Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy.

Transkrypt

1

2 Recenzja: prof. zw. dr hab. Czesław Bywalec Redakcja: Leszek Plak Projekt okładki: Aleksandra Olszewska Na okładce wykorzystano rysunek Fabian Pietrzyk Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach jako projekt badawczy. Copyright by Wydawnictwo Placet 2012 WYDANIE ebook Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane bez zgody właściciela copyright. Wydawca Wydawnictwo PLACET Warszawa ul. Mickiewicza 18a/1 tel. (22) fax. (22) księgarnia internetowa: redakcja@placet.pl ISBN Skład i łamanie: Wydawnictwo PLACET

3 Spis treści Wstęp 5 Rozdział I Rola i znaczenie rynków finansowych we współczesnej gospodarce Rynki finansowe pojęcie, charakterystyka Podmioty rynków finansowych rodzaje, charakterystyka Miejsce polskiego rynku finansowego w globalnym systemie finansowym 35 Rozdział II Konsument i jego zachowania na rynkach finansowych Konsument i jego rola na rynkach finansowych Istota zachowań konsumentów na rynkach finansowych Proces decyzyjny konsumenta na rynkach finansowych 68 Rozdział III Heterogenizacja a homogenizacja zachowań konsumentów na rynkach finansowych Potrzeby finansowe i wartości oczekiwane przez konsumentów na rynkach finansowych Poszukiwanie i ocena możliwości zaspokojenia potrzeb przez konsumentów na rynkach finansowych Decyzje zakupu konsumentów na rynkach finansowych Ocena decyzji i wartości uzyskanych przez konsumentów na rynkach finansowych 120 Rozdział IV Charakterystyka nowych trendów w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych Wpływ globalizacji na zachowania konsumentów na rynkach finansowych Etnocentryzm konsumencki na rynkach finansowych Wirtualizacja zachowań konsumentów na rynkach finansowych Zjawisko podwójnego zagrożenia a lojalność konsumentów na rynkach finansowych 152

4 Postawy etyczne konsumentów na rynkach finansowych 158 Rozdział V Negatywne zjawiska w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych Wpływ kryzysu gospodarczego na zachowania konsumentów na rynkach finansowych Analfabetyzm finansowy konsumentów Wykluczenie finansowe konsumentów Upadłość finansowa konsumentów 195 Rozdział VI Zmiany w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych Typologia konsumentów na rynkach finansowych w świetle zmian rynkowych Model zachowań konsumentów w świetle zmian na rynkach finansowych Kierunki zmian w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych 215 Zakończenie Bibliografia Spis rysunków i tabel Załącznik

5 Wstęp Począwszy od połowy XX wieku w krajach rozwiniętych postępują intensywne i głębokie przemiany w zachowaniach konsumentów. Są one tak wyraźnie zarysowane, że mówi się nawet o zjawisku nowej konsumpcji 1. Zmiany dotyczą bowiem zarówno hierarchii potrzeb, poziomu, sposobów i środków ich zaspokajania, jak i kryteriów dokonywania wyborów. Polegają one także na upowszechnieniu się konsumpcji nowych produktów. Zjawiska te wynikają z charakterystycznych dla okresu postindustrialnego przemian społeczno-gospodarczych. W makroskali ich przejawem jest wzrost roli konsumpcji, która zajmując dotychczasowe miejsce pracy, stała się osią życia społecznego i elementem integrującym jednostki. 2 Konsumpcja umożliwia doświadczanie przyjemności, która staje się siłą motywującą do podejmowania działań przez konsumentów i w konsekwencji kreuje jego nowe zachowania rynkowe. Z kolei w krajach rozwijających się czy też transformujących swoje gospodarki wyraźnie zarysowuje się tendencja do naśladowania, czyli przejmowania wzorów konsumpcji i zachowań realizowanych w krajach wyżej rozwiniętych. Efektem tych procesów jest rozpowszechnianie się potrzeb w skali świata, a jednocześnie upowszechnianie i ujednolicanie sposobów ich zaspokajania. Czynnikami wzmacniającymi te tendencje są: globalizacja, a w następstwie nasilenie się kontaktów międzynarodowych, gwałtowny rozwój środków komunikacji oraz oddziaływanie środków masowego przekazu. Wszystko 1 Bywalec Cz.: Konsumpcja w teorii i praktyce gospodarowania, WN PWN, Warszawa 2007, s Antonides G., van Raaij W. F.: Zachowania konsumenta. Podręcznik akademicki. WN PWN, Warszawa 2003, s. 75.

6 6 to umożliwia szybki i łatwy wgląd w przebieg i formy zachowań konsumentów w innych państwach i kulturach. W Polsce rynki, które są szczególnie wrażliwe na wpływ procesów globalizacyjnych i adoptowania wzorów konsumpcji charakterystycznych dla krajów wyżej rozwiniętych są rynki finansowe. 3 Szybko przebiegające zmiany systemowe spowodowały nie tylko przeobrażenia infrastrukturalne na tych rynkach, ale zintensyfikowały także zmiany w zachowaniach konsumentów. Stali się oni bardziej niezależnymi uczestnikami gry rynkowej, ograniczanymi w swych wyborach jedynie własnymi zasobami finansowymi, wiedzą i umiejętnościami. O ile diagnoza zachowań konsumentów na rynkach finansowych nie nastręcza większych problemów badawczych, to istotne trudności pojawiają się w trakcie wyznaczania nowych trendów. Przeprowadzone rozważania dają zatem asumpt do podjęcia kompleksowych badań nad nowymi trendami w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych. Szczególną uwagę należy zwrócić na kwestie dotyczące ocen, które z trendów i kierunków zmian w zachowaniach konsumentów mają charakter względnie trwały, a które incydentalny i krótkookresowy. I wreszcie, które z trendów będą się nasilać i w jakich grupach konsumentów, które będą przenikać do innych grup, ulegać modyfikacjom, a które będą z czasem zanikać. Należy zaznaczyć, że problematyka zachowań konsumentów na rynkach finansowych, a szczególnie nowych trendów w nich pojawiających się nie jest dostatecznie zbadana na gruncie teorii konsumpcji i zachowań konsumpcyjnych. Rozważania o tym prezentowane są głównie w pracach J. Garczarczyka i Cz. Bywalca. W literaturze polskiej można znaleźć przede wszystkim publikacje dotyczące zachowań konsumentów na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych (m.in. J. Kramer, E. Kieżel, K. Mazurek-Łopacińska, G. Światowy, L. Garbarski, L. Rudnicki) czy na rynku dóbr i usług przemysłowych (m.in. Z. Kędzior, K. Karcz, E. Frąckiewicz, A. Bajdak). Problem zachowań konsumentów na rynkach finansowych jest praktycznie nieobecny w opracowaniach literaturowych z dziedziny finansów. Analizy w tym obszarze dotyczą głównie skali ma- 3 Por.: Szymaniak A. (red.): Globalizacja usług outsourcing, offshoring i shared services center, Deloitte, Warszawa 2008; Chardraba P. G., Springer R. (red.): Business strategies for economices in trasition, Cambridge Scholars Publishing, Newcastle 2008.

