Cmentarz jako obiekt zainteresowań turysty oraz miejsce spędzania wolnego czasu

Transkrypt

1 254 Turystyka i Rekreacja Tom 1/2005 Sławoj Tanaś Uniwersytet Łódzki Cmentarz jako obiekt zainteresowań turysty oraz miejsce spędzania wolnego czasu The cemetery as a tourist atraction and as a place for spending the free time Summary Cemeteries arę freąuently the goals of educational tourism and heritage tourism. Author discusses attitudes to 'cemetery space' of interest from a tourism perspektive in dark tourism and thanatourism. Sepulchral monuments have strong emotional, historical and artistic value. Being the tourism destination, a cemetery increasingly often appears in ethnic tourism. Many organisations set up to create conditions for local tourism development use old cemeteries for promotional purposes. Some visit a cemetery for pleasure, to spend free time, go for a walk to recuperate mentally and physically, and meet family or friends. The research confirmed that tourists arę interested in cemeteries. Not every cemetery, and especially not new ones, have tourism resources or arę destinations. The significance of a cemetery can change when someone commonly regarded as an authority, respected or well known, is buried there. W 1996 r. pro f. Malcolm Foley i pro f. John Lennon z Uniwersytetu Caledonian (Wielka Brytania) sformułowali pojęcie dark tourism na określenie zjawiska obejmującego podróże do miejsc katastrof, masowej i indywidualnej śmierci, ludobójstwa i morderstw. W wyniku wzrastającego popytu na atrakcje turystyczne" związane ze śmiercią, katastrofą i tragedią ludzką powstają współcześnie specyficzne produkty tuiy styczne, wzbudzające niejednokrotnie duże kontrowersje. Dark tourism określany jest przez Lennona i Foleya [3] jako podgrupa turystyki kulturowej lub turystyki dziedzictwa (heritage tourism), będąca konsekwencją globalnego rozwoju komunikacji i mediów oraz ewolucji potrzeb turystów. W tym samym roku prof. Anthony Seaton z Uniwersytetu Luton (Wielka Brytania) [6] wyodrębnił w ramach przedstawionego wyżej zagadnienia thanatourism, opisując podróże do miejsc związanych wyłącznie ze śmiercią. Wobec pojawienia się na świecie w ostatnich 9 latach wielu publikacji dotyczących w/w zagadnień, co wskazuje na duże zainteresowanie problemem, należy zwrócić uwagę na rodzaj turystyki, rejestrowany również w Polsce, określony przez autora mianem tanatoturystyki, obejmujący podróże o charakterze poznawczym lub poznawczo-religijnym do miejsc dokumentujących i upamiętniających śmierć [7]. Tanatoturystykę należy rozpatrywać z punktu widzenia: cech osobowych i dokonań osoby lub osób zmarłych, charakteru, historii i interpretacji zdarzenia lub miejsca związanego ze śmiercią, motywów i potrzeb turystów (edukacja, oddanie hołdu, przeżycie przygody, doznanie wrażeń) oraz skutków jakie niosą ze sobą tego typu podróże (psychologiczny, społeczny, ekonomiczny). W zrozumieniu istoty ruchu turystycznego, będącego konsekwencją tanatoturystyki, ważne są również jego podstawy społeczne, kulturowe, historyczne, psychologiczne, polityczne, ekonomiczne i geograficzne.

