspólną politykę w dziedzinach rolnictwa i rybołówstwa [Łyskawa, 2008]. Przez wiele lat Wspólna Polityka Rolna miała na celu wpływanie na ceny produktów rolnych przez wiele środków stabilizacji rynku i cen (dopłaty do produkcji określonych gatunków rośli i zwierząt, ceny gwarantowane na określone produkty rolne, mechanizmy ochronne przed importowaniem tańszych produktów z zagranicy czy subsydiowanie eksportu nadwyżek droższych produktów europejskich na rynki zewnętrzne). W styczniu 1991 roku komisarz ds. rolnictwa Ray MacSharry zaproponował zmiany, które pozwoliły na włączenie w obszar dyskusji indywidualnych i regionalnych potrzeb rolników. Reforma MacSharry ego zamieniła wspieranie produkcji poszczególnych produktów na wspieranie producenta rolnego, a następnie również wspieranie rozwoju obszarów wiejskich. Oddzielenie płatności od produkcji miało sprawić, że rolnicy będą uprawiać dla potrzeb rynku, a nie dla uzyskania dotacji [Łyskawa, 2011]. Agenda 2000, zaaprobowana przez Radę Europy w marcu 1999 roku jako przygotowanie WPR do rozszerzenia Unii, spowodowała ograniczenie interwencji na rynkach produktów i stopniowe przyzwyczajanie rolników do cen, które są realne do osiągnięcia na światowych rynkach. W efekcie wspomnianej reformy oraz kolejnych zmian finansowanie WPR zostało oparte na tzw. dwóch filarach. Filar 1 obejmuje wspieranie rynku i dochodów. Obejmuje płatności bezpośrednie dla rolników oraz jest kontynuacją powiązanych z rynkiem subsydiów w ramach rynkowych organizacji wspólnoty (CMO), takich jak zakupy na zapasy publiczne, schematy zdejmowania nadwyżek i dopłaty do eksportu. Filar 2 dotyczy rozwoju wsi. Rosnące znaczenie narzędzi rozwoju wsi ma zmierzać do rozszerzenia usług na rzecz środowiska, wprowadzenia pomocy dla gospodarstw położonych na obszarach o trudnych warunkach, promocji jakości żywności, osiągania wyższych standardów

5 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 67 i dobrostanu zwierząt. W wyniku kolejnych działań wprowadzono tzw. mechanizm modulacji, który przez redukcję poziomu dopłat bezpośrednich do gruntów ma doprowadzić do bardziej efektywnego wykorzystywania środków kierowanych do danego państwa członkowskiego. Zaoszczędzone środki mają być przeznaczone na rozwój obszarów wiejskich [Handschke, Łyskawa, 2008]. W Unii Europejskiej, w ramach WPR, nieustannie trwają prace na temat zarządzania ryzykiem. Parlament Europejski w 2006 roku opracował rezolucję w sprawie zarządzania ryzykiem i postępowania w sytuacjach kryzysowych w rolnictwie (2005/2053(INI)). Dokument wskazywał na konieczność realizacji świadomego zarządzania ryzykiem przez producentów rolnych, przy czym działania wspierające to zarządzanie mają zgodnie z WPR służyć przede wszystkim pożytkowi ogółu, gwarantując zaopatrzenie ludności w zdrową żywność i surowce rolnicze oraz ochronę środowiska naturalnego. Jednocześnie na podstawie wielu obserwacji wskazano, że ryzyko związane z działalnością rolniczą będzie rosło pod względem różnorodności, rozmiarów oraz częstotliwości. Kolejnym ważnym dokumentem stało się rozporządzenie Komisji (WE) NR 1857/2006. Ustanowiło możliwość pomocy publicznej dla małych i średnich przedsiębiorstw rolnych. Dodatkowa pomoc dla gospodarstw rolnych wynikająca z tego rozporządzenia może być udzielana tylko w wypadku zaistnienia niekorzystnego zjawiska klimatycznego, które