PO CO SŁOWNIK LITERATUR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO WSCHODU?

Transkrypt

1 Warszawskie Studia Teologiczne XXVI/1/2013, Ks. Marek STAROWIEYSKI PO CO SŁOWNIK LITERATUR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO WSCHODU? Słowa kluczowe: Literatura chrześcijańska, Wschód chrześcijański, patrologia, Kościół staroŝytny, chrześcijaństwo staroŝytne. Keywords: Christian Literature, Christian East, Patristic, Early Christianity, Ancient Church. 1. Jeślibym zapytał zwyczajnego teologa a moŝe nawet patrologa, jaki jest zakres literatury patrystycznej, odpowiedziałby mi, Ŝe literatura grecka i łacińska od I do VIII w. Gdybym zapytał wykładowcę historii Kościoła staroŝytnego o zakres wykładów, najprawdopodobniej nie znalazłbym w jego odpowiedzi historii Syrii, Gruzji, Armenii, Etiopii a nawet Egiptu. Patrologowie są skoncentrowani na problemach dyskutowanych na terenach Cesarstwa Rzymskiego, i nie zajmuje ich nauka np. syryjskich nestorian, monofizytów czy dyskusje teologiczne w Egipcie. Niedawno wydana na zachodzie popularna patrologia nie poświęca tym autorom nawet stronnicy. Nieliczne tylko podręczniki wspominają o nich, rzadziej omawiają te literatury. Tak samo ja pojmowałem patrologię i tak ją potraktowałem w wydanym w 1971 roku wraz z J.M. Szymusiakiem SJ Słowniku wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa 1. I dopiero spotkanie z moim mistrzem doktoratu w Rzymie, Ignacio Ortiz de Urbina SJ, autorem patrologii syryjskiej 2 otwarło mi oczy na literaturę syryjską a następnie na inne kręgi literatury wczesnochrześcijańskiej i na potrzebę ich studiowania. Później miałem okazję w Brukseli w Bibliotece Bollandystów obserwować pracę M. Geerarda nad Clavis Patrum Graecorum i na jego trud, by przy kaŝdym wymienianym dziele greckim podać jego tradycję orientalną: śledziłem jego dyskusje toczone z świetnymi orientalistami, bollandystami Ojcami Michel van Esbroeck i Ugo Zanetti. I w końcu kontakty ze środowiskiem lowańskich orientalistów pokazały mi rolę literatury orientalnej dla poznania tradycji chrześcijańskiej. Przekonawszy się o brakach Słownika postanowiłem do nowego jego wydania opracować tę część, której w nim brakowało, a więc literaturę orientalną. Tak powstał niniejszy Słownik 3, którego przekład czeski mają Państwo w swych rękach. 1 J.M. SZYMUSIAK, M. STAROWIEYSKI, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań Patrologia Syriaca, Romae M. STAROWIEYSKI, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa Wschodu, Warszawa 1999.