2 Głównym celem podróży w ramach tanatoturystyki są zabytkowe i oryginalne cmentarze, krypty, katakumby, grobowce kościelne i kaplice cmentarne (np. cmentarz Rakowicki w Krakowie, cmentarz Powązkowski w Warszawie, cmentarz żydowski w Łodzi, kaplica czaszek w Czermnej, krypta zasłużonych na Skałce w Krakowie, Katedra na Wawelu, krypty w kolegiacie zamojskiej). W strukturze przestrzenno-fimkcjonalnej miasta cmentarz zaliczany jest m.in. do terenów zieleni, zieleni i rekreacji, zieleni urządzonej, terenów zieleni wypoczynkowej, zieleńców i cmentarzy, urządzeń kultury fizycznej. W klasyfikacjach walorów turystycznych w Polsce cmentarz zaliczany jest do walorów antropogenicznych, w ramach których rozróżniany jest jako walor kulturowy (organizacja i sposób życia grup społecznych, dziedzictwo kulturowe), walor dóbr kultury (zabytek architektury, budownictwa i urbanistyki, zabytek archeologiczny), walor historyczny (pamiątka historyczna, miejsce pamięci narodowej), walor krajoznawczy (znaczenie poznawcze, estetyczne, dydaktyczne i patriotyczne), walor religijny (miejsce kultu religijnego). Cmentarz to instytucjonalnie ukształtowanym wycinek przestrzeni o programowo założonym, grzebalnym przeznaczeniu, zorganizowanym wedle pewnych dyrektyw - reguł kulturowych, związanych z rytuałem grzebania zmarłych oraz z istnieniem różnych tradycji sposobu utrwalania pamięci o nich [2]. Cmentarz, będący zbiorem mogił, ma ważne znaczenie również dla dziedzictwa narodowego, dla zachowania i przekazania następnym pokoleniom świadectwa historii, źródeł i dokumentów, jest cennym zabytkiem architektonicznym, na który składają się rzeźby, pomniki, nagrobki, grobowce lub kaplice, świadczące o cechach i pochodzeniu zmarłego lub o okresie, w którym powstały. Całość kompozycyjna cmentarza decyduje o tym, że należy go traktować jako zespół krajoznawczy". Jakie były początki ruchu turystycznego, którego celem były cmentarze? Niewątpliwie tak jak w początkach turystyki ruch ten opierał się na wędrówkach o motywach religijnych. Elementem migracji religijnych były od początku chrześcijaństwa pielgrzymki związane z kultem grobu osób, które odegrały ważną role w historii i zostały uznane za błogosławione lub święte, stając się przedmiotem kultu lub pozostając w centrum zainteresowania społeczeństw [1]. W Europie cmentarz, jako cel wycieczek poznawczych, nabiera znaczenia w XIX wieku pod wpływem romantyzmu, fascynacji średniowieczem i śmiercią. To wówczas odkrywane są, jako atrakcje turystyczne, takie miejsca jak: cmentarz P erę Lachaise w Paryżu, St Denis pod Paryżem (panteon monarchów francuskich), katakumby Rzymu i Neapolu. Należy przypomnieć, iż cechą wspólną migracji religijnych i turystycznych jest sam fakt podjęcia podróży, a więc przemieszczanie się w określonej przestrzeni, korzystanie z tych samych na ogół elementów infrastruktury, środków transportu. Różni je w sposób zasadniczy motywacja i sposób zachowań. Podróże do ośrodków kultu religijnego podejmowane z motywów pozareligijnych, np. poznawczych, stanowią jedną z odmian turystyki kulturowej lub poznawczej [1]. Cmentarz jest również miejscem spotkań i kontaktów międzyludzkich, spacerów i spędzania wolnego czasu. W związku z tym możemy założyć, że wśród odwiedzających cmentarze pojawia się motyw rekreacyjno-towarzyski. Teza kontrowersyjna ale potwierdzana w prowadzonych przez autora badaniach. W grupie walorów wypoczynkowych niezbędnymi są cechy stanowiące minimum warunków dla wypoczynku. Do cech tych zaliczyć można m.in. czyste powietrze, ciszę, niski stopień urbanizacji, występowanie walorów estetycznych krajobrazu, brak zasadniczych przeciwwskazań klimatycznych, korzystne warunki bioklimatyczne. Większość zabytkowych zespołów cmentarnych, będących terenami zielonymi o założeniach parkowych, takie warunki spełnia. 255