może być porównane do klęski żywiołowej. Zgodnie z definicjami zawartymi w przywołanym rozporządzeniu niekorzystne zjawisko klimatyczne, które może być porównane do klęski żywiołowej, oznacza takie warunki pogodowe, jak mróz, grad, lód, deszcz lub susza, niszczące ponad 30% średniej rocznej produkcji danego rolnika z ubiegłych trzech lat lub średniej z trzech lat opartej na okresie pięciu ubiegłych lat, z wyłączeniem wartości najwyższej i najniższej. Dodatkowo niekorzystne zjawisko klimatyczne, które można określić jako klęskę żywiołową, musi być formalnie uznane za klęskę żywiołową przez organy publiczne. W przypadku zaistnienia takiej sytuacji państwo członkowskie może zaoferować pomoc pokrywającą do 90% strat lub dla producentów rolnych spełniających kryterium małego i średniego przedsiębiorstwa, zastosować dopłaty do składek ubezpieczeniowych nawet do 80% kosztów składek ubezpieczeniowych (dla klęsk żywiołowych) i maksymalnie 50% kosztów składek ubezpieczeniowych w przypadku obejmowania ochroną mniejszych strat o charakterze klimatycznym i zdarzeń

6 68 Marietta Janowicz-Lomott spowodowanych chorobami zwierząt lub roślin albo epidemiami szkodników [Łyskawa, 2011]. Analiza wyników wykorzystania środków na finansowanie Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) w 2007 roku wykazała, że fundusze te są zbyt niskie i możliwości finansowe państw wspólnoty nie zaspokajają potrzeb budżetów na realizację ustalonych zadań. Stosowny dokument odnośnie do podziału środków z modulacji powstał na początku 2009 roku. We wstępie do dokumentu podkreślono, że ze względu na rosnące znaczenie skutecznego zarządzania ryzykiem państwa członkowskie powinny otrzymać możliwość współfinansowania składek ubezpieczeniowych, jakie rolnicy płacą w związku z ubezpieczeniem upraw, zwierząt i roślin, jak również współfinansowania rekompensat za niektóre straty gospodarcze poniesione w przypadku chorób zwierząt lub roślin oraz incydentów środowiskowych. W analizowanym zakresie, czyli źródła finansowania strat w rolnictwie, kluczowe są artykuły 70 i 71: Ubezpieczenie upraw, zwierząt i roślin oraz Fundusze wspólnego inwestowania dotyczące chorób zwierząt i roślin oraz incydentów środowiskowych [Janowicz-Lomott, Łyskawa, 2009]. Obecnie trwają prace nad WPR w nowej perspektywie finansowej. Jedną z propozycji KE jest wzmocnienie istniejących narządzi w zakresie zarządzania ryzkiem. Propozycje dotyczące zarządzania ryzykiem to [PE, 2012]: dotowanie umów ubezpieczenia, w tym ubezpieczenia indeksowe, dofinansowanie funkcjonowania funduszy wspólnego inwestowania mutual fund, utworzenie i finansowanie narzędzi stabilizacji dochodu. Zasady dotowania składek ubezpieczeniowych zostaną oparte na dotychczasowym schemacie. Do uzyskania stosownej dopłaty jest upoważniony rolnik lub grupa rolników. Nowa idea to system ubezpieczeń oparty na indeksach. Mutual fund mają funkcjonować na dotychczasowych zasadach (zgodnie z rozporządzeniem Komisji 73/2009), przy czym proponuje się rozszerzenie zakresu funkcjonowania mutual fund o działania szkodliwych organizmów oraz o niekorzystne zjawiska klimatyczne. Obok narzędzi ustanowionych rozporządzeniem 73/2009 (ubezpieczeń i mutual fund) pojawia się pomysł wprowadzenia opcjonalnego narzędzia stabilizacji dochodów, kompatybilnego z kategorią zieloną (green box) WTO [Giersz, 2011].