2 86 KS. MAREK STAROWIEYSKI Postawny jednak pytanie: po co ten Słownik? Na to pytanie chciałbym odpowiedzieć w tym krótkim referacie, zawierającym, ze względu na jego zwięzłość, pewne uproszczenia, za które z góry przepraszam. 2. Odpowiedź podstawowa jest bardzo prosta: po prostu dlatego Ŝe w istnieje obszerna staroŝytna literatura chrześcijańska: arabska, armeńska, etiopska, koptyjska i syryjska, stanowiące część literatury patrystycznej; moŝna by tu dodać jeszcze ewentualnie literaturę starosłowiańską, której jednak tu nie dotykamy, bo to wiąŝe się z innymi zagadnieniami. Istnieją ponadto fragmenty pism staroŝytnych w innych językach wschodnich, np. sogdyjskim czy kipczackim, o nich tylko wspominamy. DuŜa cześć tej chrześcijańskiej literatury w językach orientalnych została juŝ wydana, choć sporo utworów niepublikowanych, spoczywa w bibliotekach klasztorów wschodnich, np. w Etiopii. Te jednak drogie wydania najwaŝniejszych serii pisarzy orientalnych, jak Patrologia Orientalis (PO) czy Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium (CSCO), ze względu na ich cenę rzadko jednak znajdujemy je nawet w duŝych bibliotekach, nie mówiąc o dziełach wydanych w Kairze, Bejrucie czy Mosulu, zazwyczaj niemalŝe niedostępnych na Zachodzie. A więc istnieje literatura, mamy wydane teksty, ale rodzi się pytanie, jaka jest jej wartość, a więc czy warto się nimi zajmować i co wnoszą one do poznania staro- Ŝytnego chrześcijaństwa, szerzej chrześcijaństwa w ogóle? Na to pytanie będę się starał odpowiedzieć w niniejszym referacie. 3. Znaczenie literatur orientalnych naleŝy rozpatrywać w dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, Literatura ta stanowi oryginalne dzieło narodów, w których językach została spisana, dziedzictwo Kościołów Wschodnich. Często dzieła teologiczne posiadają takŝe wielką wartość artystyczną, jak np. syryjskie dzieła św. Efrema (+373) czy armeńska Historia MojŜesza z Chorenu (VII/VIII w.), arcydzieło prozy armeńskiej; podobnie zresztą rzecz się ma z dziełami literatury patrystycznej greckiej czy łacińskiej, np. Jana Chryzostoma (+407) czy św. Augustyna (+430). Po drugie - na języki orientalne przełoŝono wiele dzieł chrześcijańskich i niechrześcijańskich (jak np. dzieła filozoficzne Arystotelesa), niemalŝe wyłącznie greckich; bardzo rzadko (w literaturze gruzińskiej i późniejszej etiopskiej) spotykamy się z przekładami z literatury łacińskiej. Ich wartość jest podwójna: po pierwsze budowały one kulturę chrześcijańska danego narodu (a takŝe, ewentualnie, innych narodów, na które je następnie przekładano), po drugie przekazały nam dzieła, które czasami zaginęły w wersji oryginalnej. Od tych właśnie utworów zaczniemy. W językach orientalnych przechowały się liczne pisma nieortodoksyjne, których oryginały zaginęły na terenie Cesarstwa Rzymskiego, podczas gdy przełoŝone na języki wspólnot kościelnych Ŝyjących na obrzeŝach Cesarstwa, przetrwały okres potępienia. To zaś pozwoliły nam odkryć nie tylko autorów znanych tylko z imienia, ale takŝe lepiej poznać niektóre doktryny. Oto kilka przykładów: naukę gnostyków znano do XX w. zazwyczaj z świadectw pośrednich w chrześcijańskich pismach antygnostyckich, np. Ireneusza czy Epifaniu-