7 7 kro (m.in. B. Pietrzak, Z. Polański, B. Woźniak, G. Rytelewska). Problematyka badań zachowań konsumentów w obszarze finansów nie jest także częstym przedmiotem analiz zagranicznych naukowców. Podejmują oni głównie ten problem przy okazji realizacji badań nad szeroko pojętą problematyką zachowań konsumentów (m.in. R. D. Blackwell, P. W. Miniard, J. F. Engel, L. G. Schiffman, L. L. Kanuk, G. Antonides, W. F. van Raaij) lub zajmują się jedynie wybranymi obszarami zachowań na rynkach finansowych, jak oszczędzanie czy zaciąganie zobowiązań finansowych (m.in. A. Lindqvist, J. H. Aders, L. C. Lee, R. Ferber, L. M. Ausubel, T. Poiesz). Mając to na uwadze za celowe uznano podjęcie badań związanych z identyfikacją i charakterystyką nowych trendów w zachowaniach konsumentów na tle zmian zachodzących na rynkach finansowych. Celem teoretycznym było opracowanie modelu przyszłych zachowań konsumentów na zmieniających się rynkach finansowych. Tak określone cele: poznawczy i teoretyczny wymagały wyodrębnienia szeregu celów uzupełniających. Za takie uznano: diagnozę rynków finansowych w Polsce, a szczególnie zachodzących na nim zmian, mających wpływ na kształtowanie się zachowań konsumentów, rozpoznanie złożonej struktury zachowań konsumentów na rynkach finansowych, w tym szczególnie w sytuacji turbulentnych zmian, określenie stopnia występowania nowych trendów w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych, a szczególnie: globalizacji i etnocentryzmu konsumenckiego oraz homogenizacja i heterogenizacja zachowań konsumentów, wskazanie negatywnych tendencji kształtujących się w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych, identyfikację czynników warunkujących i różnicujących nowe trendy w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych, określenie kierunków zmian w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych w perspektywie roku 2020, wyodrębnienie oraz opis grup typologicznych konsumentów w świetle przewidywanych zmian ich zachowań na rynkach finansowych. Do celów metodycznych pracy należy zaliczyć: rozstrzygnięcie problemów koncepcyjno-metodycznych związanych z badaniem nowych trendów w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych i procesem budowy ich modelu, wypracowanie metod i technik badawczych najbardziej przydatnych

8 8 do przewidywania zachowań konsumentów w przyszłości na tych rynkach, a także określenie zbiorów wskaźników statystycznych służących do charakterystyki tego modelu. Celem aplikacyjnym pracy jest wskazanie możliwości i sposobów praktycznego wykorzystania wiedzy na temat nowych trendów w zachowaniach konsumentów. Przedmiotem badań były zatem szeroko pojęte nowe trendy w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych, czynniki je determinujące. Badaniami bezpośrednimi objęto głównie klientów instytucji finansowych. Badania wśród menedżerów pracujących w instytucjach finansowych miały charakter uzupełniający. Badania bezpośrednie przeprowadzone zostały w 2011 roku na terenie całego kraju. W pracy podjęto próbę weryfikacji hipotezy głównej, zgodnie z którą przyjmuje się, że zachowania konsumentów na rynkach finansowych ulegają znacznej heterogenizacji, przy wyraźnie wyodrębnionych postawach kosmopolitycznych konsumentów. Można także zauważyć, że wymiar etyczny zachowań konsumentów na tym rynku dla konsumentów ma małe znaczenie, co w rezultacie prowadzi do występowania wielu negatywnych zjawisk na rynkach finansowych. Ponadto w pracy poddano weryfikacji hipotezy szczegółowe, w których przypuszcza się, że: polski sektor finansowy w znacznym stopniu został włączony w proces globalizacji, dzięki czemu charakteryzuje go bogata infrastruktura i szeroka oferta rynkowa, a taka sytuacja sprzyja dużemu zdywersyfikowaniu zachowań konsumentów, globalizacja zachowań konsumentów na rynkach finansowych ma bardzo ograniczony zakres, bowiem konsumenci niechętnie korzystają z usług finansowych poza granicami kraju, mimo to rzadko na polskim rynku prezentują postawy etnocentryczne, zachowania konsumentów na rynkach finansowych mają przede wszystkim charakter zwyczajowy, co przejawia się większą lojalność i zaufaniem do instytucji finansowych, z którymi konsumenci mają największe doświadczenie, a to z kolei wiąże się z występowaniem zjawiska podwójnego zagrożenia, konsumenci preferują tradycyjne formy nabywania/korzystania z usług finansowych tj. w oddziałach tych instytucji; jednakże wirtualizacja

9 9 zachowań konsumentów na tych rynkach nabiera coraz większego znaczenia, w sytuacjach kryzysu finansowego konsumenci podejmują przede wszystkim działania dostosowujące o charakterze pasywnym wewnątrz gospodarstwa domowego, rzadziej aktywizują swe działania na rynku, na rynkach finansowych można w szczególności zaobserwować takie negatywne zjawiska jak: wykluczenie finansowe i analfabetyzm finansowy, głównymi zmiennymi różnicującymi występowanie nowych trendów w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych są: poziom dochodów konsumenta, jego wiek oraz poziom wykształcenia, dominującym typem konsumentów na turbulentnych rynkach finansowych są konsumenci ostrożnie dostosowujący się do zachodzących zmian, zdecydowaną mniejszość stanowią ci, którzy szybko antycypują zmiany lub nawet je wyprzedzają. Podstawami źródłowymi pracy są: bogata literatura przedmiotu: polska i zagraniczna, zarówno w formie zwartej, jak i w postaci artykułów, dokumentacja i materiały wewnętrzne instytucji finansowych, dane statystyczne z roczników i innych publikacji GUS, raporty NBP, dane z Internetu, a także inne materiały publikowane i niepublikowane instytucji badawczych. Cennym źródłem informacji były dane pochodzące z własnych badań empirycznych. Praca składa się z sześciu rozdziałów, wstępu i zakończenia. Pierwsze dwa rozdziały mają charakter teoretyczny, zaś kolejne empiryczny. W rozdziale pierwszym zostały przedstawione rynki finansowe, jako układ instytucjonalny, w którym przebiegają zachowania konsumentów. Na wstępie pokazano specyfikę i znaczenie tych rynków w gospodarce. Następnie zostały scharakteryzowane różne podmioty rynków finansowych. Rozdział kończy charakterystyka rynków finansowych w Polsce i określenie ich miejsca w globalnym, a szczególnie europejskim, systemie finansowym. Z kolei w rozdziale drugim rozstrzygnięto problemy terminologiczne związane z badaniami konsumenta i jego zachowań na rynkach finansowych. W rozdziale tym przedstawiono specyfikę zachowań konsumentów na rynkach finansowych, na tle szeroko pojętych zachowań finansowych. Wskazano także na uwarunkowania i czynniki różnicujące te zachowania. Ważną część tego rozdziału stanowi opis poszczególnych etapów procesu decyzyjnego konsumenta na rynkach finansowych.