7 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie Fundusz wzajemnego inwestowania w regulacjach unijnych Rozporządzenie 73/2009 wprowadza specjalne rozwiązania finansowe i organizacyjne dla wypłaty rekompensat finansowych rolnikom, którzy ponieśli straty gospodarcze spowodowane wystąpieniem chorób zwierząt i roślin oraz tzw. incydentów środowiskowych 1. Zgodnie z najnowszymi propozycjami także wskutek działania szkodliwych organizmów oraz niekorzystnych zjawisk klimatycznych. Rozwiązania te polegają na możliwości przyznania wkładu finansowego w fundusze wzajemne 2 (mutual fund). Specjalnej uwagi wymaga pojęcie funduszu wzajemnego. Zgodnie z definicją podaną w ustępie 2a) rozporządzenia fundusz wzajemnego inwestowania to system akredytowany przez państwo członkowskie zgodnie z jego prawem krajowym, umożliwiający stowarzyszonym rolnikom wspólne ubezpieczenie się, za pomocą którego są wypłacane rekompensaty tym rolnikom (zrzeszonym w funduszu), którzy ponieśli straty gospodarcze z tytułu określonych wyżej zdarzeń. Rekompensaty te są wypłacane z: kapitału podstawowego wniesionego do funduszu przez zrzeszonych i niezrzeszonych rolników lub inne podmioty w łańcuchu rolnym, pożyczek zaciągniętych przez fundusze wzajemne na warunkach komercyjnych, kwot, które zostały przeniesione na fundusz, gdy rolnikowi przysługuje prawo do otrzymania odszkodowania za straty gospodarcze od jakiejkolwiek strony trzeciej (na mocy przepisów prawa wspólnotowego lub krajowego), a uzyskał już odszkodowanie za te straty od funduszu wzajemnego. Ważnym zapisem jest ten, który umożliwia dofinansowanie przez budżet krajowy do 65% wysokości wydatków poniesionych przez mutual fund jako: koszty administracyjne tworzenia funduszu rozłożone na okres maksymalnie trzech lat, 1 Incydent środowiskowy oznacza konkretny przypadek zanieczyszczenia, skażenia lub degradacji stanu środowiska związany z konkretnym wydarzeniem oraz mający ograniczony zakres geograficzny. Pojęcie to nie obejmuje ogólnych zagrożeń dla środowiska niezwiązanych z konkretnym wydarzeniem, takich jak zmiany klimatu lub kwaśne deszcze. 2 W polskiej wersji rozporządzenia jest używane pojęcie funduszy wspólnego inwestowania.

8 70 Marietta Janowicz-Lomott spłatę kapitału i odsetek od pożyczek komercyjnych zaciągniętych dla wypłaty rekompensaty strat, kwot rekompensaty finansowej wypłaconych przez fundusz z kapitału podstawowego. Istotnym zastrzeżeniem jest warunek, że kapitał początkowy nie może być finansowany z pieniędzy publicznych. Korzyścią w adaptacji tego rozwiązania do warunków krajowych jest możliwość współfinansowania przez Wspólnotę Europejską wkładów wnoszonych do funduszy wzajemnych ze środków publicznych. Kolejne rozporządzenie 639/2009 stawia wiele wymagań państwom członkowskim, które chciałyby zaadaptować do swych rozwiązań koncepcję mutual fund. Muszą określić: warunki finansowania funduszu wspólnego inwestowania, przypadki chorób zwierząt i roślin lub incydentów środowiskowych, które mogą skutkować wypłaceniem rekompensaty na rzecz rolników, w tym we właściwych przypadkach ich zakres geograficzny, kryteria oceny, czy dane wydarzenie skutkuje