Zakład Elektroradiologii Insytutu Fizjoterapii Wydziału Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum

Transkrypt

1 Zakład Elektroradiologii Insytutu Fizjoterapii Wydziału Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Kraków r Ocena rozprawy doktorskiej mgr Aleksandry Mrozowskiej pt.: Czynniki wpływające na stosowanie leków dostępnych bez recepty (OTC) przez dorosłych mieszkańców województwa małopolskiego Przedstawiona mi do recenzji praca doktorska mgr Aleksandry Mrozowskiej dotyczy próby określenia czynników wpływających na stosowanie leków dostępnych bez recepty w grupie osób dorosłych zamieszkujących województwo małopolskie. Mianem leków dostępnych bez recepty określa się ogólnodostępne środki farmaceutyczne możliwe do nabycia w aptekach, punktach aptecznych oraz placówkach obrotu pozaaptecznego, do których zakupu nie jest wymagane posiadanie recepty wystawionej przez lekarza. Leki dostępne bez recepty stanowią jedną z kategorii dostępności leków w Polsce. W zapisach ustawy z dnia 6 września 2008r uwzględniono pięć kategorii dostępności produktów leczniczych, które przeznaczone są dla ludzi. Do pozostałych kategorii należą: leki wydawane z przepisu lekarza, leki wydawane z przepisu lekarza do zastrzeżonego stosowania, leki wydawane z przepisu lekarza, zawierające środki odurzające lub substancje psychotropowe oraz leki stosowane wyłącznie w lecznictwie zamkniętym. Warto zauważyć, iż leki, które w jednym kraju są dostępne bez recepty, w innym mogą być wydawane wyłącznie za okazaniem recepty.. Na przestrzeni lat zmieniała się również koncepcja roli pacjenta w chorobie. Biomedyczny model zdrowia zakładał, że jest on biernym odbiorcą świadczeń medycznych, nie współpracuje, nie bierze udziału w terapii. Został on wyparty przez model holistyczny, zgodnie z którym człowiek jest całością złożoną z współzależnych wymiarów: fizycznego, psychicznego, społecznego, seksualnego, prokreacyjnego i duchowego. Obecnie zauważa się wzrost świadomości pacjentów, spowodowany większym dostępem do wiedzy. Chcą oni mieć aktywny wpływ na swoje zdrowie i współuczestniczyć w procesie leczenia. Rozwijanie samodzielności pacjentów w zapobieganiu lub łagodzeniu dolegliwości jest korzystne ze społecznego i gospodarczego punktu widzenia. Jednak istotne jest podnoszenie świadomości zdrowotnej i wiedzy na temat samoleczenia. Samoleczenie jest zjawiskiem propagowanym przez wiele krajów w Europie i na świecie, jest postrzegane jako ważna część narodowych systemów

2 ochrony zdrowia. Współczesne badania przeprowadzone przez ośrodki naukowe i organizacje międzynarodowe w ostatnich kilkunastu latach wskazują na pozytywny wpływ odpowiedzialnego samoleczenia na zdrowie publiczne. Świadomie stosowane samoleczenie może wpłynąć na odciążenie lekarzy, zmniejszając liczbę wizyt pacjentów w placówkach ochrony zdrowia. Ponadto mniejsza liczba leków przepisywanych na receptę przynosi zysk w funduszach publicznych.. Niestety istnieją również niekorzystne aspekty możliwości samoleczenia. Nieodpowiedzialne samoleczenie może skutkować konsekwencjami w postaci zatruć, niebezpiecznych interakcji lub ich nadużywania W ostatnich latach obserwuje się nadużywanie leków OTC u młodzieży, która leki, które można otrzymać bez recepty zażywa w celach narkotycznych. Leki zawierające efedrynę lub pseudoefedrynę mogą być wykorzystywane do pozyskania preparatów o działaniu podobnym do amfetaminy Z tego względu w 2015 roku Polska ograniczyła sprzedaż leków OTC zawierających kodeinę, pseudoefedrynę oraz dekstrometorfan. Zachowania ludzi w stanie choroby oraz złego samopoczucia znacznie różnią się w zależności od konkretnej osoby. Jednostki o jednakowych objawach mogą zachowywać się całkiem odmiennie. Istotne jest więc podnoszenie świadomości zdrowotnej i wiedzy na temat samoleczenia. Konsumenci leków OTC są zainteresowani edukacją w zakresie ich stosowania, co czyni część z nich podatnymi na wpływ reklamy. Zagadnienie wpływu reklamy na zakup leku OTC jest bardzo często podejmowane w literaturze przedmiotu. Działania marketingowe mają wpływ na wielkość jak i wartość sprzedaży aptecznej. Obserwuje się istotny wpływ ich emisji w mediach na wzrost sprzedaży reklamowanego leku. Zaobserwowano sezonowość wyświetlania reklam w TV najczęściej pojawiają się one w miesiącach wiosennych i jesienno-zimowych, kiedy to oglądalność telewizji wzrasta i równocześnie wzrasta liczba zachorowań na grypę i przeziębienie. To z kolei przekłada się na cykliczność sprzedaży w aptekach. W spotach reklamowych rozpowszechnianych w środkach masowego przekazu stosowane są mechanizmy manipulacyjne oddziałujące w znaczący sposób na podświadomość użytkowników produktów leczniczych. Na drodze działania wspomnianych mechanizmów generowane są wśród konsumentów produktów leczniczych pożądane postawy oraz zachowania. Równocześnie zdecydowana większość reklam produktów leczniczych stara się przekonać swoich odbiorców, że na każdą dolegliwość oraz chorobę istnieje proste rozwiązanie w postaci reklamowanego specyfiku. Niestety żadna reklama emitowana w środkach masowego przekazu, chociażby ze względu na czas jej trwania, nie jest w stanie zastąpić rzetelnej informacji na temat zachowań prozdrowotnych czy odpowiedniej dla danego schorzenia terapii. Dlatego też najmniej korzystnym społecznie jest zjawisko bezmyślnego, nie popartego poradą lekarską stosowania środków reklamowanych w środkach masowego przekazu lub