10 10 Kolejne rozdziały zawierają wyniki badań bezpośrednich. Zasadniczą część rozdziału trzeciego stanowi opis zachowań konsumentów w świetle zachodzących procesów heterogenizacyjnych i homogenizacyjnych na rynkach finansowych. W rozdziale czwartym zamieszczono charakterystykę istotnych trendów występujących w zachowaniach konsumentów na współczesnych rynkach finansowych, takich jak: globalizacja konsumpcji, etnocentryzm konsumencki, wirtualizacja zachowań, zjawisko podwójnego zagrożenia czy kształtowanie się postaw etycznych konsumentów na rynkach finansowych. W rozdziale piątym wskazano na negatywne zjawiska występujące na rynkach finansowych, w szczególności na wpływ kryzysu na zachowania konsumentów, analfabetyzm finansowy, a także na problem wykluczenia finansowego i upadłości konsumenckiej. Ostatni, szósty rozdział zawiera charakterystykę różnych typów konsumentów wyodrębnionych według sposobu dostosowywania się do zachodzących zmian na rynkach finansowych. Ponadto w rozdziale tym zaprezentowano model zachowań konsumentów na turbulentnych rynkach finansowych. Zwieńczeniem rozdziału są prognozy dotyczące kierunków zmian w zachowaniach konsumentów na rynkach finansowych. Pracę kończą wnioski z całości rozważań.

11 Rozdział I Rola i znaczenie rynków finansowych we współczesnej gospodarce Rynki finansowe stanowi jeden z najważniejszych elementów systemu społeczno-ekonomicznego każdego kraju. O randze, a jednocześnie znacznej złożoności tych rynków świadczy to, iż stanowią one mechanizm, dzięki któremu oferuje się usługi pozwalające na przepływ strumieni pieniężnych (siły nabywczej) w gospodarce. Procesy te nie dokonują się jednak tylko w wyniku działania instytucji finansowych, ale także na skutek decyzji podejmowanych przez podmioty sfery realnej (przedsiębiorstwa i konsumentów). Rezultatem funkcjonowania rynkach finansowych jest zatem możliwość współtworzenia pieniądza przez niefinansowe podmioty gospodarcze oraz możliwość przepływu strumieni pieniężnych między nimi. Rynki finansowe są zatem szkieletem, na którym opiera się funkcjonowanie całego systemu rynkowego Rynki finansowe pojęcie, charakterystyka Współczesne gospodarki krajów rozwiniętych oparte są na zasadach rynkowych, w których alokacja zasobów i czynników wytwórczych między alternatywne możliwości ich wykorzystania (dziedziny wytwarzania, konkretne produkty), a także podział wytworzonych produktów między poszczególne jednostki dokonuje się głównie za pośrednictwem rynku 4 przy niewielkim wpływie 4 W literaturze występują różne podejścia do pojęcia rynek. Zwykle jednak definiuje się go jako ogół stosunków wymiennych między sprzedającymi, oferującymi towary i usługi i reprezentującymi podaż, a kupującymi, zgłaszającymi zapotrzebowanie na określone towary i usługi, poparte odpowiednimi środkami płatniczymi i reprezentującymi popyt.

12 12 państwa. 5 W gospodarce rynkowej decyzje dotyczące tego, co i w jakich ilościach będzie produkowane, w jaki sposób, tzn. przy użyciu jakich metod technicznych oraz dla kogo podejmowane są przez suwerenne podmioty gospodarcze, kierujące się własnym interesem i postępujące zgodnie z zasadami racjonalności gospodarowania. 6 Ważnym podkreślenia jest również fakt, iż w gospodarce rynkowej to sami konsumenci decydują: co kupują, kiedy, gdzie, ile produktów nabywają itp. Można zatem stwierdzić, że w gospodarce rynkowej zarówno producenci, jak i konsumenci mają (w ramach obowiązującego prawa) swobodę podejmowania decyzji rynkowych. Podstawą podejmowania tych decyzji są informacje płynące z rynku, m.in. ceny dóbr i usług, ceny czynników wytwórczych, płace, stopy procentowe, poziom zysku, kursy papierów wartościowych, walut oraz oczekiwania podmiotów gospodarczych co do ich kształtowania się w przyszłości. Decyzje mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustaleniem przez nie, np. stóp podatkowych, nakładaniem lub zmianą ceł, ustaleniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczeniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. Skrajną postacią gospodarki rynkowej byłaby gospodarka wolnorynkowa, pozbawiona całkowicie wpływu państwa taka jednak współcześnie nie istnieje. Istniejące natomiast formy (odmiany) gospodarki rynkowej cechują się trzema wyróżnikami ustrojowymi: racjonalnością ekonomiczną oznacza to, że konieczna jest dominacja prywatnej własności. Tylko ona zapewnia troskę i odpowiedzialność właścicieli. Przedsiębiorstwa państwowe nigdy nie były w stanie w pełni przestrzegać zasad racjonalności ekonomicznej, charakterem pieniężnym podstawą gospodarki rynkowej jest pieniądz. Pełni on rolę parametru, wyceny dokonywane za jego pomocą są zawsze miarodajne dla oceny efektów gospodarowania. Wielkości pieniężne w gospodarce rynkowej są podstawą podejmowania decyzji gospodarczych, mechanizmem rynkowym, który powinien mieć zdolność ciągłego równoważenia gospodarki, weryfikacji oferty, dostarczania argumentów do podejmowania decyzji. 7 5 Nasiłowski M.: System rynkowy, Key Text, Warszawa 1998, s Swadźba S.: Systemy gospodarcze i ich ewolucja, AE, Katowice 2000, s Wojtyna A.: Nowe trendy w zachodniej teorii ekonomii, WN PWN, Warszawa 1998, s. 75.