3 SŁOWNIK LITERATUR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO WSCHODU 87 sza z Salaminy, którzy przekazali równieŝ fragmenty ich dzieł. Przełom w studiach nad gnostycyzmem nastąpił dzięki odkryciom ich przekładów koptyjskich Pistis Sophia i Księga Jeu, a następnie w 1947 pism gnostyckich z Biblioteki w Nag Hammadi, dziś juŝ opublikowanych i przełoŝonych na podstawowe języki europejskie, co pozwala uczonym nie znającym języka koptyjskiego podjąć studia nad gnozą. Są to dziś teksty fundamentalne dla poznania gnozy. Nie znaczy jednak, Ŝe odkrycia się zakończyły: publikacja Ewangelii Judasza i innych pism gnostyckich w kodeksie Tchacos w języka koptyjskim, pokazuje, Ŝe istnieją jeszcze moŝliwości odkrycia innych tekstów gnostyckich. Podobnie ma się rzecz z manicheizmem, znowu dotąd znanym głownie z chrześcijańskich pism antymanichejskich, jak np. po grecku - Aleksandra z Lykopolis czy po łacinie - św. Augustyna. Na przełomie wieku XIX/XX i w wieku XX odkryto pisma manichejskie w róŝnych językach wschodu, a więc po koptyjsku (pisma z Medinet Madi, papirus koloński), oraz w językach arabskim, irańskim, ujgurskim, sogdyjskim, syryjskim a nawet chińskim. I dopiero zestaw tych wszystkich tekstów orientalnych (które przełoŝono na języki europejskie, np. w trzytomowym zbiorze Gnollego 4 ) wraz z znanymi nam dotąd tekstami greckimi i łacińskimi daje pełny obraz manicheizmu. Bez uwzględnienia przekładów orientalnych niemoŝliwe jest takŝe studium apokryfów. Niektóre z nich, często najwaŝniejsze, zachowały się wyłącznie w przekładach, np.: Ewangelia Piotra, List Apostołów, Wniebowzięcie Izajasza czy Henoch - w języka etiopskim; interesująca wersja Transitus Mariae - w języka syryjskim, ewangelia dzieciństwa - w języka gruzińskim, oraz w innych językach: starosłowiańskim (np. Henoch) czy celtyckim (ewangelie dzieciństwa). Teksty orientalne są uwzględniane w krytycznym wydaniu apokryfów w Corpus Christianorum. Bywało jednak i tak, Ŝe przekład stanowi lepszą wersję tekstu od zachowanej w języku oryginalnym. Przekład grecki Dziejów Tomasza stanowi tekst bardziej zbliŝony do oryginału niŝ zachowana wersja syryjska, a więc w języku oryginalnym: tekst syryjski zachowany jest w wersji ocenzurowanej, podczas gdy tekst grecki jest przekładem wersji nieocenzurowanej. Przekłady orientalne ogrywają waŝną rolę studiach nad literaturą monastyczną, np. wersje orientalne (koptyjska, arabska, gruzińska, armeńska) zachowały szereg apoftegmatów Ojców Pustyni nieznanych w wydaniach greckich czy łacińskich. Dzięki przekładowi gruzińskiemu posiadamy całość listów św. Antoniego, które ukazały nam obraz wielkiego pustelnika, róŝny od tego, który pozostawił w jego śywocie św. Atanazy. WaŜną rolę odegrały wersje orientalne w rozwiązywaniu zagadki Historia Lausiaca Palladiosa. Przekłady orientalne odgrywają równieŝ decydującą rolę w studium dwóch najwaŝniejszych ruchów heterodoksyjnych wczesnego chrześcijaństwa, a więc nestorianizmu i monofizytyzmu. Pisma bowiem teoretyków tych ruchów lub teŝ pisarzy z nimi związanych często zostały zniszczone; zachowali je ich wyznawcy poza Cesarstwem, uŝywający j. syryjskiego. 4 G. GNOLLI, Il Manicheismo, 1-3, b.m.w. (a.mondadori),