3 przez osoby drugie. Brak znajomości podstaw naukowych i wskazań do stosowania leków oraz ich przeciwskazań i możliwych powikłań może prowadzić do poważnych uszczerbków na zdrowiu, co wiąże się z niekorzystnymi efektami społeczno-ekonomicznymi. Najkorzystniejszym z możliwych czynników determinujących jest systematyczne zwiększanie się świadomości pacjentów w zakresie stanu ich zdrowia i możliwości stosowanego leczenia, wynikające z coraz większego dostępu do wiedzy na ten temat, bądź z przekazów medialnych bądź też w ramach programów proedukacyjnych. Przedstawiona praca jest próbą poznania przyczyn stosowania leków OCT na obszarze Małopolski. Rozprawa liczy 125 stron i składa się z 7 rozdziałów, ma typowy układ prac doktorskich. Starannie wykonane ryciny (32), a także większość tabel i wykresów (27), są umieszczone w tekście pracy, co ułatwia zapoznanie się z danymi. W aneksie znalazły miejsce autorski kwestionariusz ankiety oraz wzory zastosowanych w pracy skal oceny (IZZ, GSES, MHLC-A). Piśmiennictwo liczy 133 pozycje autorów polskich i zagranicznych i zawiera wszystkie istotne doniesienia, dotyczące omawianego problemu. We wstępie Autorka w krótkich podrozdziałach zwięźle i wyczerpująco wprowadza czytelnika w aspekty podstaw prawnych i dostępności leków bez recepty, omawia rynek stosowanych leków tego typu, bezpieczeństwo ich stosowania i możliwość niekorzystnych interakcji z innymi lekami, przyczyny stosowania takich leków oraz problem samoleczenia w aspekcie społecznym i medycznym. Celem rozprawy było określenie czynników wpływających na stosowanie leków dostępnych bez recepty na podstawie danych uzyskanych w grupie osób dorosłych zamieszkujących województwo małopolskie. Autorka dla skonkretyzowania zagadnienia sformułowała następujące problemy badawcze: 1. Jaki procent badanych stosuje leki dostępne bez recepty? 2. Jaki rodzaj leków OTC najczęściej stosują badani? 3. Jakie są korzyści ze stosowania leków OTC w opinii badanych? 4. Jaka jest zależność między wybranymi czynnikami (dostępność, poziom wiedzy, reklama, doświadczenie w stosowaniu leków, zadowolenie z systemu opieki zdrowotnej oraz czynniki socjodemograficzne) a częstością stosowania leków dostępnych bez recepty w badanej grupie? 5. Jaka jest zależność między zachowaniami zdrowotnymi i zasobami osobistymi (tj. umiejscowieniem kontroli zdrowia i poczuciem własnej skuteczności) a stosowaniem leków dostępnych bez recepty (OTC) w badanej grupie?

