Wszystkie obcości świata Every otherness in the world

Transkrypt

1 Kuratorium CURATORIUM zdjęcie niedostępne w wersji internetowej Wszystkie obcości świata Every otherness in the world W katalogu wystawy Le monde à l Envers 1, prezentowanej w niedawno otwartym Muzeum Cywilizacji Śródziemnomorskiej i Europejskiej (MuCEM), redaktorka i kuratorka ekspozycji, Marie-Pascale Mallé przywołała jeden z polskich obrzędów kolędniczych okresu karnawału. Napisała o nim z punktu widzenia obserwatora zaskoczonego karykaturalnością prezentowanej tam postaci Żyda. Stanowił on kwintesencję stereotypu zarówno w kontekstach religijnym, etnicznym, jak i społecznym, przenoszącego tę postać w realia współczesnej międzynarodowej sytuacji politycznej. Zdziwienie było tym większe, że współuczestnicy widowiska, a nawet dokumentujący je obserwatorzy wśród nich etnografowie nic dziwnego w tej sytuacji, według autorki, nie widzieli i reagowali podobnie jak inni śmiechem. Początkowo ta uwaga wydawała mi się mocno upraszczająca i pomijająca różnice w rolach czy zadaniach, jakie miały do spełnienia poszczególne osoby. Zwłaszcza pytanie o to, jak rzecz taka może się dziać tak blisko Auschwitz (60 km) wydało mi się niewłaściwie postawione. Podkreślenie fizycznej odległości w domyśle usprawiedliwia przecież podobną sytuację mogącą mieć miejsce dużo dalej. Potem jednak uznałam, że te refleksje są warte przytoczenia jako słowa otwierające dyskusję o współczesnych sposobach odczytywania wizerunków obcości i inności w obrzędach i widowiskach, o ich dokumentacji i późniejszym prezentowaniu oraz o rolach antropologa jako Postać z karnawału w Kolonii w 2013 r., MuCEM, Marsylia. A figure form the carnival in Kohln in 2013, MuCEM, Marseille. In the catalogue accompanying the Le monde à l Envers 1 exhibition, presented at the recently established Museum for Europe and the Mediterranean (MuCEM), editor and curator of the exhibition, Marie-Pascale Mallé, mentions one of the Polish carolling rituals during the carnival period. She writes about it from the perspective of an observer who was surprised with a caricatural representation of a Jew that is part of the tradition. Such presentation was an essential stereotype in many contexts: religious, ethnic and social; it transposed the character into the contemporary international political reality. All the more surprising was that, according to the author, the participants in the events as well as observers documenting them including ethnographers did not see anything strange in that situation and reacted with laughter. Initially, this remark seems greatly simplified and not taking account of different roles or tasks that the individuals had to fulfil. In particular, a question of how such a thing 1 Od red. świat na opak. 1 Editor s note: The Topsy-Turvy World. 304 etnografia nowa the new ethnography

2 dokumentalisty?, badacza?, edukatora? Są to kwestie wciąż aktualne, ponieważ nawet sama dokumentacja może być postrzegana w sposób odmienny od założeń jej twórców, odczytywana jako rodzaj manifestu. Na tegorocznej paryskiej wystawie fotograficznej Karnawały słowiańskie zorganizowanej przez Forum Kultur Słowiańskich w siedzibie UNESCO gospodarze usunęli zdjęcia przedstawiające kostium Żyda z Polski z powodu groteskowego przedstawienia postaci. Usunięto również zdjęcie pochodzące z Byłej Jugosłowiańskiej Republiki Macedonii, na którym przebierańcy nieśli sztandar nie będący oficjalną flagą tego państwa. Czy ocenzurowanie wystawy mającej charakter dokumentacji obrzędów o charakterze karnawałowym było właściwe, zważywszy że różnie rozumiana odmienność grup dyskryminowanych (ze względu na płeć, narodowość czy religię) jest zawsze przedstawiana w sposób groteskowy w czasie takiego widowiska? Czy biorąc pod uwagę fakt, że to właśnie karnawał jest czasem manifestowania swojej tożsamości (narodowej, społecznej) i przestrzenią do wyrażania sprzeciwu o charakterze politycznym, wystawa ta mówiła w pełni o tym, co było jej tytułem? Maskarada karnawałowa, od kiedy pojawiły się pierwsze świadectwa na jej temat, posługiwała się szyderstwem i groteskowym, odczłowieczonym przedstawianiem postaci. Wyśmiewała autorytety, władzę, grała na uprzedzeniach i zaostrzała stereotypowe skojarzenia. Być może