3 256 Stare, zabytkowe cmentarze, szczególnie w dużych ośrodkach miejskich, posiadające bogatą szatę roślinną, wiekowe drzewa, rozbudowany układ alejek i centralne, dogodne położenie stanowić mogą alternatywę dla parków miejskich. Cmentarz jest nadal postrzegany przez społeczeństwo, przede wszystkim przez osoby samotne lub w wieku emerytalnym, jako miejsce spokoju, ciszy, zadumy, a nader wszystko miejsce bezpieczne, co zachęca do spędzania w jego obrębie wolnego czasu w ramach wypoczynku, do spotkań towarzyskich, spacerów, regeneracji sił psychicznych i fizycznych, wyciszenia. Bardzo dobrym przykładem potwierdzającym postawioną tezę jest chociażby Cmentarz Centralny w Szczecinie (160 ha zieleni). Wobec powyższego autor rozgranicza motywy odwiedzin cmentarzy na: religijne, religijno-poznawcze, poznawcze (kulturowe) oraz rekreacyjne. Liszewski [4] przestrzeń turystyczną definiuje jako funkcjonalnie wyróżniającą się podprzestrzeń przestrzeni geograficznej rozumianej w sensie largo, to znaczy jako przestrzeń, na którą składają się elementy przyrodnicze powłoki Ziemi (środowisko naturalne), trwałe efekty działalności ludzkiej w tym środowisku (środowisko gospodarcze) a także środowisko społeczne. Każda z podprzestrzeni geograficznej, w ramach której rozwija się funkcja turystyczna, może być uznana za przestrzeń turystyczną. Przestrzeń turystyczna jest wytworem społecznym, co oznacza, że w określonych warunkach rozwoju cywilizacyjnego przestrzeń ta zostaje uznana za interesującą poznawczo lub rekreacyjni e przez ludność przybywającą z zewnątrz. Liszewski wyróżnia pięć typów przestrzeni turystycznej: eksploracji, penetracji, asymilacji oraz kolonizacji i urbanizacji turystycznej. Przestrzeń penetracji jest głównym lub najbardziej tradycyjnym typem przestrzeni turystycznej. Zakładając, że zabytkowy cmentarz jest częścią przestrzeni geograficznej i obiektem zainteresowań turysty, a więc stanowi przestrzeń, w której zachodzą zjawiska turystyczne, możemy przyjąć, że jest również częścią przestrzeni turystycznej. Przestrzeń cmentarza tak jak przestrzeń turystyczna ulega przemianom, często hierarchicznie. Niewątpliwie cmentarz może stanowić przestrzeń eksploracji i penetracji. Za przykład niech posłuży Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem. Cmentarz ten został założony w 1848 roku. Funkcjonował jako jedyny cmentarz Zakopanego do roku 1908, kiedy to powstaje nowy, drugi cmentarz. W roku 1889 pochowano na Pęksowym Brzyzku Tytusa Chałubińskiego. Fakt ten wpłynął na zmianę charakteru cmentarza, na którym od tej pory zaczęto grzebać zmarłych spośród odwiedzających Zakopane gości. W okresie międzywojennym utrwaliła się, zainspirowana wcześniej przez Stanisława Witkiewicza, tradycja chowania na Starym Cmentarzu osób zasłużonych dla regionu. Powstają pierwsze opracowania historyczne i przewodnikowe dotyczące cmentarza, organizowane są pierwsze akcje propagandowe. Pod koniec 1931 roku Stary Cmentarz w Zakopanem wpisany zostaje do rejestru zabytków. W opisanym okresie mamy na Starym Cmentarzu do czynienia z przestrzenią eksploracji. Po II wojnie światowej Stary Cmentarz staje się ważnym punktem wycieczek do Zakopanego i w Tatry. Zyskuje trwałe miejsce w świadomości zakopiańczyków i miłośników Tatr. Jest podstawowym zwiedzanym obiektem przez przybywających do Zakopanego turystów. Uzyskuje miano atrakcji tury stycznej", masowo odwiedzanej przez turystów. Jest obiektem zainteresowań krajoznawczych opisywanym w przewodnikach, elementem propagandy promocyjnej Zakopanego, pojawia się w folderach i na widokówkach. Cmentarz zaczyna pełnić znaczącą funkcję turystyczną i staje się przestrzenią penetracji turystycznej. Śledząc historię Starego Cmentarza obserwujemy jednocześnie jego przemiany funkcjonalne. Od pierwotnej funkcji grzebalnej i pamiątkowej cmentarz zmienił swój charakter i funkcję na turystyczną i symboliczną. Najnowszym przykładem cmentarza, którego funkcje uległy częściowej zmianie jest cmentarz parafialny w Łopusznej, który po pochowaniu na nim ks. Józefa Tischnera stał się,

4 obok miejscowego kościoła i dworu Tetmajerów, obowiązkowym" punktem na trasie wycieczek turystycznych. Cmentarze są częstym celem ruchu turystycznego odbywającego się w ramach turystyki poznawczej o motywach krajoznawczych. Do grupy walorów krajoznawczych Rogalewski [5] zalicza m.in.: charakterystyczne zespoły krajobrazowe i osobliwości przyrody, określane terminem walorów środowiska przyrodniczego oraz zabytki budownictwa, sztuk plastycznych, kultury materialnej, pamiątki historyczne tj. walory dóbr kultury. Obie kategorie walorów spotykamy na cmentarzach. Wiele organizacji samorządowych powołanych w celu stworzenia warunków dla rozwoju turystyki lokalnej wykorzystuje stare cmentarze do celów promocyjnych. Np. cmentarze z okresu I wojny światowej są w obecnej chwili