wypłatą rekompensaty na rzecz rolników, metody obliczania kosztów dodatkowych, które stanowią straty gospodarcze, obliczenie kosztów administracyjnych, wszelkie ograniczenia kosztów kwalifikowanych do wkładu, procedurę akredytacji, regulaminy, audyty zgodności i zamknięcia rachunków, którym fundusz wspólnego inwestowania jest poddawany po uzyskaniu akredytacji. Rozporządzenie 639/2009 (art. 5) nakazuje również państwom członkowskim składanie raportów o działalności i finansowaniu mutual fund. Ważnym elementem raportu wydaje się zapis o przekazywaniu informacji na temat wszelkich doświadczeń krajów członkowskich w zakresie wdrażania koncepcji mutual fund. Zapis ten może wskazywać na to, że środek ten jest mało rozpoznany we Wspólnocie Europejskiej. Formuła mutual fund zaproponowana przez rozporządzenie najbliższa jest znanej i stosunkowo popularnej w Polsce koncepcji samopomocy sąsiedzkiej, która nie przybrała formalnej organizacji. W gminach wiejskich (regiony Polski: radomski, kielecki, lubelski czy tarnowski) po zniesieniu obowiązkowych ubezpieczeń zwierząt od padnięcia zaczęły

9 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 71 funkcjonować sąsiedzkie grupy ubezpieczeń wzajemnych, których przedmiotem działania jest niwelowanie szkód spowodowanych padnięciem bydła lub koni. Składkę, stanowiącą określoną część rynkową zwierzęcia, rolnicy wpłacają w momencie przystąpienia do grupy (z czasem mogą ją podwyższyć w związku ze wzrostem ceny rynkowej zwierzęcia) lub też w niektórych wspólnotach corocznie, a następnie składki są odpowiednio lokowane na koncie bankowym Koncepcja mutual fund w grupach producenckich we Włoszech na przykładzie Consorcio Difesa Produttori Agricoli CODIPRA w Trentino Włoscy producenci rolni wykorzystują rozwiązania analogiczne do zawartych w rozporządzeniu 73/2009 już od kilku lat. Nie są w nich wprawdzie wykorzystywane możliwości rozporządzenia (dofinansowanie ze środków publicznych), ale swą istotą i zasadami działania włoskie consorcio difesa są analogiczne z koncepcją mutual fund zawartą w rozporządzeniu 73/2009. Funkcjonują one przy stowarzyszeniach producenckich. We Włoszech istnieje 66 takich grup producenckich zrzeszonych w jedną organizację [ =article&id=29&itemid=121, ]. Głównym zadaniem tych stowarzyszeń jest oferowanie narzędzi do zarządzania ryzykiem produkcyjnym (głównie związanym z warunkami klimatycznymi), przy czym wykorzystywane są w tym przypadku dwa rozwiązania (zobacz rysunek 2): dotowane ubezpieczenie, mutual fund. 3 Ubezpieczeniu w tej formule podlegają krowy mleczne i konie do połowy wartości. Po padnięciu zwierzęcia to, co nadaje się do sprzedaży lub wykorzystania, jest zbywane, a połowa wartości wypłacana poszkodowanemu. Kontrolę prawidłowości i rzetelności wniosku o odszkodowanie realizują tzw. trójki wiejskie (złożone z rolników, z których dwóch mieszka na skrajach wsi, a trzeci w środku). Rolnicy podkreślają, że metoda ta jest przede wszystkim tania i efektywna, gdyż w niektórych gminach odszkodowania są wypłacane już z odsetek ze zgromadzonego kapitału, a osiągane nadwyżki przeznacza się na potrzeby społeczności lokalnych [Kotowski, 1999].