była wówczas jedynym kontrolowanym sposobem ujścia złości wobec świata, oczyszczeniem przez zbrukanie. Całość przekazu jest i dziś w karnawale karykaturą. Można się zastanawiać, na ile taki komunikat jest obecnie czytelny i czy zawsze odbierano go tak samo egalitarnie (każdy jest wyśmiewany), bo z pewnością traktowanie sytuacji obrzędowych dosłownie przyczyniało się do utrwalenia w zbiorowej pamięci negatywnych cech ukazywanych postaci tym wyraźniej, im bliższe były one codziennej egzystencji uczestników. Redukowanie wydźwięku widowiska jedynie do sfery symbolicznej pomija jego silne osadzenie społeczne. Obrzęd, rytuał i święto istnieją w świecie rzeczywistym, z jego najbardziej złożonymi problemami, a nie w czasie zatrzymanym, gdzie je niekiedy umiejscawiają etnografowie traktujący biorących w nim udział ludzi jak postaci ze świata księżniczki Arabelli i czarodzieja Rumburaka 2. Jednak przy tak anty-redukcjonistyczym podejściu do widowiska kulturowego i jego uczestników ważne staje się jasne określenie funkcji antropologa i środków, jakimi powinien się posługiwać, zakładając, że może się on spotkać z sytuacją zbyt poważną jak na jego możliwości badawcze czy społeczne. Rola ta różni się w zależności od celu, jaki sobie wyznaczy: czy jest nim dokumentacja danego wydarzenia, pogłębione badania, zmiana społeczna czy własna satysfakcja. Jeżeli powodem pojawienia się w danym miejscu jest zrealizowanie krótkiego dokumentu fotograficznego czy filmowego w czasie nie dłuższym niż jeden, dwa dni (a tak było w opisywanej na początku sytuacji), wówczas wprowadzanie swoich kategorii pojęciowych na temat posługiwania się stereotypowym wizerunkiem reprezentanta stygmatyzowanej grupy nie przyniesie innego rezultatu poza niezrozumieniem. Część teoretyków uważa zresztą, że taki rezultat wypracowany przez antropologa, którego efektem ma być zmiana w postrzeganiu własnych praktyk przez społeczność lokalną, uświadomienie niewłaściwości czy niepoprawności zasugerowanej przez badacza, w ogólne nie powinien mieć miejsca. Wykracza to, ich zdaniem, poza ramy tej dyscypliny. Z praktycznego punktu widzenia, brakuje również czasu, aby pomiędzy daną społecznością a badaczem pojawił się przejaw could be happening so close to Auschwitz (60 km) sounds inappropriately formulated to me. After all, the underlined physical distance implicitly justifies a similar situation that could take place much further away. But then I decided that these reflections are worth sharing as a starting point for discussion about contemporary ways of interpreting images of foreignness and otherness in ceremonies and performances, their documentation and subsequent presentation and the roles of an anthropologist as a documentarian (?), researcher (?), educator (?). These issues are still relevant, because even documentation itself can be viewed in a manner different from the assumptions of its creators and read as a kind of manifesto. The hosts of this year s photography exhibition Slavic Carnivals, organised by the Forum of Slavic Cultures foundation at the UNESCO Headquarters, have removed from it pictures of a Polish Jew costume, because of a grotesque way in which he was portrayed. Moreover, a picture from the former Yugoslav Republic of Macedonia which depicted masqueraders carrying a banner of non-official flag of the country has been removed as well. Was such censorship of the exhibition documenting the nature of carnival rituals appropriate, given that differently understood otherness of disadvantaged groups (based on gender, nationality or religion) is always presented in a grotesque manner during such spectacles? Bearing in mind the fact that the carnival is a time to manifest own identity (national, social) and a space to express political opposition, did the title communicate what the exhibition really showed? Carnival masquerade, as we know it from historical evidence, has always used mockery and a grotesque, dehumanised manner of presenting the characters. It has ridiculed authority, power, exploited prejudice and exacerbated stereotypical associations. Maybe in the past it was the only controlled way to express anger toward the world, the purification through corruption. Today, the message of the carnival is still