4 Dodatkowo na podstawie aktualnej literatury przedmiotu Doktorantka sformułowała hipotezy badawcze: 1. Leki dostępne bez recepty są stosowane przez 80% badanych. 2. Badani stosują leki bez recepty z różnych grup - zdecydowanie najczęściej leki przeciwbólowe. 3. Oszczędność czasu i pieniędzy to główne korzyści ze stosowania leków OTC. 4. Stosowanie leków OTC zależy od ich dużej dostępności, wysokiego poziomu wiedzy badanych, wpływu reklamy, posiadania doświadczenia ze stosowaniem leków oraz niezadowolenia badanych z funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej. Leki dostępne bez recepty częściej stosowane są przez kobiety, osoby młode, z dużych miast, z wykształceniem wyższym. 5. Badani prezentujący zachowania zdrowotne, wewnętrzne umiejscowienie kontroli zdrowia, wyższe poczucie własnej skuteczności częściej stosują leki dostępne bez recepty (OTC). W kolejnych rozdziałach Doktorantka przedstawia materiał i metodę rozprawy. Grupa badana została dobrana losowo z bazy danych adresowych pochodzących z Departamentu Ewidencji Państwowych i Teleinformatyki w Warszawie. W wersji elektronicznej uzyskano 1000 danych adresowych osób dorosłych zamieszkujących województwo małopolskie. Na podane adresy 1000 osób wysłano pakiety zawierające: pismo przewodnie, zgodę na udział w badaniu, narzędzia badawcze (autorski kwestionariusz ankiety, Inwentarz Zachowań Zdrowotnych (IZZ), Skalę Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES), Wielowymiarową Skalę Umiejscowienia Kontroli Zdrowia (MHLC-wersja A) oraz kopertę zwrotną ze znaczkiem. Od 411 osób otrzymano poprawnie wypełnione ankiety. Do analizy wyników badań wykorzystano pakiet statystyczny R Analiza opisowa zebranych danych została przedstawiona w postaci średniej arytmetycznej, odchylenia standardowego (SD), mediany, minimum, maksimum oraz kwartyli (Q1, Q3). W przypadku danych jakościowych została podana liczba wraz z wartością procentową próby. Zależności pomiędzy stosowaniem leków OTC a zmiennymi jakościowymi zbadano za pomocą testu chikwadrat (z korektą Yates'a w tabelach 2x2), zależności pomiędzy stosowaniem leków dostępnych bez recepty a zmiennymi ilościowymi zanalizowano za pomocą regresji logistycznej. W obliczeniach przyjęto poziom istotności α = 0,05. Autorka na podstawie obliczeń statystycznych stwierdziła, że w analizowanej grupie badawczej leki dostępne bez recepty stosowało 90,75% badanych, w tym najczęściej stosowanymi były leki: na przeziębienie (67,88%) i przeciwbólowe (62,29%), a większość respondentów potwierdziła zakup leków OTC w aptece. W opinii prawie połowy badanych zastosowanie leków OTC zdecydowanie oszczędza czas. Respondenci mający doświadczenie

5 ze stosowaniem danego leku OTC, w przypadku wystąpienia podobnych dolegliwości, sięgali po niego kolejny raz lub zasięgali porady lekarza. Doktorantka przeanalizowała wpływ wybranych czynników na stosowanie leków dostępnych bez recepty. Leki dostępne bez recepty częściej stosowały osoby z wyższym poziomem wiedzy, z doświadczeniem w ich stosowaniu, mające dużą dostępność do leków OTC, niezadowoleni z funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej, z wewnętrznym umiejscowieniem kontroli zdrowia, z wyższym poczuciem własnej skuteczności, a także kobiety, osoby młode, osoby z wykształceniem wyższym lub średnim, mieszkańcy małych miast. Reklama leków OTC oraz uogólnione zachowania zdrowotne badanych w analizowanej grupie nie miały wpływu na stosowanie leków dostępnych bez recepty. Równocześnie Autorka wykazała istnienie znamiennej statystycznie zależności pomiędzy wysokim ukierunkowaniem jednostki na działania profilaktyczne, umożliwiające zapobieganie chorobom a częstością stosowania leków OTC. Praca nie jest nowatorska, ale ma znaczenie poznawcze i wyczerpująco przedstawia wachlarz czynników wpływających na wybór pozarecepturowych środków farmakologicznych. Dowodzi również opanowania przez Doktorantkę warsztatu tworzenia pracy naukowej. Rozprawa doktorska jest napisana poprawnym językiem, wyniki badań są dobrze opracowane i udokumentowane a dyskusja wyczerpuje większość związanych z tematem zagadnień, Wnioski odpowiadają założeniom pracy. Tradycyjnie, z obowiązku recenzenta, muszę wytknąć Doktorantce istniejące nieliczne błędy interpunkcyjne i niedoskonałości stylistyczne, które jednak nie umniejszają wartości poznawczej pracy Stwierdzam, że oceniana praca spełnia wymogi stawiane rozprawom dnauk o Zdrowiu Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie wniosek o dopuszczenie mgr Aleksandry Mrozowskiej do dalszych etapów przewodu doktorskiego. dr hab. Izabela Herman-Sucharska