10 72 Marietta Janowicz-Lomott Rysunek 2. Ochrona ubezpieczeniowa we włoskich grupach producenckich SZKODA W PLONIE UBEZPIECZALNE NIEUBEZPIECZALNE > 30% produkcji ubezpieczenie grupowe, składka dotowana ze środków UE i budżetu Źródło: Opracowanie własne. < 30% produkcji MUTUAL FUND, obowiązkowy, brak dotacji, redukcja odszkodowań > 30% produkcji MUTUAL FUND, obowiązkowy, warunek przystąpienia polisa dla szkód ubezpieczalnych Koncepcja mutual fund jest jednak wykorzystana szerzej niż wynika to z rozporządzenia 73/2009. Wypłacają one odszkodowania, gdy: szkody w plonie dotyczyły niekorzystnych zjawisk klimatycznych, chorób roślin i zwierząt, gdy wartość szkody osiągnęła pułap poniżej 30% średniej rocznej produkcji danego rolnika z ubiegłych trzech lat lub średniej z trzech lat opartej na okresie pięciu ubiegłych lat, z wyłączeniem wartości najwyższej i najniższej, szkody w plonie dotyczyły niekorzystnych zjawisk klimatycznych, których nie daje się objąć ubezpieczeniem lub które przekraczają rozmiary akceptowalne przez rynek ubezpieczeniowy. Pierwszy z rozpatrywanych obszarów działania mutual fund uzupełnia obszar działania ubezpieczeń dotowanych (wprowadzonych rozporządzeniem 73/2009). Uznano, iż poziom 30% strat jest bardzo wysoki, zazwyczaj nieosiągalny przez producentów rolnych. Straty poniżej 30% mogą jednak zachwiać stabilnością gospodarstw, zatem nie powinny pozostać bez ochrony. W tym zakresie mutual fund jest alternatywą dla komercyjnej ochrony ubezpieczeniowej (niedotowanej). Jednocześnie mutual fund wypłaca odszkodowania tylko tym rolnikom, którzy w tym samym zakresie ochrony przystąpili do ubezpieczenia szkód w plonie powyżej poziomu 30%. Warunki ochrony są w obu przypadkach jednakowe. W koncepcję odszkodowania z mutual fund wpisano jednak możliwość redukcji wypłat, jeśli środki funduszu będą niewy-

11 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 73 starczające do pokrycia wszystkich zgłoszonych strat. Przewiduje się także możliwość przekazania części ryzyka do ubezpieczenia. Zasadnicze przychody funduszu CODIPRA w Trentino w części związanej z ubezpieczeniem poniżej poziomu 30% strat stanowią składki opłacane przez rolników (w statucie organizacji ustalono, że powinny stanowić 8% składki za ubezpieczenie, jednak nie mniej niż 0,6% ubezpieczonej wartości), a także odszkodowania wypłacone przez zakład ubezpieczeń (z tej części, którą fundusz zdecydował się ubezpieczyć). Koszty funduszu stanowią przede wszystkim odszkodowania, składki za ryzyko przekazane do ubezpieczenia i koszty administracji (maksymalnie 3% składek). Przy łącznej maksymalnej sumie ubezpieczenia na poziomie ,27 euro w latach średni poziom odszkodowań wypłaconych z funduszu wynosił ,78 euro, z czego fundusz samodzielnie rekompensował jedynie ok. 14,5% (zobacz tablica 1). Tablica 1. Odszkodowania wypłacane przez CODIPRA w ramach szkód ubezpieczalnych o wysokości poniżej 30% produkcji (mln euro) Wyszczególnienie Pełne odszkodowanie, 13,4 17,2 11,8 8,3 w tym: środki mutual fund 1,7 2,9 2,0 1,2 środki z zakładu ubezpieczeń 11,7 14,3 9,8 7,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Berti, 2011]. Ochrona w zakresie szkód nieubezpieczalnych lub dla których brak pokrycia na rynku w CODIPRA dotyczy szkód w uprawie owoców. Ochroną ubezpieczeniową objęte są koszty stałe ponoszone przez stowarzyszenie w związku ze sprzedażą owoców, które wcześniej zostały skupione od rolników (np. wynagrodzenie osób pracujących przy pakowaniu, koszty reklamy). Odszkodowanie się pojawia, gdy nastąpią szkody w plonie i stowarzyszenie nie zrealizuje w związku z tym planowej sprzedaży, która pozwoliłaby na pokrycie tych kosztów. W ramach umowy ubezpieczenia grupowego z zakładem ubezpieczeń wynegocjowano rozwiązanie, że w przypadku szkód w owocach o poziomie strat powyżej 30% maksymalne odszkodowanie nie może przekroczyć 130% składki płaconej przez ubezpieczonego. Szkody wyższe nie znajdą pokrycia. Powyżej tego zakresu odszkodowania wypłaca mutual fund. Przychody i koszty są niemal identyczne jak w przypadku pierwszego obszaru działania mutual fund (bez limitu określającego skład-