13 13 W praktyce można wyróżnić trzy główne typy gospodarki rynkowej: 1. Neoliberalna gospodarka rynkowa, w której docenia się rolę państwa, ale tylko jako twórcy i strażnika ustroju. Neoliberalizm jest reakcją na nadmierny interwencjonizm i jego ekonomiczne skutki wzrost deficytu budżetowego, długu publicznego i inflacji. Hasłem neoliberałów jest deregulacja, czyli powrót do samoczynności mechanizmów rynkowych, odchodzenie od modelu państwa opiekuńczego jako zmniejszającego aktywność i kreatywność ludzi. Od strony teoretycznej, współczesny neoliberalizm oparty jest na tzw. ekonomii podażowej. Zadaniem państwa w tej koncepcji nie jest stymulacja popytu, ale tworzenie warunków sprzyjających wzrostowi podaży i aktywności wytwórców zmuszonych konkurencją do obniżania kosztów produkcji i cen. 8 Neoliberałowie uważają, iż konsument na rynku podejmuje decyzje racjonalnie, kierując się własnym interesem ekonomicznym. Stąd niepotrzebna jest interwencja państwa w obszarze konsumpcji. Są zatem przeciwni rozszerzaniu funduszy konsumpcji zbiorowej (a w szczególności tzw. konsumpcji społecznej). 2. Społeczna gospodarka rynkowa, która zakłada możliwość i konieczność pogodzenia twardej logiki zasad gospodarki rynkowej z zabezpieczeniem określonego poziomu świadczeń socjalnych i zapewnienie w ten sposób ładu społecznego. Koncepcja ta odrzuca jednak zarówno własność państwową, jak i ingerowanie państwa w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Teoretyczne źródła społecznej gospodarki rynkowej tkwią w tzw. ordoliberalizmie. 9 Należy mocno podkreślić, że społeczna gospodarka rynkowa nie ma nic wspólnego z socjalizmem i interwencjonizmem państwowym, a dzięki bezkrytycznemu zaufaniu do mechanizmów rynkowych pozwala odnieść gospodarczy sukces. 10 Należy dodać, iż zwolennicy koncepcji społecznej gospodarki rynkowej uważają, że konsument nie jest w stanie podejmować na współczesnym rynku w pełni racjonalnych decyzji. Nie ma on bowiem ani dostępu do wszystkich informacji, ani tak dużej siły ekonomicznej by być równorzędnym partnerem dla podmiotów strony podażowej. Stąd oprócz uregulowań prawnych, mających chronić interes konsumenta na rynku, pań- 8 Milewski R.: Podstawy ekonomii, WN PWN, Warszawa 2000, s Por.: Yumus M.: Przedsiębiorstwo społeczne. Kapitalizm dla ludzi, Concordia, Warszawa Kotlorz D.: Rynek pracy w systemie społecznej gospodarki rynkowej, WN PWN, Warszawa 2000, s. 16.

14 14 stwo winno stwarzać warunki do rozwoju instytucji zajmujących się edukacją rynkową konsumentów i walką o egzekwowanie należnych konsumentowi praw. W tym modelu gospodarki rynkowej państwo, podobnie jak w neoliberaliźmie, ogranicza wydatki na konsumpcję społeczną, lecz rozszerza wydatki na tzw. konsumpcję ogólnospołeczną i publiczną. 3. Socjaldemokratyczna (interwencjonistyczna) gospodarka rynkowa, której podstawą jest przyjęcie założenia tkwiącego w tzw. ekonomii dobrobytu, iż korzyści społeczne wynikające z pewnego ograniczenia wolności gospodarczej będą większe niż straty. W praktyce państwa realizujące ten model gospodarki rynkowej mają bardzo wysoką stopę redystrybucji budżetowej, ogromne długi publiczne, nadmierne świadczenia socjalne, wysokie obciążenie fiskalne przedsiębiorstw. Powoduje to ogólny spadek inwestycji i wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie, spadek konkurencyjności danej gospodarki. W sferze społecznej model ten powoduje demoralizację części społeczeństwa, tzw. kulturę bezrobocia, spadek aktywności i kreatywności. 11 W tym modelu gospodarki uznaje się, że konsument nie potrafi lub nie jest w stanie podejmować racjonalnych decyzji na rynku. Konieczny jest zatem silny interwencjonizm państwa w ochronę interesów ekonomicznych konsumentów. Ponadto zakłada się, duży wzrost wydatków na fundusz konsumpcji zbiorowej, a w szczególności na konsumpcję społeczną, obejmującą różnego rodzaju dotacje i subsydiowanie zakupywanych przez konsumentów produktów na rynku czy wręcz oferowanie niektórych świadczeń za darmo. Niektórzy teoretycy ekonomii wyróżniają również dodatkowy typ gospodarki rynkowej: gospodarka rynkowa azjatyckich tygrysów. Cechuje się ona z jednej strony daleko posuniętą wolnością gospodarczą, a z drugiej strony autokratyzmem państwa, także w sferze polityki gospodarczej państwa. 12 Ingerencja państwa (w przeciwieństwie do interwencjonizmu) preferuje przedsiębiorców, a nie pracowników najemnych, których niskie płace i wymagania powinny zapewnić sukces inwestycyjny i eksportowy. Przewiduje się, że gospodarki azjatyckich tygrysów będą ewoluować w kierunku jednego 11 Żurawicki S.: Drogi dociekań ekonomicznych, WN PWN, Warszawa 2000, s Por.: Prahalad C. H., Krishnan S.: Nowa era innowacji, WN PWN, Warszawa 2010.