jednym z atutów krajoznawczych Gorlic, Sękowej, Uścia Gorlickiego w Beskidzie Niskim. Wizerunki pomników cmentarnych pojawiają się w folderach reklamowych, w wydawnictwach promocyjnych czy przewodnikach. Cmentarz, będący celem wycieczek krajoznawczych coraz częściej pojawia się w turystyce etnicznej. Ze względu na eksterminację ludności żydowskiej prowadzoną przez hitlerowców na terenie Polski, jak i liczne wysiedlenia po II wojnie światowej, ważnymi obiektami odwiedzanymi przez turystów etnicznych stały się cmentarze żydowskie i ewangelickie, byłe obozy koncentracyjne będące swoistymi nekropoliami ofiar ludobójczej działalności hitleryzmu (np. Oświęcim, Majdanek, Sztutowo, Rogoźnica), a także cmentarze wojenne. Zabytki sepulkralne przedstawiają wysokie wartości emocjonalne, historyczne i artystyczne. Nekropolie, uporządkowane i udostępnione do zwiedzania mogą stanowić dużą atrakcję turystyczną dla turystów z zagranicy, którzy poszukują swoich korzeni, miejsc pochodzenia, urodzenia i zamieszkania w przeszłości ich samych jak i przodków. Autor w latach prowadził badania nad atrakcyjnością turystyczną cmentarzy wojennych z I wojny światowej w Beskidzie Niskim oraz stopniem ich znajomości przez przyjezdnych turystów i stałych mieszkańców. Aż 77% ankietowanych turystów było na cmentarzu wojennym, 75% badanych odpowiedziało twierdząco na pytanie Czy cmentarze wojenne mogą być atrakcją turystyczną?". 80% ankietowanych mieszkańców wskazywało, że cmentarze są odwiedzane przez turystów, a 68% uznało owe cmentarze za atrakcję turystyczną" Beskidu Niskiego. Badania potwierdziły tezę o zainteresowaniu tmystów cmentarzami wojennymi oraz wskazały na wykorzystanie cmentarzy w procesie promocji turystycznej obszaru Beskidu Niskiego, prowadzonej przez władze samorządowe i organizacje wspierające rozwój turystyki. Na zakończenie warto przytoczyć kilka danych dotyczących percepcji cmentarzy w zależności od zmiany wieku ankietowanych osób. Poniższe wyniki oparte zostały na badaniach przeprowadzonych w roku 2004 na grupie 310 osób w przedziale wiekowym od 13 do 60 roku życia. Młodzież szkolna, do 24 roku życia, w większości (powyżej 50%) nie deklarowała odwiedzin cmentarza w ramach wolnego czasu i wypoczynku. Natomiast w grupie osób powyżej 25 roku życia obserwowano przewagę odpowiedzi twierdzących (56%). Zdecydowana większość badanych, niezależnie od wieku, (w przedziale 57-88%) deklarowała pobyt na cmentarzu w ramach wycieczki krajoznawczej. Podobnie, na pytanie Czy zgadza się Pan/Pani z twierdzeniem zabytkowy cmentarz jest atrakcyjny turystycznie?" zdecydowana większość odpowiadała twierdząco (średnio 68%). Z przytoczonych wyżej wyników badań ankietowych oraz analizy teoretycznej wynika, że cmentarz może być obiektem zainteresowań turysty, tym samym może jako walor turystyczny stanowić o atrakcyjności turystycznej danego miejsca lub obszaru pod warunkiem posiadania istotnych cech historycznych, kulturowych, artystycznych lub przyrodniczych. 257

5 258 Cechy te cmentarz nabywa wraz z upływem czasu. Nie każdy więc cmentarz stanowi cel wycieczek krajoznawczych i jest miejscem spędzania wolnego czasu w ramach rekreacji. Turystyka kulturowa nabiera coraz większego znaczenia zarówno na świecie jak i w Polsce. W perspektywie najbliższych lat, zdaniem autora, cmentarze w Polsce będą coraz częściej zauważane przez turystów, których zainteresowanie kulturą, historią i dziedzictwem systematycznie wzrasta. Natomiast mieszkańcy, szczególnie dużych miast, gdzie notowany jest niedostatek zieleni parkowej, alternatywnie wykorzystywać będą cmentarze jako miejsce spędzania wolnego czasu, spacerów i wypoczynku. Bibliografia 1. Jackowski A. 2003: Święta przestrzeń świata. Podstawy geografii religii, Wyd. U.J., Kraków 2. Kolbuszewski J. 1996: Cmentarze. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 3. Lennon J. J., Foley M. 2000: Dark Tourism: The Attraction 'ofdeath anddisasler. Cassell, London 4. Liszewski S. 1995: Przestrzeń turystyczna. Turyzm t. 5, z Rogalewski O. 1979: Zagospodarowanie turystyczne. WSiP, Warszawa 6. Seaton A.V. 1996: Guided by the dark: From Thanatopsis to Thanatourism. International Journal of Heritage Studies, 2 (4), s Tanaś S. 2006: Tanatoturystyka - kontrowersyjne oblicze turystyki kulturowej. Peregrimis Cracowiensis, z. 17 (złożono do druku) '