satirical. One might be wondering to what extent such a message is unambiguous and if it has always been interpreted as egalitarian (everyone is laughed at) in the same way. Certainly, taking ritual situations literally contributed to the preservation of negative traits of the characters in the collective memory, the more definitely the more common they were in daily lives of participants. Depreciation of the event to merely symbolic sphere neglects its strong social embeddedness. Tradition, ritual and celebration exist in the real world, with its most complex issues, and not in some kind of a suspended time, where ethnographers would often place the participants, thus treating them like characters from the world of Princess Arabela and wizard Rumburak. 2 However, with such antireductionism in approach to cultural performances and their participants, it becomes important to clearly define the role of an anthropologist and measures which should be applied, assuming that the researcher can attend a situation too serious for his or her social and research abilities. This role varies depending on the goal set: whether it is documentation of an event, in-depth research, social change, or self-satisfaction. If the reason for fieldwork is to record a short photographic or video documentary in no more than one or two days (as was the case in the situation described in the beginning), then the introduction of own conceptual categories on using the stereotypical image of a representative of a discriminated group would not bring any result other than misunderstanding. Moreover, 2 Postaci z telewizyjnego serialu dla dzieci produkcji czechosłowackiej nadawanego w Polsce w latach 80. XX wieku. 2 Characters from a children s television series produced in Czechoslovakia and broadcast in Poland in 1980s. 306 etnografia nowa the new ethnography

3 zdjęcia niedostępne w wersji internetowej Maska z podwójnym wizerunkiem, Wenecja, XX w., początek wystawy, MuCEM, Marsylia. A double image mask, Venice, 20 th C., beginning of the exposition, MuCEM, Marseille. Maski wykorzystywane w młynach dla ochrony zbiorów (przez otwór wsypywano zboże), Francja, pocz. XX w., MuCEM, Marsylia. Masks used in the mills to protect the harvest (grain was poured through the hole), France, early 20 th C. wzajemnego zaufania i przynajmniej częściowej akceptacji. Taka szansa jest możliwa jedynie w przypadku długiego, kilkumiesięcznego współprzebywania praktyce obecnie coraz mniej popularnej wśród antropologów prowadzących badania w Europie. Dopiero wówczas można zastanawiać się nad połączeniem badań z działalnością społeczną, animacyjną, edukacyjną. Pytanie o to, czy jest to nadal antropologia, pozostawiam otwarte. W tym metodologicznym i etycznym zamieszaniu przydatne okazują się spotkania biorące ponownie na warsztat kategorie obcości i tożsamości we współczesnych karnawałach lub skarnawalizowanych widowiskach społeczno-politycznych. Otwarcie wystawy w Marsylii dało powód do zorganizowania konferencji zatytułowanej Jeux carnavalesques/ jeux d identités 3, na którą zaproszono badaczy zajmujących się karnawałem, widowiskami obrzędowymi, performatyką i teatrem. Część z nich realizowała wcześniej wspólne badania w ramach międzynarodowego projektu Carnival King of Europe. Szczególnie zwróciłam uwagę na te referaty, które opowiadały o zjawisku podkreślania swojej obecności przez grupy stygmatyzowane za pomocą wizerunków będących do niedawna ich karykaturą, jak np. czarni mieszkańcy Gujany Francuskiej malujący swoje ciała na czarno lub noszący amerykańską Black face podczas karnawału w Cayenne, lub też poprzez organizację własnych celebracji, jak np. karnawał uchodźców w Kolonii pod hasłem Żaden głupiec nie jest nielegalny. Inne interesujące wystąpienia dotyczyły manifestowania tożsamości berberyjskiej w karnawale marokańskim czy upolitycznienia święta Halloween w Irlandii Północnej. Z kolei dyskusja pokazała, że istnieją podobieństwa między, wydawałoby się dość od siebie odległymi, karnawałami. Wśród marokańskich przebierańców pojawiają się postaci Żydów, parodiujących modlitwę muzułmanów, motyw śmierci i odrodzenia człowieka- -zwierzęcia fukcjonował przed II wojną światową w żydowskim obrzędowym teatrze purimowym w Europie