15 15 z trzech głównych typów gospodarki rynkowej. Można jedynie przypuszczać, że najbliżej tym krajom jest do gospodarki neoliberalnej. Mimo tak wielu różnic, szczególnie różnego stopnia interwencjonizmu państwowego, trzeba jednak stwierdzić, że wszystkie przedstawione modele gospodarki rynkowej zachowują istotne cechy ustrojowe i funkcjonalne, jak dominacja prywatnej własności, rachunku mikroekonomicznego, praca na własny rachunek i odpowiedzialność, wymienialność pieniądza i mechanizm rynkowy jako główna forma funkcjonowania gospodarki, ale przede wszystkim swoboda decyzji rynkowych konsumentów. Gospodarka rynkowa jest systemem bardzo złożonym. Składa się ona z milionów różnych podmiotów, jak konsumenci, gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, instytucje rynkowe, administracja państwowa oraz władze lokalne. Wszystkie te podmioty wchodzą we wzajemne interakcje, a ich rezultatem są transakcje wymienne. Stanowi to istotę mechanizmu rynkowego, który oznacza, że chodzi o wzajemnie zazębiające się procesy produkcji i realizacji, dające w sumie efekt końcowy w postaci odpowiedniego zaspokojenia potrzeb odbiorców finalnych. 13 Mechanizm rynkowy sprawia, że zasoby dla produkcji bieżącej i inwestycji są oddolnie alokowane na podstawie rachunku ekonomicznego, natomiast podział nadwyżki następuje na podstawie preferencji podmiotów gospodarczych. Jeśli te sprzężenia działają sprawnie, to podział nadwyżki jest optymalny dla funkcjonowania rynku i jego równowagi. 14 Można wtedy stwierdzić, że mechanizm rynkowy jest sprawny, a gospodarkę mającą taki mechanizm określa się jako dojrzałą. O stopniu dojrzałości gospodarki rynkowej świadczy poziom rozwoju instytucji rynkowych, zapewniających sprawność procesów rynkowych. Instytucje rynkowe są organizacjami, za pośrednictwem których dokonuje się przepływu od producentów do finalnych odbiorców i odwrotnie różnych strumieni rynkowych. Charakter tych strumieni jest ściśle związany z rodzajem rynku. Najwcześniej ukształtował się rynek produktów, potem rynek finansowy i wreszcie rynek pracy. Te dwa ostatnie rynki są ściśle powiązane 13 Kramer T.: Podstawy marketingu, PWE, Warszawa 2000, s Simon H.: 33 sposoby na kryzys gospodarczy. Natychmiastowe rozwiązania dla twojej firmy, Difin, Warszawa 2009, s. 7 8.

16 16 z istnieniem i funkcjonowaniem rynku produktów. 15 Przy czym należy podkreślić w tym miejscu szczególną rolę rynku finansowego i instytucji na nim działających. Instytucje te bowiem pełnią dwie funkcje: realizacji wymiany środków kapitałowych i pieniężnych oraz świadczenia usług przedsiębiorstwom produkcyjnym, handlowym, usługowym i gospodarstwom domowym w trakcie przepływu strumieni na rynku produktów. Szczególna rola instytucji finansowych w gospodarce rynkowej polega przede wszystkim na współdziałaniu w procesie usprawniania systemu transakcyjnego, tworzenie warunków zmniejszania ryzyka podejmowanych decyzji gospodarczych, organizowaniu źródeł i sposobów zasileń kapitałowych podmiotów gospodarczych, współudziale w pobudzaniu popytu, a także kreowaniu warunków bezpieczeństwa lokaty dochodów, majątku, zdrowia i życia, związanego z pełnieniem obowiązków zawodowych oraz związanego z uczestnictwem w ruchu pasażerskim, turystycznym itp. Rynek finansowy w literaturze przedmiotu jest definiowany bardzo różnorodnie, często także bywa mylnie utożsamiany z systemem finansowym. I tak, system finansowy w wąskim ujęciu obejmuje całokształt instytucji finansowych, a także normy określające wzajemne powiązania i stosunki z otoczeniem. 16 O systemie finansowym można jednak mówić dopiero wówczas, gdy rozwój instytucji finansowych pozwala na ustalenie zasad struktury tego systemu. Sprawny system finansowy składa się bowiem z elementów o określonych właściwościach i określonych wzajemnych relacjach między tymi instytucjami. Elementami (podmiotami) systemu finansowego są m.in. banki, firmy ubezpieczeniowe, fundusze inwestycyjne i emerytalne, giełdy itp. Z kolei w szerokim ujęciu, system finansowy należy zdefiniować jako mechanizm współdziałania i przepływu siły nabywczej między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi. 17 Głównym zadaniem systemu finansowego w gospodarce rynkowej jest współuczestniczenie w tworzeniu powszechnie akceptowa- 15 Kramer J. (red.): Zachowania podmiotów rynkowych, PWE, Warszawa 1999, s Por. Jaworski W. L., Krzyżkiewicz Z., Kosiński B.: Banki rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa 1997, s Pietrzak B., Polański Z. (red.): System finansowy w Polsce, WN PWN, Warszawa 2001, s. 11.

17 17 nego środka dokonywania transakcji (czyli pieniądza) 18 oraz umożliwianie jego przemieszczania się między niefinansowymi podmiotami gospodarczymi, tj. konsumentami, gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i Skarbem Państwa. Takie ujęcie systemu finansowego nie jest jednak precyzyjne. W praktyce wszystkie podmioty gospodarcze uczestniczą w jakimś stopniu w tworzeniu i przepływie siły nabywczej. Na przykład gospodarstwa domowe zaciągając kredyt w banku uczestniczą w kreowaniu siły nabywczej. Natomiast gromadząc oszczędności oraz ponosząc wydatki konsumpcyjne biorą udział w przepływie siły nabywczej. Dlatego konieczne jest zidentyfikowanie dodatkowych elementów, precyzujących zakres pojęcia systemu finansowego. Tymi elementami są ogniwa (składniki) systemu finansowego, a mianowicie: instrumenty finansowe, rynki finansowe, instytucje finansowe, zasady funkcjonowania trzech ww. elementów. 19 Tabela 1.1. przedstawia schematycznie tę strukturę, uwzględniając jednocześnie główne kryteria grupowania poszczególnych rodzajów ogniw systemu finansowego. W systemie finansowym dużą rolę odgrywają instrumenty finansowe czyli zobowiązania finansowe, a więc roszczenia dotyczące majątku jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do drugich. Są one przedmiotem wymiany na rynku, na którym działają instytucje finansowe, często określane jako pośrednicy finansowi. Głównym przedmiotem ich działalności jest kreowanie instrumentów finansowych i dokonywanie transakcji nimi. 20 W efekcie instrumenty finansowe są zazwyczaj dominującym składnikiem ich majątku. Elementem scalającym system finansowy są zaś zasady funkcjonowania, a więc reguły gry, na jakich opiera się jego działanie. 18 Można mówić o współuczestniczeniu przez system finansowy w kreowaniu pieniądza, ponieważ współczesny pieniądz w ostateczności generowany jest przez kredyt bankowy. 19 Polański Z.: System finansowy, w: Pietrzak B. i Polański Z. (red.): System... op. cit., s Por. Owsiak S.: Finanse publiczne. Teoria i praktyka, WN PWN, Warszawa 2011.