12 74 Marietta Janowicz-Lomott ki). W tym obszarze fundusz działa od roku 2002 i do końca 2010 roku osiągnął nadwyżkę w wysokości ponad 10 mln euro (zobacz tablica 2). Tablica 2. Odszkodowania wypłacane przez CODIPRA w ramach szkód nieubezpieczalnych lub dla których brak pokrycia na rynku (mln euro) Wyszczególnienie Łącznie Składki 2,2 2,6 0,7 0,4 1,8 2,9 2,0 0,5 1,5 14,6 Odszkodowania 0,0 0,9 0,0 0,4 0,6 0,4 0,8 0,2 0,09 3,39 Wynik funduszu 1,8 1,3 0,6 0,0 1,0 2,4 1,2 0,3 1,4 10,1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Berti, 2011]. Połączenie wielu różnych źródeł finansowania daje zatem zrzeszonym w grupie producenckiej rolnikom szeroką ochronę od różnych zdarzeń losowych, a wyniki funduszu wskazują na jego dużą skuteczność. Zakończenie Rozporządzenie Rady (WE) NR 73/2009 ustanawia nowe narzędzie realizacji ochrony ubezpieczeniowej wspierane (współfinansowane) przez środki publiczne i UE, wśród nich fundusz wspólnego inwestowania. Rozwiązanie takie wydaje się niezwykle istotnym instrumentem zarządzania ryzykiem rolnym, wspierającym rozwiązania ubezpieczeniowe i wzmacniającym siłę przetargową rolników. Ponieważ opiera się na wzajemności, w swej najprostszej postaci pozwala na osiągnięcie korzyści przypisywanych ubezpieczeniom wzajemnym. W przypadku produkcji rolnej jest to bezsprzecznie możliwość pionierskiego ubezpieczenia ryzyka, dla którego brak wystarczających danych statystycznych, ale też możliwość oparcia się na danych posiadanych przez samych zrzeszonych (szczególnie grup producenckich zrzeszenia i spółdzielni rolniczych). Zapewnia likwidację asymetrii informacji (zmniejszenie prawdopodobieństwa hazardu moralnego), choć oczywiście jest do tego konieczna samokontrola członków. Nie można także zapominać o dużej społecznej wartości tego rodzaju instytucji, która wprawdzie wymaga poczucia więzi i zaufania, aby mogła powstać, ale też pobudza poczucie wspólnoty w trakcie swego działania. Zagrożeniem dla tej koncepcji (szczególnie w warunkach Polski) jest bezsprzecznie ograniczoność środków budżetowych oraz środków

13 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 75 przeznaczanych na PROW (II filar) Wspólnej Polityki Rolnej. Słabe są również doświadczenia w tym zakresie krajów członkowskich (Włochy, Holandia). Wdrażanie rozwiązań z obszaru mutual fund wydaje się jednak niezwykle istotne nie tylko dla rozwoju ubezpieczeń rolnych czy ochrony w zakresie zdarzeń nieubezpieczalnych, ale także dlatego, że fundusz stabilizacji dochodów (nowe narzędzie w zakresie zarządzania ryzykiem rolnym) również ma się opierać na koncepcji mutual fund. W kontekście coraz częściej pojawiających się w UE głosów o ograniczaniu czy wręcz likwidacji dopłat bezpośrednich właśnie fundusz stabilizacji dochodów może się stać narzędziem, które przejmie ich rolę. Literatura 1. Berti A. (2011), Mutual Fund Against Adverse Climatic Events Farmers Experience in Trentino-Alto Adige/Sudtirol, Copa-Cogeca, WP Insurance and Social uestion, Brussels, 25 lutego Giersz Z. (2011), Instrument stabilizacji dochodów nowy instrument zarządzania ryzykiem w perspektywie Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 r., FAPA, Sekcja Analiz Ekonomicznych Polityki Rolnej. 