4 88 KS. MAREK STAROWIEYSKI Nestorianie opuścili dobrowolnie lub teŝ zostali wypędzeni z Cesarstwa po Soborze Efeskim (431) i udali się do królestwa Persów, gdzie mówiono po syryjsku; tam przyjęto ich z otwartymi rękoma. Tam teŝ przełoŝyli dzieła tych, których uwa- Ŝali za swoich nauczycieli, a więc Nestoriusza jego autobiografię Liber Heraclidis (zachowana tylko po syryjsku), a takŝe pisma Teodora z Mopsuestii, który wprawdzie umarł przed wybuchem kryzysu nestoriańskiego w 428 roku, ale jego dzieła zostały potępione (na Soborze Konstantynopolitańskim II, 553), poniewaŝ uznano go za poprzednika nestorianizmu; nestorianie natomiast uwaŝali go za swojego nauczyciela. Większość jego dzieł zaginęła oryginale, ale zachowała się po syryjsku, między innymi piękne Katechezy. Podobnie rzecz się miała z monofizytami, potępionymi na Soborze Chalcedońskim (451). Większość dzieł wielkiego patriarchy Antiochii, Sewera (VI w), zachowała się tylko po syryjsku, jak na przykład jego piękne Homilie katedralne, ale takŝe pisma polemiczne; podobnie zresztą, jak pisma innego patriarchy Antiochii, Piotra z Kaliniku (niedawno wydane po syryjsku) i pisma wielkiego patriarchy Aleksandrii Damiana Ŝyli oni przełomie VI/VII w. Ich dzieła, potępione w Cesarstwie były czytane w Persji, gdzie monofizyci mieli bardzo duŝe wpływy. TakŜe dzieła Ewagriusza z Pontu (+399), którego pisma, po potępieniu go, częściowo zaginęły, podczas gdy zachowały się ich przekłady syryjskie. Kościoły Wschodnie zostawiły piękne teksty liturgiczne w swoich językach, np. te wydane w zbiorze Anaphorae Syriacae 5 przez Instytut Orientalny w Rzymie. Niektóre z nich stanowią przekłady anafor greckich. WaŜnym działem literatur orientalnych jest hagiografia. W X wieku reformę hagiografii dokonał Symeon Metafrastes, który skutecznie poprawił teksty hagiograficzne greckie. OtóŜ w literaturach wschodnich znajdują się przekłady tekstów hagiograficznych, których nie dotknęła ta reforma i które pozwalają na rekonstrukcję właściwych tekstów greckich. Stąd teŝ literatura syryjska przynosi teksty hagiograficzne waŝne dla poznania hagiografii staroŝytnej. Niektóre jednak dzieła, które po prostu zaginęły w oryginale, zachowały się w przekładach, jak np. z Epideixis św. Ireneusza, odnalezionym 1907 w przekładzie ormiańskim czy z śycie Maryi Maksyma Wyznawcy odkrytym w języka gruzińskim. Dzięki przekładom chrześcijańskich filozofów syryjskich Arabowie spotkali się z mistrzami filozofii, greckiej, np. z Arystotelesem; w ten sposób zachowały się niektóre pisma tego filozofa, znane dziś tylko z przekładu arabskiego. Ponadto przekłady orientalne często pozwalają nam ulepszyć wydania tekstów greckich, jak to się ma choćby z Nowym Testamentem, gdzie w aparacie wydań krytycznych znajdujemy odnośniki do wersji wschodnich Nowego Testamentu lub cytatów z tych wersji zawartych w dziełach pisarzy wschodnich. NaleŜy dodać, Ŝe w krajach chrześcijańskiego Wschodu działały całe zespoły tłumaczy. Przekładów dokonywali tak filozofowie jak i teologowie, a w pewnych okresach taka praca cieszyła się szczególnym zainteresowaniem, jak w V-VI w. w 5 Romae