18 18 Tabela 1.1. Schemat struktury systemu finansowego w gospodarce rynkowej Ogniwo systemu finansowego Instrumenty finansowe Rynki finansowe Instytucje finansowe Zasady funkcjonowania Kryterium grupowania 1. o charakterze wierzycielskim i własnościowym 2. o stałym i zmiennym dochodzie 3. krótko-, średnio- i długookresowe 4. bezpośrednie i pośrednie 5. rzeczywiste i pochodne 1. pierwotne i wtórne 2. otwarte i zindywidualizowanych transakcji finansowych (depozytowe, kredytowe i ubezpieczeniowe) 3. pieniężne i kapitałowe 4. instrumentów denominowanych w walucie krajowej i rynek walutowy 5. hurtowe i detaliczne 6. instrumentów pochodnych 1. wyłącznie dystrybuujące i tworzące instrumenty finansowe (pieniądz i instrumenty finansowe niebędące pieniądzem) 1. sformalizowane i niesformalizowane Źródło: Polański Z.: System finansowy, w: System finansowy w Polsce, Pietrzak B., Polański Z. (red.): System finansowy w Polsce, WN PWN, Warszawa 2001, s. 12. Do podstawowych funkcji systemu finansowego należy zaliczyć współudział w kreowaniu siły nabywczej oraz umożliwianie jej przepływu między niefinansowymi podmiotami ekonomicznymi. Innym szerokim sformułowaniem określającym funkcję systemu finansowego jest stwierdzenie mówiące, że jego rolą jest obniżanie kosztów dokonywania transakcji powstających w procesie wymiany, ale także funkcje kontrolne. 21 Wraz z rozwojem gospodarczym zmieniała się jednak ranga ekonomiczna poszczególnych funkcji oraz sposób i konkretne rozwiązania instytucjonalne, za pomocą których dochodziło do ich realizowania. W ewolucji systemu finansowego można wyróżnić trzy główne fazy (etapy): 1. Pierwszy etap dotyczy okresu, kiedy system finansowy opierał się głównie na bankach depozytowych, tj. bankach, których podstawową czynnością było 21 Smyczek S.: Modele zachowań konsumentów na rynku usług finansowych, AE, Katowice 2007, s

19 19 przyjmowanie oszczędności (w różnych formach) od jednostek (konsumentów indywidualnych i firm) i wykorzystywanie ich w większości na zabezpieczenie pożyczek oraz w mniejszym stopniu na inwestycje w obligacje państwowe w celu utrzymania płynności. Główną cechą systemu finansowego w pierwszej fazie rozwoju było zatem to, że banki zbierały większość oszczędności i były odpowiedzialne za ich alokację, co ściśle wiązało się z oceną ryzyka i rentowności. Banki w tej fazie były również odpowiedzialne za monitorowanie i dyscyplinowanie kredytobiorców. Były też odpowiedzialne za stworzenie i funkcjonowanie systemu płatniczego. Inne instytucje finansowe, np. firmy ubezpieczeniowe i fundusze powiernicze nie odgrywały w tej fazie większej roli. 2. Drugi etap jego najbardziej pierwotną formą funkcjonowania była tzw. faza kapitalizmu właściwego. Był on charakterystyczny dla gospodarek typu rolniczego i łączył się z początkowym okresem rozwoju przemysłowego. Dla tego etapu największe znaczenie miało funkcjonowanie sektora bankowego. Banki deponowały bowiem większość oszczędności oraz dokonywały ich alokacji. Funkcjonowanie gospodarki opierało się głównie na korzystaniu z usług banków, co powodowało brak zapotrzebowania na inne wyspecjalizowane podmioty oraz usługi rynku finansowego. Bardziej zaawansowaną formą rozwoju systemu finansowego był tzw. kapitalizm menedżerski. Polegał on na coraz większej roli rynków kapitałowych oraz stopniowym zmniejszaniu dominacji sektora bankowego. Ten typ systemu finansowego charakterystyczny jest dla gospodarek uprzemysłowionych, w których przemysł jest głównym udziałowcem dochodu narodowego państwa. Obserwuje się początki funkcjonowania wyspecjalizowanych banków inwestycyjnych. 3. Trzeci etap jest najbardziej rozwiniętą fazą rozwoju systemu finansowego i określany jest mianem tzw. kapitalizmu instytucjonalnego. Ten rodzaj funkcjonowania systemu finansowego charakterystyczny jest dla najprężniej rozwijających się gospodarek świata. Cechą wyróżniającą jest dominujący udział w dochodach państwa szeroko rozumianego sektora usług. Ponadto, zauważalne jest jasne określenie i niezależne od siebie funkcjonowanie rynków pieniężnych i kapitałowych. Rynki pieniężne oferują wyspecjalizowane krótkoterminowe instrumenty finansowe, zaś długoterminowe finansowanie wszelkich przedsięwzięć gospodarczych dokonywane jest na rozwiniętym rynku kapitałowym. Rola banków systematycznie maleje, natomiast wzrasta znaczenie wszelkiego rodzaju funduszy (inwestycyjnych czy też emerytal-