środkowo-wschodniej, a karnawały kobiece odbywały się tego samego Dług grecki platforma z karnawału w Nicei w 2011 r., MuCEM, Marsylia. Greek debt a platform from the carnival in Nice in 2011, MuCEM, Marseille. Fotografie/Photos by some theorists believe that cases where research strategy adopted by an anthropologist results in a change in local community s perception of their own practices and in becoming aware of inappropriateness or incorrectness of their actions as suggested by the researcher, should never take place. According to them, this goes beyond the discipline framework. From a practical point of view, there is also no time to build mutual trust and at least partial acceptance between the community and the researcher. Such opportunity is only possible during a stay that lasts a few months practice becoming now less and less popular among anthropologists conducting research in Europe. Only then can one think about combining the study with social, animation and educational activities. The question of whether this can still be called anthropology (?) is left open. Researchers lost in this methodological and ethical confusion benefit from meetings that are anew focused around categories of otherness and identity in contemporary carnivals or carnivallike socio-political events. Opening of the exhibition in Marseille gave reason to organise a conference entitled Jeux carnavalesques / jeux d identités, 3 which was attended by researchers interested in carnival, ritual spectacles, performance studies and theatre. Some of them had conducted earlier a joint research under the international project Carnival King of Europe. I particularly paid attention to papers focused on the phenomenon of discriminated groups 3 Od red. zabawy karnawałowe/zabawy tożsamościowe. 3 Editor s note: carnival games / identity games. 308 etnografia nowa the new ethnography

4 dnia (w Tłusty Czwartek) i miały zbliżony scenariusz w Polsce, w Niemczech i na Węgrzech aż do lat 60. XX wieku. Wizualnych świadectw niektórych z tych podobieństw dostarczyła towarzysząca spotkaniu wystawa Le monde à l Envers. Ekspozycja została podzielona na trzy części. Pierwsza z nich dotyczy obrzędów zimowych interpretowanych jako cykliczne odnawianie świata i jest w dużym stopniu powtórzeniem wystawy będącej efektem projektu Carnival King of Europe prezentowanej w 2012 roku w kilku krajach europejskich, w tym w Polsce. Kolejna część stawia pytania o symbolikę i moc maski w ujęciu historycznym, wychodząc poza zjawisko karnawału i poruszając się głównie w kręgu kultury śródziemnomorskiej. Zaprezentowano tu maski pogrzebowe, rzeźby przedstawiające aktorów teatru antycznego i maski-amulety. Część z nich wyeksponowano tak, aby podkreślić materiał, z jakiego zostały wykonane. Mamy tu więc drewno, skórę, karton, papier-mâché, metal, futro, technikę mieszaną, czy wykorzystanie współczesnych przedmiotów masowego użytku. Trzecia część zatytułowana: Parada, święto odwrócenia czy królestwo dwuznaczności? dotyka opozycji my oni, prezentuje postaci Żydów, Turków, Maurów oraz różnego rodzaju egzotycznych utopijnych światów. Pokazuje karnawał jako okazję do protestu widoczne są tu platformy z monstrualnymi rzeźbami wykpiwające polityków, Unię Europejską, będące protestem przeciw bezrobociu czy polityce międzynarodowej. Ostatnia część robi wrażenie swoim rozmiarem na powierzchni jednej sali zgromadzono kilkadziesiąt kilkudziesięciometrowych postaci z karnawału w Nicei z 2011 roku i z Kolonii w Całość kończy się powrotem do źródeł tradycyjnego karnawału wiejskiego, gdzie kukła symbolizująca święto zostaje zniszczona, aby zwykły świat mógł się odrodzić. Na filmie wyświetlanym ponad drzwiami wyjściowym płonie wielki ogień. Ogrom środków, jakie poświęcono tworzeniu wystawy trudno oszacować, niemniej nawet w przypuszczeniach są one znaczne. Dlatego też dziwić możne fakt, że ekspozycja w Marsylii gościła tylko przez kilka miesięcy. Od samego początku pomyślana została jako przedsięwzięcie czasowe i wędrujące. Niebawem zostanie otwarta ponownie, tym razem w Muzeum Karnawału i Maski w Binche w Belgii, skąd pochodzi część eksponatów. Ze względów technicznych belgijska odsłona zostanie jednak pozbawiona gigantycznych platform, właśnie tego elementu, który