5 SŁOWNIK LITERATUR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO WSCHODU 89 tzw. szkoły filohellenów w Armenii, szczególnie aktywnej w latach 570 do 610, dzięki której w literaturze ormiańskiej znajduje się duŝa liczbę przekładów pisarzy greckich: tak religijnych jak i świeckich. PrzełoŜyli oni m.i. dzieła Filona z Aleksandrii (niektóre zachowały się tylko po ormiańsku), św. Ireneusza (Apodeixis i Adversus hareses). Z dzieł pisarzy świeckich przełoŝono wtedy pisma Arystotelesa tłumaczone przez Dawida NiezwycięŜonego, Gramatykę Dionizego Traka, Księga Chrie, pisma matematyków (Ananiasz z Szirak), geografów, dzieła z dziedziny retoryki (Theona), gramatyki i medycyny. Na ich podstawie wyrosła nauka ormiańska w Średniowieczu. Jeśli chodzi o literaturę gruzińska mamy taką szkołę tłumaczy w klasztorze Iwiron na Atosie, gdzie działali Eutymiusz i Jerzy Mtacmideli (XI/XII w.); w Buczkowo gdzie działał neoplatonik Jan Petrici (XI/XII). Prawdopodobnie na Atosie powstał przekład na języka grecki z jakiegoś języka wschodniego sławnego Opowiadania o Barlaamie i Jozafacie przełoŝony. Dzięki przekładom filozofów greckich rozwinęły się filozofia armeńska i gruzińska a następnie arabska. Arabowie jednak, juŝ w czasach Islamu, nie tylko czerpali wiedzę filozoficzną z przekładów chrześcijańskich pisarzy, ale takŝe tworzyli specjalne szkoły tłumaczów z greckiego i syryjskiego oraz z innych językach, jak Dom mądrości w Bagdadzie czy szkoła tłumaczy w Aleppo. 4. Wszystkie te literatury rozpoczynały się zazwyczaj od tłumaczenia Biblii, przekładanej zazwyczaj stopniowo, czasami jak Syrii, tych przekładów było kilka. Najobszerniejszą i najbogatszą literaturą jest literatura syryjska, rozwijająca II do XIV w., od która zachowała nam przekłady licznych pism greckich, szczególnie wspomnianych juŝ pisarzy nieortodoksyjnych (nestorian i monofizytów), jak równieŝ poprzez przekłady filozofów greckich, słuŝyła za pośrednik między filozofią grecką i arabską. W j. syryjskim zachowały się dzieła ze wszystkich niemalŝe dziedzin nauk teologicznych i nie tylko. Teologia syryjska jest teologią poetów, wyraŝoną w języku poetyckim, wielkich teologów-poetów jak np. św. Efrem (+373) czy Jakub z Sarug (V/VI w.). Cechą charakterystyczną teologii syryjskiej jest zastąpienie pojęć i sylogizmów zachodniej spekulacji teologicznej, symbolem i obrazem. Jest ona takŝe teologią Biblii tłumaczonej kilkakrotnie i w róŝny sposób na j. syryjski, a następnie komentowana: zarówno przez pisarzy syryjskich jak i dzięki przekładom dzieł wielkich egzegetów greckich przełoŝonych na syryjski; ta literatura rozwijała się aŝ do XIV w. Jest teologią wielkich szkół teologicznej (Edessa, Nisibis, Seuekcja-Ktezyfon), gdzie rozwija się teologia i nauki kościelne, ale takŝe i klasztorów, gdzie kwitła teologia ascetyczna i mistyczna (n.p. w VII w.: Izaak z Niniwy, Jan Dalijata). W Syrii toczyły się wielkie polemiki ortodoksów, monofizytów, nestorian a pod koniec epoki patrystycznej z Islamem. Rozwijają się inne dziedziny nauk teologicznych: hagiografia (Maruta z Maiferkat, IV/V w.), liturgia: powstają nie tylko teksty liturgiczne, ale i dzieła liturgiczne, prawne, filozoficzne pod wpływem filozofii greckiej, gramatyczne a nawet optyczne. Literaturę syryjską zamykają dzieła wielkiego polihistora Bar Hebraeusa (+1286).