20 20 nych). Tego typu fundusze stają się bowiem znacznie atrakcyjniejszą formą lokowania wolnych środków finansowych niż lokaty bankowe.21f22 Ewolucja systemu finansowego doprowadziła do ukształtowania się we współczesnych gospodarkach rynkowych dwóch podstawowych rodzajów systemów. Są to systemy finansowe zorientowane bankowo 23 oraz systemy finansowe oparte na funkcjonowaniu rynków papierów wartościowych. 24 Mimo, że w systemie finansowym każdego kraju występują cechy niepowtarzalne, to możliwe jest usystematyzowanie cech każdego z dwóch wymienionych systemów. Należy dodać, iż w praktyce nie ma i nie było, tzw. czystych systemów finansowych. To, z jakim systemem finansowym mamy do czynienia w danej gospodarce, wiąże się przede wszystkim z charakterem całokształtu relacji umownych występujących w danym społeczeństwie. 25 System finansowy w Polsce zbliżony jest to modelu bankowego. Można jednak zauważyć, szczególnie w obszarze mechanizmów płatniczych, wpływy systemu opartego na funkcjonowaniu rynków papierów wartościowych. Zarówno wąskie, jak i szerokie rozumienie systemu finansowego określa jedynie podmiotową (lub też podmiotowo-instrumentalną) strukturę rynków finansowych (i to tylko po stronie podażowej). Dlatego też nie można tych pojęć utożsamiać. Rynek, bowiem to ogół stosunków wymiennych między sprzedającymi, oferującymi dobra i usługi (w tym przypadku usługi finansowe) a kupującymi, zgłaszającymi zapotrzebowanie na te produkty, poparte odpowiednimi środkami płatniczymi (reprezentującymi popyt). 26 Można zatem rynki finansowe zdefiniować, jako ogół działań o charakterze ekonomicznym i związanych 22 Opracowanie własne na podstawie: Rybczyński T. M.: Ewolucja systemu finansowego. Giełdowe bitwy i keiretsu, w: Pietrzak B. i Polański Z. (red.): System..., op. cit., s. 35; Zawartka P.: Aspekty prawne funkcjonowania rynku finansowego w Polsce, Bank i Kredyt Nr 1/ System ten w literaturze znany jest także jako kontynentalny, niemiecko-japoński albo reński (nadreński). 24 Polański Z.: Instytucje finansowe a przedsiębiorstwa, Życie Gospodarcze 1994, nr Kester W. C.: Governance, Contracting, and Investment Horizons: A look at Japan and Germany, Journal of Applied Corporate Finance 1992, nr Kotler P., Keller K., Brady M., Goodman M., Hansen T.: Marketing management, Prentice Hall, New Jersey 2009, s. 24.

21 21 Tabela 1.2. Cechy systemów finansowych w gospodarce rynkowej System oparty na funkcjonowaniu rynków papierów wartościowych 1) Typy i rola instytucji finansowych wysoki stopień specjalizacji instytucji banki nastawione na krótkoterminowa działalność kredytową duża skłonność do tworzenia innowacji finansowych 2) Rynki papierów wartościowych bardziej rozwinięty mniej rozwinięte 3) Polityka banku centralnego operacje otwartego rynku działalność refinansowa 4) Mechanizm płatniczy transfery debetowe (system czekowy i/lub oparty na kartach płatniczych) izby rozliczeniowe Źródło: Pietrzak B., Polański Z. (red.): System..., op. cit., s. 31. System zorientowany bankowo niski stopień specjalizacji instytucji banki uniwersalne, nastawione na długoterminową działalność kredytową mniejsza skłonność do tworzenia innowacji finansowych transfery kredytowe (system giro) poczta z tym czynności prawnych, dokonywanych między poszczególnymi podmiotami rynku, przy użyciu instrumentów finansowych i za pośrednictwem wyspecjalizowanych instytucji rynku finansowego, których przedmiotem jest przepływ i alokacja środków finansowych. 27 Jednakże z punktu widzenia przedmiotu badań, za pełniejsze należy uznać ogólnoekonomiczne ujęcie rynków finansowych. Według tego podejścia, rynki finansowe to zespół wszystkich kupujących (klienci indywidualni i reprezentowane przez nich na rynku gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, inne instytucje finansowe, skarb państwa i inne podmioty) i sprzedających (instytucje finansowe), których decyzje, nawzajem od siebie zależne, kształtują układ elementów sprzężonych: popyt, podaż i cena. 28 Wartość żadnego z tych elementów nie może powstawać w oderwaniu od dwóch pozostałych i poza rynkiem Zawartka P.: Aspekty..., op. cit. 28 Por. Johansson J. K.: Global marketing. Foreign entry, local marketing and global management, McGraw- Hill, Boston W ujęciu marketingowym rynek usług finansowych można określić jako zespół potencjalnych klientów, mających określona potrzebę finansową, którzy w celu jej zaspokojenia są gotowi i są w stanie dokonać

22 22 Wszelka ingerencja zewnętrzna w układ rynkowy prowadzi do rozerwania sprzężeń między elementami i do degradacji rynku. Skuteczne oddziaływanie na rynek jest możliwe jedynie przez pośrednie działanie na otoczenie za pomocą narzędzi ekonomicznych wyrosłych w środowisku rynkowym. Najważniejszą przesłanką funkcjonowania rynków finansowych jest prawo do nieograniczonego wyboru klienta oraz do prowadzenia transakcji kupna sprzedaży. Wówczas rynki finansowe traktuje się jak zespół powiązań poziomych między sprzedającymi a kupującymi, podstawową zaś formą nawiązywania kontaktów między nimi jest umowa (np. bankowa, ubezpieczeniowa, leasingowa). Wszelkie działania zmierzające do ograniczenia swobody umów zakłócają normalne procesy rynkowe i powodują, iż mechanizmy rynkowe nie działają sprawnie. Tymczasem sprawnie funkcjonujące rynki finansowe to taki stan rynków, na których przepływ poszczególnych instrumentów usług finansowych (np. depozytów, kredytów, polis ubezpieczeniowych, jednostek funduszy inwestycyjnych) odbywa się bez zakłóceń, warunki zawierania większości transakcji zapewniają satysfakcję wszystkim uczestnikom procesu, a szczególnie nabywcom, a ponadto istnieje dostępność do systemów ograniczających stopień ryzyka podejmowania decyzji gospodarczych. We współczesnej gospodarce relacje zachodzące między instytucjami finansowymi, oferującymi określone usługi finansowe na rynku, a klientami, będącymi ich nabywcami, stwarzają sytuację tzw. rynku nabywcy. Taka sytuacja na rynku charakteryzuje się tym, iż instytucje finansowe są zmuszone respektować życzenia klientów i oferować im usługi na poziomie przyjętym w danym społeczeństwie. Istotą zatem rynku nabywcy jest pewien układ stosunków i pewien charakter współzależności między uczestnikami rynku, podzielonymi na dwie grupy: sprzedawców i nabywców. Przewaga podaży nad popytem na usługi finansowe i wynikające z tego możliwości świadczenia określonych usług są okolicznością niezbędną i sprzyjającą, ale niewystarczającą powstaniu takiego układu stosunków. 30 Rynek nabywcy stanowi efekt określonej linii polityki gospodarczej, zorientowanej na klienta. Funkcjonowanie rynku nabywcy jest możliwe zatem dzięki uruchomieniu zestawu narzędzi ekono- wymiany, zaś sprzedających (instytucje finansowe) należy określić jako gałąź. Por.: Kotler P.: Marketing management, Prentice Hall, New Jersey 2000, s Por.: Bilińska-Reformat K. (red.): Relacje podmiotów rynkowych w warunkach zmian, Placet, Warszawa 2009, s. 18.