stanowi o jej wyjątkowości. Ma się bowiem wrażenie, że inne części wystawy gdzieś już kiedyś funkcjonowały i obecnie nie są niczym zaskakującym. Zastanawiając się nad rezultatami wydarzeń takich jak otwarcie tego typu wystawy oraz organizacja towarzyszącej jej konferencji, dostrzegłam przynajmniej jeden dla mnie ważny efekt. Kiedy sprawdzałam listę gości dotychczasowych międzynarodowych konferencji 4 na temat karnawału i zbliżonych charakterem widowisk kulturowych, stwierdzałam z rozczarowaniem, że nie było tam nie tylko reprezentantów Polski, lecz żadnego z krajów Europy środkowo-wschodniej i południowo-wsschodniej. W światowej optyce najwyraźniej to zjawisko kończyło się gdzieś na linii Renu, mimo że w tytułach wystąpień odwoływano się często do teorii Michaiła Bachtina, który czerpał z przykładów o dużo szerszym zasięgu terytorialnym. Być może spotkanie marsylskie, a wcześniej dwie konferencje w Trydencie 5 spowodują częstsze uwzględnianie refleksji nad karnawałem w Polsce w dyskusjach, przy wystawach czy prowadzeniu wspólnych międzynarodowych badań. Mam nadzieję, że dzięki temu zmieni się nieco optyka polskich badań, która uwzględniać będzie w większym stopniu współczesne światowe dokonania w tej dziedzinie, a zarazem wyjdzie z cienia etnografii XIX-wiecznej, which emphasise their presence by images which, until recently, were treated as their caricatures, e.g. black inhabitants of French Guiana who paint their bodies black or wear the American blackface during the carnival in Cayenne, or by organising their own celebrations, e.g. carnival of refugees in Cologne under the slogan No fool is illegal. Other interesting presentations concentrated on manifestations of Berber identity in the Moroccan carnival or politicisation of Halloween in Northern Ireland. In turn, the discussion showed that there are similarities between seemingly distant carnivals. Among Moroccan masqueraders there are characters of Jews who parody praying Muslims; the motif of death and rebirth of personified animals was present before World War II in the Jewish Purim ritual theatre of East-Central Europe; and the women s carnivals were held on the same day (Fat Tuesday) and had similar scenarios in Poland, Germany and Hungary until the early 1960s. Visual evidence of some of these similarities was provided by the accompanying exhibition Le monde à l Envers. The exhibition is divided into three parts. The first relates to winter rites interpreted as cyclic renewal of the world and is largely a repetition of the concluding exhibition of the Carnival King of Europe project presented in 2012 in several European countries, including Poland. The next part asks questions about the symbolism and power of mask in a historical perspective, going beyond the phenomenon of carnival and focusing mostly on the Mediterranean culture. Funerary masks, statues of ancient theatre actors and amulet-masks were presented. Some of them were displayed so as to emphasise the material from which they were made. i.e. wood, leather, cardboard, papier-mâché, metal, fur, mixed techniques, or use of modern everyday items. The third part, entitled The parade festival of reversed roles or the realm of ambiguity? touches upon the opposition we vs. they and shows Jews, Turks, Moors and various exotic utopian worlds. It presents the carnival as an opportunity to protest visitors can admire platforms with giant statues mocking politicians, the European Union, manifesting objection against unemployment and international politics. The size of that last part is very impressive one hall gathers dozens of many meters high characters from the carnival in Nice of 2011 and Cologne of Everything ends with return to the roots the traditional village carnival, where the puppet symbolising the holiday is destroyed so that the ordinary world could be reborn. A great fire is burning in the movie screened over the exit door. The enormity of resources involved in the creation of the exhibition is difficult to estimate, but it is safe to say that they were significant. Therefore, one can be surprised that the exhibition in Marseilles was open only for a few months. The project was designed to be temporary and travelling. Soon it will be opened again, this time at