6 90 KS. MAREK STAROWIEYSKI Badacza literatur staroŝytnych uderza fakt, Ŝe na rubieŝach chrześcijaństwa rozwinęła się literatura tak świetna pod względem formalnym i treściowym jak literatura syryjska. Literatura koptyjska jest literaturą wyłącznie chrześcijańska i rozwinęła się w Egipcie wśród ludności tubylczej, obok wielkiej literatury greckiej, od II w. do VII/VII, kiedy to Kościół koptyjski przeszedł na j. arabski. Zaczęła się ona równieŝ od przekładów poszczególnych ksiąg Biblii na koptyjski. W tym języku zachowały się wspomniane juŝ przekłady pisma heterodoksyjnych: gnostyków i manichejczyków. Charakterystyczną dla niej są pisma hagiograficzne, enkomia świętych, szczególnie lokalnych oraz literatura monastyczna (parenezy), z najznakomitszym pisarzem z Szenutą z Atripe (V w.). Pod koniec epoki patrystycznej powstało wielka Historia Patriarchów Aleksandryjskich (do 1243). Z Egiptem jest związana Etiopia, która przyjęła chrześcijaństwo w połowie IV w., a której bogata literatura była niszczona przez najazdy arabskie. Z dzieł oryginalnych zasługuje Kebra Negast, historia Salomona i Salomonidów. Etiopski kanon Pisma św. zawiera 81 ksiąg, z dodaniem ksiąg, które uwaŝamy za apokryfy. Bardzo cenne są etiopskie przekłady apokryfów, których oryginały zaginęły, a takŝe własna twórczość apokryficzna np. Zmagania Apostołów (historie poszczególnych apostołów). Mamy oczywiście duŝa grupę tłumaczeń (przewaŝnie poprzez arabski), wielkie zbiory teologiczno-prawne jak Qalementos, legendy maryjne, o świętych, pisma poetyckie przypisywane półlegendarnemu poecie Yaredowi. Jest to literatura barwna tak, jak barwną jest sztuka Etiopii. Dwie literatury państw kaukaskich idą swoimi własnymi drogami, choć musiały się zmagać z podobnymi trudnościami, jak nieustanne najazdy sąsiadów: Bizantyńczyków, Persów, Arabów. Armenia jednak przyjęła monofizytyzm, Gruzja natomiast zachowała ortodoksję. Jest rzeczą charakterystyczną, ze na języka gruziński, podobnie jak i na ormiański, nie przełoŝono dzieł Orygenesa, tak bardzo popularnych w świecie śródziemnomorskim. Armenia została nawrócona na chrześcijaństwo przez misjonarzy pochodzących z Syrii. Literatura armeńska powstała z opracowaniem alfabetu ormiańskiego w V w. Mesropa Masztoca i stopniowo wyzwala się spod wpływu syryjskiego. Powstają oczywiście liczne przekłady pism patrystycznych greckich, szczególnie w okresie tzw. szkoły fikohellenów V/VI w., pisma monastyczne. Rozwija się równieŝ obszerna literatura teologiczna, jak traktat Eznika z Kołb (+ok 455); teologia ma zazwyczaj charakter monofizycki; dzieła homiletyczne (jak zbiór Ps. Jana Mandukami, VIII w.,), hagiograficzna, hagiograficzno-historyczna Agathangelos (V w.) i waŝne dzieła historyczne: tzw. Faustusa z Bizancjum (V w.), Elisze Wardapeta (VI/VII w.) czy największe z nich MojŜesza z Chorenu VIII/IX w.). Znajdujemy teŝ wybitnych filozofów-ormian. Średniowiecze przyniesie dzieła wielkich poetów jak Grzegorza z Nareku (X w.) i Nersesa Sznorhali (XII w.); poezja armeńska rozwinie się w epoce późniejszej. Z filozofów armeńskich moŝna wymienić Dawida NiezwycięŜonego (Anyałt, VI/VII?) i Ananiasza z Sziraku (VII w.). Literatura gruzińska rozwinęła się nieco później, takŝe od wynalezienia alfabetu gruzińskiego (najstarszy pomnik z V w.) i charakteryzowała się faktem, Ŝe rozwijała