3. Handschke J., Łyskawa K. (2008), Ryzyko gospodarowania w rolnictwie w kontekście ubezpieczeń w świetle ustawodawstwa Unii Europejskiej, Rozprawy Ubezpieczeniowe nr Janowicz-Lomott M., Łyskawa K. (2009), Wspieranie ubezpieczeń rolnych przez państwo - doświadczenia polskie i wskazania unijne, Wiadomości Ubezpieczeniowe nr Kłoczko-Gajewska A., Sulewski P. (2009), Postawy rolników wobec ryzyka oraz sposoby jego ograniczania, Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 96, z Kotowski Z. (1999), Wiejskie ubezpieczenia wzajemne z myślą o przyszłości, Ubezpieczenia w Rolnictwie. Materiały i Studia nr Majewski E., Sulewski P. (2011), Rolnicy wobec ryzyka produkcyjnego i systemu ubezpieczenia upraw, Ubezpieczenia w Rolnictwie, Materiały i Studia nr Łyskawa K. (2008), System zarządzania ryzykiem w rolnictwie polskim perspektywy, w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Kucka E. (red.), Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn. 9. Łyskawa K. (2011), Ubezpieczeniowe systemy wsparcia producentów rolnych a kształtowanie ich wartości, w: Zarządzanie wartością przedsiębiorstw, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

14 76 Marietta Janowicz-Lomott 10. Matyka M. (2009), Problemy ekonomiczno-organizacyjne rolnictwa w Polsce a ryzyko w rolnictwie, prezentacja na konferencję pt. Zmiany klimatyczne a rolnictwo w Polsce ocena zagrożeń i sposoby adaptacji, Warszawa. 11. Miller A., Dobbins C., Pritchett J., Boehlje M., Ehmke C. (2004), Risk Management for Farmers, Staff Paper 04-11, Department of Agricultural Economics, Purdue University. 12. PE, Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi (2012), poprawki kompromisowe 1 37 w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Wniosek dotyczący rozporządzenia (COM(2011)0627 final/3 C7-0340/ /0282(COD)), europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/agri/am/921/ /921535pl.pdf, dostęp dnia Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1857/2006 w sprawie stosowania art. 87 i 88 traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 70/ Rozporządzenie Rady (WE) NR 73/2009 z dnia 19 stycznia 2009 r. ustanawiające wspólne zasady dla systemów wsparcia bezpośredniego dla rolników w ramach wspólnej polityki rolnej i ustanawiające określone systemy wsparcia dla rolników, zmieniające rozporządzenia (WE) nr 1290/2005, (WE) nr 247/2006, (WE) nr 378/2007 oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1782/ Rozporządzenie Komisji (WE) nr 639/2009 z dnia 22 lipca 2009 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 73/2009 w odniesieniu do wsparcia specjalnego. Streszczenie Fundusz wzajemnego inwestowania został stworzony jako instrument zarządzania ryzykiem produkcji rolnej w wyniku ewolucji Wspólnej Polityki Rolnej. Może być narzędziem uzupełniającym dla ochrony ubezpieczeniowej w zakresie ryzyka, którego nie chce lub nie może przyjąć rynek ubezpieczeniowy. Doświadczenia państw członkowskich w zakresie jego stosowania są niewielkie, jednak przykłady krajów, w których działa (w niniejszym artykule wskazano Włochy), sugerują, że może być to proste w swej konstrukcji, ale niezwykle skuteczne narzędzie umożliwiające pełniejszą ochronę produkcji rolnej.

15 Mutual fund jako forma zarządzania ryzykiem w rolnictwie 77 Słowa kluczowe ryzyko rolne, fundusz wspólnego inwestowania, ubezpieczenia rolne Mutual Fund as a form of risk management in agriculture (Summary) Mutual fund has been created as a tool for risk management of agricultural production as a result of the evolution of the Common Agricultural Policy. It can be a complementary tool for the protection of risks, which can not be accepted by the insurance market. Experience of Member States with regard to its use are small, but the examples of countries in which it operates (in this article indicates the Italian example) suggest that it may be a simple in its design but highly effective tool. And it will allow for more complete protection of agricultural production. Keywords agriculture risk, mutual fund, agriculture insurance

16 78 Marietta Janowicz-Lomott