the International Carnival and Mask Museum in Binche in Belgium, which shared some of the exhibits. However, for technical reasons the Belgian version will be deprived of the giant platforms, the element which constituted its uniqueness. The other parts of the exhibition are not as surprising as they had once been presented elsewhere. While reflecting on the outcomes of events such as the opening of the exhibition and the accompanying conference, I found at least one important effect of importance for me. When I checked the guest lists of previous international conferences 4 about the carnival and similar cultural events, I found it disappointing that there were no participants from Poland 4 Do 2010 r. 4 Until etnografia nowa the new ethnography

5 która dotychczas w wielu opracowaniach nadal stanowi podstawowy kanon interpretacyjny. Być może dzięki temu zostanie dostrzeżony bogaty materiał źródłowy i współczesne widowiska o charakterze karnawałowym jako nowa przestrzeń badawcza dla uczonych zajmujących się studiami nad performansem, teatrem i widowiskiem kulturowym na innych terenach. Nie wiem, czy w Polsce powstanie kiedykolwiek dyscyplina określana mianem karnawałologii (tak jak np. w Niemczech, Szwajcarii czy Francji), ale przynajmniej badania nad polskim karnawałem mają szansę na wydostanie się poza mury muzeów etnograficznych, które na razie pełnią rolę jedynego ośrodka badawczego, i zacząć funkcjonować na bardziej interdyscyplinarnym polu. or any country from East-Central and Southeastern Europe. In the global understanding this phenomenon apparently stops somewhere on the frontier of the Rhine, although the titles of presentations often made references to the theory of Mikhail Bakhtin, who drew from the examples of a much wider geographical scope. Perhaps the Marseille meeting and the two conferences in Trento before that 5 will result in more frequent analysis of the carnival in Poland in discussions, exhibitions and joint international studies. I hope that this in turn will slightly shift the perspective in the Polish research that will become more open to contemporary global achievements in this field, and will come out from the shadows of nineteenth century ethnography, which still is a basic canon of interpretation in many studies. Maybe by such events the rich source material will earn recognition and contemporary carnival performances will become subject of a new research area for scientists involved in the study of performance, theatre and cultural spectacle in other countries. I am not sure whether in Poland there will ever be a chance to develop a discipline referred to as carnival studies (as, for example, in Germany, Switzerland and France), but at least research on the Polish carnival has an opportunity to go beyond the walls of ethnographic museums, which still serve as the sole research centres, and to begin to operate in a more interdisciplinary field. Przeł./transl. Katarzyna Skoczyńska 5 W ramach projektu Karnawał. Król Europy. 5 As part of the Carnival. King of Europe project. absolwentka etnologii na Uniwersytecie Warszawskim, doktorantka w Zakładzie Historii Kultury Instytutu Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, adiunkt w Dziale Etnografii Polski i Europy Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Prowadzi badania nad współczesnymi formami karnawału i obrzędów maskaradowych w Polsce i Europie, interesuje się obiegiem słowa i obrazu drukowanego w kulturze ludowej i popularnej przełomu XIX i XX wieku, w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie zajmuje się kolekcją sztuki ludowej i nieprofesjonalnej. ethnology graduate of the University of Warsaw, PhD student in the Department of History of Culture of the Institute of Polish Culture UW, and Assistant Researcher of the Department of Polish and European Ethnography of the State Ethnographic Museum in Warsaw. She conducts research on contemporary forms of the carnival and masquerade ceremonies in Poland and Europe and is interested in the circulation of the printed word and image in folk and popular culture at the turn of the twentieth century. At the Museum, she is responsible for the collection of folk and unprofessional art. 312 etnografia nowa the new ethnography