7 SŁOWNIK LITERATUR CHRZEŚCIJAŃSKIEGO WSCHODU 91 się zarówno w Gruzji jak i w klasztorach poza Gruzja (Jerozolima, Athos, Buczkowo obecnej Bułgarii). W tych klasztorach działały waŝne szkoły tłumaczy, które przyswoiły równieŝ liczne teksty patrystyczne teksty teologiczne a takŝe filozoficzne (Jan Petrici, XI/XII w.). Od Męczeństwa św. Szuszanik Jakuba Curtaweli (V w.) rozwija się literatura hagiograficzna oraz historyczna, zebrana w wielkim zbiorze śycie Kartli, który powstawał aŝ do XVII w. Na język gruziński przełoŝono kilka dzieł łacińskich (List do Flawiana pap. Leona Wielkiego, Dialogi Pap. Grzegorza Wielkiego. i inne). Ostatnią z literatur patrystycznych wschodnich była literatura arabska, która nie ograniczyła się do jednego obszaru, ale funkcjonowała na terenie całego Wschodu (Syria, Egipt) a dziś jest językiem liturgicznym wielu grup religijnych (Melkitów, Maronitów, Nestorian-Syryjczyków Wschodnich, Jakobitów i Koptów). Istniała jakaś literatura arabska przed Mahometem, prawdopodobnie przekład Biblii, ale nie mamy jej zabytków. Najstarszym pisarzem arabskim jest Teodor Abu Kurra (VIII w.), który podjął dyskusje i dialog z Islamem, podobnie jak kilku innych autorów arabskich; parafrazowano wierszem Ewangelię oraz Psalmy, próbując dostosować do mentalności arabskiej. Na j. arabski przekładano dzieła patrystyczne, powstały równieŝ apokryfy arabskie, natomiast po arabsku powstawały dzieła historyczne, waŝne dla historii Bliskiego Wschodu. Większa część obfitej literatury arabskiej chrześcijańskiej powstała juŝ w średniowieczu. 5. W tym referacie starałem się pokazać wartość i znaczenie piśmiennictwa chrześcijaństwa staroŝytnego Bliskiego Wschodu oraz jego uŝyteczność i znaczenie dla zrozumienia świata chrześcijańskiego pierwszych wieków. Wiele z tych dzieł juŝ wydano i przełoŝono na łacinę lub języki nowoczesne, są więc dostępne dla uczonych nie orientalistów. Celem niniejszego Słownika jest słuŝyć jako przewodnik patrologom, biblistom, liturgistom czy historykom po tych literaturach. MoŜe bliŝsze poznanie ze skarbami chrześcijańskie Wschodu pozwoli na przełamanie zachodnioeuropejskiej megalomanii i na spojrzenie na naszych braci chrześcijan Wschodu nie jako na ubogich krewniaków, lecz na bogaczy, którzy chcą się z nami podzielić swoim bogactwem i nas ubogacić. Wtedy moŝe w końcu zrozumiemy, jak waŝne jest nasze wsparcie, na które daremnie oczekują. Jest jeszcze inny aspekt tej sprawy. Trwająca od ponad wieku systematyczna eksterminacja i pogromy chrześcijan na Bliskim Wschodzie na które spokojnie, dodajmy, patrzy się tzw. świat cywilizowany i niszczenie pomników ich bogatej kultury, kościołów i klasztorów z wielkimi zbiorami rękopisów powoduje, Ŝe znikają bezpowrotnie dzieła tych literatur dotąd nie wydane. W Collegeville (USA) działa zespół katalogujący i mikrofilmujący rękopisy chrześcijańskie etiopskie, arabskie, syryjskie i tureckie. Istnieje bowiem konieczność ratowania tej spuścizny. Oby uczeni Zachodu się nie spóźnili.

8 92 KS. MAREK STAROWIEYSKI K ČEMU JE SLOVNÍK LITERATUR KŘESŤANSKÉHO VÝCHODU? Summarium V tomto referátu jsem se snažil poukázat na hodnotu a význam křesťanského písemnictví starověkého Blízkého Východu i na jeho užitečnost a význam pro pochopení křesťanského světa prvních staletí. Mnoho z těchto děl už bylo vydáno a přeloženo do latiny či novověké jazyky, takže jsou přístupné vědcům neorientalistům. Cílem tohoto Slovníku je posloužit jako průvodce po těchto literaturách patrologům, biblistům, liturgistům či historikům. Snad bližší seznámení se s poklady křesťanského Orientu dovolí prolomit západoevropskou megalomanii a podívat se na naše křesťanské bratry Orientu ne jako na chudé příbuzné, ale jako na boháče, kteří se s námi chtějí rozdělit o své bohatství a nás obohatit. Možná, že tehdy konečně pochopíme, jak důležitá je naše podpora, na níž nadarmo čekají.