23 23 micznych, zapewniających gładkość procesów adaptacyjnych podaży i popytu w ujęciu podmiotowym (między instytucjami finansowymi i klientami). 31 Dla rynku nabywcy jest również charakterystyczna konkurencja między różnymi instytucjami finansowymi oferującymi usługi finansowe. 32 To z kolei stwarza klimat do rozwoju marketingowego podejścia do zarządzania tymi podmiotami i przyjęcia przez nie orientacji na klienta. Orientacja ta oznacza, że: instytucja finansowa jest gotowa i ma umiejętność słuchania klientów oraz uzyskiwania od nich informacji, kreowanie misji instytucji finansowej następuje na podstawie wartości istotnych dla klienta, kształtowanie oferty rynkowej w dostosowaniu do charakterystyk segmentów rynku, instytucja finansowa koncentruje się na takiej jakości, jaka jest pożądana przez klienta, instytucja finansowa buduje relacje z klientami, w tym zwłaszcza z klientami kluczowymi, występuje zapewnienie udziału wszystkich pracowników w kreowaniu rosnących wartości dla klientów, tworzy się w instytucji finansowej służby prokonsumenckie, systematycznie mierzy się w instytucji finansowej poziom jakości świadczonych usług oraz poziom satysfakcji klientów. 33 Kierunki zmian w orientacji na klienta w instytucjach finansowych wyraźnie wskazują na zacieśnianie więzi z klientami i postrzeganie ich jako partnerów w biznesie. Potwierdzają to także wyniki badań przeprowadzonych wśród menedżerów instytucji finansowych działających w Polsce, według których klienci znajdują się na pierwszym miejscu listy zainteresowań działów marketingu w instytucjach finansowych. 31 Żabiński L. (red.): Sterowanie rynkiem i konsumpcją. Słownik terminologiczny, AE, Katowice 1988, s Milic-Czerniak R.: Orientacja na klienta w marketingu bankowym, w: Milic-Czerniak R., Dobiegała-Korona R. (red.): Marketing bankowy doświadczenia i perspektywy, WSZiM, Warszawa 2003, s Por.: Mazurek-Łopacińska K.: Orientacja na klienta w przedsiębiorstwie, PWE, Warszawa 2002, s. 18.

24 24 Rys Priorytety w działalności marketingowej instytucji finansowych w Polsce* w % * respondenci mogli wskazać 3 priorytety w działalności Źródło: opracowanie własne na podstawie badań bezpośrednich. Sprawnie funkcjonujące rynki finansowe są rynkami dynamicznie zrównoważonymi dzięki efektywnie działającym instytucjom finansowym, a właściwie systemowi pośredników wzajemnie ze sobą powiązanych. Jednakże obecna sytuacja gospodarcza na świecie stawia rynkom finansowym znacznie trudniejsze wyzwania, niż jedynie zapewnienie równowagi rynkowej. Wyzwania te tworzą nowe szanse zrównoważonego rozwoju społeczeństw i gospodarek jako całości, realizacji celów podmiotów w nich funkcjonujących, jak i osiąganie dobrobytu konsumentów. Wyzwania te rodzą również trudne do przewidzenia, szczególne zagrożenia dla rozwoju gospodarki, aż po jego okresowe zahamowanie, stagnację, a nawet regres. 34 Do jednych z najbardziej istotnych wyzwań stojących obecnie przed rynkami finansowymi należy zaliczyć z jednej strony globalny kryzys gospodarczy, który zagraża dalszemu rozwojowi i spójności społecznej wielu państw, z drugiej zaś konsumpcjonizm w bogatych społeczeństwach Zachodu, szczególnie widoczny na tle nadmiernego rozwarstwienia bogactwa i biedy na całym świecie. 34 Por.: Żabiński L.: Wyzwania współczesności a marketing. Konsumpcjonizm. Kryzys globalny. Innowacje i rozwój, Forum UE w Katowicach 2011, Nr 22.

25 Podmioty rynków finansowych rodzaje, charakterystyka We współczesnej gospodarce na rynkach finansowych funkcjonuje wiele podmiotów. Ich różnorodność wynika z samego zróżnicowania rynku usług finansowych, który można podzielić według różnych kryteriów. I tak, biorąc pod uwagę kryterium czasu wyróżnia się rynek pieniężny i kapitałowy. Pierwszy rodzaj rynku obejmuje transakcje krótkookresowymi instrumentami finansowymi 35 (do 1 roku), drugi instrumentami finansowymi o dłuższym okresie zapadalności. 36 Z punktu widzenia konsumenta indywidualnego transakcje na rynku pieniężnym należy wiązać przede wszystkim z zaspokajaniem krótkookresowych potrzeb, tj. związanych z zagospodarowaniem chwilowo wolnych środków finansowych lub też finansowaniem bieżących zakupów (np. zaciąganie pożyczek gotówkowych, kredytów ratalnych, ubezpieczenia OC samochodu itp.). Z kolei transakcje rynku kapitałowego wiążą się zazwyczaj z procesami odkładania oszczędności i inwestycjami (np. kredyty średnio- i długoterminowe, ubezpieczenia na życie, papiery wartościowe itp.). Biorąc z kolei pod uwagę fakt czy transakcja na rynkach finansowych wiąże się z emisją (kreacją) instrumentu finansowego (papierów wartościowych), czy też z odprzedażą istniejącego już instrumentu można wyróżnić rynek pierwotny i wtórny. Rynkiem pierwotnym nazywa się transakcje, w których występuje proces objęcia papierów wartościowych, a więc gdy pojawia się ich pierwszy właściciel. Inaczej mówiąc, jest to rynek transakcji między emitentem, za pośrednictwem biur maklerskich, a ich pierwszym nabywcą. Na rynku pierwotnym papiery wartościowe mogą być oferowane w emisji publicznej lub niepublicznej. 37 Od momentu emisji papiery wartościowe znajdują się w obiegu na rynku. Wszystkie następne transakcje zalicza się do rynku wtór- 35 Z formalnego punktu widzenia instrumenty finansowe to zobowiązania finansowe, tj. roszczenia dotyczące majątku jednych podmiotów w stosunku do drugich. Za: Pietrzak B., Polański Z. (red.): System, op. cit., s Jaworski W. L, Krzyżkiewicz Z., Kosiński B.: Banki, op. cit., s W ofercie publicznej propozycja nabycia papierów wartościowych składana jest do więcej niż 300 osób lub nieoznaczonego adresata, za pośrednictwem środków masowego przekazu.